upośledzenie umysłowe

I.
TERMINOLOGIA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO.
Termin „upośledzenie umysłowe” jest często mylnie rozumiane
i przez to może stać się piętnem. Obok terminu „upośledzenie umysłowe”
używa się również określeń „niedorozwój umysłowy”, „osłabienie
sprawności psychicznej”,” opóźnienie rozwoju umysłowego” oraz
„niepełnosprawność”. W Polsce Pedagogika specjalna jak i Psychologia
posługują się terminem „upośledzenie umysłowe”. Pojęcie upośledzenie
umysłowe jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowane stopnie
,które obejmuje, jak i ze względu na zaburzenia sprawności motorycznej,
zaburzenia zachowania motywacji, emocjonalności i dysfunkcje, jakie mu
towarzyszą. Jak więc widzimy upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko
do sfery poznawczej człowieka, ale obejmuje całą osobowość. Upośledzenie
umysłowe jest definiowane jako istotnie niższy niż przeciętny ogólny
poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne
ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym, przynajmniej w
zakresie dwóch spośród wielu takich sprawności jak: komunikowanie się
słowne, porozumiewanie się, samoobsługa ,radzenie sobie w obowiązkach
domowych, kierowanie sobą, zdolności szkolne, praca. Niższy poziom
funkcjonowania intelektualnego i istotne ograniczenia w zachowaniu
przystosowawczym musza wystąpić przed 18 rokiem życia. Ogólny poziom
funkcjonowania intelektualnego jest oceniany za pomocą ilorazu inteligencji.
Istotnie niższy niż przeciętny poziom funkcjonowania oznacza niższy o dwa
odchylenia standardowe.(„Podręcznik diagnostyki i statystyki” DSM-IVDiagnostic and Statistical Manual of Mental Disovder Fourth Edition,
American Psychiatric Association,Washington D.C. w przykładzie
J.Kostrzewskiego 1994 rok )
Upośledzenie jest wynikiem uszkodzenia i niepełnosprawności oraz
czynników społecznych .Oznacza niekorzystną sytuację danej osoby będącą
wynikiem uszkodzenia bądź niepełnosprawności polegającej na ograniczeniu
lub uniemożliwieniu jej wypełnienia ról , które uważane są za normalne,
biorąc pod uwagę jej płeć, wiek, czynniki kulturowe i społeczne. Według
Mrugalskiej upośledzenie umysłowe jest to stan niepełnosprawności ,trwający
1
w zasadzie przez całe życie. Powstaje ono jako skutek wielu różnorodnych
czynników i procesów zaburzających rozwój ośrodkowego układu
nerwowego lub uszkadzających go u płodu lub dziecka w pierwszych latach
jego życia. Nie jest więc upośledzenie umysłowe chorobą, którą można
leczyć w tradycyjny sposób. Jest natomiast kalectwem, trwałym zaburzeniem.
Choć generalnie głębokość upośledzenia uzależniona jest od rozległości
zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, a poziom różnych funkcji i
zaradność życiowa związane są również z towarzyszącymi schorzeniami (np.
padaczką) czy kalectwem zmysłów wzroku i słuchu lub narządów ruchu, to
jednak możliwości : usprawniania ruchowego, rozwoju procesów
psychicznych, (takich jak spostrzeganie , skupienie uwagi, zapamiętywanie ,
uczenie się, myślenie),kształtowanie właściwości charakteru i osobowości
(takich jak zainteresowania, motywacje), pewne względnie stałe sposoby
reagowania w podobnych sytuacjach oraz przystosowania społecznego są
znacznie większe niż przyjęło się uznawać.
Dzieci upośledzone od pierwszych miesięcy życia rozwijają się z
mniejszym lub większym opóźnieniem, w dodatku często nieharmonijnie
rozwijają się również różne funkcje. Dlatego właśnie ich stan w tym okresiezwłaszcza gdy nie jest jeszcze znana dynamika rozwoju i zasięg zaburzeńbywa określany jako opóźnienie rozwoju psychoruchowego. Dzieci
upośledzone uczą się wolniej, specjalnych metod i doboru wiadomości i
umiejętności, czyli specjalnych programów.
Osoby dorosłe cierpiące na upośledzenie zachowują się zazwyczaj
bardziej dziecinnie niż należałoby oczekiwać ze względu na ich wiek życia,
niezależnie jednak od wieku mają silną potrzebę bycia kochanymi i
akceptowanymi, potrafią też zarówno uczucia przyjmować, jak i nimi
obdarowywać. W stosunku do otoczenia są na ogół ufne, otwarte, choć
czasem nieśmiałe i lękliwe, a posądzanie ich o przebiegłość czy wrogość i
strach przed nimi wynikają z bardzo powierzchownej znajomości tych ludzi.
Termin „upośledzenie „ określa utratę lub ograniczenie możliwości
pełnego uczestnictwa danej osoby w życiu. Pojęcie to wskazuje na określony
rodzaj relacji, jaki powstaje pomiędzy osobą niepełnosprawną, a jej
środowiskiem. Upośledzenie w preferowanej obecnie orientacji
psychospołecznej jest przede wszystkim faktem społeczno-kulturowym, w
którym najbardziej istotne dla jego rozpoznawania są zachowania społeczne
odbiegające od normy kulturowej, określane jako niekompetentne.
M. Kościelska (1995) traktuje upośledzenie umysłowe nie jako
zaburzenie ograniczone, niezmienne lecz psychologiczne jako stan, do
którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego.
Wiele ludzi uważa, że upośledzenie umysłowe oznacza tak niski iloraz
inteligencji, że dana osoba w ogóle nie jest w stanie się uczyć i być
samodzielna w jakimkolwiek zakresie. Pomimo tego wiele opóźnionych w
2
rozwoju umysłowym dzieci potrafią się dużo nauczyć i po osiągnięciu
dorosłego wieku prowadzić częściowo niezależne życie.
W latach 90 nastąpiły zmiany w ujęciu upośledzenia umysłowego.
Nastąpiło odejście od tradycyjne, medycznej i biologicznej koncepcji
upośledzenia umysłowego według której traktowane było jako stan
zejściowy po organicznych uszkodzeniach mózgu, stan nieodwracalny i
wyznaczający niski pułap rozwojowy. Według ekologicznych i
interakcyjnych koncepcji rozwoju, a szczególnie poznawczo-rozwojowej
koncepcji upośledzenia umysłowego tak zwane czynniki biologiczne
stanowią tylko jedno z determinant rozwoju, której wpływ na rozwój
psychiczny może być znacząco modyfikowany przez czynniki społeczne i
psychologiczne. Dlatego upośledzenie umysłowe jest nie tylko zaburzeniem
biologicznym, ale także psychologicznym stanem, do którego dochodzi się,
w rezultacie nieprawidłowości procesu rozwojowego.
Amerykańskie Towarzystwo ds. Upośledzonych Umysłowo i
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne charakteryzuje upośledzenie
jako istotnie niższy niż przeciętne funkcjonowanie intelektualne,
współwystępujące z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej
spośród następujących zdolności przystosowawczych : porozumiewania się,
samoobsługi, trybu życia, troski o zdrowie i bezpieczeństwo zdolności
szkolnych, oraz sposobu organizowania wolnego czasu i pracy.
Proces powstawania upośledzenia umysłowego jest wynikiem
uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonowania danego narządu lub
narządów. Upośledzenie może przyjąć różny stopień i dotyczy różnych
sfer życia. Jest sześć sfer życia:
I.
Orientacja w otoczeniu.
II.
Czynności życia codziennego.
III. Poruszania się w przestrzeni.
IV. Praca zawodowa.
V.
Integracja społeczna.
VI. Niezależność ekonomiczna.
Upośledzenie umysłowe zwane także niedorozwojem
umysłowym, niepełnosprawnością jest pojęciem bardzo szerokim.
Przyjmuje się, że jest to stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku
do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub
zaburzeniami procesów precepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia w
wyniku procesów patologicznych. Upośledzenie umysłowe spowodowane
jest pewnymi ograniczeniami i funkcjonalnymi zmianami w mózgu a
zwłaszcza w korze mózgowej. Ogólnie jego przyczyny dzielimy na
pierwotne i wtórne. Do przyczyn pierwotnych należą czynniki, które mają
3
wpływ na korę mózgową: przed urodzeniem dziecka, w czasie porodu, i po
urodzeniu. Do pierwszej grupy należą czynniki, które działają na embrion i
płód w okresie ciąży, a więc choroby zakaźne przyszłej matki takie jak:
Odra, niedożywienie, alkoholizm. Również w czasie trudnego porodu
może dojść do uszkodzenia mózgu w wyniku np. jego niedotlenienia lub
wylewów.
1.1. PRZYCZYNY UPOŚLEDZENIA
UMYSŁOWEGO.
Jednym z problemów niezmiennie powracających rozmowach
rodzicami dzieci z upośledzeniem umysłowym jest pytanie, „co jest
przyczyną „ ? Rodzice mają często nadzieje, że znalezienie odpowiedzi na
tak sformułowany niepokój rozwiąże jakiś bardzo poważny w ich
mniemaniu dylemat, może wskaże „kto zawinił” i uwolni od nękającego
poczucia winy, może pozwoli znaleźć ten jeden, jedyny skuteczny lek ?
Mimo znacznego postępu nauk w dziedzinie poznawania przyczyn
upośledzenia umysłowego, nadal wiele z nich jest nie znanych.
Wnikliwsza analiza przyczyn lekkiego upośledzenia pozwala sądzić, iż w
większości przypadków nie ma tu jednej, dominującej przyczyny, i że
należy brać pod uwagę zarówno wyposażenie genetyczne, ewentualnie
urazy, możliwość niedożywienia, jak i wpływ środowiska o najniższym
wykształceniu. Czynniki powodujące głębsze upośledzenie najogólniej
dzieli się na działające : przed zapłodnieniem , w okresie rozwoju płodu, w
okresie porodu i po urodzeniu się dziecka, do około trzeciego roku życia.
I.
Czynniki działające przed zapłodnieniem.
Wyodrębnia się tu dwie grupy przyczyn genetycznych: związane z
nieprawidłowymi genami oraz z nieprawidłowościami chromosomowymi.
Są one odpowiedzialne za około 25 % przypadków głębszego upośledzenia
umysłowego, które może się zdarzyć w każdej rodzinie. Geny są
najmniejszymi nosicielami cech dziedzicznych. Przekazują one z
4
pokolenia na pokolenie zarówno cechy obojętne dla zdrowia, nawet
niekiedy upragnione przez rodziców, np. podobieństwo rysów twarzy, jak i
informacje o chorobach. Są choroby, dla powstania których wystarczą
„wskazówki” genetyczne tylko od jednego z rodziców, są też takie, które
zależą od zbiegu takich samych, ale słabych informacji od obojga
rodziców.
Jedną z najlepiej poznanych chorób dziedziczonych w ten drugi sposób
jest fenyloketonuria. Polega ona na zaburzeniu przemiany substancji
wchodzącej między innymi w skład białka, zwanej fenyloalaniną,
podawanej dzieciom np. w mleku. Substancja ta – nie przetwarzana przez
organizm – odkłada się w ośrodkowym układzie nerwowym, powodując
jego stopniowe uszkadzanie. Koniecznie trzeba pamiętać, iż dzieci
obarczone takim błędem metabolicznym mogą być uchronione przed
upośledzeniem dzięki stosowaniu od najwcześniejszych dni życia
odpowiedniej diety, zwanej eliminacyjną. Jest to możliwe, gdyż
fenyloketonuria może być wykryta już u noworodka.
Znane są również inne zaburzenia z tej grupy, polegające na błędach
przemiany tłuszczowej, węglowodanowej i inne. Niektóre z nich mogą
być wykrywane u płodu.
Drugą grupą zaburzeń uwarunkowanych genetycznie, ale związanych nie
z jednym „chorym” genem, lecz z większą cząstką genetyczną, są tak
zwane aberracje chromosomowe. Powstają one najczęściej w procesie
dojrzewania komórek rozrodczych rozrodczych i polegają na zaburzeniu
liczby bądź składu chromosomów. Najczęściej występującym i najlepiej
poznanym zaburzeniem chromosomowym jest trisomia chromosomowa 21
pary, powodująca tak zwany zespół Downa, zwany dawniej mongolizmem.
Zazwyczaj mamy do czynienia z trisomią prostą, polegającą na
wystąpieniu w 21 parze zamiast dwóch – trzech chromosomów. Istnieje
również tak zwana translokacja, czyli przemieszczenie nadliczbowego
chromosomu na inny chromosom. Trisomia prosta występuje średnio 1 na
700 urodzeń, przy czym częstość jej występowania w dużym stopniu
zależy od wieku matki. Zespół Downa wstępnie rozpoznaje się
natychmiast po urodzeniu, na podstawie charakterystycznych cech
zewnętrznych. Dzieci z zespołem Downa bywają najczęściej upośledzone
w stopniu umiarkowanym.
II.
Czynniki działające w okresie rozwoju płodu.
Należą do nich : bakterie, wirusy i pasożyty, powodujące chorobę matki,
często nawet dla niej samej niegroźną i o łagodnym przebiegu, które są
5
jednak niebezpieczne dla płodu. Mogą one być powodem ciężkich
zaburzeń w narządach wewnętrznych, mózgu i narządach zmysłów płodu.
Do takich niebezpiecznych chorób należą między innymi : różyczka
(przebyta przez matkę w pierwszym trymestrze ciąży ), cytomegalia i
toksoplazmoza.
Inną przyczyną upośledzenia działającą w okresie ciąży może być
konflikt immunologiczny, między innymi konflikt Rh, połączony z
występowaniem podwyższonego poziomu antyciał.
Płód jest również narażony na wiele szkodliwych działań chemicznych,
np. na leki zażywane przez matkę z powodu jej chorób (między innymi
insulina stosowana do leczenia cukrzycy ) .
Osobnego potraktowania wymaga formułowana często dla celów
wychowawczych teza, jakoby alkohol używany przez rodziców prowadził
bezpośrednio do degeneracji genetycznej i upośledzenia potomstwa.
Wątpliwości co do wpływu alkoholu na głębsze upośledzenie umysłowe
dzieci nie świadczą oczywiście o tym, że nadużywanie tej szkodliwej
substancji przez matkę i ojca jest obojętne dla rozwoju najpierw płodu, a
potem żyjącego już samodzielnie życiem organizmu dziecka. Wręcz
przeciwnie, nie tylko naukowcy, ale także i praktycy, nauczyciele, lekarze,
psychologowie stwierdzają, że rodziny dotknięte chorobą alkoholową mają
wiele różnych problemów, problemów jednym z nich jest znacznie gorszy
rozwój dzieci. Mamy tu jednak do czynienia ze złożonymi przyczynami,
na które składają się : gorsze żywienie, częstsze urazy, niewłaściwa opieka
i atmosfera domowa, brak niezbędnych bodźców do rozwoju umysłowego
i uczuciowego .
Oprócz czynników chemicznych, szkodliwe mogą być również dla płodu
różnorodne czynniki fizyczne, takie jak promienie Roentgena czy
mechaniczne urazy.
III.
Czynniki działające w okresie porodu.
Należą do nich różnego rodzaju urazy czaszki i mózgu oraz zamartwica
płodu, choć ta ostatnia nie zawsze musi wywołać upośledzenie. Pewną rolę
w powstaniu niedorozwoju odgrywa również wcześniactwo, zwłaszcza
przy niskiej wadze urodzeniowej noworodka.
Po przestawieniu różnych przyczyn uszkadzających ośrodkowy układ
nerwowy płodu w okresie ciąży i porodu warto zwrócić uwagę na pewien
zespół objawów, mających swe źródło właśnie w tych uszkodzeniach .
6
Nosi on nazwę mózgowego porażenia dziecięcego dziecięcego przejawia
się przede wszystkim niedowładami kończyn, wzmożonym napięciem
mięśniowym ( o nazwie spastyczność ), ruchami mimowolnymi,
zaburzeniami koordynacji ruchów i równowagi, a niekiedy również
zaburzeniami zachowania, padaczką, uszkodzeniami narządu wzroku i
słuchu oraz nieprawidłowościami w rozwoju mowy. U pewnego odsetka
dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym obserwuje się opóźniony
rozwój psychoruchowy, który może być diagnozowany jako upośledzenie
umysłowe określonego stopnia, jeśli w wieku 5-8 lat nie ulegnie
wyrównaniu . U większości dzieci dotkniętych tą przyczyną kalectwa
obserwuje się dobry kontakt emocjonalny, będący podstawą do
postępowania rehabilitacyjnego.
IV. Czynniki działające po urodzeniu się dziecka.
Wymienię tutaj przede wszystkim choroby zakaźne (np.
zapalenie opon mózgowych i mózgu ), powikłania neurologiczne w
przebiegu chorób zakaźnych, zwłaszcza krztuśca (koklusz) i Odry oraz
urazy mechaniczne i poważne zaburzenia żywienia w pierwszych dwóch
latach życia.
Wielu przyczynom upośledzenia umysłowego można by przy
obecnym stanie wiedzy zapobiegać, między innymi przez przestrzeganie
zasad higieny ciała i żywności, szczepienia ochronne, lepszą opiekę nad
kobietą ciężarną i większą ostrożność samych ciężarnych, lepsze
prowadzenie porodu wreszcie poradnictwo genetyczne tam, gdzie istnieje
uzasadnione podejrzenie zwiększonego ryzyka wystąpienia
nieprawidłowości.
7
1.2. KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO.
Osoby określane jako upośledzone różnią się między sobą, tak
samo jak wśród ludzi o tak zwanym normalnym rozwoju nie znajdzie się
dwóch osób identycznych pod względem wyglądu zewnętrznego, bystrości
umysłu czy cech osobowości.
Wskaźnikiem, który w sposób dość ogólny określa poziom
rozwoju intelektualnego osoby upośledzonej umysłowo, jest tak zwany
iloraz inteligencji (w skrócie I.I.).Stopień niedorozwoju umysłowego
określa się na podstawie badań psychologicznych przy pomocy testów
inteligencji. Osoby upośledzone umysłowo stanowią bardzo zróżnicowaną
grupę a ich niedorozwój może być różnego stopnia. Oto stopnie
upośledzenia z odpowiadającym im przedziałem ilorazu inteligencji (od
ilorazu najniższego do najwyższego w danym stopniu), mierzone testem
inteligencji.
Stopień
upośledzenia
Iloraz
inteligencji
Lekki
52-68
Umiarkowany
36-51
Znaczny
20-35
Głęboki
0-19
8
Określanie stopnia upośledzenia umysłowego, nawet dokładne
wyliczenie ilorazu inteligencji, wcale nie oznacza, że wiemy z całą
pewnością, jaka jest ta konkretna osoba i do czego jest zdolna.
1.3. CHARAKTERYSTYKA OSÓB UPOŚLEDZONYCH
UMYSŁOWO.
a) osoby upośledzone w stopniu lekkim.
Charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju
umysłowego. Niedorozwojowi ulegają u nich czynności poznawcze takie jak
spostrzeganie, wyobraźnia, pamięć, uwaga, myślenie i orientacja społeczna.
Mają często trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu innych osób.
W ich działaniu brak jest planowości oraz samodzielności. Najbardziej
typowym przykładem upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim jest
odchylenie ujemne od normy w rozwoju umysłowym, a szczególnie w funkcji
spostrzegania, myślenia, pamięci, orientacji społecznej i uczeniu się.
b) osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym.
Charakteryzują się głębszym niedorozwojem umysłowm.
Dotyczy to wszystkich procesów poznawczych. Spostrzeganie jest obniżone,
spostrzega tylko cechy konkretne. Mają dobrą pamięć mechaniczną, wolne
tempo uczenia się. Myślenie ma charakter konktetno-obrazowy, brak
samodzielności. Trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, dominuje
uwaga mimowolna. Upośledzeniu czynności poznawczych towarzyszą
9
zwykle zaburzania innych procesów psychicznych. Umiarkowanie
upośledzone osoby charakteryzują się także stosunkowo niskim poziomem
rozwoju motorycznego, obniżeniem sprawności manipulacyjnych i
lokomocyjnych. Również ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych
norm. Wyróżnia się z pośród nich dwa typy : apatyczny czyli flegmatyczny .
ten typ jest spokojny, obojętny, nie agresywny, dość pracowity. A drugi typ
to pobudliwy czyli niespokojny, dużo mówiący, przeszkadzający.
W procesie nauki osoby z umiarkowanym stopniem mogą
opanować program (nauka pisania i czytania )
c) osoby upośledzone w stopniu znacznym
Charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego,
że nauka pisania i czytania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią
opanować wiele prostych czynności życia codziennego.
d) osoby upośledzone w stopniu głębokim.
U tych osób jest głęboko zaburzona sprawność spostrzegania,
uwagi, pamięci. Mowa i myślenie jest nie wykształcone. Zdolne są do
opanowania chodzenia, i wyrażania prostych emocji.
10
II. TERMINOLOGIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI.
Pojęcie niepełnosprawności obejmuje różne ograniczenia
funkcjonalne jednostki ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z
uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za
normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter
stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery
sensorycznej, fizycznej, psychicznej.
Według Kowalika (1996) niepełnosprawność człowieka
wywołana uszkodzeniem ciała lub chorobą przewlekłą może powodować
dysfunkcjonalność organizmu, niepełnosprawność psychologiczną i
niepełnosprawność społeczną. Może ono stanowić predyspozycje do
stwarzania sytuacji problemowych, które z kolei oznaczają brak zgodności
między możliwościami człowieka a stawianymi mu przez otoczenie
wymaganiami. Uświadomienie sobie tych trudności to problem życiowy
osoby niepełnosprawnej.
W Polsce upowszechnia się coraz bardziej następująca
definicję osoby niepełnosprawnej :
Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i
psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia
wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami
prawnymi i społecznymi. (za A. Kurzynowski w : J. Mikulski, J. Auleyther
(red), 1996 s 19 )
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała
klasyfikację niepełnosprawności stanowiący międzynarodowy wzorzec
określania różnych możliwych konsekwencji wrodzonych lub nabytych
deficytów zdrowotnych. Istotne jest dokładniejsze rozgraniczenie czy dana
11
niepełnosprawność jest uszkodzeniem w sensie medycznym, czy
niezdolnością do wykonywania funkcji życiowych, czy tez upośledzeniem w
sensie socjalnym. W zdecydowanej większości odchyleń od normy można
wyróżnić trzy wymiary : ograniczony, psychologiczny, społeczny, co w
konsekwencji powoduje postrzeganie niepełnosprawności jako uszkodzenia
dysfunkcji i upośledzenia.
Według projektu ogólnej definicji osoba niepełnosprawna jest
osoba, której obniżona sprawność funkcjonalna (sensoryczna, fizyczna i/lub
psychiczna) trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie
codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról właściwych dla płci i wieku,
zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi. (Szczepankowski 1994 s.11)
Niepełnosprawność może dotknąć jednostkę w różnym wieku. W każdym
więc społeczeństwie spotykamy się z niepełnosprawnymi. Wszystkich
niepełnosprawnych zobowiązani jesteśmy objąć procesem rehabilitacji i
udzielić im pomocy.
Tadeusz Majewski proponuje następującą definicję
niepełnosprawności: „osoba niepełnosprawna to taka, u której uszkodzenie i
obniżony poziom sprawności organizmu spowodował utrudnienie,
ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych życiowych
zawodowych oraz wypełnianie ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek,
stan, czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe „ (Majewski 1995,s 40 )
12