nastolatek w gimnazjum

NASTOLATEK W GIMNAZJUM –
PROBLEMY EMOCJONALNE WIEKU DOJRZEWANIA
referat wygłoszony na posiedzeniu Rady Pedagogicznej
w dniu 20. maja 2003 roku
Gimnazjalista to uczeń znajdujący się w szczególnym okresie rozwojowym,
nazywanym w literaturze dojrzewaniem, dorastaniem, młodością lub adolescencją.
Często dla podkreślenia dramatyzmu następujących w tym okresie życia zmian
używa się takich metaforycznych określeń jak: „ okres burzy i naporu”, „ wiek
konfliktów”, „ okres strapień”, „okres wielkich problemów”. Podstawowe zadania
rozwojowe tego okresu to: osiągnięcie bardziej dojrzałych stosunków z rówieśnikami
obu płci, opanowanie roli męskiej lub kobiecej, osiągnięcie niezależności
emocjonalnej od rodziców i innych dorosłych, przygotowanie się do małżeństwa i
życia rodzinnego, przygotowanie się do pracy i kariery zawodowej, ukształtowanie
własnego światopoglądu, zestawu wartości i systemu etycznego, osiągnięcie
zachowań społecznie akceptowanych.
Młodzież stojąca w obliczu wymienionych zadań rozwojowych potrzebuje
wsparcia i pomocy dorosłych. Zadanie to należy w głównej mierze do rodziców, ale
także do wychowawców i nauczycieli gimnazjalistów. Dlatego moim celem jest
przypomnienie podstawowych wiadomości z psychologii rozwojowej okresu
dojrzewania oraz określenie cech osobowych nauczyciela – wychowawcy
pracującego z młodzieżą gimnazjalną.
W literaturze psychologicznej wiek dojrzewania dzieli się na trzy etapy:
wczesny ( 11- 13 rok życia), średni ( 15- 16 rok życia) i późny ( 17-18 rok życia).
Uczniowie gimnazjum rozpoczynają zatem naukę w połowie wczesnego etapu
dojrzewania, a kończą wraz z końcem średniego. Każdy z etapów wieku dojrzewania
charakteryzują specyficzne problemy rozwojowe, które znajdują odzwierciedlenie w
zachowaniach dziecka i stanowią wyzwanie dla rodziców, wychowawców i
nauczycieli.
Na etapie wczesnego wieku dojrzewania charakterystyczne są następujące
problemy:
 kłopoty z wyglądem dorastającego ciała, prowadzące do skrępowania odbieranego
często przez dorosłych jako przejaw egocentryzmu;
 zmiany hormonalne wpływające na zmienność usposobienia, wzrost poziomu
agresywności, zgryźliwość w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi;
 wzrost poczucia własnej indywidualności prowadzący do domagania się
niezależności oraz podejmowania różnego typu eksperymentów ( np. w dziedzinie
stroju, sposobie bycia, spędzania wolnego czasu, doboru lektury);
 bunt i prowokujące zachowania przejawiające się w aktywnym domaganiu się
większej swobody i zachowaniach grubiańskich;
 silne identyfikowanie się z grupą i wzrost znaczenia przyjaciół, z czym wiąże się
naśladowanie rówieśników oraz poddawanie krytyce zwyczajów i obyczajów
przynależnych do świata dorosłych;
 silne poczucie sprawiedliwości, któremu towarzyszy uproszczone widzenie spraw,
a co za tym idzie brak tolerancji i niezdolność do kompromisów.
Problemy i zachowania dziecka na tym etapie rozwojowym mogą stać się
przyczyną ostrych konfliktów z dorosłymi, jeśli ci nie wykażą się elastycznością i
umiejętnością odpowiedniej kontroli własnych emocji i nie będą potrafili znaleźć
zdrowej równowagi między tolerancją i nadopiekuńczością.
Dla etapu średniego wieku dojrzewania specyficzne są:
 wzrost skłonności do kompromisu, przyznawanie racji innym, większe
opanowanie i zrównoważenie;
 wzrastająca niezależność w myśleniu, czego przejawem są: mniejsza podatność na
sugestie, bunt przeciwko wtrącaniu się dorosłych w sprawy nastolatka,
podejmowanie pierwszych samodzielnych decyzji;
 ciągłe zapotrzebowanie na nowe doświadczenia, sprawdzanie ustalonych granic i
podejmowanie działań ryzykownych;
 ustępowanie nieśmiałości, wzrost towarzyskości i trwałość nawiązywanych
przyjaźni, które charakteryzują się większą intymnością i zaangażowaniem;
 konstruowanie własnego systemu wartości i własnej moralności, co może łączyć
się z zakwestionowaniem, a w skrajnych sytuacjach wręcz odrzuceniem, wartości
i postaw przekazywanych przez rodzinę;
 akceptacja własnej seksualności i tworzenie ( początkowo nietrwałych) związków
z partnerem odmiennej płci;
 wzrost ciekawości świata, rozwój zainteresowań i uzdolnień specjalnych, co może
prowadzić do zaniedbywania nauki;
 szybki rozwój myślenia abstrakcyjnego i hipotetycznego, z czym wiąże się
tendencja do kwestionowania spraw dawniej oczywistych, dyskutowania i
roztrząsania różnych kwestii;
 radykalny wzrost samodzielności i odwagi przejawiający się w skłonności do
niekonsultowania podejmowanych działań z dorosłymi, uprawiania ryzykownych
sportów itp.;
Zmiany rozwojowe średniego wieku dojrzewania wymagają szeregu zmian w
postawach rodziców i opiekunów nastolatka. Powinni oni stopniowo rezygnować z
kontroli dziecka i obdarzać je coraz większym zaufaniem, a jednocześnie stale
podejmować decyzje jak i gdzie ustanawiać rozsądne granice bezpieczeństwa.
Momentem szczególnie trudnym dla rodziców i wychowawców jest uświadomienie i
zaakceptowanie prawa dziecka do własnego systemu wartości i postaw oraz
pogodzenie się z faktem stopniowego rozluźniania więzi emocjonalnej między nimi a
dorastającym dzieckiem.
Wadliwe postawy wychowawcze wobec dorastających mogą być przyczyną
wystąpienia trudności rozwojowych o poważnych i dalekosiężnych konsekwencjach.
Do najpoważniejszych należą: reakcje depresyjne z próbami samobójczymi,
eksplozje agresji, zaburzenia organonerwicowe, nieprawidłowe praktyki seksualne,
czyny aspołeczne, alkoholizm. toksykomanie oraz zaburzenia osobowości i choroby
psychosomatyczne.
Erick Erikson w swojej koncepcji rozwoju psychospołecznego uważa, że
dojrzewanie jest najtrudniejszym okresem w życiu człowieka, ponieważ:
 ustala się poczucie własnej tożsamości jednostki;
 wzrasta świadomość specyficznych cech indywidualnych;
 pojawiają się plany na przyszłość;
 następuje proces identyfikowania się z ludźmi podobnie myślącymi;
 kształtują się mechanizmy zwiększające zdolność do adaptacji do środowiska
społecznego oraz zdolność utrzymania swoich środków obrony przeciw
zagrożeniom i lękowi;
 poczucie izolacji związane z przejściem od dzieciństwa do dojrzałości;
Stan taki Erikson określa terminem „pomieszanie tożsamości”. Zachowanie
młodego człowieka w okresie takiego chaosu jest nieprzewidywalne i
niekonsekwentne. Kryzys tożsamości jest niebezpieczny dlatego, że wiąże się z nim
cała przyszłość jednostki. Zagrożeniem jest ukształtowanie się tzw. „negatywnej
tożsamości”, to znaczy poczucia posiadania wielu złych i bezwartościowych cech.
Prowadzić to może do powstawania uprzedzeń, przestępstw, dyskryminacji różnych
grup ludzi itp.
W świetle tego, co dzieje się z nastolatkiem w czasie dojrzewania, zasadne wydaje
się pytanie jakimi cechami osobowości powinien charakteryzować się nauczyciel –
wychowawca podejmujący pracę w gimnazjum? Grzegorz Gwis w artykule
„Nastolatek w gimnazjum” uważa, że najbardziej predystynowani do pracy z
młodzieżą gimnazjalną są ci dorośli, którzy:
 nie mają wątpliwości, że nastolatkowi, tak jak każdej osobie, należy się
szacunek i miłość;
 charakteryzują się głębokim przekonaniem, że każdy nastolatek jest jednostką
na swój sposób twórczą i poszukującą, nawet jeśli czasem zakres jego
eksperymentowania wykracza poza określone normy i konwencje;
 rozumieją, że każdy nastolatek potrzebuje pomocy i podtrzymania: znalezienia
oparcia w czyjejś życzliwości, pomocy w rozładowaniu spiętrzonych uczuć,
tolerancji dla mechanizmów obronnych itp.;
 są przekonani o potrzebie rozwiązywania problemów wspólnie z nastolatkiem,
a nie za nastolatka lub wbrew nastolatkowi;
 są przekonani o potrzebie pobudzania nastolatka do poznawania siebie i
dokonywania samoanalizy ( poznania własnych cech charakteru, uzdolnień,
zainteresowań, temperamentu), określenia własnej postawy wobec świata i
wartości, dokonania realistycznej samooceny.
Dorośli, o których mowa, są empatyczni, akceptujący, autentyczni i wewnętrznie
spójni. Potrafią radzić sobie z własnymi emocjami, zwłaszcza irytacją i gniewem. Są
asertywni, nawykli do rozwiązywania konfliktów w drodze negocjacji. Potrafią także
zadbać o siebie i budować własny system wsparcia w rodzinie nastolatka, wśród
przyjaciół i w swojej grupie zawodowej. Rozwiązali większość własnych konfliktów
okresu dojrzewania, a przynajmniej mają wgląd w ich istotę.
Pojawienie się nowej rzeczywistości szkolnej – gimnazjów, a tym samym
skupienie w jednym miejscu i czasie dużej grupy młodzieży znajdującej się w
najtrudniejszym, z punktu widzenia całego życia człowieka, okresie rozwojowym,
powoduje, że nauczyciele gimnazjów są narażeni na szczególne obciążenie
psychiczne i stres zawodowy. Prawdopodobieństwo porozumienia się z nastolatkami
stanie się większe, jeśli uświadomimy sobie i zaakceptujemy kilka zasad
postępowania z młodzieżą, pisze G. Gwis w przytaczanym powyżej artykule. Oto te
zasady:
 zasada akceptacji – każdy nastolatek ma prawo do własnego życia, nie jest
projekcją naszych marzeń i oczekiwań;
 zasada wiarygodności – bycie wiarygodnym w tym co się mówi i robi,
unikanie sprzeczności między deklarowanymi słowami i zachowaniem;
 zasada poszanowania intymności – szanowanie tajemnic nastolatka, dyskrecja,
obserwowanie go z dużym wyczuciem;
 zasada równych zobowiązań – konsekwencja w egzekwowaniu zobowiązań
uczniowskich i przestrzeganie wywiązywania się z własnych;
 zasada prośby – unikanie, rozkazywania i grożenia; nic tak nie motywuje
nastolatka do działania jak prośba dorosłego, której ma prawo odmówić;
 zasada otwartości na informacje – nie wstydź się, gdy możesz czegoś nauczyć
się od uczniów, nie obawiaj się krytyki, jeśli jest zasadna;
 zasada humoru – pomaga skutecznie rozładować napięcie, wytwarza dystans
wobec problemów;
 zasada współdecydowania – dotyczy problemów społeczności klasowej,
szkolnej, środowiska lokalnego.
Stosowanie powyższych zasad wspomaga kształtowanie u wychowanków
odporności psychicznej. Jest to umiejętność skutecznego kontrolowania swoich
zachowań i rozważnego pokonywania trudności pomimo doświadczanego
napięcia emocjonalnego. Odporność psychiczna jest niezbędnym warunkiem
efektywnego funkcjonowania w dzisiejszym, skomplikowanym i pełnym
zagrożeń świecie.
Bibliografia:
1. Fenwick E., Smith T.: „ Dojrzewanie“, Warszawa- Kraków, 1995r.
2. Gwis G., „ Nastolatek w gimnazjum”, Przegląd Edukacyjny 1999 r.
3. Sucharowa H., „Dojrzewanie i dorastanie”, Łódź, WODN, 1995r.
4. Własne materiały z kursu kwalifikacyjnego „ Wychowanie do życia w
rodzinie”
Maria Fastyn