Oligpfrenopedagogika

Oligpfrenopedagogika
1. Definicje i kryteria upośledzenia umysłowego
Termin upośledzenie umysłowe często używany jest zamiennie z terminem
niedorozwój umysłowy lub oligofrenia.
W Psychologii klinicznej pod redakcją
Lewickiego
oligofrenia jest to zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego,
wrodzone albo bardzo wcześnie nabyte prowadzące często do
zaburzeń w przystosowaniu społecznym.
Edgar Doll, wyróżnia 6 kryteriów i traktuje wszystkie w powiązaniu, gdy ma
orzekać o niedorozwoju umysłowym. Jego definicja zawiera następujące
elementy:
1. niedojrzałość społeczną,
2. spowodowaną przez niską sprawność umysłową,
3. o charakterze rozwojowym,
4. nie przemijającą w miarę dojrzewania,
5. pochodzenia konstytucjonalnego,
6. nieodwracalną.
Wyjaśnia tę definicję jako:
1. brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy
środowiska,
2. niski stopień rozwoju umysłowego,
3. zahamowanie sprawności intelektualnych trwałe i będące
konsekwencją choroby lub urazu,
4. nie zmienia się, chociaż organizm dojrzewa pod względem
fizycznym,
5. ujawnia dziedziny, stan zahamowania rozwoju,
6. stan ten jest nieodwracalny.
Według M. Kościeleckiej, pojęcie upośledzenia oznacza różne typy
zaburzeń rozwoju o odmiennej patogenezie, których wspólnym wyróżnikiem
jest to, że ograniczają dziecku realizację społecznych wymagań. Dzieci te są
z reguły bardzo ograniczone w dążeniu do samodzielności. Stwarzanie
emocjonalnego wsparcia jest problemem wiodącym.
upośledzenie umysłowe określa jako istotnie niższy od przeciętnego ogólny
poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z
upośledzeniem w zakresie przystosowania się ze zmianami w
ośrodkowym układzie nerwowym.
Terminem niedorozwój umysłowy, inaczej oligofrenia nazywa te
przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały w okresie rozwojowym (
tj. w okresie okołoporodowym lub później ). W przypadku otępienia
(demencja) ogólny rozwój intelektualny dziecka przebiegał do pewnego
okresu mniej lub bardziej prawidłowo. W wyniku określonego procesu
chorobowego nastąpił regres tj. postępujące obniżenie się poziomu
funkcjonowania intelektualnego.
Zahamowanie rozwoju intelektualnego to według Kostrzewskiego
okresowe zatrzymanie się rozwoju, rokujące powrót do normy.
M. Grzegorzewska wyróżnia dwa terminy dotyczące upośledzonych
umysłowo: oligofrenia i otępienie. Wskazuje na potrzebę rozgraniczenia
tych terminów i tak je określa:
Oligofrenią nazywamy niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub
najwcześniejszego dzieciństwa; występuje tu zawsze
wstrzymanie rozwoju mózgu i wyższych czynności nerwowych,
podczas gdy
otępienie występuje później, jako osłabienie, rozpad procesów korowych,
uszkodzenie
czynności
umysłowych
dotychczas
pełnowartościowych.
2. Klasyfikacje upośledzeń umysłowych
Najbardziej znana jest klasyfikacja psychologiczna, która uwzględnia
pomiar stopnia rozwoju intelektualnego. Iloraz inteligencji według kryterium
psychologicznego stanowi znaczący wskaźnik upośledzenia umysłowego.
Nie może on jednak przesądzać o możliwościach dziecka, a powinien być
traktowany jako czynnik orientacyjny. Tradycyjna klasyfikacja wyróżniała trzy
stopnie upośledzenia umysłowego. Są następujące:
1) debilizm, najlżejszy stopień upośledzenia – I.I. 50 – 69,
2) imbecylizm, średni stopień upośledzenia – I.I. 20 – 49,
3) idiotyzm, najcięższa postać upośledzenia – I.I. 0 – 19.
J. Kostrzewski odróżnia termin upośledzenie umysłowe od niedorozwoju
umysłowego.
1
A. F. Tredgold definiuje
niedorozwój umysłowy jako stan umysłu, który nie osiągnął normalnego
rozwoju. Przyczynę dostrzega wyróżniając trzy kryteria:
1) wyniki w nauce szkolnej,
2) inteligencję według pomiaru testami inteligencji,
3) przystosowanie biologiczne i społeczne.
Podział tradycyjny zastąpiła czterostopniowa klasyfikacja. Została ona
zaproponowana w 1959 roku przez Amerykańskie Towarzystwo do Spraw
Upośledzeń Umysłowych. Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła od
1968 roku tę klasyfikację jako obowiązującą::
1. Pogranicze upośledzenia umysłowego
I. I. 68 – 83
2. Upośledzenie umysłowe lekkie
I. I. 52 – 67
3. Upośledzenie umysłowe umiarkowane
I. I. 36 – 51
4. Upośledzenie umysłowe znaczne
I. I. 20 – 35
5. Upośledzenie umysłowe głębokie
I. I. 0 – 19
Wyróżnia się 4 grupy upośledzenia umysłowego odzwierciedlające stopień
obniżenia sprawności intelektualnej: lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki.
Iloraz inteligencji jest wykorzystany jako pomoc w rozróżnieniu tych stopni.
Warto podkreślić, że prezentowane wyżej systemy klasyfikacji
upośledzenia umysłowego są doskonalone, uzupełniane i modyfikowane
zgodnie z obowiązującymi kryteriami.
Niedorozwój umysłowy według Amerykańskiego Towarzystwa ds.
Upośledzenia
Umysłowego
oraz
Amerykańskiego
Towarzystwa
Psychiatrycznego (DSM – IV, 1994 ) charakteryzuje się istotnie niższym niż
przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnym
ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności
przystosowawczych: porozumienia się, samoobsługi trybu życia domowego,
kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczno – kulturowych,
kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolnych,
oraz sposobu organizowania wolnego czasu i pracy. Istotnie niższy oznacza
niższy o dwa odchylenia ( standardowe ) niż przeciętny poziom.
Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według DSM III – R
Stopień upośledzenia
1. Lekki
I.I. 50 – 55 do ok. 70
2. Umiarkowany
I.I. 35 – 40 do 50 – 55
3. Znaczny
I.I. 20 – 25 do 35 – 40
4. Głęboki
I.I. poniżej 20 lub 25
3. Czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego
Międzynarodowa klasyfikacja chorób wskazuje na następujące przyczyny
niedorozwoju umysłowego:
- Po zakażeniu i zatruciach.
- Wskutek urazu lub działania czynników fizycznych.
- Z zaburzeniami przemiany, wzrostu lub odżywiania.
- W wyniku ciężkiej choroby mózgu występującej po urodzeniu np.
dziecięce stwardnienie rozległe.
- Wskutek chorób i zespołów wywołanych przez ( nieznane ) czynniki
działające w życiu płodowym.
- Wskutek anomalii chromosomalnych.
- Wskutek wcześniactwa.
- Wskutek braku podniet psychosocjalnych ( kulturowy ).
- Inne bliżej nie znane np. idiopatyczny, o nieznanej przyczynie.
Inny schemat oddziaływania czynników powodujących uszkodzenia
przedstawiła Spionek. Autorka dokonuje podziału czynników uszkadzających
na następujące grupy wpływów z uwagi na czas ich powstawania:
a) Komórkę rozrodczą.
 Przewlekły alkoholizm lub upojenie alkoholowe w chwili poczęcia.
b) Zarodek i płód.
 Embriopatie wirusowe,
 toksoplazma wrodzona,
 zakażenia płodu,
 embriopatie aktyniczne (na tle promieniotwórczości ),
 embriopatie toksyczne,
 awitaminozy i niedożywienie organizmu matki w czasie ciąży, a
tym samym płodu,
 anemizacja płodu z powodu zaburzeń występujących u płodu lub
z powodu trudności w krążeniu występujących u matki.
c) Dziecko w chwili porodu.
 Bezpośrednie urazy czaszki,
 wylewy śródczaszkowe spowodowane urazem,
 zaburzenia w krążeniu płodowym w chwili porodu.
2
d) Dziecko po urodzeniu.
 Dziecko po urodzeniu narażone jest na infekcje, urazy,
zaburzenia przemiany materii (różnego pochodzenia )

inne schorzenia somatyczne wpływające na układ nerwowy
dziecka.
I. E. Suchariewa dzieli przyczyny upośledzenia umysłowego na trzy grupy:
1. Pierwsza
grupa
pochodzenia
endogennego
(uszkodzenia
rozrodczych komórek rodziców ). Do tej grupy zalicza chorobę
Downa, mikrocefalię prawdziwą, fenyloketonurię.
2. Druga grupa embrio- i fetopatie ( upośledzenie wywołane przez
różne choroby matki: różyczkę, grypę, toksoplazmę, kiłę wrodzoną
oraz czynniki toksyczne ).
3. Trzecia grupa dotyczy czynników szkodliwych, działających w czasie
porodu i we wczesnym dzieciństwie ( zamartwica, urazy porodowe,
zapalenie mózgu
i opon mózgowych ).
Upośledzenie umysłowe lekkie
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzuje przede
wszystkim upośledzona zdolność myślenia abstrakcyjnego oraz nieudolność
syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczne
całości, a stąd wypływa ubóstwo wnioskowania i sądów.
Brak im samodzielności w myśleniu. Same mogą wykonywać proste
pracei w różnym stopniu przystosować się do warunków życia. Z wielką
trudnością tworzą pojęcia, toteż ich czynność umysłowa redukuje się raczej
do odtwarzania wyobrażeń. Wyobraźnia twórcza tych dzieci jest uboga,
zdolności kombinacyjne nikłe, sądy i wnioskowanie nieudolne, myślenie mało
ruchliwe.
a)
Zaburzenia w procesie poznawczo – emocjonalnym
(Niedorozwój,
zahamowania,
nieprawidłowości
i
dysproporcje
rozwojowe). Odbiór wrażeń zmysłowych mniej dokładny. Trudności
skupienia uwagi. Wyobraźnia słaba. Pamięć zasadniczo słaba, w
niektórych wypadkach jednak wybitna w pewnym kierunku. Utrudnione
utrwalanie wiadomości, zubożona selektywność i gotowość poznawcza.
Tworzenie pojęć utrudnione, a więc możliwość abstrakcyjnego myślenia
dość ograniczona – konkretyzm myślenia. Utrudnione wnioskowanie,
rozumienie i wykrywanie zależności i stosunków, powiązań. Kojarzenie
utrudnione i czasem nieprawidłowe. Skłonności do mechanicznego
przyswajania wiedzy. Mała pojemność treści poznawczych. Słowo ubogie
w treści. Słownictwo ubogie i nie zawsze adekwatne. Rytm procesów
myślowych zwolniony. Plastyczność myślenia mała, a więc trudności
w zastosowaniu zdobytych wiadomości, orientowania się w nowej,
bardziej złożonej sytuacji, w zastosowaniu nowych argumentów w
rozumowaniu,w mocnych tendencjach do stereotypii myślowej.
Upośledzenie samodzielności myślenia. Duża podatność na wpływy.
Panowanie nad popędami i afektami utrudnione.
b) Zaburzenia psychoruchowe
W postawie, ruchach i sprawnościach ruchowych. Wydłużony okres
reakcji i w ogóle zwolnione tempo reakcji psychicznych. Męczliwość
psychoruchowa. Mała sprawność kinestetyczna. Zaburzenia w
koordynacji ruchowej.
W mowie i piśmie. Różnego rodzaju zaburzenia i nieprawidłowości
rozwojowe mowy i pisma.
Niedoćwiczenie funkcji psychoruchowych. Zjawiska hyper- i hipokinezy.
Ruchy mimowolne. Tiki.
c) Zubożenia w możliwościach wejścia w życie społeczne
Utrudniona orientacja w złożonych sytuacjach. Trudności zastosowania w
nich
zdobytych
wiadomości.
Upośledzenie
twórczości,
przedsiębiorczości, inicjatywy i sprawności ruchowych. Utrudnienie
głębszego porozumienia się z otoczeniem wskutek zubożenia słowa i
słownictwa oraz ewentualnych nieprawidłowości rozwojowych mowy.
Sugestywność. Podatność do naśladownictwa i podporządkowania się
silniejszym wpływom ( osłabiony krytycyzm ). Podatność na
zrutynizowanie się w czynnościach. Mała zdolność panowania nad
popędami i afektami. Mała wydolność pracy. Zdolność do zarobkowania
na życie w pewnych jednak określonych warunkach.
d) Mechanizmy fizjologiczne tych zaburzeń
Słaba reaktywność korowa i czasem podwyższona reaktywność
podkorowa. Mała plastyczność mechanizmu korowo – podkorowego i
ewentualne odchylenia od normy we współpracy ( kory i podkorza ).
Podatność
na
procesy hamowania
wskutek
niedostatecznej
wytrzymałości ( słabość ) komórek nerwowych
( męczliwość
) lub nadmierna ich ruchliwość. Na ogół ruchliwość procesów nerwowych
zwolniona. I układ sygnałowy dosyć słaby i jeszcze słabszy II układ
sygnałowy, więc współpraca ich niesprawna. Słaba wyższa analiza i
synteza. Utrudnione kształtowanie się stereotypów dynamicznych i
3
dynamizacja układów strukturalnych. Zwiększone znaczenie podkorza w
procesach psychicznych – utrudniona kontrola korowa.
-
Analizując zaburzenia zachowania się dzieci upośledzonych
umysłowo w stopniu lekkim można wyodrębnić dwie grupy:
 eretyczne, niestabilne, niezrównoważone, z przewagą pobudzenia.
Są to dzieci nadmiernie ruchliwe, skłonne do afektowanych
wybuchów, z równoczesnymi trudnościami w koncentracji uwagi i
oznakami nadmiernego zmęczenia.
 apatyczne, z przewagą hamowania, ze zwolnionym tempem
reakcji, biernością, nieśmiałością i płaczliwością.
E. Szurek powołując się na innych badaczy podaje, że istnieje trzeci typ:
zmienny, gdzie nadmierna pobudliwość występuje na przemian ze stanami
apatii i bierności.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim cechuje zwolnione
tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości i przemyślanego planu
działania, wymagają nadzoru, gdyż z chwilą występowania trudności
załamują się i mogą łatwo pozostawić pracę nie skończoną. Oprócz kontroli
wymagają specjalnego bodźca do pracy w postaci pochwały, zachęty,
nagrody, a czasem rozkazu, itp. W większości przypadków dzieci te są
wrażliwe na pochwałę i ta cecha ich charakteru pozwala na uczuciowy
stosunek do pracy przez nich wykonywanej.
Proces
rewalidacji
jednostek
upośledzonych
umysłowo
uwarunkowany jest zorganizowanym działaniem placówek szkolnictwa
specjalnego, integracyjnego
i pomocą dziecku ze strony domu
rodzinnego.
Rewalidacja dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim prowadzona
jest
w następujących formach:
 oddziały klas specjalnych w szkołach podstawowych,
 oddziały klas
integracyjnych
w
szkołach
podstawowych,
gimnazjalnych
i zawodowych,
 indywidualne włączanie uczniów do klas w szkołach podstawowych,
 szkoły integracyjne i specjalne.
Podstawowym celem kształcenia specjalnego jest zabezpieczenie każdemu
dziecku odchylonemu od normy właściwych warunków do wszechstronnego
rozwoju w pełni aktywizując możliwości psychofizyczne poszczególnych
jednostek.
H. Borzyszkowska do specyficznych celów kształcenia dzieci i młodzieży
upośledzonych umysłowo zlicza:
-
korygowanie zaburzonych, usprawnienie nie zaburzonych funkcji
psychicznych,
wyrabianie sprawności ruchowych i umiejętności potrzebnych do
wykonywania zawodu,
kształtowanie nawyków i praktycznych umiejętności niezbędnych w
życiu społecznym i zawodowym,
kształcenie właściwej postawy społecznej oraz wpajanie
podstawowych zasad kultury życia codziennego,
wyrabianie samoobsługi i samodzielności w różnych przejawach
życia codziennego.
Upośledzenie umysłowe umiarkowane i znaczne
Upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym odznaczają się
poważnymi uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. Mowa ich jest
często agramatyczna, często bełkotliwa i niewyraźna, słownictwo ubogie.
Charakterystyczna sugestywność cechuje ich zachowanie. W myśleniu
występują wielkie utrudnienia
w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych, a
także w rozumieniu stosunków logicznych.
Upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym w
rozwoju poznawczym pozostają na poziomie przedoperacyjnym.
Spostrzegają wolniej, mniej dostrzegają elementów i błędnie ujmują
powiązania i stosunki między przedmiotami. Zakres pamięci jest wąski, a
trwałość i wierność znikoma.
Rozwój dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i
umiarkowanym przebiega z dużym opóźnieniem. Na wiek 4 – 5 lat
przypadają początki samodzielnego chodzenia oraz wypowiadania
pierwszych słów. Dzieci te nie przejawiają inicjatywy i samodzielności. Z
trudem przyswajają sobie podstawowe czynności ( ubieranie się, nawyki
zachowania higieny osobistej ). Istotną sprawą dla ich adaptacji społecznej
jest wdrażanie do wykonywania prostych prac porządkowych oraz
przygotowanie do kontaktu z otoczeniem przez poszerzenie ich zasobu
słownego. Są to zasadnicze, podstawowe umiejętności, z jakimi mogą wejść
do środowiska osób o prawidłowym rozwoju ogólnym.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym
odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, miłości i potrafią w sposób żywy
ujawniać sympatię i potrzebę kontaktów społecznych. Cechy te sprzyjają
procesowi ich kształcenia. Radzą sobie same w wielu życiowych sytuacjach,
takich jak: ubieranie się, rozbieranie, ścielenie łóżek, przygotowywanie
posiłków, samodzielne mycie się, robienie drobnych zakupów, wykonywanie
prostych prac zarobkowych itp. Można je nauczyć wielu czynności w
4
zakładach produkcyjnych ( np. koszykarstwo, tkanie, szycie, robienie na
drutach itp. ). W wyniku właściwego intensywnego wychowania są w stanie
opanować przyjęte powszechne formy postępowania w typowych sytuacjach
życiowych. Można uzyskać pozytywne rezultaty rewalidacyjne jeżeli:
- obdarza się dziecko uwagą, poświęca mu się dużo czasu,
- zapewnia się możliwość rozwoju różnych sfer stosownie do potrzeb,
- ułatwia się kontakty z innymi dziećmi,
- nie ogranicza się jego samodzielności,
- zaspokaja potrzeby bycia akceptowanym, bezpiecznym, zdolnym do
zrobienia czegoś dobrego.
5