Bp Maximos (E. Aghiorgoussis) MONASTYCYZM Prawosławna

Bp Maximos (E. Aghiorgoussis)
MONASTYCYZM
Prawosławna tradycja monastyczna — początki.
Chrześcijanie od samego początku istnienia Kościoła zostali powołani przez Chrystusa do życia
w świecie, bez przynależenia do świata: “Ja przekazałem im Twoje słowo, a świat ich
znienawidził, bo nie są ze świata, tak jak Ja nie jestem ze świata. Nie proszę [o to], abyś ich
zabrał ze świata, ale abyś ich zachował od złego. Nie są ze świata jak i Ja nie jestem ze świata."
(J 17,14-16). Chrześcijanie różnią się od świata postępowaniem i wzorcowym życiem
moralnym. Kiedy w poowie II w. życie moralne chrześcijan osiągnęło niski poziom, niektórzy z
nich, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, postanowili zaostrzyć osobiste normy surowego życia
chrześcijańskiego. Trwali oni w czystości, celibacie i ubóstwie, modlili się i pościli (por. Justyn,
Apologia 15,6; Athenagoras,Apologia 33; Galenus, Dc Sententiis Politiae Platonicae).Uważali
siebie za powołanych do życia na sposób życia aniołów (por. Mt 22,30). W połowie III w.
zaczęli uciekać od świata na pustynię, gdzie osiedlali się na stałe pojednczo lub w małych
grupach. Znani są jako “anachoreci"< (od gr. anaciwresif. odejście, ucieczka), “eremici" (od gr.
eremos: pustynia) i “mnisi" (od gr. inonos: sam, jeden — ze względu na monastyczne “życie w
obecności samego Boga").
Dobrym przykładem mnicha-anachorety jest św. Antoni Wielki, który porzucił świat (około 285
r.) i zamieszkał na pustyni leżącej w sercu Egiptu. Wielu ludzi poszło za jego przkładem; odeszli
ze świata i osiedlili się blisko Antoniego, w ten sposób zaludniając pustynię. Mnisi ci żyli obok
siebie w chatkach i małych domkach, tworząc w ten sposób wioskę nazywaną “ławra"
(gr. później pojęcie “ławry" zyskało szersze znaczenie). Św. Antoni uważany jest za ojca
prawosławnego monastycyzmu ze względu na wybrany przez niego rodzaj ascezy,tzn.
“samotnego życia z Bogiem jako jedynym towarzyszem", który stał się najbardziej umiłowanym
ideałem monastycznym mnichów chrześcijańskiego Wschodu w ciągu stuleci.
Ustanowienie chrześcijaństwa jako religii państwowej Cesarstwa Rzymskiego przez
Konstantyna Wielkiego edyktem Mediolańskim w 313 r. spowodowało ponowne obniżenie
poziomu życia moralnego chrześcijan. Reakcją na ten stan rzeczy było odrzucenie jakichkolwiek
kompromisów przez wieu wiernych i ich ucieczka od świata. Monastycyzm kwitł zwłaszcza w
Egipcie w dwóch ważnych centrach: jedno na pustyni Nitryjskiej na zachodnim brzegu Nilu, z
AbbaAmmunem<(zm.356 r.) jako założycielem; i drugie centrum na pustyni Sketis, na południe
od Nitrii,św.Makarym Wielkim (zm. około 390 r.) jako założyciem. Mnisi ci byli
anachoretami,naśladującymi monastyczny ideał św. Antoniego Wielkiego. Żyli obok siebie,
zbierając się na wspólną modlitwę jedynie w soboty i niedziele.
Św. Antoni Wielki jest założycielem anachoreckiego monastycyzmu, natomiast św. Pachomiusz
Egipski (zm. 346 r.) — cenobitycznego (od gr. koinos bios: wspólnotowe życie) monastycyzmu.
Pachomiusz żył jako anachoreta na pustyni Tebaida w Górnym Egipcie. Później w tym samym
miejscu założył pierwszy “monaster" w obecnym tego słowa znaczeniu. Ławra św. Antoniego
była wioską ascetów mieszkających obok siebie w celach i wiodących wspólne życie,
praktykujących wspólną codzienną modlitwę rano i wieczorem, pracujących razem, mających
wspólne dochody i wydatki, wspólne posiłki i noszących takie same monastyczne odzienie.
Składało się ono z lnianej tuniki i pasa, płaszcza z koźlej lub owczej skóry i paska, nakrycia
głowy w kształcie stożka bądź kaptura (gr. koukoulion,cs.kukul) oraz lnianego szala (gr.
maforion). Mnichów utożsamianie wówczas z ludźmi świeckimi, poszukującymi
chrześcijańskiej doskonałości. Nie wymagano żadnej ceremonii religijnej ani ślubów.
Początkowo mnichom zabraniano wstępowania do stanu duchownego.
Monastycyzm anachorecki istniał również w innych miejscach poza Egiptem. Natomiast
“monastycyzm zorganizowany", tzn. typu cenobitycznego, rozszerzył się z Egiptu na Synaj,
Palestynę i Syrię. Dwaj mnisi z Egiptu, św. Hilarion i św. Epifaniusz, późniejszy biskup Salamis
na Cyprze (zm. 403 r.), rozpoczęli organizację monastycyzmu w Palestynie.
W IV w. mnichów utożsamiano z “charyzmatykami pierwotnego Kościoła. To utożsamienie
monastycyzmu z “entuzjastycznym elementem" w Kościele doprowadziło do pewnych nadużyć.
Dobrym przykładem jest tutaj Eustachiusz Sebastii (zm. 380 r.). Zaszczepił on monastycyzm do
Azji Mniejszej. Jego towarzysze stali się nadgorliwi; uważali, że małżeństwo i jedzenie mięsa
czyni zbawienie niemożliwym; zalecali życie monastyczne wszystkim chrześcijanom. Synod w
Gangra(343 r.) potępił te nadmiernie entuzjastyczne praktyki. Inną herezją, która dotknęła
monastycyzm w tym czasie, byłmesalianizm, który pojawił się w Mezopotamii (około 350
r.).Mesalianie byli ascetami żyjącymi w ubóstwie, celibacie i poście. Odrzucili sakramentalne
życie Kościoła oraz głosili, że oglądają Boga swoimi cielesnymi oczyma. Rozprzestrzenili się w
Syrii i Azji Mniejszej; ostatecznie zostali potępieni przez III Sobór Powszechny w Efezie (431
r.). W okolicach Konstantynopola w połowie V w. pod wpływem mesalianrozwinął się inny typ
monastycyzmu. Mnichów, którzy go praktykowali, określano jako“nie-śpiących" lub
“czuwających" (gr.akoimetoi). Najsłynniejszym przykładem był monasterstylos) ponad
trzydzieści sześć lat.
Monastycyzm stał się silnym ruchem w życiu Kościoła. Kościół nie tylko potępił anty-kościelne
grupy i tendencje w monastycyzmie, lecz także prowadził ruch monastyczny ku spełnieniu jego
celów. Czynił to na różne sposoby — między innymi poprzez zbieżność monastycyzmu i
duchowieństwa. Mnisi wyświęcani teraz był podczas specjalnego obrzędu reigijnego i składali
specjalne śluby monastyczne. W ten sposób stali się szczególną klasą chrześcijan, stojącą
pomiędzy duchowieństwem a laikatem. Ruch ten wiele zawdzięcza wysiłkom św.Bazylego
Wielkiego, arcybiskupa Cezarei w Kapadocji.
Bazyli Wielki i ustanowienie prawosławnego monastycyzmu.
Eustachiusz z Sebastii wprowadził monastycyzm w Azji Mniejszej. Miał wpływ na św.
Bazylego Wielkiego, który zapożyczył wszystko, co było dobre w jego innowacjach, łącznie ze
strojem monastycznym, ślubami i obrzędem tonsury, które nadawały szczególny status
mnichowi, wyższy od świeckich ludzi, a niższy od duchowieństwa.
Spośród wielu dzieł ascetycznych św. Bazylego dwa mają ogromne znaczenie: Reguły dłuższe i
Reguły krótsze. Są one podstawą życia w cenobitycznych monasterach. Wychwalają ideał
doskonałego życia we wspólnocie, a jednocześnie przedstawiają niebezpieczeństwa samotnego
życia anachoretów. Reguły św. Bazylego Wielkiego stały się Magna Carta monastycyzmu
zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Św. Bazyli Wielki uczynił chrześcijańską
doskonałość celem życia monastycznego. Mnisi mieli wspólnie praktykować cnoty
chrześcijańskie, zwłaszcza miłość, posłuszeństwo duchowemu ojcu, czystość i ubóstwo oraz
dzielić się wspólnymi dobrami wspólnoty. Kiedy osiągnęli chrześcijańską doskonałość,
pozwalano im na powrót do świata, by pomagali osiągnąć tę cnotę innym. Tak więc spełniali
także misję “pracowników społecznych". Instytucje założone przez św. Bazylego Wielkiego,
zwłaszcza jego Basileias, która jednocześnie była sierocińcem, “kuchnia dla ubogich" oraz
szkoła dla niepiśmiennych były prowadzone przez mnichów. W ten sposób św. Bazyli Wielki
wykorzystywał ruch monastyczny dla dobra misji Kościoła w świecie.
Idąc za przykładem św. Bazylego Wielkiego, IV Sobór Powszechny w Chalcedonie (451 r.) w
swoim prawodawstwie kanonicznym podporządkował mnichów danej diecezji bezpośredniej
jurysdykcji biskupa. Tylko on mógł pozwolić na założenie nowych monasterów w swojej
diecezji (kanon 4 i 8). W ten sposób w Kościele prawosławnym została na zawsze
wyeliminowana możliwość tworzenia różnych zakonów, jak to miało miejsce na Zachodzie w
Średniowieczu.
Monastycyzm rozprzestrzenił się również na Zachodzie. Jego początki sięgają św. Atanazego z
Aleksandrii, który został wygnany na Zachód (339 r.). Jego Żywot św. Antoniego został
przetłumaczony na łacinę przez Ewagriusza z Antiochii (380 r.). Dwóch łacińskich mnichów,
Rufin i św. Hieronim, którzy żyli w Palestynie, zaszczepiło monastycyzm na Zachodzie, kiedy
tam powrócili w drugiej połowie IV w. Św. Ambroży z Mediolanu (zm. 395 r.) zapoczątkował
monastycyzm w Północnej Italii, a św. Augustyn (zm. 430 r.) w Afryce Północnej, skąd
przeniesiony został do Hiszpanii. Sw. Marcin z Tours (370 r.) wprowadził monastycyzm na
północy Galii, a św. Honorat z Aries na południu Galii. Św. Jan Kasjan założył dwa monastery
blisko Marsylii (415 r.); zapoznał się on z monastycyzmem w Egipcie i Palestynie, został
wyświęcony na diakona przez św. Chry-zostoma w Konstantynopolu. Z polecenia św. Jana
Chryzostoma św. Jan Kasjan wrócił do Galów, by wprowadzić tam życie monastyczne.
Rola monastycyzmu w Bizancjum i Imperium Otomańskim.
Wraz z rozwojem monastycyzmu w IV w. i stuleciach następnych wielu mnichów uległo
różnego rodzaju herezjom, zwłaszcza tym, które miały odniesienia do dogmatu
chrystologicznego. Wielu innych mnichów było obrońcami wiary prawosławnej. Na przykład
Eutyches, archimandryta z Konstantynopola, popadł w herezję monofizytyzmu. Po stronie
prawosławnej Maksym Wyznawca (ok. 580-662 r.) odegrał ważną rolę w zwalczaniu herezji
monoteletyzmu. VI Sobór Powszechny (680 r.) potępił monoteletyzm i potwierdził naukę
Chalcedonu. W czasie ikonoklazmu mnisi prowadzeni przez św. Teodora Studytę (759-826)
odegrali niezwykle ważną rolę. Św. Teodor Studyta, oprócz organizowania Monasteru Studion
na zasadach cenobitycznych św. Pachomiusza i św. Bazylego Wielkiego, napisał również trzy
dzieła przeciwko ikonoklazmowi (Antirrheticus I, II, III)
Po potępieniu ikonoklastów monastycyzm rozwinął się jeszcze bardziej. Wielu członków
arystokracji bizantyńskiej zostało mnichami. Byli oni ludźmi wykształconymi do tego stopnia, że
duchowni pobierali nauki w monasterach. Biskupów, metropolitów i patriarchów wybierano z
ich szeregów. Mnisi angażowali się w sprawy Kościoła, czasami dla jego dobra, ale niekiedy
stwarzali problemy. Monastery istniały prawie w każdej diecezji. Biskupi byli zwierzchnikami
monasterów znajdujących się na terenie ich diecezji. To oni umieszczali krzyż w fundamentach
nowo zakładanych monasterów. Od 879 r. Patriarsze Ekumenicznemu nadano prawo
umieszczania krzyża w monasterach, które znajdowały się w jurysdykcji innych diecezji w
całym Cesarstwie. Monastery te nazywano “patriarszymi monasterami stauropigicznymi". Prawo
to istnieje do dzisiaj.
Wraz z podbojem Syrii, Palestyny i Egiptu przez Arabów w VII w. powstały nowe centra
monastyczne. Wśród nich Góra Olimp w Bitynii i Święta Góra Athos.
W czasie całego okresu bizantyńskiego mnisi odgrywali aktywną rolę w życiu Kościoła. Ich siłą
była duchowość. W związku z napięciem, jakie istniało w chrześcijańskiej antropologii, pojawiły
się dwie szkoły myślenia. Pierwszą z nich była szkoła Ewagriu-sza z Fontu (zm. 399 r.), który
popadł w dualizm idąc za platońską i orygenesowską nauką o szczególnej roli umysłu (gr. noiis),
pomniejszającą znaczenie ludzkiego ciała. Druga szkoła związana była ze św. Makarym
Wielkim, który proponował (bądź, lepiej, pisma jemu przypisywane) bardziej chrześcijańską,
całościową antropologię. W jego teologii człowiek jest rzeczywistością psychofizyczną i, jako
taki, jest przeznaczony do przebóstwienia. “Modlitwa umysłu" w duchowości Ewagriusza staje
się “modlitwą serca" w duchowości św. Makarego Wielkiego. Dwie szkoły myślenia z dwiema
różnymi antropologiami wciąż na nowo znajdowały swoich zwolenników w historii Kościoła.
Św. Symeon Nowy Teolog (949-1 U22) jest wielką postacią w duchowości monastycznej. Uczeń
mnicha Studyty opuścił Studion, by osiąść w małym Monasterze św. Mammasa w
Konstantynopolu, gdzie został wyświęcony na kapłana i wybrany na ihumena. Napisał wiele
dzieł, pośród których znajduje się pięćdziesiąt osiem hymnów “Boskiej Miłości", w których
podkreśla on, że wiara chrześcijańska jest świadomym doświadczeniem Boga. Św. Symeon był
orędownikiem głębokiego życia sakramentalnego, które prowadzi do osobistego świadomego
doświadczenia, jak to widzimy w jego Hymnach. W tej dziedzinie jest on poprzednikiem
hezychastów, który również łączyli osobiste doświadczenie Boga z głębokim życiem
sakramentalnym.
Duchowość hezychazmu, jak wyłożył ją w swojej teologii św. Grzegorz Palamas (1296-1359),
ma niezwykłe znaczenie nie tylko w życiu monastycznym, ale również w życiu całego Kościoła.
Athonicki mnich, św. Grzegorz Palamas, podjął ten temat, by bronić hezychastów ze Świętej
Góry w ich sposobie modlitwy i doświadczaniu obecności Boga w “niestworzonym świetle",
które kontemplowali. Barlaam z Kalabrii atakował pobożnych mnichów i psycho-fizyczną
metodę modlitwy oraz podejrzewał ich o “rażący materializm" i mesalianizm.
Hezychastyczna metoda modlitwy polegała na uregulowaniu oddechu poprzez powtarzanie
modlitwy Jezusowej: “Panie Jezu Chryste, Synu Boga Żywego, zmiłuj się nade mną,
grzesznikiem". Modlitwa ta jest powtarzana nieustannie, zanim nie zstąpi z ust i umysłu do
serca. Gdy to nastąpi, pokój Chrystusa wlewa się w serce modlącego, a światło Chrystusa świeci
nad nim i wokół niego. Światło to, podobnie jak światło Przemienienia Chrystusa, może być
widziane cielesnymi oczyma.
Św. Grzegorz Palamas twierdził, że doświadczenie świętych hezychastów jest autentyczne, gdyż
jest podobne do doświadczenia uczniów na Górze Tabor. Od strony teologicznej doświadczenie
to wyjaśnić można poprzez rozróżnienie pomiędzy istotą i energiami Boga. Światło, będące
“niestworzonym światłem" bądź “niestworzoną energią" Boga, “może ku nam zstępować",
natomiast istota Boga “pozostaje nieosiągalna" (św. Bazyli Wielki).
Po upadku Konstantynopola nastąpił stopniowy regres życia monastycznego. W XVI w.
osiągnęło ono najniższy poziom. W odpowiedzi na ten problem wielu mnichów, zwłaszcza na
Świętej Górze, pozostawiło macierzyste monasteryi udało się do monasterów idiorytmicznych,
zakładając skity (gr. sketai) zależne od głównych monasterów z bardziej rygorystycznym
typikonem (regułą). Jednak patriarchowie Jeremiasz II z Konstantynopola, Sylwester z
Aleksandrii oraz Sofroniusz z Jerozolimy rozpoczęli walkę z idiorytmiczny mmonastycyzmem,
w ten sposób wstrzymując jego rozwój. Monastycyzmcenobityczny chwilowo zwyciężył, lecz
wkrótce wszystko powróciło do wcześniejszego stanu. Wiele monasterów na Świętej Górze, w
tym również Wielka Ławra, stały się idiorytmiczne. Dzisiaj idiorytmicznymonaster może stać się
cenobityczny, ale nie odwrotnie. Być może to zagwarantuje, że zorganizowane życie
monastyczne ostatecznie zwycięży, zgodnie z bazyliańskim ideałem monastycyzmu.
Monastycyzm odgrywał również ważną rolę za czasów Imperium Otomańskiego. Mnisi
zachowywali żywą wiarę oraz podtrzymywali grecką kulturę i literaturę. Nie tylko
kontynuowano edukację duchowieństwa w monasterach, lecz stały się one “tajnymi szkołami"
dla wszystkich Greków pod okupacją turecką. W ten sposób mnisi uchronili chrześcijańskie
narody przed asymilacją z Turkami i dzięki temu stali się naturalnymi przywódcami narodowego
oporu wobec okupanta. Nie jest przypadkiem, że rewolucja grecka rozpoczęła się w 1821 r. w
monasterze Święta Ławra {Hagia Laura) na Peloponezie, a metropolita Germanos z Palaios
Patras wznosił sztandar rewolucji i błogosławił grecką armię wyzwoleńczą.
Wspólnota monastyczna na Świętej Górze Athos.
Życie monastyczne istniało na Górze jeszcze przed X w. Na Athosie żyło wielu anachoretów,
zwłaszcza w okolicy Ierissos. Pustelnicy mieszkali w celach (gr. kellia). Niektóre cele były
budowane dla wielu anachoretów. Inni zamieszkiwali domostwa zwane“monasterami". Dwa
takie monastery istniały na Świętej Górze przed X w., a mianowicie Zographou i Xeropotamou.
Monastycyzm cenobityczny, uważany za początek Wielkiej Republiki Mnichów na Świętej
Górze, pojawił się w 963 r., kiedy mnich AtanazyAthonita zbudował cenobitvcznv Monaster
Wielka Ławra (Meghisti Laura) przy pomocy cesarza Nicefora Fokasa i przy dalszym wsparciu
cesarza Jana Tzimiskesa. Gruzini, Rusini, Serbowie, Bułgarzy i Rumuni dołączyli do Greków,
by ukształtować panprawosławną wspólnotę — “Republikę Mnichów".
Każdy z monasterów miał swojego ihumena. Był on, jako wybrany Protos, wprowadzany na
urząd przez samego cesarza. Idąc za przykładem Wielkiej Ławry, której nadano status
autonomiczny, wszystkie monastery uważano za monastery cesarskie, które nie podlegały
jurysdykcji Kościoła. Zmieniło się to za czasów cesarza Aleksego I Komnena (1081-1118),
który nadał patriarchom prawo nadzorowania monasterów (Nowela 37). W ten sposób wszystkie
monastery stały się “stauropigiczne" i patriarsze. Patriarcha mianował biskupa lerissos swoim
reprezentantem na Świętej Górze.
Zwiększenie się ilości idiorytmicznych monasterów pod okupacją turecką miało wpływ na
Świętą Górę. Monastery zostały pozbawione swoich ihumenów w ciągu XVII w. Zostali oni
zastąpieni przez dwóch lub trzech “opiekunów" wybieranych co roku spośród mnichów.
Odpowiedzialnego za sprawy dotyczące wszystkich monasterów (gr. Protos) zastąpiono
czterema “zarządcami" (gr. Epistatai), którzy zmieniali się każdego roku. Jednego z nich
wybierano na głównego “doradcę" (gr. Protepistatis), jako “pierwszego pośród równych".
Republika obecnie składa się z dwudziestu monasterów, które mają swoich przedstawicieli w
Synaxis. Spotykają się oni dwa razy do roku lub w zależności od potrzeb. Przedstawiciel
Wielkiej Ławry przewodniczy Synaxis. Podstawą tego jest Typikon, ustanowiony w 1783 r.
przez patriarchę Konstantynopola Gabriela IV, który ciągle pozostaje normą, regulującą życie
athonickiej republiki mnichów.
Monastycyzm prawosławny dzisiaj.
Wraz z nawróceniem Słowian w IX i X w. monastycyzm przeniknął również do krajów
słowiańskich, gdzie bujnie rozwija się do dzisiaj pomimo komunistycznego ucisku. Wielkie
monastery w Rosji — Zagorsk (obecnie Sergiejew Posad), Pustelnia Optino i Wałaam —
kontynuują tradycję hezychastyczną. Spośród wielkich mnichów i ojców duchowych, którzy ją
krzewili, wystarczy wspomnieć św.Nila Sorskiego (1433-1508), św.Serafima z Sarowa (17591833) oraz ojca Jana Kronsztadzkiego (1829-1908), żonatego kapłana. Monastycyzm prężnie
rozwija się dzisiaj w Rumunii, Serbii, a nawet w Bułgarii.
Na Athosie dokonuje się imponująca odnowa monastycyzmu. W kilku monasterach zamieszkali
ostatnio młodzi, wykształceni i entuzjastyczni mnisi, którzy zaszczepili na Świętej Górze nowe
życie i nową duchowość, bliższą duchowości św. Bazylego Wielkiego. Przykładem może być
Monaster Stavronikita. Pod kierunkiem wielkich duchowych ojców, jak ojciec Efrem — ihumen
Mo-nasteruPhilotheou, ojciec Emilianos — ihumen Monasteru Simo-nopetra oraz ihumen
Vassilios z Monasteru Stavronikita/monasty-cyzm rozkwita dzisiaj na Świętej Górze zarówno
pod względem duchowym, jak i intelektualnym. Obecnie zwyciężył i coraz bardziej się umacnia
monastycym typu cenobitycznego.
W dzisiejszych czasach ma miejsce odnowa monastyczna prawie na wszystkich prawosławnych
ziemiach, jako reakcja na materialnego ducha tak powszechnego we współczesnym
społeczeństwie. Do najbardziej aktywnych, oprócz Góry Athos, należą również monastery
greckie: Monaster Longovarda, Nea Makri i Monaster św. Jana na Patmos.
Niniejszy tekst stanowi fragment książki: "PRAWOSŁAWIE. ŚWIATŁO WIARY I
ZDRÓJ DOŚWIADCZENIA", red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 133 - 143.