Główne czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży
advertisement
Główne czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży Anna Słysz Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wprowadzenie 1. Cele socjoterapii 2. Przedmiot zmiany w socjoterapii 3. Czynniki zmiany w socjoterapii 3.1. Czynniki specyficzne 3.2. Czynniki niespecyficzne 4. Podstawowe techniki stosowane w socjoterapii Podsumowanie Literatura Słowa kluczowe: Socjoterapia, dzieci i młodzież, świetlice socjoterapeutyczne, czynniki leczące, zmiana, obraz siebie, techniki socjoterapii. Streszczenie Socjoterapia – jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej - polega na celowym stwarzaniu dzieciom i młodzieży warunków umożliwiających im zmianę sądów o rzeczywistości oraz zmianę sposobu zachowania (Sawicka, 1999). Przedmiotem zmiany są przede wszystkim niekorzystne wzorce zachowania, które przejawiają się w następujących relacjach: „ja-rówieśnik”, „ja-dorosły”, „jazadanie” oraz „ja-ja” (por. Strzemieczny, 1988). Autorka omawiając czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży odwołuje się do koncepcji Yaloma (1975, za: Tryjarska, 2000) czynników leczących w psychoterapii grupowej. Przedstawia rangę poszczególnych czynników, w oparciu o dane empiryczne na temat percepcji czynników leczących u dzieci i młodzieży (Shechtman, Gluk, 2005). Wprowadzenie Pojęcie socjoterapii jest niedookreślone ze względu na różne konteksty znaczeniowe, w których występuje. Na przykład Kratochvil (1990, za: Sawicka, 1999) włącza to pojęcie w zakres znaczeniowy terapii środowiskowej. Według autora socjoterapia to specyficzna organizacja środowiska społecznego wspierającego psychoterapię osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego; pacjentom proponuje się różnego typu aktywności, spełniające funkcje terapeutyczne (m. in.: rysowanie, słuchanie muzyki, oglądanie filmów). Jednakże pojęcie socjoterapii jest częściej używane w kontekście pedagogicznym (por. Matyja, 2005). Według Sawickiej (1999)socjoterapia jest formą pomocy psychologiczno – pedagogicznej, adresowaną głównie do dzieci i młodzieży. Polega na celowym stwarzaniu dzieciom warunków i doświadczeń społecznych umożliwiających zajście procesu socjoterapeutycznego, czyli odreagowanie emocjonalne, oraz zmianę: - sądów o rzeczywistości; - sposobów zachowania. Socjoterapia jest najczęściej realizowana w postaci ustrukturalizowanych spotkań grupowych. Stanowi formę pośrednią pomiędzy psychoterapią (indywidualną czy grupową) a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym (por. Tab. 1). Tab. 1. Socjoterapia a psychoterapia i trening rozwoju osobistego. PSYCHOTERAPIA SOCJOTERAPIA TRENING ROZWOJU OSOBISTEGO Skoncentrowana na Skoncentrowana na Adresowany do grupy osób osobistych problemach grupie dzieci i młodzieży. względnie zdrowych jednostki. psychicznie. Główny cel: zmiana Główny cel: zmiana Główny cel: zmiana korekcyjna (reorganizacja korekcyjna (zmniejszenie kreacyjna (psychoedukacja, osobowości, eliminowanie zaburzeń zachowania) rozwój, kształtowanie zaburzeń zdrowia i kreacyjna (rozwój, różnych umiejętności, psychicznego, pogłębienie psychoedukacja). np. empatii, asertywności). świadomości siebie). Główne czynniki zmiany: Zmiany dokonują się Główne czynniki zmiany: odreagowanie dzięki odpowiednim przyjmowanie i udzielanie emocjonalne, wglądu wykorzystaniu stosunków informacji zwrotnych, w siebie, relacja międzyludzkich. ujawnianie samego siebie, terapeutyczna. ćwiczenie nowych umiejętności. Żródło: opracowano na podstawie Schlack (2003, s. 12), Sawicka (1999, s. 11). Socjoterapia, podobnie jak psychoterapia grupowa, wykorzystuje interakcje między członkami grupy w celach leczniczych (por. Kratochvil, 2003). Jednak grupy terapeutyczne skupiają najczęściej dzieci z poważniejszymi zaburzeniami psychicznymi (np. stany depresyjne, schizofrenia, zaburzenia rozwoju) (Geldard, Geldard, 2995). Ściślej mówiąc, socjoterapia zajmuje się bezpośrednio grupą, pośrednio – jednostką, a psychoterapia grupowa koncentruje się głównie na jednostce, grupa stanowi środek do osiągnięcia celu. Grupa często pobudza u swoich członków proces zmian, co w przypadku dzieci jest związane z faktem, iż uczą się one głównie przez interakcję (np. otrzymywanie informacji zwrotnych od innych) i obserwację (por. Rose, Edleson, 1987, za: Geldard, Geldard, 2005). Wspólnym mianownikiem socjoterapii jest zatem akcentowanie oddziaływania grupy na poszczególne jednostki, przy pomocy konstruktywnego dorosłego (Matyja, 2005; Sawicka, 1999). Wiąże się to ze specyfiką uczestników grup socjoterapeutycznych. Przedmiotem modyfikacji są przede wszystkim zachowania niepożądane społecznie – łatwiej „modyfikowalne” w grupie. Członkowie grupy są zarówno przedmiotem, jaki podmiotem zmian. Socjoteraię stosowano początkowo głównie w pracy z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym1. Obecnie jest wykorzystywana w pracy różnych świetlic socjoterapeutycznych, czyli placówek wspomagających rodziny dysfunkcyjne, przejawiające zachowania dewiacyjne takie jak: przemoc (emocjonalna, seksualna lub fizyczna), alkoholizm, przestępczość lub rodziny niewydolne finansowo (Matyja, 2005). Świetlice socjoterapeutyczne spełniają różnorodne funkcje: organizują dzieciom czas wolny (stwarzają przestrzeń do zabawy i - wypoczynku); - zaspokajają podstawowe potrzeby (dożywianie); - zapewniają odpowiednie warunki do nauki (nadrabianie zaległości, atmosfera ciepła i bezpieczeństwa); prowadzą działania kompensacyjne i korektywne. - Elementy socjoterapii coraz częściej stosuje się także w szkołach (w ramach działań profilaktycznych w naturalnym środowisku wychowawczym). Stosunkowo rzadko jest ona stosowana w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych dla młodzieży (Sawicka, 1999). 1 Np. w Polsce tworzenie placówek socjoterapeutycznych dla dzieci alkoholików zakładał Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2000-2005. Większość działań tego typu koordynuje Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA). Wykonawcami założeń PARPY są Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; prowadzą one działalność opiekuńczo – wychowawczą w ramach świetlic socjoterapeutycznych (Sawicka, 1999). Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka celów szczegółowych socjoterapii i obszarów podlegających zmianie w procesie socjoterapeutycznym, a następnie wskazanie warunków umożliwiających dzieciom i młodzieży zmianę sądów o rzeczywistości oraz zmianę sposobu zachowania. Autorka omawiając czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży odwołuje się do koncepcji Yaloma (1975, za: Tryjarska, 2000) czynników leczących w psychoterapii grupowej. Przedstawia rangę poszczególnych czynników, w oparciu o dane empiryczne na temat percepcji czynników leczących u nastolatków (por. Shechtman, Gluk, 2005) oraz podstawowe techniki sprzyjające wystąpieniu głównych czynników. 1. Cele socjoterapii Socjoterapię określa cel zajęć (Strzemieczny, 1993, za: Sawicka, 1999). Jak wspomniano wyżej, ma ona z założenia inicjować dwojakiego rodzaju zmiany: korekcyjne i kreacyjne. Zmiany korekcyjne (szczególnie zmniejszenie zaburzeń zachowania) związane są z realizacją celów terapeutycznych, a kreacyjne – z realizacją celów rozwojowych i edukacyjnych. Cele terapeutycze są realizowane poprzez zmniejszenie lub zlikwidowanie zaburzeń zachowania, odreagowanie emocjonalne, uzyskiwanie wsparcia i poczucia bezpieczeństwa oraz korektywne doświadczenia emocjonalne (por. Sawicka, 1999). Praca z dziećmi koncentruje się na rozpoznawaniu i – w miarę możliwości rozwiązywaniu ich osobistych problemów, aby w konsekwencji mogły zmienić swoje przekonania, postawy i zachowania (Geldard, Geldard, 2005). Dzieci i młodzież dzielą się swoimi doświadczeniami, wyrażają emocje i otrzymują wsparcie emocjonalne, ze strony innych członków grupy oraz dorosłego (socjoterapeuty). Realizacja celów rozwojowych oznacza stwarzanie dzieciom i młodzieży warunków sprzyjających zaspokajaniu ich potrzeb na danym etapie rozwoju, np. twórczości, wsparcia ze strony osoby dorosłej, aprobaty społecznej, a także wspomagających wzmacnianie poczucia własnej wartości, kształtowanie poczucia tożsamości, rozwijanie zainteresowań (Sawicka, 1999). Praca w grupach ma na celu umożliwienie dzieciom rozpoznania i rozwinięcia ich mocnych stron, zdolności i umiejętności (Geldard, Geldard, 2005). Socjoterapeutyczne metody wspierania rozwoju osobowości, w przeciwieństwie do metod opartych na tradycyjnym modelu wychowania, polegają między innymi na: okazywaniu bezwarunkowej akceptacji, komunikacji opartej na partnerstwie, wzmacnianiu kontroli wewnętrznej, niestosowaniu systemu nagradzania i karania, nie ocenianiu w kategoriach dobra i zła (Matyja, 2005). Cele edukacyjne socjoterapii obejmują następujące cele szczegółowe: nabywanie wiedzy o sobie samym i o innych, poznawanie zagadnień, które pozwalają sprawniej funkcjonować społecznie, takich jak rozpoznawanie emocji, sposoby radzenia sobie ze stresem, rozwiązywanie konfliktów, asertywność, mechanizmy powstawania uzależnień, techniki pracy umysłowej, a także uczenie się pełnienia określonych ról (np. ucznia, kolegi), rozwijanie umiejętności społecznych i interpersonalnych (Sawicka, 1999). Realizacja tych celów umożliwia dzieciom i młodzieży lepsze zrozumienie siebie i świata oraz – w konsekwencji - pomaga ukierunkować zmiany. Cele psychoedukacyjne mogą być realizowane przez grupy w dwojaki sposób: zmianę dotychczasowego sposobu zachowania i myślenia albo prewencję – naukę radzenia sobie z sytuacjami mogącymi wystąpić w przyszłości (Geldard, Geldard, 2005). Podsumowując, celem oddziaływania jest zmiana sposobu myślenia dzieci i młodzieży, a zmiany w procesie poznawczym mogą z kolei pociągnąć za sobą zmianę sposobu zachowania. 2. Przedmiot zmiany w socjoterapii Grupą docelową socjoterapii są dzieci wychowujące się w rodzinach problemowych, w których występuje problem uzależnienia, przestępczości itp. Doznawanie sytuacji trudnych emocjonalnie w rodzinach z problemem alkoholowym lub w rodzinach o zaburzonej więzi emocjonalnej może spowodować u dzieci: różne objawy nieprzystosowania społecznego, zniekształcenie sądów poznawczych (np. nikt mnie nie kocha, nie jestem ważny dla dorosłych, świat jest zły), zaburzenia zachowania (np. zachowania nadmiernie wycofane z tendencjami autoagresywnymi albo nadmiernie ekspansywne z tendencjami agresywności skierowanej na otoczenie) czy niektóre zaburzenia emocjonalne (Sawicka, 1999; Matyja, 2005). Zaburzenia te zakłócają prawidłowy proces rozwoju i socjalizacji. Przykładowo, u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym występują często następujące deficyty: trudności szkolne, brak umiejętności w nawiązywaniu prawidłowych kontaktów z grupą rówieśniczą (Price, Emshoff, 2000, za: Szutarska, 2003). Trudne doświadczenia powodują również konsekwencje w budującym się obrazie samego siebie, świata i innych (Sawicka, 1999). Przedmiotem zmian w socjoterapii są przede wszystkim niekorzystne, nieprzystosowawcze sądy poznawcze oraz związane z nimi wzorce zachowania, które przejawiają się w następujących obszarach: relacje dziecko-dorośli, relacje dziecko-rówieśnicy, relacje dziecko-zadanie (przejawiające się np. w sytuacjach związanych z nauką szkolną) oraz relacja dziecka do samego siebie, czyli obraz siebie. Przykłady treści urazowych w ramach wymienionych obszarów funkcjonowania przedstawiono w tabeli 2. Tab. 2. Obszary podlegające zmianie w socjoterapii. Przykładowe treści urazowe Obszar funkcjonowania „ja – rówieśnicy” Jestem gorszy od innych. Nikt mnie nie lubi. Atakowanie innych jest jedynym sposobem uniknięcia lekceważenia. Nie jestem dla dorosłych ważną osobą, nie obchodzi ich to czego chcę. Nikt mnie nie kocha. Nie umiem tego zrobić, nie warto próbować. Jestem niezdolny. Nie lubię siebie. „ja – dorosły” „ja – zadanie” „ja – ja” Źródło: Schlack (2003, s. 15), Strzemieczny (1988, s. 28-31). Niekorzystne i nieadekwatne sądy poznawcze o sobie i o świecie stanowią uogólnienie sądów urazowych; np. dziecko niekochane przez rodziców twierdzi: „nikt mnie nie kocha” (Sawicka, 1999; Matyja, 2005). Schematy interpersonalne („ja – rówieśnicy” i „ja – dorosły”) odnoszą się do wiedzy o relacjach z innymi. Z kolei kategorią psychologiczną, którą stosuje się przy interpretacji relacji „ja-ja” jest pojęcie obrazu siebie (por. Fudali, 2005). Elementami obrazu siebie są przekonania dotyczące m. in.: własnego wyglądu i fizycznych właściwości, umiejętności i zdolności, pozycji wśród innych (Reykowski, 1970, za: Fudali: 2005). Schemat dotyczący własnego „ja” powstaje w wyniku doświadczeń społecznych jednostki, głównie w środowisku rodzinnym i wpływa na proces samooceny (Czabała, 1997). Przykładowo, wychowywanie dziecka w rodzinach alkoholowych wyznacza specyficzne cechy jego obrazu siebie (Voititz, 1994, za: Fudali, 2005). Zaburzenia obrazu siebie mogą dotyczyć: trudności w rozpoznawaniu własnych potrzeb i preferencji, trudności w relacjach z otoczeniem, przypisywania sobie nieadekwatnych cech, niedoceniania własnych możliwości, deprecjonowania wyglądu itp. (Strzemieczny, 1998, za: Fudali, 2005). Wszystko to może stanowić przeszkodę we wchodzeniu w satysfakcjonujące związki społeczne z innymi ludźmi i osiąganiu celów osobistych w sposób akceptowany społecznie.Proces socjoterapii może prowadzić do zlikwidowania niektórych objawów oraz nieadekwatnych schematów poznawczych. Mówiąc szczegółowo, zmianie podlegają takie obszary jak: relacje z innymi ludźmi, schematy poznawcze i towarzyszące im emocje, postawy, obraz siebie. Poniżej zostaną skrótowo przedstawione wyniki dwóch badań empirycznych dotyczących zmian w ustosunkowaniu do samego siebie zachodzących pod wpływem zajęć socjoterapeutycznych. Badania empiryczne Szutarskiej (2003) potwierdziły hipotezę mówiącą o tym, że istnieje różnica w obrazie siebie u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym – uczestników świetlic socjotertapeutycznych sprzed terapii i w czasie trwania terapii, na wymiarach: - wygląd fizyczny, - funkcjonowanie emocjonalne, - funkcjonowanie poznawcze, - funkcjonowanie interpersonalne. Wartości na wszystkich wymiarach funkcjonowania osób badanych są istotne statystycznie, czyli można mówić o zmianie obrazu siebie u dzieci alkoholików. Zmiana w postrzeganiu siebie wyraża się w stosowaniu większej liczby opisów (przymiotników2) ze skraju kontinuum o pozytywnym zabarwieniu. Z kolei Fudali (2005) badając zmiany zachodzące w ustosunkowaniu dzieci z rodzin alkoholowych do samych siebie pod wpływem zajęć socjoterapeutycznych wykorzystała – jako metodę badania - Test Zdań Niedokończonych. Stwierdzono istotne zmiany w przypisywaniu sobie przez dzieci właściwości pozytywnych i negatywnych: początkowo było 25,9% wypowiedzi negatywnych, a 21,1% - pozytywnych; po 3 miesiącach było 15,6% wypowiedzi negatywnych i 28,9% - pozytywnych. Jak widać, wyniki obu badań wskazują na podobny kierunek zmiany obrazu siebie uczestników zajęć socjoterapeutycznych – coraz bardziej pozytywne ustosunkowanie do samego siebie. 3. Czynniki zmiany w socjoterapii Czynniki leczące w terapii definiuje się jako warunki, które uruchamiają proces zmian (są ich źródłem – pośrednio lub bezpośrednio) lub stanowią mechanizm tych zmian (Tryjarska, 2000). Omawiając czynniki prowadzące do zmiany w socjoterapii autorka opracowania wykorzysta dostępne dane na temat czynników leczących w psychoterapii, szczególnie grupowej. Prochaska (1979, za: Czabała, 1997) wskazuje Do pomiaru obrazu siebie wykorzystano w badaniach przymiotnikową metodę dyferencjału semantycznego (Szutarska, 2003). 2 na dziesięć czynników powodujących zmianę w psychoterapii: poszerzanie świadomości, zmiana oceny samego siebie, zmiana oceny otoczenia, uwolnienie się od siebie, uwolnienie się od otoczenia, przewarunkowanie, kontrola bodźca, kontrolowanie konsekwencji, dramatyczne uczucia związane z ulgą, relacja pomagania. Yalom (1975, za: Grzesiuk, 1995) zidentyfikował jedenaście innych czynników leczących: wzbudzanie nadziei (instillation of hope), poczucie podobieństwa (universality), dostarczenie wiedzy i informacji (imparting information), altruizm (altruism), korektywne odtwarzanie rodziny pierwotnej (family recapitulation), uczenie umiejętności społecznych (developing of socializing techniques), naśladowanie (imitative behavior), interpersonalne uczenie (interpersonal learning), spójność grupy (cohesiveness), odreagowanie (katharsis) oraz czynnik egzystencjalny (existential factors). Poniżej autorka omówi znaczenie wybranych 3 czynników zmiany według Yaloma (1975, za: Tryjarska, 2000). Są to czynniki wspólne dla różnych podejść i szkół terapeutycznych. Dodatkowo zostanie uwzględniony czynnik „poszerzanie świadomości” pochodzący z pierwszej grupy (Prochaska, 1979, za: Czabała, 1997). Pozostałe czynniki wyodrębnione w pierwszej klasyfikacji wskazują bardziej na obszary zmiany – czyli efekty działania innych czynników. Warto dodać, iż w artykule jest mowa o czynnikach zmiany, a nie o czynnikach leczących, ze względu na specyfikę socjoterapii, która oprócz celów terapeutycznych realizuje także cele edukacyjne i rozwojowe. Czynniki zmiany w socjoterapii można podzielić na dwie grupy: specyficzne – występujące tylko w grupowych formach pomocy psychologicznej (psychoterapii lub socjoteraii) oraz niespecyficzne – występujące zarówno w indywidualnych jak i grupowych formach terapii. Przedstawiono je poniżej – bez uwzględniania hierarchii ważności. Do najważniejszych źródeł zmiany w socjoterapii zalicza się: korekcyjne doświadczenia, odreagowanie emocjonalne oraz nabywanie nowych umiejętności (Strzemieczny, 1993, Sobolewska, 1993, za: Sawicka, 1999). 3.1. Czynniki specyficzne Czynniki zmiany specyficzne dla socjoterapii są ściśle związane z funkcjonowaniem dzieci i młodzieży w grupie. To grupa warunkuje zmiany, które dotyczą przede wszystkim funkcjonowania jednostki w relacjach z innymi. Autorka pomija dwa z nich: altruizm oraz czynnik egzystencjalny, które w socjoterapii – ze względu na grupę docelową i cele oddziaływań – uważa za mało istotne. 3 Dwa pierwsze czynniki są związane z uczeniem się. Pierwszy, uczenie się umiejętności społecznych, oznacza nabywanie takich umiejętności jak: asertywność, podejmowanie decyzji, poszukiwanie wsparcia itp. Ważnym elementem pracy z dziećmi jest także ćwiczenie nowych zachowań (por. Czabała, 1997), np. poprzez odgrywanie scenek. Czynnik ten jest związany z pracą dzieci i młodzieży nad własnym nieprzystosowaniem społecznym oraz otrzymywaniem informacji zwrotnych na swój temat od członków grupy. Drugi czynnik, interpersonalne uczenie, jest ściśle związany z pierwszym. Opiera się na możliwości rozwoju interakcji między uczestnikami grupy. Informacje zwrotne od innych są dla dzieci i młodzieży źródłem wiedzy na temat przyczyn własnych problemów, związanych przede wszystkim z funkcjonowaniem w związkach interpersonalnych. Dzieci uczą się nowych zachowań, które nie prowadzą np. do odrzucenia przez grupę rówieśników. Prawdopodobieństwo zmiany jest uzależnione między innymi od: stopnia zaangażowania uczestników grupy i motywacji do zmiany, a także sztywności ich struktur osobowości (Tryjarska, 2000). Kolejny czynnik, dostarczenie doświadczeń korektywnych, określane przez Kratochvila (2003) jako korektywne doświadczenie emocjonalne, ma szersze znaczenie niż czynnik „korektywne odtwarzanie rodziny pierwotnej” według Yaloma. Występuje też w terapii indywidualnej, ale w grupowej – nabiera innego, specyficznego znaczenia. Polega nie tylko na stwarzaniu możliwości odreagowania napięć emocjonalnych (m. in. lęku, złości, bezsilności, poczucia krzywdy), ale także na stwarzaniu okazji do doświadczenia pozytywnych emocji. Obejmuje zatem też inne czynniki. Silne doświadczenie emocjonalne jest warunkiem koniecznym do zmiany patologicznych wzorców zachowania i przeżywania (Sawicka, 1999). Odmienne niż dotychczas zachowanie się otoczenia, nie potwierdzanie wyobrażeń dziecka, a tym samym dostarczenie doświadczeń przeciwstawnych do treści doświadczeń urazowych oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne, sprzyja zmianie sądów poznawczych na temat relacji z innymi (dorosłymi i rówieśnikami). Dostarczenie nowych, korektywnych doświadczeń daje dziecku podstawy do przebudowania obrazu samego siebie (por. Tab. 3). Tab. 3. Przykłady doświadczeń korektywnych. Obszar funkcjonowania Doświadczenie w socjoterapii – treści korygujące. Jestem dobry i można mnie lubić. Mogę zdobyć „ja – rówieśnicy” sympatię pokazując, jaki jestem naprawdę. Jestem dla dorosłych ważną osobą, interesują „ja – dorosły” się mną, akceptują mnie takim jaki jestem. Jestem w stanie wiele zrobić. Mam wiele szans „ja – zadanie” na sukces. Jestem zdolny. Lubię siebie. Jestem sympatyczny i wesoły. „ja – ja” Źródło: Schlack (2003, s. 15), Strzemieczny (1988, s. 28-31). Dzięki wprowadzeniu tego czynnika mogą zostać zrealizowane następujące cele pracy terapeutycznej: odbudowanie zaufania do świata, budowanie poczucia bezpieczeństwa, pokazanie, że dorośli bywają przyjaźnie nastawieni do dzieci (Piszczek, 2001). Kolejne trzy czynniki bazują na tym, że grupy socjoterapeutyczne są najczęściej jednolite – skupiają dzieci z podobnymi problemami. Traktowanie naśladowania jako czynnika zmiany opiera się na założeniu, iż obserwacja innych, rówieśników i dorosłych, może ułatwić podjęcie próby zapoczątkowania nowych działań i zachowań. Poczucie podobieństwa oznacza w tym kontekście doświadczenie, że inni członkowie grupy mają podobne problemy i trudności, co może przyczynić się do mniejszego poczucia wyizolowania u dziecka i ułatwić wejście do grupy. Spójność grupy stanowi odpowiednik związku terapeutycznego w terapii indywidualnej i jest rozumiana jako atrakcyjność grupy dla jej członków (Yalom, 1975, za: Tryjarska, op. cit.). Uruchomieniu tego czynnika sprzyja współpraca nad realizacją wspólnych celów (Kratochvil, 2003). Stwierdza się związek spójności grupy z takimi zmiennymi jak: empatia, ujawnianie „ja”, wzajemna akceptacja i zaufanie (Roark, Sharah, 1989, za: Tryjarska, 2000). Ponadto członkowie spójnych grup są bardziej otwarci na wpływ innych członków (Corey, Corey, 1982, Yalom, 1975, za: Tryjarska, op. cit.). 3.2. Czynniki niespecyficzne Czynniki niespecyficzne dla socjoterapii są związane z właściwościami intrapsychicznymi i prowadzą do zmiany indywidualnej. Dwa pierwsze czynniki z tej grupy dotyczą głównie sfery poznawczej, dwa kolejne – funkcjonowania emocjonalnego. Poszerzenie świadomości (wgląd poznawczy) polega na zdobywaniu nowej wiedzy o sobie i innych, co prowadzi do powstania nowych schematów poznawczych (Czabała, 1997). Poznawanie siebie, uświadomienie sobie przyczyn własnego zachowania i zdobywanie wiedzy na temat relacji z innymi stwarza możliwość dostrzeżenia nowych perspektyw. W przypadku socjoterapii można mówić o tzw. wglądzie interpersonalnym (por. Kratochvil, 2003) – czyli zrozumieniu, w jaki sposób ktoś sam przyczynia się do powstania sytuacji problemowych, konfliktowych, frustrujących. Wgląd jest jednak środkiem, a nie celem samym w sobie – stwarza warunki do zmiany zachowania. Drugi czynnik, dostarczenie wiedzy i informacji, umożliwia dzieciom i młodzieży poznawanie siebie, nauczenie się interpretowania własnych zachowań i jest ważnym krokiem przy programowaniu zmian. Według Czabały (1997) uczenie się obejmuje: nabywanie nowej wiedzy i umiejętności, kreowanie obrazu świata realnego zamiast wyobrażeń, zmianę schematów poznawczych. Dostarczanie dzieciom wiedzy na temat psychicznego funkcjonowania człowieka pozwala przede wszystkim na realizację psychoedukacyjnych celów socjoterapii. Jest to o tyle ważne, że zmiany są skuteczne, gdy ujawnianiu uczuć towarzyszy poznawanie siebie (por. badania Lieberman, 1973, za: Tryjarska, op. cit.). Odreagowanie emocjonalne (katharsis) w socjoterapii polega na ujawnieniu dotychczas blokowanych, silnych emocji w toku zajęć grupowych. Urazom i deprywacjom, których dzieci doświadczyły w domu rodzinnym, towarzyszą zwykle silne emocje: lęk, złość lub bezsilność. Wyrażenie tych emocji i zwerbalizowanie własnych problemów prowadzi do poczucia ulgi, a w konsekwencji – do reorganizacji poznawczej, w zakresie sposobu spostrzegania siebie i innych (Czabała, 1997). Proces sojoterapeutyczny polega na rozładowaniu napięć poprzez różne aktywności podejmowane na zajęciach grupowych, wyrażenie odblokowanych emocji. Co ważne, czynnikiem prowadzącym do zmiany jest nie tylko odreagowanie emocji negatywnych, ale też stwarzanie okazji do przeżycia emocji pozytywnych (Sawicka, 1999; Czabała, 1997). Ostatni czynnik, wzbudzanie nadziei, podobnie jak poprzednie, działa zarówno w psychoterapii indywidualnej i grupowej, jak i w socjoterapii. W przypadku socjoterapii wiąże się z postrzeganiem członków grupy jako mających podobne problemy i rozwiązujących je, co stanowi źródło nadziei na poradzenie sobie w sytuacjach trudnych, a tym samym motywuje do zmian. Samo zdanie sobie sprawy z korzyści, jakie może przynieść grupa powoduje rozbudzenie nadziei (por. Yalom, 1970, za: Oster, Gould, 1991). Spośród 11 zidentyfikowanych przez Yaloma czynników leczących, pacjenci poddani terapii grupowej wskazują na trzy najbardziej pomocne: spójność grupowa, katharsis i uczenie interpersonalne (por. Shechtman, Gluk, 2005). Badania wykazują, iż pacjenci przypisują poszczególnym czynnikom leczącym inną rolę w terapii indywidualnej i grupowej (Holmes, Kivlighan, 2000, za: Shechtman, Gluk, 2005). Zróżnicowanie istnieje także ze względu na wiek osób badanych: w grupie nastolatków ranga przypisywana pewnym czynnikom (kolejno: spójność grupowa, katharsis oraz uczenie umiejętności społecznych) jest inna niż u dorosłych; różnica dotyczy trzeciego czynnika. Taki stan rzeczy można wyjaśnić w oparciu o założenia psychologii rozwojowej: budowanie relacji społecznych jest głównym zadaniem rozwojowym młodzieży (por. Shechtman i in., 1997, za: Shechtman, Gluk, op. cit.). Niektóre czynniki wyodrębnione przez Yaloma w pewnym stopniu pokrywają się ze sobą, w związku z czym Kivlighan i in. (1996, za: Shechtman, Gluk, 2005) wyodrębnili cztery bardziej ogólne czynniki leczące: 1. silne przeżycia emocjonalne połączone z poszerzeniem świadomości i wglądem (emotional awareness-insight) - zawiera następujące komponenty: katharsis, doświadczanie lub ekspresja siebie w bezpiecznym otoczeniu, a także koncentracja uwagi na innych, związana z altruizmem, poczuciem podobieństwa i identyfikacji oraz uczeniem się na podstawie informacji zwrotnych; 2. tworzenie i podtrzymywanie związków interpersonalnych w grupie, tworzenie klimatu grupy (relationship-climate) - zawiera znaczeniowo takie komponenty jak: spójność grupowa, a także zachęta ze strony innych, akceptacja, przejawy sympatii, atrakcyjność grupy; 3. koncentracja na innych lub na sobie (other versus self focus) – uczenie się od innych; 4. identyfikacja problemu i zmiana (problem identification - change) – rozwiązywanie problemów i zmiana zachowania. Wyniki badań (Shechtman, Gluk, 2005) wskazują na następujące rangi przypisywane poszczególnym grupom czynników przez młodzież uczestniczącą w terapii grupowej: 1. relacje i klimat grupy; 2. silne przeżycia emocjonalne połączone z poszerzeniem świadomości i wglądem; nastolatki wskazywały na pozytywną rolę uświadomienia sobie, że ich problemy nie są tak duże, a inni mają podobne trudności; ich zdaniem ważne były konstruktywne informacje zwrotne – dające poczucie wsparcia i zrozumienia; 3. identyfikacja problemu i zmiana. Jak widać, wyniki różnych badań są zgodne co do tego, że do najistotniejszych czynników zmiany w terapii grupowej należą: spójność grupowa i odreagowanie emocjonalne (wraz z wglądem poznawczym). Pierwszy z nich jest specyficzny i stanowi istotę procesu terapeutycznego w grupie. Ustalenia dotyczące percepcji czynników leczących w terapii grupowej dzieci i młodzieży można częściowo odnieść do socjoterapii. Stanowi to jednak duże uproszczenie. Uzasadnione jest stwierdzenie, iż znaczenie przypisywane poszczególnym czynnikom jest zależne od wielu zmiennych. Wyniki badań przeprowadzonych w Polsce (Szutarska, 2003)4 wskazują na istnienie zależności pomiędzy percepcją czynników leczących a zmiennymi: regularność uczestnictwa w zajęciach oraz stopień zaangażowania dziecka w otrzymywaną pomoc. Dzieci regularnie uczestniczące w dostępnych im formach pomocy jako najmniej istotne podają identyfikację i interpersonalne uczenie się; natomiast te, które uczestniczą w zajęciach nieregularnie, wybierają także identyfikację oraz uniwersalizację jako czynniki dla nich najmniej istotne. Co ciekawe, dzieci najbardziej zaangażowane w otrzymywaną pomoc za najmniej istotne czynniki uznają grupową spójność oraz interpersonalne uczenie się – odbiór. Wskazanie głównych czynników w socjoterapii dzieci i młodzieży wymagałoby dalszych badań empirycznych na ten temat. 4. Podstawowe techniki stosowane w sojoterapii W socjoterapii stosuje się różnorodne techniki i metody oddziaływania psychokorekcyjnego, inspirowane metodami psychoterapeutycznymi, m. in. terapii Gestalt (por. Matyja, 2005). W ramach zajęć socjoterapeutycznych wykorzystuje się wiele metod pracy z grupą, m. in.: psychodramę, rysunek terapeutyczny, muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię. Metody socjoterapii stosuje się w świetlicach socjoterapeutycznych na dwa sposoby: albo pracuje się całościowo traktując wszystkie formy aktywności jako element procesu socjoterapeutycznego, albo używa się tylko elementów socjoterapii – wyłącznie w trakcie spotkań grupowych z terapeutą, a nie poza grupą (Matyja, 2005). Poniżej przedstawiono podstawowe metody, które umożliwiają uruchomienie czynników pobudzających do zaistnienia zmian. Terapia przez zabawę. Podczas zajęć z dziećmi wykorzystuje się zabawy do uczenia ich nowych umiejętności, poszerzania wglądu; np. dziecko uczy się nowych strategii zaspokajania swoich potrzeb. Podczas zabawy może także nastąpić Cytowana praca magisterska (Szutarska, 2003) została napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Lidii Cierpiałkowskiej. 4 odreagowanie wielu emocji. Jest to podstawowa forma pracy socjoterapeutycznej (Sawicka, 1999). Zabawa zapewnia bezpieczne wyrażanie powstrzymywanych emocji, pełni przede wszystkim funkcje terapeutyczne – oczyszczające (Matyja, 2005). Psychodrama. Umożliwia modelowanie właściwego sposobu porozumiewania się; opiera się na kontakcie słownym, ale jej istotą jest przeżycie danej sytuacji (odegranie roli) w warunkach symulacyjnych (Matyja, 2005). Grupa rówieśnicza stwarza dzieciom i młodzieży możliwość przeżycia konfliktów w zabawie, pozwala na poznawanie i trenowanie nowych ról, modelowanie pożądanych form porozumiewania się, współdziałania itp. Warunki stwarzane przez psychodramę umożliwiają zmianę przede wszystkim relacji „ja – inni”. Według Moreno (za: Kratochvil, 2003) psychodrama opiera się na takich elementach jak: osoba odgrywająca samego siebie, wyrażająca siebie, aktorzy pomocniczy – grają rolę zgodnie z życzeniem „pacjenta”, publiczność – grupa. Członkowie grupy o podobnych problemach mogą przeżywać katharsis (odreagowanie emocjonalne). Efektem może być zrozumienie własnych reakcji przez dzieci i młodzież, a także trening nowych umiejętności interpersonalnych. Arteterapia. Sztuka jest wykorzystywana w terapii dzieci i młodzieży na różne sposoby. W czasie prowadzenia terapii opartej na: literaturze, poezji, muzyce, plastyce czy tańcu wyzwalają się nieuświadomione konflikty, których dziecko nie potrafi nazwać (Matyja, 2005). Dotyczy to w szczególności rysunku 5 – jako narzędzia uwalniającego nagromadzone napięcia. Rysunek pełni w psychoterapii dwie podstawowe funkcje. (1) Stanowi środek ekspresji osoby badanej/pacjenta. Tworząc swoje prace rysunkowe dzieci ujawniają tłumione przez siebie emocje oraz intrapsychiczne konflikty. Mówiąc ogólnie, rysunek – jako wytwór – łączy w sobie różne aspekty: myślowe, afektywne, wyobrażeniowe i percepcyjne. (2) Stanowi formę komunikatu dla terapeuty - materiał opisowy, pozwalający na interpretację, przeprowadzanie na bieżąco analizy zawartych w nim treści. Obie funkcje powinny się wzajemnie dopełniać (Sikorski, 2002). Warto w tym miejscu podkreślić, iż rysunek ma swe uzasadnienie w terapii jedyne wówczas, gdy powstaje spontanicznie i samodzielnie (Sikorski, 1999). Ma on szczególne znaczenie w przypadku osób, które Por. Słysz, A. (2006). Rysunek jako technika disgnostyczno-terapeutyczna. W: Ł. Kaczmarek, A. Słysz, E. Soroko (red.), Od systemu terapeutycznego do interwencji. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. 5 nie chcą lub z jakichś powodów nie mogą wyrazić werbalnie swoich doznań i odczuć. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które są zahamowane, stawiają opór lub mają problem z kontrolą własnych emocji. Dlatego można posłużyć się rysunkiem, aby dostać się do treści, które trudno wyrazić słowami, a następnie użyć słów, by dotrzeć z kolei do treści zawartych w twórczości plastycznej (Goodman, Williams, 1998). Rysunek można traktować jako pośrednik między treścią (przeżyć) trudną do zwerbalizowania (np. związaną z silnymi, nieprzyjemnymi emocjami) a treścią zwerbalizowaną. Werbalizacja owej „wtórnej” treści może z kolei redukować wcześniejszy niepokój czy lęk wynikający z braku kategorii określającej własne przeżycia itp. Jest to szczególnie ważne w przypadku socjoterapii dzieci, którym trudniej opisać własne przeżycia za pomocą słów. Rysowanie sprzyja interakcjom w grupie (wspomaga komunikację) oraz budowaniu poczucia wspólnoty (Oster, Gould, 1991). Rysunek jest czynnością wspomagającą inne środki ekspresji (werbalne, mimiczne i inne). Dialog terapeutyczny. Należy do najczęściej stosowanych technik socjoterapeutycznych (por. Matyja, 2005). Warunkiem stosowania dialogu jest więź emocjonalna łącząca socjoterapeutę z dzieckiem, poczucie bezpieczeństwa i zaufanie, co jest możliwe dzięki stosowaniu zasad, którymi powinien kierować się prowadzący grupę: zasada afirmacji, zasada bliskiego kontaktu i zasada otwartości. Zestawienie technik socjoterapeutycznych wraz z czynnikami, które mogą być dzięki nim realizowane, przedstawiono w tabeli 4. Tab. 4. Techniki socjoterapeutyczne a czynniki prowadzące do zmiany. Technika Czynnik zmiany Efekt/obszar zmiany socjoterapeutyczna Zabawa Uczenie umiejętności społecznych Relacja „ja-ja” Uczenie interpersonalne Relacja „ja-rówieśnicy” Dostarczenie doświadczeń korektywnych Relacja „ja-dorosły” Naśladowanie Relacja „ja-zadanie” Spójność grupy Poszerzenie świadomości (wgląd) Odreagowanie – katharsis Psychodrama Uczenie umiejętności społecznych Uczenie interpersonalne Dostarczenie doświadczeń korektywnych Poczucie podobieństwa Poszerzenie świadomości (wgląd) Odreagowanie – katharsis Relacja „ja-ja” Relacja „ja-rówieśnicy” Relacja „ja-dorosły” Relacja „ja-zadanie” Arteterapia Poszerzenie świadomości (wgląd) Odreagowanie – katharsis Relacja „ja-ja” Relacja „ja-zadanie” Źródło: opracowanie własne na podstawie Sawicka (1999), Strzemieczny (1988), Tryjarska (2000). Jak widać, omawiane techniki pozwalają na wystąpienie większości czynników inicjujących zmiany, specyficznych i niespecyficznych dla socjoterapii. Efektem oddziaływania może być zmiana nieprzystosowawczych schematów zachowania, opartych na schematach poznawczych w czterech wymienionych obszarach, a szczególnie – zmiana w ustosunkowaniu do samego siebie. Podsumowanie Socjoterapia stwarza dzieciom i młodzieży warunki umożliwiające im zmianę sądów o rzeczywistości oraz zmianę sposobu zachowania (Sawicka, 1999). Przedmiotem zmiany są przede wszystkim niekorzystne wzorce zachowania, które przejawiają się w następujących relacjach: „ja-rówieśnik”, „ja-dorosły”, „ja-zadanie” oraz „ja-ja” (por. Strzemieczny, 1988). Autorka omawiając czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży odwołała się do koncepcji Yaloma (1975, za: Tryjarska, 2000) czynników leczących w psychoterapii grupowej. Przedstawiła rangę poszczególnych czynników, w oparciu o dane empiryczne na temat percepcji czynników leczących u dzieci i młodzieży (Shechtman, Gluk, 2005; Szutarska, 2003). Czynniki zmiany są różnorodne. Dla dzieci i młodzieży najbardziej skuteczne wydają się być czynniki specyficzne, co wydaje się zrozumiałe wobec wiedzy na temat potrzeb rozwojowych tej grupy wiekowej. Właściwości obrazu samego siebie, zawierającego także samoocenę, wiążą się ściśle z wiekiem człowieka. Wraz z rozwojem jednostki kształtują się umiejętności analizowania i wyjaśniania własnego zachowania. Młody człowiek, starając się samookreślić, korzysta również z informacji na swój temat pochodzących od innych osób. Dlatego socjoterapia wydaje się być adekwatną formą pomocy dla dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych – pozwala na przebudowę obrazu siebie i uczenie umiejętności społecznych. Literatura Czabała, Cz. (1997). Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Fudali, M. (2005). Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci z rodzin alkoholowych a zmiana obrazu własnej osoby, Opieka, Wychowanie, Terapia, 3-4(63-64), 26-31. Geldard, K., Geldard, D. (2005). Jak pracować z dziecięcymi grupami terapeutycznymi. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Goodman, R., Williams, K. (1998). Talk, talk, talk, when do we draw?, American Journal of Art Therapy, 37 (2). Kratochvil, S. (2003). Podstawy psychoterapii. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Matyja, A. (2005). Obraz warsztatu socjoterapii na przykładzie świetlic w Katowicach i okolicach. Opieka, Wychowanie, Terapia, 1-2(61-62), 42-45. Matyja, A. (2005). Metody i techniki stosowane w socjoterapii. Opieka, Wychowanie, Terapia, 3-4(63-64), 23-25. Oster, G., Gould, P. (1991). Rysunek w psychoterapii. Gdańsk: GWP. Piszczek, M. (2001). Równe szanse. Zajęcia terapeutyczno-edukacyjne dla dzieci w wieku 911 lat z rodzin dysfunkcyjnych. Warszawa: Wydawnictwo „Seventh Sea”. Sawicka, K. (1999). Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. W: K. Sawicka (red.), Socjoterapia (s. 9 – 29). Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej. Schlack, T. (2003). Socjoterapia. O możliwościach pracy z „klasą” w klasie, Profilaktyk, 1, 1117. Shechtman, Z., Gluk, O. (2005). An Investigation of Therapeutic Factors in Children’s Groups, Groups Dynamics: Theory, Researchand Practice, 9(2), 127-134. Sikorski, W. (2002). Psychoterapia grupowa różnych pokoleń. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Sikorski, W. (1999). Rysunek jako pozawerbalna technika diagnostyczno – terapeutyczna. Gestalt, 6, 3-9. Strzemieczny, J. (1988). Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci w wieku szkolnym. W: J. Strzemieczny (red.), Zajęcia socjoterapeutyczne (s. 5 - 51). Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Ośrodek Rozwoju Umiejętności Wychowawczych. Szutarska, M. (2003). Percepcja czynników leczących u dzieci alkoholików. Poznań: Uniwersytet im. A. Mickiewicza (niepublikowana praca magisterska). Tryjarska, B. (2000). Psychoterapia grupowa. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy (s. 211 – 245). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
