Program nauczania chemii w gimnazjum
advertisement
1 2. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania Teresa Kulawik, Maria Litwin Chemia Nowej Ery Program nauczania chemii w gimnazjum Spis treści 1. Wstęp – charakterystyka programu, założenia dydaktyczne i wychowawcze 2. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania 3. Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych 4. Opis założonych osiągnięć uczniów i propozycje ich oceniania 5. Propozycja rozkładu materiału nauczania Program nauczania chemii w gimnazjum 2 1. Wstęp charakterystyka programu, założenia dydaktyczne i wychowawcze Program nauczania jest przewidziany do realizacji w ramach 130 godzin, tj. 4 godzin tygodniowo w całym cyklu kształcenia: 2 godziny tygodniowo w klasie pierwszej gimnazjum i po 1 godzinie tygodniowo w klasach drugiej i trzeciej. Treści nauczania zawarte w programie są: zgodne z Podstawą programową kształcenia ogólnego w zakresie nauczania chemii w gimnazjum (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17), zgodne z aktualnym stanem wiedzy chemicznej oraz pozostałych przedmiotów przyrodniczych, dostosowane do możliwości ucznia gimnazjum. Cele kształcenia i wychowania zawarte w programie to: przedstawienie znaczenia wiedzy chemicznej w życiu codziennym, wskazanie powiązania chemii z innymi naukami, kształtowanie postaw badawczych, wpojenie uczniom wiadomości i umiejętności praktycznych, stanowiących podstawę do kształcenia w następnych etapach edukacji, kształtowanie właściwych postaw w zakresie dbałości o zdrowie i ochronę środowiska przyrodniczego. W efekcie realizacji powyższych celów uczeń powinien: znać właściwości substancji występujących w jego otoczeniu oraz możliwości ich przemian, znać złożoność budowy substancji (cząstki podstawowe, atomy, cząsteczki, jony) w stopniu umożliwiającym interpretację obserwowanych zjawisk, posługiwać się nomenklaturą chemiczną, formułować wnioski na podstawie obserwacji doświadczeń, wykonywać proste obliczenia chemiczne, bezpiecznie posługiwać się substancjami, które spotyka w życiu codziennym, oraz podstawowym szkłem i sprzętem laboratoryjnym. 3 2. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania 2. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania Wyodrębnienie szczegółowych (operacyjnych) celów kształcenia z celów ogólnych (poznawczych, kształcących i wychowawczych) umożliwia nauczycielowi właściwe skonstruowanie narzędzi kontroli, korektę pracy własnej z uczniem oraz motywowawanie uczniów do pracy. Operacjonalizacja celów nauczania to zamiana celów ogólnych na zbiór równoważnych celów operacyjnych, wyrażonych jako spodziewane osiągnięcia uczniów. Cele operacyjne są to zadania dydaktyczno-wychowawcze, które określają, co uczeń powinien wiedzieć, rozumieć i umieć po zakończeniu procesu nauczania. Tworząc skalę celów nauczania, należy przy ich klasyfikacji zachować hierarchię, tzn. porządkować cele od najniższych do najwyższych. Taka hierarchiczna klasyfikacja nosi nazwę taksonomii celów nauczania (tabela 1.) i polega na tym, że osiągnięcie celu wyższego jest poprzedzone osiągnięciem celu niższego. Tabela 1. Taksonomia celów nauczania Poziom I. Wiadomości II. Umiejętności Kategoria celów Zakres Cele Cele nauczania wyrażone nauczania za pomocą czasowników wyrażone operacyjnych wieloznacznie A – zapamiętanie wiadomości znajomość pojęć chemicznych, faktów, praw, zasad, reguł itp. B – zrozumienie wiadomości umiejętność przedstawiania wiadomości inaczej, niż uczeń zapamiętał, wytłumaczenie wiadomości i ich interpretacja C – stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych umiejętność zastosowania wiadomości w sytuacjach podobnych do ćwiczeń szkolnych stosować wiadomości D – stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych umiejętność formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych zjawisk rozwiązywać problemy wiedzieć rozumieć nazwać... zdefiniować... wymienić... wyliczyć... wyjaśnić... streścić... rozróżnić... zilustrować... rozwiązać... zastosować... porównać... sklasyfikować.. określić... obliczyć... udowodnić... przewidzieć... oceniać... wykryć... zanalizować... Podobnie do taksonomii celów nauczania można przedstawić taksonomię celów wychowania, która dotyczy kształtowania u uczniów właściwych potrzeb, postaw i wartości. Stosowanie operacjonalizacji celów nauczania umożliwia: zwiększenie znaczenia celów nauczania oraz odpowiedzialności nauczyciela za ich osiąganie, dobór przez nauczyciela właściwych metod, środków i treści kształcenia, podwyższenie poziomu motywacji uczniów i właściwe jej ukierunkowanie. Program nauczania chemii w gimnazjum 4 3. Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych Treści nauczania zawarte w Podstawie programowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) zostały podzielone na dziewięć działów (tabela 2.). Tabela 2. Podział treści nauczania Nr działu Tytuł działu Liczba godzin w całym cyklu kształcenia I Substancje i ich przemiany 24 II Wewnętrzna budowa materii 26 III Woda i roztwory wodne 14 IV Kwasy 11 V Wodorotlenki 7 VI Sole 15 VII Węgiel i jego związki z wodorem 10 VIII Pochodne węglowodorów 12 IX Substancje o znaczeniu biologicznym 11 Razem: 130 Każdy dział zawiera treści, które umożliwią indywidualizację pracy na lekcji w zależności od potrzeb i możliwości uczniów. Materiał nadprogramowy jest przygotowany dla uczniów zainteresowanych przedmiotami ścisłymi oraz uczniów zdolnych. Natomiast dla tych, którzy potrzebują częstszego powtarzania, wskazane są treści, których przypomnienie ułatwi zrozumienie uczniom wprowadzanego przez nauczyciela tematu. DZIAŁ I. Substancje i ich przemiany (24 godziny lekcyjne) Hasła programowe: Pracownia chemiczna – podstawowe szkło i sprzęt laboratoryjny. Przepisy BHP i regulamin pracowni chemicznej. Właściwości substancji. Zjawisko fizyczne a reakcja chemiczna. Mieszaniny substancji. Pierwiastek chemiczny a związek chemiczny. Metale i niemetale. Związek chemiczny a mieszanina. Powietrze. Tlen i jego właściwości. 5 3. Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych Azot – główny składnik powietrza. Gazy szlachetne. Tlenek węgla(IV) – właściwości i rola w przyrodzie. Rola pary wodnej w powietrzu. Zanieczyszczenia powietrza. Wodór i jego właściwości. Energia w reakcjach chemicznych. Typy reakcji chemicznych: synteza, analiza, wymiana. Procedury osiągania celów: Naukę chemii rozpoczynamy od zapoznania uczniów z podstawowym sprzętem i szkłem laboratoryjnym, przepisami BHP i regulaminem pracowni chemicznej. Wyjaśniamy pojęcie substancji. Wprowadzając temat można przypomnieć stany skupienia w jakich występują substancje oraz nazwy procesów, które towarzyszą zmianom tych stanów skupienia. Dodatkowo można omówić sposoby wyznaczania gęstości substancji i doświadczalnie wyznaczyć gęstość cieczy za pomocą areometru. Różnice między zjawiskiem fizycznym a reakcją chemiczną omawiamy na przykładach. Zapoznajemy uczniów z przykładami substancji prostych i złożonych oraz mieszanin jednorodnych i niejednorodnych. Dodatkowo można zaprezentować metodę chromatografii, zdolniejszym uczniom zaproponować zaprojektowanie i wykonanie doświadczenia rozdzielania mieszanin tą metodą. Nomenklaturę chemiczną wprowadzamy od wyjaśnienia uczniom konieczności stosowania symboli i wzorów chemicznych. Zapoznajemy uczniów z symbolami najważniejszych pierwiastków chemicznych oraz wyjaśniamy, w jaki sposób utworzono obecnie stosowaną symbolikę chemiczną. Omawiamy właściwości metali i niemetali oraz właściwości powietrza jako mieszaniny gazów. Przy omawianiu zjawiska korozji można dodatkowo wprowadzić termin patyna i zaproponować uczniom obserwację zjawiska korozji w środowisku przyrodniczym. Przed wprowadzeniem zapisu przebiegu reakcji chemicznej warto przypomnieć najważniejsze wiadomości na temat związku chemicznego i mieszaniny. Zainteresowanie uczniów można pobudzić, zapoznając ich dodatkowo z historią badań nad składem i właściwościami powietrza. Tlen, tlenek węgla(IV) i wodór otrzymujemy doświadczalnie oraz badamy ich właściwości fizyczne i chemiczne. Omawiając właściwości tlenku węgla(IV), warto dodatkowo opisać trujące działanie tlenku węgla(II) na organizm człowieka, wyjaśnić termin zaczadzenie oraz znaczenie właściwej wentylacji pomieszczeń. Realizując temat tlenków i ich właściwości, można dodatkowo zapoznać uczniów z właściwościami i zastosowaniem tlenku krzemu(IV) oraz terminem ciało bezpostaciowe. Natomiast, przekazując wiadomości o właściwościach wodoru, dodatkowo wprowadzić pojęcie mieszaniny piorunującej. Wyjaśniamy rolę pary wodnej w powietrzu. Omawiamy główne zanieczyszczenia powietrza i ich skutki (m.in. efekt cieplarniany i dziurę ozonową). Dodatkowo, uczniom zainteresowanym ochroną środowiska przyrodniczego, można wyjaśnić, czym są: ozon i freony, jakie mają właściwości i w jaki sposób wpływają na środowisko przyrodnicze. Poznane reakcje chemiczne kwalifikujemy do typów: synteza, analiza, wymiana (ze względu na liczbę substratów i produktów) przypominamy poznane typy reakcji i ich przykłady oraz do reakcji egzoenergetycznych i endoenergetycznych (ze względu na efekty energetyczne). Dodatkowo można wprowadzić pojęcie reakcji utleniania-redukcji i zaproponować wykonanie doświadczeń prowadzących do otrzymywania metali, np. miedzi z tlenku miedzi(II). Na tym etapie nauki uczniowie zapisują słownie przebieg zachodzących reakcji chemicznych. Należy zwrócić uwagę, by sprawnie i bezpiecznie wykonywali doświadczenia. Wdrażamy uczniów do samodzielnego zapisywania obserwacji i formułowania wniosków. Program nauczania chemii w gimnazjum 6 DZIAŁ II. Wewnętrzna budowa materii (26 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Ziarnista budowa materii i historyczny rozwój pojęcia atomu. Masa i rozmiary atomów. Budowa atomu. Izotopy. Układ okresowy pierwiastków chemicznych. Zależność między budową atomu pierwiastka a jego położeniem w układzie okresowym; charakter chemiczny pierwiastków grup głównych. Rodzaje wiązań chemicznych. Znaczenie wartościowości przy ustalaniu wzorów związków chemicznych. Prawo stałości składu związku chemicznego. Równania reakcji chemicznych. Prawo zachowania masy. Obliczenia stechiometryczne. Procedury osiągania celów: Wprowadzamy wiadomości na temat budowy materii. Zwracamy uwagę, że atomom można przypisać określoną masę i objętość oraz, że atomy różnych pierwiastków chemicznych różnią się masą i rozmiarami. Zapoznajemy uczniów z jednostką masy atomowej i wyjaśniamy jej przydatność do określania masy pojedynczych atomów i cząsteczek. Ćwiczymy obliczanie masy cząsteczkowej związków chemicznych. Omawiamy budowę atomu – jądro i elektrony. Wyjaśniamy, co to jest liczba atomowa i liczba masowa. Zapoznajemy uczniów w sposób przystępny i odpowiedni do ich możliwości intelektualnych z obecnym stanem wiedzy na temat budowy atomu. Rysujemy uproszczone modele atomów. Wyjaśniamy, co to są izotopy i jakie mają zastosowania praktyczne. Dodatkowo można wprowadzić historię rozwoju wiedzy na temat budowy atomu, rodzajów promieni i ich właściwości oraz omówić historię badań nad promieniotwórczością, zjawisko promieniotwórczości i jego różnorodne konsekwencje, a także wyjaśnić, jak obliczyć średnią masę atomową pierwiastków chemicznych na podstawie ich składu izotopowego. Można też opisać właściwości ciężkiej wody, promieniowania rentgenowskiego oraz wprowadzić pojęcie okresu półtrwania. „Tworzymy” układ okresowy pierwiastków chemicznych wg zwiększającej się liczby atomowej oraz wyjaśniamy, jak powstał układ okresowy i dlaczego jest on jednym z największych osiągnięć z dziedziny chemii. Ponadto można zapoznać uczniów z historią porządkowania pierwiastków chemicznych. Wykazujemy zależność między budową atomu a położeniem pierwiastka chemicznego w układzie okresowym. Omawiamy, jak się zmienia charakter chemiczny i aktywność pierwiastków grup głównych w miarę zwiększania się numeru grupy i numeru okresu. Wyjaśniamy na przykładach, w jaki sposób atomy łączą się ze sobą, tworząc cząsteczki pierwiastków lub związków chemicznych. Wykazujemy, że w zależności od sposobu łączenia się atomów powstają różne rodzaje wiązań chemicznych (kowalencyjne i jonowe). Dodatkowo można zapoznać uczniów z wiązaniami metalicznymi i koordynacyjnymi oraz wyjaśnić wpływ odległości powłoki walencyjnej od jądra atomowego na aktywność chemiczną pierwiastków chemicznych. Wprowadzając pojęcie wartościowości pierwiastka chemicznego, zwracamy uwagę na to, że wartościowość jest związana z liczbą elektronów walencyjnych w atomie oraz, że o wartościowości można mówić wówczas, gdy atom łączy się z innym atomem, a więc, gdy powstaje cząsteczka. Wyjaśniamy, że wzory związków chemicznych ustala się na podstawie wartościowości tworzących go pierwiastków chemicznych. Ćwiczymy zapisywanie wzorów sumarycznych i strukturalnych prostych związków chemicznych oraz 7 3. Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych przeprowadzamy ćwiczenia modelowe, które pomagają uczniom zrozumieć budowę cząsteczek. Na podstawie wzorów związków chemicznych wyjaśniamy prawo stałości składu związku chemicznego i formułujemy jego treść. Przeprowadzamy obliczenia z zastosowaniem prawa stałości składu związku chemicznego. Zapisujemy równania reakcji chemicznych za pomocą symboli chemicznych pierwiastków i wzorów związków chemicznych oraz obliczamy współczynniki stechiometryczne. Ćwiczymy zapisywanie i uzgadnianie równań reakcji chemicznych. Odczytujemy zapisane i uzgodnione równania reakcji chemicznych. Wyjaśniamy prawo zachowania masy i przeprowadzamy obliczenia z jego zastosowaniem. Dokonujemy obliczeń, korzystając z równań reakcji chemicznych (obliczenia stechiometryczne). Wprowadzenie w tym dziale elementów historii chemii pełni funkcję wychowawczą i pobudza zainteresowanie przedmiotem, zwłaszcza humanistów. DZIAŁ III. Woda i roztwory wodne (14 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Woda – właściwości i rola w przyrodzie. Zanieczyszczenia wód. Woda jako rozpuszczalnik. Szybkość rozpuszczania się substancji. Rozpuszczalność substancji w wodzie. Rodzaje roztworów. Stężenie procentowe roztworu. Zwiększanie i zmniejszanie stężenia roztworów. Procedury osiągania celów: Przypominamy znane uczniom wiadomości o występowaniu wody na Ziemi, jej krążeniu w przyrodzie, stanach skupienia i roli jaką odgrywa w przyrodzie. Dodatkowo omawiamy problem zanieczyszczeń wód naturalnych i sposoby uzdatniania wody. Można też wyjaśnić wpływ ciśnienia atmosferycznego na wartość temperatury wrzenia wody i wyjaśnić termin woda destylowana. Opisujemy budowę cząsteczki wody i przypominamy wiadomości na temat wiązań z działu II. Zwracamy uwagę na związek między budową cząsteczki wody a jej właściwościami jako rozpuszczalnika. Dodatkowo można wprowadzić pojęcie asocjacji. Wyjaśniamy pojęcia: roztwór, rozpuszczalnik, substancja rozpuszczana, szybkość rozpuszczania, rozpuszczalność. Rozważamy wpływ różnych czynników na szybkość rozpuszczania i na rozpuszczalność substancji w wodzie. Analizujemy wykresy rozpuszczalności i odczytujemy z nich informacje dotyczące roztworów i substancji rozpuszczanych. Dokonujemy prostych obliczeń na podstawie krzywych rozpuszczalności substancji. Omawiamy różne rodzaje roztworów zależnie od przyjętych kryteriów (stanu skupienia substancji rozpuszczanej i rozpuszczalnika lub wielkości cząstek substancji rozpuszczanej). Wprowadzamy pojęcie stężenia roztworu. Zapoznajemy uczniów z jednym ze sposobów wyrażania stężeń – stężeniem procentowym. Omawiamy stężenie procentowe roztworu z wykorzystaniem pojęć: masa substancji, masa rozpuszczalnika, masa roztworu, gęstość. Wyjaśniamy sposoby zwiększania i zmniejszania stężenia roztworu, obliczamy stężenie procentowe otrzymanego roztworu. Dodatkowo możemy obliczyć stężenie procentowe roztworu uzyskanego w wyniku zmieszania roztworów tej samej substancji o różnych stężeniach. DZIAŁ IV. Kwasy (10 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Elektrolity i nieelektrolity. Program nauczania chemii w gimnazjum 8 Kwas chlorowodorowy i kwas siarkowodorowy – przykłady kwasów beztlenowych. Kwas siarkowy(VI). Kwas siarkowy(IV), kwas azotowy(V), kwas węglowy, kwas fosforowy(V) – przykłady innych kwasów tlenowych. Dysocjacja jonowa kwasów. Kwaśne opady. Procedury osiągania celów: Na podstawie badania zjawiska przewodzenia prądu elektrycznego przez roztwory wodne różnych substancji dokonujemy podziału substancji na elektrolity i nieelektrolity. Wprowadzamy pojęcie wskaźnika i badamy zmiany barw wskaźników pod wpływem różnych substancji. Podkreślamy, że zaobserwowane zjawiska wyjaśniamy na podstawie budowy cząsteczek poszczególnych typów substancji. Wspominam o kwasach, z którymi mamy do czynienia na co dzień, a następnie przechodzimy do systematycznego omówienia najważniejszych kwasów mineralnych podajemy ich nazwy, wzory sumaryczne, wzory strukturalne i budujemy modele cząsteczek. Otrzymujemy kwasy: chlorowodorowy, siarkowodorowy, siarkowy(IV), węglowy i fosforowy(V) i na tej podstawie wyjaśniamy sposoby otrzymywania kwasów tlenowych i kwasów beztlenowych. Następnie poznajemy wspólne właściwości kwasów oraz właściwości charakterystyczne danego kwasu. Dodatkowo można zapoznać uczniów z właściwościami oleum i kwasu azotowego(III). Zwracamy uwagę na zachowanie bezpieczeństwa podczas pracy z kwasami. Omawiamy najważniejsze zastosowania kwasów. Przypominamy budowę cząsteczki wody, terminy kation i anion. Wprowadzamy elementy teorii dysocjacji jonowej (elektrolitycznej) Arrheniusa. Zapisujemy równania reakcji dysocjacji kwasów i omawiamy ich przebieg na modelach. Na podstawie teorii dysocjacji wyjaśniamy istnienie wspólnych właściwości kwasów. Dodatkowo można omówić zagadnienia związane z dysocjacją stopniową, stopniem dysocjacji, mocą elektrolitów. Można też wprowadzić podział na elektrolity mocne i słabe, podać przykłady elektrolitów mocnych i słabych. Wyjaśniamy pojęcie kwaśnych opadów. Analizujemy proces ich powstawania i skutki działania. Proponujemy sposoby ograniczenia powstawania kwaśnych opadów. DZIAŁ V. Wodorotlenki (6 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Wodorotlenek sodu i wodorotlenek potasu. Wodorotlenek wapnia. Wodorotlenek glinu i przykłady innych wodorotlenków. Zasady a wodorotlenki. Dysocjacja jonowa zasad. pH roztworów. Procedury osiągania celów: Poznajemy nazwy, wzory sumaryczne i strukturalne oraz budujemy modele wodorotlenków. Otrzymujemy wodorotlenek sodu w reakcji sodu z wodą. Badamy właściwości wodorotlenków: sodu, potasu i wapnia. Omawiamy ich najważniejsze zastosowania. Zwracamy uwagę na zachowanie bezpieczeństwa w czasie pracy ze stężonymi roztworami wodorotlenków. Podajemy przykłady innych wodorotlenków i wykazujemy, że nie wszystkie wodorotlenki można otrzymać w reakcji metali lub tlenków metali z wodą (np. wodorotlenek miedzi(II), wodorotlenek żelaza(III)). Do otrzymania tych wodorotlenków korzystamy z innego sposobu. Omawiając wodorotlenek glinu, można dodatkowo wyjaśnić, na czym polegają jego 9 3. Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych właściwości amfoteryczne. Wyjaśniamy różnicę między wodorotlenkiem a zasadą i, korzystając z tabeli rozpuszczalności wodorotlenków, podajemy przykłady zasad i wodorotlenków. Zapisujemy równania reakcji dysocjacji jonowej zasad i omawiamy ich przebieg na modelach. Na podstawie teorii dysocjacji wyjaśniamy wspólne właściwości zasad. Uczniów zdolniejszych można dodatkowo zmobilizować do poznania właściwości i zastosowań amoniaku i zasady amonowej. Wprowadzamy pojęcia odczynu roztworu i skali pH. Wyjaśniamy zależność między liczbą jonów wodoru i wodorotlenkowych a wartością pH w roztworach wodnych. Oznaczamy pH różnych roztworów i określamy ich odczyn. DZIAŁ VI. Sole (14 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Wzory i nazwy soli. Dysocjacja jonowa soli. Otrzymywanie soli w reakcji zobojętniania. Otrzymywanie soli w reakcji metali z kwasami. Otrzymywanie soli w reakcji tlenków metali z kwasami. Otrzymywanie soli w reakcji wodorotlenków metali z tlenkami niemetali. Reakcje strąceniowe. Inne sposoby otrzymywania soli. Zastosowania soli. Procedury osiągania celów: Podsumowując wiadomości o kwasach i zasadach, zwracamy uwagę na fakt, że sole są pochodnymi kwasów zarówno w budowie, jak i w nazewnictwie. Ustalamy wzory sumaryczne soli na podstawie nazwy i odwrotnie, podkreślając, że wzór soli napisany jest poprawnie wówczas, gdy istnieje równowaga wartościowości metalu i reszty kwasowej w soli. Dodatkowo można wprowadzić pojęcia: sole podwójne, sole potrójne, wodorosole, hydroksosole, hydraty oraz podać odpowiednie przykłady. Wyjaśniamy proces dysocjacji jonowej soli i zapisujemy odpowiednie równania reakcji chemicznych. Ćwiczymy nazewnictwo jonów otrzymanych w reakcji dysocjacji soli. Dodatkowo można omówić reakcje hydrolizy soli. Uwzględniając fakt, że sól jest zbudowana z metalu i reszty kwasowej, wyjaśniamy, że jednym ze sposobów otrzymywania soli jest reakcja zasad z kwasami, czyli reakcja zobojętniania. Przeprowadzamy odpowiednie doświadczenia i zapisujemy równanie reakcji chemicznej w postaci cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej. Na podstawie doświadczeń wyjaśniamy także, że innym sposobem otrzymywania soli jest reakcja metali z kwasami. Podkreślamy, że nie wszystkie metale reagują z kwasami, lecz tylko te, które są aktywniejsze od wodoru i które są zdolne wyprzeć go z kwasu. Zapoznajemy uczniów z szeregiem aktywności metali i ćwiczymy umiejętność korzystania z niego. Wykonując doświadczenia, zapoznajemy uczniów z innymi sposobami otrzymywania soli: reakcją tlenków metali z kwasami i reakcją tlenków niemetali z wodorotlenkami. Wspominamy o sposobach otrzymywania soli w reakcjach: metali z niemetalami (powstają sole kwasów beztlenowych) i tlenków niemetali z tlenkami metali (powstają sole kwasów tlenowych). Dodatkowo można wyjaśnić jonowy przebieg tych reakcji chemicznych. Wprowadzamy pojęcie soli łatwo i trudno rozpuszczalnej. Korzystając z tabeli rozpuszczalności wodorotlenków i soli, podajemy odpowiednie przykłady. Na podstawie doświadczeń (reakcji strąceniowych) wyjaśniamy powstawanie soli trudno rozpuszczalnych. Równania reakcji chemicznych zapisujemy w postaci cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej. Podajemy przykłady soli o dużym znaczeniu w życiu człowieka i zapoznajemy uczniów z ich zastosowaniami. Program nauczania chemii w gimnazjum 10 DZIAŁ VII. Węgiel i jego związki z wodorem (9 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Naturalne źródła węglowodorów. Szereg homologiczny alkanów. Metan i etan. Właściwości alkanów. Szeregi homologiczne alkenów i alkinów. Eten i etyn jako przykłady węglowodorów nienasyconych. Procedury osiągania celów: Naukę chemii organicznej rozpoczynamy od wyjaśnienia, że jest to chemia związków węgla. Przypominamy nieorganiczne związki węgla. Zapoznajemy uczniów z naturalnymi źródłami węglowodorów: ropą naftową i gazem ziemnym. Dodatkowo można zbadać doświadczalnie właściwości ropy naftowej i gazu ziemnego oraz wykonać destylację frakcjonowaną. Można również omówić skutki wycieków ropy naftowej podczas jej wydobywania i transportowania. Wprowadzamy pojęcie szeregu homologicznego, podajemy nazwy, wzory sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne poszczególnych członów szeregu homologicznego alkanów. Budujemy modele cząsteczek węglowodorów nasyconych. Zwracamy uwagę na zależność między długością łańcuchów węglowych alkanów a ich właściwościami fizycznymi. Omawiamy budowę cząsteczki, właściwości i zastosowania metanu i etanu. Omawiamy budowę cząsteczki etenu jako przykładu węglowodorów nienasyconych – alkenów. Budujemy model jego cząsteczki. Otrzymujemy eten i badamy jego właściwości fizyczne i chemiczne. „Tworzymy” szeregi homologiczne węglowodorów nienasyconych: alkenów i alkinów. Omawiamy budowę cząsteczki etynu jako przykładu alkinów, budujemy model jego cząsteczki. Otrzymujemy etyn, badamy jego właściwości fizyczne i chemiczne. Omawiamy zastosowania etynu. Zapisujemy równania reakcji spalania całkowitego i niecałkowitego węglowodorów nienasyconych. Wyjaśniamy przebieg reakcji polimeryzacji i jej znaczenie dla produkcji niektórych tworzyw sztucznych. Dodatkowo możemy omówić właściwości i zastosowania wybranych tworzyw sztucznych. Porównujemy właściwości chemiczne alkanów, alkenów i alkinów, podkreślamy, że różnice wynikają z różnic w budowie cząsteczek. W dziale tym stosujemy często ćwiczenia modelowe, gdyż ułatwiają one zrozumienie właściwości związków organicznych przez poznanie budowy ich cząsteczek. DZIAŁ VIII. Pochodne węglowodorów (11 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Szereg homologiczny alkoholi. Metanol i etanol jako przykłady alkoholi. Glicerol jako przykład alkoholu polihydroksylowego. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych. Kwas metanowy i kwas etanowy jako przykłady kwasów karboksylowych. Wyższe kwasy karboksylowe. Estry. Aminy i aminokwasy – pochodne węglowodorów zawierające azot. Procedury osiągania celów: Wyjaśniamy, co to znaczy, że alkohole są pochodnymi węglowodorów. „Tworzymy” szereg homologiczny alkoholi – zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne, zaznaczamy w cząsteczkach grupę alkilową (alkil) i grupę funkcyjną. Podajemy nazwy systematyczne i zwyczajowe alkoholi. Zapoznajemy uczniów z właściwościami 11 3. Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych i zastosowaniami metanolu, zaznaczając, że jest on bardzo silną trucizną. Doświadczalnie badamy właściwości fizyczne i chemiczne etanolu. Podajemy jego zastosowania. Omawiamy problem nadmiernego spożywania alkoholu i alkoholizm jako niebezpieczną chorobę społeczną. Zapisujemy równania reakcji spalania metanolu i etanolu. Dodatkowo możemy wykazać zależność między długością łańcucha węglowego a stanem skupienia i aktywnością chemiczną alkoholi. Omawiamy budowę cząsteczki glicerolu jako przykładu alkoholu polihydroksylowego. Zapisujemy wzory: sumaryczny i strukturalny, podajemy nazwę systematyczną glicerolu. Doświadczalnie badamy właściwości glicerolu i omawiamy jego zastosowania. Wyjaśniamy, co to znaczy, że kwasy karboksylowe są pochodnymi węglowodorów. „Tworzymy” szereg homologiczny kwasów karboksylowych – zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne, zaznaczamy w cząsteczkach grupę alkilową (alkil) i grupę funkcyjną. Podajemy nazwy systematyczne i zwyczajowe kwasów karboksylowych. Zapoznajemy uczniów z właściwościami i zastosowaniami kwasu metanowego. Doświadczalnie badamy właściwości fizyczne i chemiczne kwasu etanowego. Podajemy jego zastosowania. Zapisujemy równania reakcji dysocjacji i zobojętniania (w postaci cząsteczkowej i jonowej) kwasu etanowego. Omawiamy budowę cząsteczek wyższych kwasów karboksylowych. Badamy właściwości fizyczne kwasów: palmitynowego, stearynowego i oleinowego. Zapisujemy równania reakcji spalania kwasów karboksylowych. Podsumowując wiadomości o kwasach karboksylowych, dokonujemy analizy podobieństw i różnic w ich właściwościach. Wyjaśniamy, na czym polega reakcja estryfikacji. Zapisujemy równania reakcji prostych kwasów karboksylowych z alkoholami monohydroksylowymi. Zwracamy uwagę na mechanizm reakcji estryfikacji i warunki, w jakich ona zachodzi. Wskazujemy grupę funkcyjną we wzorach estrów. Tworzymy nazwy estrów. Otrzymujemy etanian etylu i badamy jego właściwości. Omawiamy właściwości, zastosowania i występowanie estrów w przyrodzie. Wyjaśniamy, co to znaczy, że aminy są pochodnymi węglowodorów. „Tworzymy” szereg homologiczny amin zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne, zaznaczamy w cząsteczkach grupę alkilową (alkil) i grupę funkcyjną. Podajemy nazwy systematyczne amin. Wyjaśniamy, że aminy można uznać też za pochodne amoniaku (zasadowy charakter grupy aminowej). Określamy właściwości fizyczne i chemiczne amin na przykładzie metyloaminy. Wyjaśniamy budowę cząsteczek aminokwasów na przykładzie glicyny. Wskazujemy grupy funkcyjne w cząsteczce aminokwasu i podajemy wynikające stąd konsekwencje (tworzenie wiązania peptydowego). Określamy właściwości fizyczne i chemiczne aminokwasów na przykładzie glicyny. DZIAŁ IX. Substancje o znaczeniu biologicznym (10 godzin lekcyjnych) Hasła programowe: Składniki chemiczne żywności. Tłuszcze. Białka. Monosacharydy. Disacharydy. Polisacharydy. Substancje silnie działające na organizm człowieka. Procedury osiągania celów: Przypominamy znane uczniom wiadomości o składnikach pokarmowych (tłuszczach, białkach, cukrach, wodzie, solach mineralnych i witaminach) oraz rolę, jaką odgrywają w organizmach. Omawiamy budowę cząsteczek tłuszczów. Dodatkowo możemy zapisać równanie reakcji otrzymywania tłuszczu w reakcji estryfikacji glicerolu z wyższym kwasem karboksylowym. Program nauczania chemii w gimnazjum 12 Badamy właściwości tłuszczów i odróżniamy tłuszcze roślinne od zwierzęcych. Wyjaśniamy różnicę między tłuszczem a substancją tłustą, np. olejem silnikowym. Dodatkowo możemy wprowadzić pojęcie próby akroleinowej. Podkreślmy, że stan skupienia tłuszczu w temperaturze pokojowej zależy od obecności w cząsteczce tłuszczu wiązania wielokrotnego. Doświadczalnie odróżniamy tłuszcz nasycony od nienasyconego. Wyjaśniamy, na czym polega utwardzanie tłuszczów. Dodatkowo możemy zapoznać uczniów z reakcją hydrolizy tłuszczów i metaboliczną przemianą tłuszczów w organizmie. Wyjaśniamy, że białka są to wielkocząsteczkowe związki naturalne, których podstawową „cegiełką” są aminokwasy. Możemy ponadto doświadczalnie zbadać skład pierwiastkowy białek. Doświadczalnie badamy właściwości białek i przeprowadzamy ich reakcje charakterystyczne (reakcja ksantoproteinowa, reakcja biuretowa). Wykrywamy obecność białka w różnych produktach spożywczych. Opisujemy różnice w przebiegu denaturacji i koagulacji białek, i określamy czynniki wywołujące te procesy. Badamy skład pierwiastkowy sacharydów. Dokonujemy podziału sacharydów na: monosacharydy, oligosacharydy i polisacharydy (cukry proste i złożone). Omawiamy budowę cząsteczek: glukozy i fruktozy, podajemy ich wzór sumaryczny. Badamy właściwości fizyczne glukozy. Dodatkowo można wprowadzić izomerię na przykładzie wzorów strukturalnych glukozy, i fruktozy i wykonać próby: Tollensa i Trommera dla glukozy. Podajemy wzór sumaryczny sacharozy, omawiamy jej występowanie i zastosowania. Doświadczalnie sprawdzamy właściwości fizyczne sacharozy. Wyjaśniamy, na czym polega reakcja hydrolizy sacharozy i zapisujemy równanie tej reakcji chemicznej. Omawiamy znaczenie reakcji hydrolizy sacharozy w organizmie podczas trawienia. Opisujemy występowanie skrobi i celulozy w przyrodzie. Zapisujemy wzory sumaryczne skrobi i celulozy, wyjaśniamy ich przynależność do grupy polisacharydów. Badamy doświadczalnie właściwości skrobi i przeprowadzamy jej reakcję charakterystyczną. Wykrywamy obecność skrobi w różnych produktach spożywczych. Omawiamy różnice we właściwościach skrobi i celulozy. Opisujemy zastosowania i znaczenie skrobi i celulozy. Podsumowując nauczanie chemii w gimnazjum, możemy dodatkowo omówić zagadnienia związane z rodzajami, właściwościami i skutkami zażywania substancji uzależniających. 4. Opis założonych osiągnięć uczniów i propozycje ich oceniania Wymagania programowe są to zamierzone osiągnięcia uczniów. Oceny osiągnięć uczniów można dokonać na podstawie hierarchii wymagań, tak by spełnienie wymagań wyższych było uwarunkowane spełnieniem wymagań niższych. Hierarchizacji wymagań na poszczególne stopnie można dokonać wg następujących kryteriów: łatwości nauczanych zagadnień, doniosłości naukowej przekazywanych treści, niezbędności wewnątrzprzedmiotowej w celu opanowania kolejnych tematów z przedmiotu, użyteczności w życiu codziennym. 13 4. Opis założonych osiągnięć uczniów i propozycje ich oceniania K P R D Rys. 1. Schemat hierarchizacji wymagań, gdzie: K – wymagania konieczne, P – wymagania podstawowe, R – wymagania rozszerzające, D – wymagania dopełniające Wymagania konieczne (K) obejmują wiadomości i umiejętności, których przyswojenie umożliwia uczniom kontynuowanie nauki na danym poziomie nauczania. Najczęstszą kategorią celów dla tego rodzaju wymagań jest stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, zapamiętanie wiadomości, odtwarzanie działania i uczestniczenie w nim. Uczeń, który spełnia te wymagania, uzyskuje ocenę dopuszczającą. Wymagania podstawowe (P) obejmują wiadomości i umiejętności, które są stosunkowo łatwe do opanowania, pewne naukowo, użyteczne w życiu codziennym i konieczne do kontynuowania nauki. W kategorii celów kształcenia nawiązuje to do rozumienia wiadomości, odtwarzania działania i podejmowania go. Uczeń, który spełnia wymagania konieczne i podstawowe, uzyskuje ocenę dostateczną. Wymagania rozszerzające (R) obejmują wiadomości, które są średnio trudne do opanowania, ich przyswojenie nie jest niezbędne do kontynuowania nauki, mogą, ale nie muszą być użyteczne w życiu codziennym. Są pogłębione i rozszerzone w stosunku do wymagań podstawowych. Odpowiada to stosowaniu wiadomości w sytuacjach typowych, sprawnemu działaniu w stałych warunkach oraz nastawieniu na działanie. Uczeń, który spełnia wymagania konieczne, podstawowe i rozszerzające, uzyskuje ocenę dobrą. Wymagania dopełniające (D) obejmują wiadomości i umiejętności, które są trudne do opanowania, nie mają bezpośredniego zastosowania w życiu codziennym, jednak nie muszą wykraczać poza program nauczania. Odpowiada to stosowaniu wiadomości w sytuacjach problemowych, sprawności działania w zmiennych warunkach i budowania własnego systemu działań. Uczeń, który spełnia warunki konieczne, podstawowe, rozszerzające i dopełniające, zyskuje ocenę bardzo dobrą. Jeśli wiadomości i umiejętności ucznia wykraczają poza obowiązujący program nauczania, a spełnia on wszystkie wymagania niższe, uzyskuje ocenę celującą. System oceniania tworzą: ocenianie zewnętrzne i wewnątrzszkolne. Ocenianie zewnętrzne organizują okręgowe komisje egzaminacyjne. Odbywa się ono z zastosowaniem powszechnie znanych standardów edukacyjnych i kryteriów oceniania. Ocenianie wewnątrzszkolne powinno być tworzone na podstawie szczegółowych wymagań wynikających z programu nauczania realizowanego przez nauczyciela. Nauczyciel chemii, ustalając wewnętrzne wymagania edukacyjne, winien więc kierować się szczegółowym opisem wymagań oraz kryteriów i form oceniania zewnętrznego. Uczniowie powinni zostać zapoznani ze sposobami sprawdzania i kryteriami oceniania. Oceny powinny odzwierciedlać postępy uczniów, wspomagać ich rozwój i wspierać proces uczenia się. Sprawdzanie postępów uczniów i wystawianie ocen, a także informacja zwrotna o osiągnięciach uczniów to ważne elementy w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela. Program nauczania chemii w gimnazjum 14 Uczniowie oczekują sprawiedliwej i obiektywnej oceny swojej pracy. Tylko wtedy uczniowie i nauczyciel mają zapewnione właściwe warunki uczenia się i nauczania oraz pełną świadomość, że ewentualne niepowodzenia nie oznaczają przegranej, lecz są przesłanką do refleksji i dalszego doskonalenia metod nauczania, uczenia się, kontroli, oceny, samooceny i współpracy. Dobre ocenianie jest możliwe, jeśli są jasno sformułowane kryteria, które są znane uczniom i przez nich akceptowane. Dostarcza ono informacji zwrotnych o pracy nauczyciela i jego osiągnięciach, a więc o tym, co może on zmienić i udoskonalić w sposobie nauczania. Ocenianie ciągłe oznacza systematyczne poznawanie uczniów. Jest to ocenianie wewnętrzne towarzyszące procesowi dydaktyczno-wychowawczemu, mające na celu śledzenie rozwoju ucznia. Ocenianie kształtujące umożliwia nauczycielowi planowanie pracy z uczniami oraz wybór właściwej strategii działania. Polega ono na zebraniu informacji przed rozpoczęciem nauki (diagnoza wstępna) lub podczas nauczania. Ocenianie zwykle kończy się wystawieniem stopnia, tzn. określeniem wartości, do której jest przyporządkowana dana informacja uzyskana w trakcie kontroli. Ocena osiągnięć ucznia, podobnie jak ustalenie kryteriów dla danej oceny, są trudne. Można przyjąć następujące kryteria oceniania: Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: ma wiadomości i umiejętności znacznie wykraczające poza program nauczania, stosuje wiadomości w sytuacjach nietypowych (problemowych), formułuje problemy oraz dokonuje analizy i syntezy nowych zjawisk, proponuje rozwiązania nietypowe, osiąga sukcesy w konkursach chemicznych na szczeblu wyższym niż szkolny. Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który: opanował w pełnym zakresie wiadomości i umiejętności określone w programie, stosuje zdobytą wiedzę do rozwiązywania problemów i zadań w nowych sytuacjach, wykazuje dużą samodzielność i potrafi bez pomocy nauczyciela korzystać z różnych źródeł wiedzy, np. układu okresowego pierwiastków chemicznych, wykresów, tablic chemicznych, encyklopedii, Internetu, projektuje i bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, biegle zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych oraz samodzielnie rozwiązuje zadania obliczeniowe o dużym stopniu trudności. Ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który: opanował w dużym zakresie wiadomości i umiejętności określone w programie, poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności do samodzielnego rozwiązywania typowych zadań i problemów, korzysta z układu okresowego pierwiastków chemicznych, wykresów, tablic chemicznych i innych źródeł wiedzy chemicznej, bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych, samodzielnie rozwiązuje zadania obliczeniowe o średnim stopniu trudności. Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który: opanował w zakresie podstawowym te wiadomości i umiejętności określone w programie, które są konieczne do dalszego kształcenia, z pomocą nauczyciela poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności do rozwiązywania typowych zadań i problemów, 15 5. Propozycja rozkładu materiału z pomocą nauczyciela korzysta ze źródeł wiedzy, takich jak: układ okresowy pierwiastków chemicznych, wykresy, tablice chemiczne, z pomocą nauczyciela bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, z pomocą nauczyciela zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych oraz rozwiązuje zadania obliczeniowe o niewielkim stopniu trudności. Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: ma pewne braki w wiadomościach i umiejętnościach określonych w programie, ale nie przekreślają one możliwości dalszego kształcenia, z pomocą nauczyciela rozwiązuje typowe zadania teoretyczne i praktyczne o niewielkim stopniu trudności, z pomocą nauczyciela bezpiecznie wykonuje proste doświadczenia chemiczne, zapisuje proste wzory i równania reakcji chemicznych. 5. Propozycja rozkładu materiału nauczania Przedstawiona propozycja rozkładu materiału nauczania chemii w gimnazjum obejmuje wszystkie treści zawarte w Podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie nauczania chemii w gimnazjum (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) w ramach 130 godzin chemii, tj. 4 godziny tygodniowo w całym cyklu kształcenia (2 godziny tygodniowo w klasie pierwszej i po 1 godzinie tygodniowo w klasie drugiej i trzeciej). Oprócz przyporządkowania treściom nauczania liczby godzin przeznaczonych na ich realizację, w proponowanym rozkładzie materiału podano również wymagania szczegółowe, wprowadzane pojęcia i zalecane doświadczenia, pokazy, zadania. Wyróżniono wymagania, które zawiera Podstawa programowa i obowiązują ucznia na egzaminie gimnazjalnym oraz wymagania nadobowiązkowe, dla uczniów szczególnie zainteresowanych przedmiotem. Poniżej podajemy szczegółowy opis oznaczeń. Wymagania ogólne i szczegółowe obowiązujące na egzaminie gimnazjalnym (zawarte w Podstawie programowej) zostały wyróżnione pismem pogrubionym. Wymagania wykraczające poza treści obowiązujące w gimnazjum oznaczono w rozkładzie materiału literą (W), natomiast w podręcznikach (serii „Chemia Nowej Ery”, cz. 1. 3., Wydawnictwo Nowa Era) opatrzono nagłówkiem „Wiem więcej”. Kierowane są one do uczniów zdolnych i szczególnie zainteresowanych przedmiotem. Wymagania dotyczące wiadomości utrwalających, wprowadzonych już wcześniej (np. na lekcjach przyrody lub w poprzednich działach podręczników), ale których powtórzenie ułatwi zrozumienie bądź utrwalenie wprowadzanego tematu, oznaczono w rozkładzie materiału literą (P), a w podręcznikach opatrzone nagłówkiem „Przypomnienie”. Kierowane są one przede wszystkim do uczniów, którzy mają trudności z opanowaniem materiału nauczania i powinni go powtarzać, w celu lepszego zrozumienia i utrwalenia. Nauczyciel zna możliwości swoich uczniów i sam decyduje, czy treści rozszerzone lub utrwalające będą przez niego wykorzystywane na lekcjach, czy też czas zaplanowany na ich realizację lepiej przeznaczyć np. na dodatkowe powtórzenie i utrwalenie wiadomości Program nauczania chemii w gimnazjum 16 obowiązujących na egzaminie gimnazjalnym, eksperymentowanie, realizowanie projektów edukacyjnych albo wycieczki dydaktyczne. Cele kształcenia – wymagania ogólne I. Pozyskiwanie, wykorzystywanie i tworzenie informacji. Uczeń samodzielnie pozyskuje i przetwarza informacje z różnorodnych źródeł, np. układu okresowego pierwiastków chemicznych, tablic, wykresów, słowników, zasobów Internetu, multimediów. II. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów. Uczeń podaje właściwości substancji na podstawie wiedzy o budowie materii, wyjaśnia przebieg prostych procesów chemicznych, zapisuje je w postaci równań reakcji z zastosowaniem terminologii i symboliki chemicznej, wykorzystuje posiadaną wiedzę do powiązania właściwości substancji z ich zastosowaniami i wpływem na środowisko przyrodnicze, wykonuje proste obliczenia dotyczące praw chemicznych (stechiometria), stężenia procentowego roztworu i rozpuszczalności. III. Opanowanie czynności praktycznych. Uczeń bezpiecznie posługuje się prostym sprzętem laboratoryjnym i podstawowymi odczynnikami chemicznymi, projektuje i przeprowadza proste doświadczenia chemiczne. 17 5. Propozycja rozkładu materiału Lp. Treści nauczania (temat lekcji) Liczba godzin na realizację Umiejętności – wymagania szczegółowe (pismem półgrubym zostały zaznaczone wymagania, obowiązujące na egzaminie gimnazjalnym) Substancje i ich przemiany (24 godziny lekcyjne) Doświadczenia/pokazy /przykłady/zadania Wprowadzane pojęcia Uczeń: 1. Pracownia chemiczna – podstawowe szkło i sprzęt laboratoryjny. Przepisy BHP i regulamin pracowni chemicznej 1 kwalifikuje chemię do nauk przyrodniczych opisuje znaczenie chemii dla rozwoju cywilizacji podaje przykłady zastosowań chemii w życiu codziennym nazywa wybrane szkło i sprzęt laboratoryjny oraz określa jego przeznaczenie stosuje zasady bezpieczeństwa obowiązujące w pracowni chemicznej zna wymagania i sposób oceniania stosowane przez nauczyciela Pokaz szkła i sprzętu laboratoryjnego chemia pracownia chemiczna szkło laboratoryjne sprzęt laboratoryjny 2. Właściwości substancji 1 opisuje właściwości substancji będących głównymi składnikami stosowanych na co dzień produktów, np.: soli kamiennej, cukru, mąki, wody, miedzi, żelaza wykonuje doświadczenia, w których bada właściwości wybranych substancji wymienia stany skupienia substancji na przykładzie wodyP wymienia nazwy procesów zachodzących podczas zmian stanów skupieniaP przeprowadza obliczenia z wykorzystaniem pojęć: masa, gęstość, objętość przelicza jednostkę objętości i masyP opisuje sposób pomiaru gęstości cieczyW Doświadczenie 1. Badanie właściwości wybranych substancji (miedzi, żelaza, soli kuchennej, mąki, wody, chloru) Doświadczenie 2. Porównanie gęstości wody i oleju Przykład 1. Obliczanie gęstości substancja ciało fizyczne właściwości fizyczne i chemiczne substancji gęstość areometrW 3. Zjawisko fizyczne a reakcja chemiczna 1 opisuje różnice w przebiegu zjawiska fizycznego i reakcji chemicznej podaje przykłady zjawisk fizycznych i reakcji chemicznych zachodzących w otoczeniu człowieka Doświadczenie 3. Na czym polega różnica między zjawiskiem fizycznym a reakcją chemiczną? zjawisko fizyczne reakcja chemiczna Program nauczania chemii w gimnazjum 18 projektuje i wykonuje doświadczenia ilustrujące zjawisko fizyczne i reakcję chemiczną 4. Mieszaniny substancji 2 opisuje cechy mieszanin jednorodnych i niejednorodnych opisuje proste metody rozdzielania mieszanin na składniki wskazuje różnice między właściwościami fizycznymi składników mieszaniny, które umożliwiają jej rozdzielenie sporządza mieszaniny: wody i piasku, wody i soli kamiennej, kredy i soli kamiennej, siarki i opiłków żelaza, wody i oleju jadalnego, wody i atramentu; rozdziela je na składniki projektuje doświadczenie z zastosowaniem metody chromatografiiW opisuje metodę chromatografiiW 5. Pierwiastek chemiczny a związek chemiczny 1 wyjaśnia różnicę między pierwiastkiem chemicznym a związkiem chemicznym wyjaśnia potrzebę wprowadzenia symboli chemicznej zna symbole pierwiastków chemicznych: H, O, N, Cl, S, C, P, Si, Na, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Al, Pb, Sn, Ag, Hg i posługuje się nimi 6. Metale i niemetale 2 klasyfikuje pierwiastki chemiczne na metale i niemetale odróżnia metale od niemetali na podstawie ich właściwości klasyfikuje stopy metali do mieszanin jednorodnych podaje różnice we właściwościach stopów i metali, z których te stopy powstały Doświadczenie 4. Sporządzanie mieszanin i rozdzielanie ich na składniki Doświadczenie 5. Rozdzielanie składników tuszuW substancja prosta substancja złożona mieszanina mieszanina jednorodna mieszanina niejednorodna sączenie sedymentacja dekantacja krystalizacja destylacjaW sorpcja mechaniczne metody rozdzielania mieszanin chromatografiaW pierwiastek chemiczny symbol chemiczny związek chemiczny wzór związku chemicznego Doświadczenie 6. Badanie właściwości pierwiastków chemicznych (cynk, sód, magnez, fosfor czerwony, siarka) Doświadczenie 7. Badanie metale niemetale stopy metali: mosiądz, brąz, duraluminium, stal 19 5. Propozycja rozkładu materiału wyjaśnia, dlaczego częściej się używa stopów metali niż metali czystych opisuje na przykładzie żelaza, na czym polega korozja proponuje sposoby zabezpieczania przedmiotów zawierających w swoim składzie żelazo przed rdzewieniem definiuje pojęcie patynaW przewodnictwa cieplnego metali Doświadczenie 8. Badanie przewodnictwa elektrycznego metali Doświadczenie 9. Porównanie aktywności chemicznej metali Doświadczenie 10. Porównanie twardości cynku, mosiądzu i miedzi Doświadczenie 11. Określanie właściwości stopów metali Doświadczenie 12. Badanie wpływu różnych czynników na metale korozja patynaW 7.P Związek chemiczny a mieszaninaP 1 opisuje cechy mieszanin jednorodnych i niejednorodnychP porównuje właściwości związku chemicznego i mieszaninyP wymienia przykłady związków chemicznych i mieszaninP 8. Powietrze 1 wyjaśnia rolę powietrza w życiu organizmów wykonuje lub obserwuje doświadczenie potwierdzające, że powietrze jest mieszaniną określa doświadczalnie skład powietrza opisuje skład i właściwości powietrza opisuje historię odkrycia składu powietrzaW Doświadczenie 13. Jak najprościej zbadać skład powietrza? powietrze jako mieszanina jednorodna gazów 9. Tlen i jego właściwości 2 zapisuje słownie przebieg reakcji otrzymywania tlenu z tlenku rtęci(II) otrzymuje tlen w reakcji rozkładu manganianu(VII) potasu otrzymuje tlenek węgla(IV), tlenek siarki(IV) i tlenek Doświadczenie 14. Otrzymywanie tlenu z manganianu(VII) potasu Doświadczenie 15. reakcja analizy zapis słowny przebiegu reakcji chemicznej Program nauczania chemii w gimnazjum 20 magnezu w reakcjach spalania tych pierwiastków Spalanie węgla, siarki i chemicznych w tlenie magnezu w tlenie zapisuje słownie przebieg reakcji spalania w tlenie obserwuje doświadczenia ilustrujące typy reakcji i formułuje wnioski opisuje, na czym polegają reakcje syntezy i analizy zapisuje słownie przebieg reakcji chemicznej syntezy i analizy wskazuje substraty i produkty reakcji chemicznej planuje i wykonuje doświadczenia mające na celu badanie właściwości tlenu opisuje właściwości fizyczne i chemiczne tlenu opisuje znaczenie i zastosowania tlenu wymienia zastosowania tlenków wapnia, żelaza i glinu wymienia właściwości i zastosowania tlenku krzemu(IV)W definiuje pojęcie ciało bezpostacioweW 10. Azot – główny składnik powietrza 1 opisuje występowanie, znaczenie i obieg azotu w przyrodzie opisuje właściwości fizyczne, chemiczne i zastosowania azotu 11. Gazy szlachetne 1 wymienia pierwiastki chemiczne należące do gazów szlachetnych wyjaśnia, dlaczego gazy szlachetne są bardzo mało aktywne chemicznie określa właściwości gazów szlachetnych wymienia zastosowania gazów szlachetnych 12. Tlenek węgla(IV) właściwości i rola w przyrodzie 2 opisuje obieg tlenu i tlenku węgla(IV) w przyrodzie wyjaśnia, na czym polega proces fotosyntezy ustala doświadczalnie właściwości tlenku węgla(IV) planuje i wykonuje doświadczenie pozwalające wykryć substraty reakcji produkty reakcji reagenty reakcja syntezy utlenianie spalanie tlenek tlenki metali tlenki niemetali ciało bezpostacioweW szkłoW gazy szlachetne Doświadczenie 16. Wykrywanie obecności tlenku węgla(IV) Doświadczenie 17. Otrzymywanie tlenku tlenek węgla(IV) reakcja charakterystyczna woda wapienna 21 5. Propozycja rozkładu materiału obecność tlenku węgla(IV) w powietrzu wydychanym z płuc planuje i wykonuje doświadczenia mające na celu badanie właściwości tlenku węgla(IV) opisuje właściwości fizyczne i chemiczne tlenku węgla(IV) opisuje, na czym polega reakcja wymiany obserwuje doświadczenia ilustrujące reakcję wymiany i formułuje wnioski wskazuje substraty i produkty reakcji wymiany wymienia zastosowania tlenku węgla(IV) opisuje właściwości tlenku węgla(II)W węgla(VI) Doświadczenie 18. Badanie właściwości tlenku węgla(IV) reakcja wymiany suchy lód tlenek węgla(II)W Doświadczenie 19. Pochłanianie pary wodnej z powietrza przez stały wodorotlenek sodu para wodna higroskopijność kondensacja 13. Rola pary wodnej w powietrzu 1 opisuje rolę pary wodnej w atmosferze wykazuje obecność pary wodnej w atmosferze tłumaczy na przykładzie wody, na czym polegają zmiany stanów skupienia opisuje obieg wody w przyrodzie opisuje zjawisko higroskopijności 14. Zanieczyszczenia powietrza 1 wymienia źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń powietrza wyjaśnia, na czym polega efekt cieplarniany proponuje sposoby zapobiegania nadmiernemu zwiększaniu się efektu cieplarnianego opisuje, na czym polega powstawanie dziury ozonowej proponuje sposoby zapobiegania powiększaniu się dziury ozonowej planuje sposoby postępowania umożliwiające ochronę powietrza przed zanieczyszczeniami definiuje pojęcia ppm, jednostka Dobsona, ozonW opisuje źródła, właściwości związków chemicznych i wpływ na środowisko przyrodnicze tlenku węgla(II), tlenku azotu(II), tlenku azotu(IV), freonówW zanieczyszczenia powietrza – źródła naturalne i antropogeniczne pyły dymy aerozole freony ozon dziura ozonowa smog kwaśne opady efekt cieplarniany ppmW tlenek azotu(II)W Program nauczania chemii w gimnazjum 22 jednostka DobsonaW 15. Wodór i jego właściwości 1 uzasadnia, że woda jest tlenkiem wodoru na podstawie reakcji magnezu z parą wodną zapisuje słownie przebieg reakcji otrzymywania wodoru z wody w reakcji magnezu z parą wodną, określa typ tej reakcji chemicznej wskazuje substraty i produkty reakcji chemicznej planuje i wykonuje doświadczenia mające na celu badanie właściwości wodoru opisuje właściwości fizyczne i chemiczne wodoru wymienia zastosowania wodoru 16. Energia w reakcjach chemicznych 1 definiuje pojęcia reakcje egzoenergetyczne i endoenergetyczne podaje przykłady reakcji egzoenergetycznych i endoenergetycznych 17.P Reakcje syntezy, analizy i wymianyP 1 podaje przykłady reakcji syntezy, analizy i wymianyP zapisuje słownie przebieg reakcji syntezy, analizy i ymianyP wskazuje substraty i produktyP podaje przykłady różnych typów reakcji chemicznychP zapisuje słownie przebieg reakcji otrzymywania tlenu, tlenku węgla(IV) i wodoruP zapisuje słownie przebieg reakcji otrzymywania wodoru z wody (np. rozkład wody pod wpływem prądu elektrycznego), spalania węglaP rozpoznaje typ reakcji chemicznej na podstawie zapisu słownego jej przebieguP 18.W Reakcje utleniania-redukcji jako szczególny rodzaj 1 opisuje, na czym polega reakcja utleniania-redukcji W definiuje pojęcia utleniacz i reduktor W wskazuje w zapisanym przebiegu reakcji chemicznej proces Doświadczenie 20. Otrzymywanie wodoru w reakcji cynku z kwasem chlorowodorowym Doświadczenie 21. Otrzymywanie wodoru w reakcji magnezu z parą wodną wodór mieszanina piorunującaW reakcja endoenergetyczna reakcja egzoenergetyczna Doświadczenie 22. Reakcja tlenku miedzi(II) z wodorem reakcja utleniania-redukcjiW redukcjaW 23 5. Propozycja rozkładu materiału reakcji wymianyW utleniania, proces redukcji, utleniacz i reduktorW projektuje i wykonuje doświadczenie otrzymywania miedzi w reakcji tlenku miedzi(II) z wodorem lub reakcji tlenku miedzi(II) z węglemW 19. Podsumowanie wiadomości o substancjach i ich przemianach 1 20. Sprawdzian wiadomości z działu Substancje i ich przemiany 1 Wewnętrzna budowa materii (26 godzin lekcyjnych) 21. Ziarnista budowa materii i historyczny rozwój pojęcia atomu 1 Doświadczenie 23. Reakcja tlenku miedzi(II) z węglem utlenianieW reduktorW utleniaczW Doświadczenie 24. Obserwowanie zjawiska dyfuzji dyfuzja atom cząsteczka teoria atomistyczno-cząsteczkowej budowy materii pierwiastek chemiczny (definicja uwzględniająca teorię atomistyczno-cząsteczkowej budowy materii) związek chemiczny (definicja uwzględniająca teorię atomistyczno-cząsteczkowej Uczeń: opisuje ziarnistą budowę materii tłumaczy, na czym polega zjawisko dyfuzji planuje doświadczenia potwierdzające ziarnistość budowy materii wymienia założenia teorii atomistyczno-cząsteczkowej budowy materii wyjaśnia różnice między pierwiastkiem a związkiem chemicznym na podstawie założeń teorii atomistyczno-cząsteczkowej budowy materii opisuje, czym się różni atom od cząsteczki opisuje kształtowanie się poglądów na temat budowy atomuW opisuje rodzaje promieniW rysuje model atomu ThomsonaW wyjaśnia wpływ doświadczenia Rutherforda na odkrycie budowy atomuW Program nauczania chemii w gimnazjum 24 budowy materii) model atomu ThomsonaW zjawisko promieniotwórczościW promienie W promienie W promienie W doświadczenie RutherfordaW teoria budowy atomu BohraW opisuje model budowy atomu BohraW 22. Masa i rozmiary atomów 2 wyjaśnia, dlaczego masy atomów i cząsteczek podaje się w jednostkach masy atomowej definiuje pojęcie jednostka masy atomowej oblicza masy cząsteczkowe prostych związków chemicznych 23. Budowa atomów 2 opisuje i charakteryzuje skład atomu pierwiastka chemicznego (jądro: protony i neutrony, elektrony) definiuje pojęcie elektrony walencyjne definiuje pojęcia liczba atomowa i liczba masowa ustala liczbę protonów, neutronów i elektronów w atomie danego pierwiastka chemicznego, gdy znane są liczby atomowa i masowa rysuje (pełny i uproszczony) model atomu pierwiastka chemicznego zapisuje konfigurację elektronową (rozmieszczenie elektronów na powłokach) atomu pierwiastka chemicznego oblicza maksymalną liczbę elektronów na powłoceW Przykład 2. Obliczanie masy cząsteczkowej wody Przykład 3. Obliczanie masy cząsteczkowej tlenku węgla(IV) jednostka masy atomowej masa atomowa masa cząsteczkowa atom (definicja uwzględniająca znajomość budowy) elektrony powłoki elektronowe rdzeń atomowy elektrony walencyjne jądro atomowe protony liczba atomowa pierwiastek chemiczny (uściślenie definicji 25 5. Propozycja rozkładu materiału z uwzględnieniem znajomości terminu liczba atomowa) neutrony cząstki materii nukleony liczba masowa konfiguracja elektronowa (rozmieszczenie elektronów na powłokach) 24. Izotopy 2 definiuje pojęcie izotopy wyjaśnia różnice w budowie atomów izotopu wodoru definiuje pojęcie masa atomowa jako średnia masa atomów danego pierwiastka chemicznego z uwzględnieniem jego składu izotopowego oblicza średnią masę atomową pierwiastka chemicznego W oblicza zawartość procentową izotopów w pierwiastku chemicznymW wymienia dziedziny życia, w których stosuje się izotopy charakteryzuje zjawisko promieniotwórczościW wyjaśnia, czym się różni promieniotwórczość naturalna od sztucznejW opisuje właściwości ciężkiej wodyW opisuje historię odkrycia promieniotwórczościW definiuje pojęcie okres półtrwaniaW oblicza masę izotopu, znając wartość okresu półtrwaniaW charakteryzuje rodzaje promieniW Przykład 4. Obliczanie masy izotopuW Przykład 5. Obliczanie średniej masy atomowej pierwiastka chemicznegoW Przykład 6. Obliczanie zawartości procentowej izotopów w pierwiastku chemicznymW izotopy prot deuter tryt izotopy promieniotwórczeW izotopy trwałeW izotopy naturalne izotopy sztuczne jednostka masy atomowej (uściślenie definicji z uwzględnieniem znajomości terminu izotop) średnia masa atomowa promieniotwórczość naturalnaW Program nauczania chemii w gimnazjum 26 promieniotwórczość sztucznaW pierwiastki promieniotwórczeW reakcja łańcuchowa promieniowanie rentgenowskieW okres półtrwaniaW przemiana W 25. Układ okresowy pierwiastków chemicznych 1 podaje treść prawa okresowości odczytuje z układu okresowego pierwiastków podstawowe informacje o pierwiastkach chemicznych (symbol chemiczny, nazwę, liczbę atomową, masę atomową, rodzaj pierwiastka chemicznego – metal lub niemetal), m.in. o azocie, tlenie, wodorze opisuje historię porządkowania pierwiastków chemicznychW 26. Zależność między budową atomu pierwiastka a jego położeniem w układzie okresowym, charakter chemiczny pierwiastków grup głównych 2 podaje informacje na temat budowy atomu pierwiastka chemicznego na podstawie znajomości numeru grupy i numeru okresu w układzie okresowym wyjaśnia związek między podobieństwem właściwości pierwiastków chemicznych zapisanych w tej samej grupie układu okresowego a budową ich atomów i liczbą elektronów walencyjnych tłumaczy, jak się zmienia charakter chemiczny pierwiastków grup głównych w miarę zwiększania się numeru grupy i numeru okresu 27. Rodzaje wiązań chemicznych 3 opisuje rolę elektronów walencyjnych w łączeniu się atomów Sposoby łączenia się wyjaśnia, dlaczego gazy szlachetne są bardzo mało aktywne atomów Przykład 10. Cząsteczka chemicznie na podstawie budowy ich atomów prawo okresowości grupy okresy Opisanie atomu pierwiastka chemicznego na podstawie jego położenia w układzie okresowym Przykład 7. Węgiel Przykład 8. Fluor Przykład 9. Glin wiązania chemiczne oktet elektronowy dublet elektronowy 27 5. Propozycja rozkładu materiału 28. Znaczenie wartościowości przy ustalaniu wzorów związków chemicznych 2 opisuje powstawanie wiązań atomowych (kowalencyjnych) na przykładzie cząsteczek H2, Cl2, N2, CO2, H2O, HCl, NH3, zapisuje wzory sumaryczne i strukturalne tych cząsteczek definiuje pojęcie jony opisuje sposób powstawania jonów zapisuje elektronowo mechanizm powstawaniu jonów na przykładach: Na, Mg, Al, Cl, S opisuje mechanizm powstawania wiązania jonowego porównuje właściwości związków kowalencyjnych i jonowych (stan skupienia, temperatury topnienia i wrzenia) opisuje wiązanie koordynacyjne i wiązanie metaliczneW wyjaśnia wpływ odległości powłoki walencyjnej od jądra atomowego na aktywność chemiczną pierwiastkówW wodoru Przykład 11. Cząsteczka chloru Przykład 12. Cząsteczka azotu Przykład 13. Cząsteczka chlorowodoru Przykład 14. Cząsteczka amoniaku Przykład 15. Cząsteczka tlenku węgla(IV) Przykład 16. Cząsteczka tlenku wodoru Przykład 17. Chlorek sodu Przykład 18. Siarczek magnezu Przykład 19. Chlorek glinu definiuje pojęcie wartościowość jako liczbę wiązań, które tworzy atom, łącząc się z atomami innych pierwiastków chemicznych odczytuje z układu okresowego maksymalną wartościowość, względem tlenu i wodoru, pierwiastków chemicznych grup 1., 2., 13., 14., 15., 16. i 17.; pisze wzory strukturalne cząsteczek związków dwupierwiastkowych (o wiązaniach kowalencyjnych) o znanych wartościowościach pierwiastków chemicznych ustala dla prostych dwupierwiastkowych związków chemicznych (na przykładzie tlenków): nazwę na podstawie Ustalanie wzorów związków chemicznych Przykład 20. Tlenek żelaza(III) Przykład 21. Tlenek miedzi(I) Przykład 22. Tlenek ołowiu(IV) Przykład 23. Tlenek siarki(VI) wiązanie kowalencyjne (atomowe) wiązanie kowalencyjne spolaryzowane wiązanie kowalencyjne niespolaryzowane para elektronowa wartościowość pierwiastka chemicznego jony kationy aniony wiązanie jonowe wzór sumaryczny wzór strukturalny wzór elektronowy wiązanie koordynacyjneW wiązanie metaliczneW Program nauczania chemii w gimnazjum 28 wzoru sumarycznego, wzór sumaryczny na podstawie nazwy, wzór sumaryczny na podstawie wartościowości pierwiastków chemicznych interpretuje zapisy: H2, 2 H, 2 H2 itp. zna symbole pierwiastków chemicznych: H, O, N, Cl, S, C, P, Si, Na, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Al, Pb, Sn, Ag, Hg i posługuje się nimi do zapisywania wzorów 29. Prawo stałości składu związku chemicznego 1 Przykład 24. Obliczanie podaje treść prawa stałości składu związku chemicznego dokonuje prostych obliczeń z zastosowaniem prawa stałości stosunku masowego Przykład 25. Obliczanie składu związku chemicznego składu procentowego Przykład 26. Obliczanie stosunku masowego 30. Równania reakcji chemicznych 4 wyjaśnia, co to jest równanie reakcji chemicznej definiuje pojęcia indeksy stechiometryczne i współczynniki stechiometryczne zapisuje równania reakcji analizy (otrzymywanie tlenu), syntezy (otrzymywanie tlenku węgla(IV) – spalanie węgla) i wymiany zapisuje równania reakcji otrzymywania wodoru z wody rozkład wody pod wpływem prądu elektrycznego i w reakcji magnezu z parą wodną uzgadnia równania reakcji chemicznych, dobierając odpowiednie współczynniki stechiometryczne wskazuje substraty i produkty odczytuje równania reakcji chemicznych przedstawia modelowy schemat równań reakcji chemicznych Zapisywanie równań reakcji chemicznych Przykład 27. Spalanie węgla w tlenie Przykład 28. Otrzymywanie tlenu z tlenku rtęci(II) Przykład 29. Spalanie magnezu w tlenie Przykład 30. Spalanie magnezu w tlenku węgla(IV) współczynniki stechiometryczne indeksy stechiometryczne równanie reakcji chemicznej 31. Prawo zachowania masy 1 podaje treść prawa zachowania masy dokonuje prostych obliczeń z zastosowaniem prawa Doświadczenie 25. Prawo zachowania masy prawo zachowania masy prawo stałości składu stosunek masowy 29 5. Propozycja rozkładu materiału 32. Obliczenia stechiometryczne 3 33. Podsumowanie wiadomości o wewnętrznej budowie materii 1 34. Sprawdzian wiadomości z działu Wewnętrzna budowa materii 1 zachowania masy Przykład 31. Obliczanie masy substratu Przykład 32. Obliczanie masy produktu Przykład 33. Obliczanie masy substratów zapisuje za pomocą symboli pierwiastków chemicznych i wzorów związków chemicznych równania reakcji chemicznych dokonuje prostych obliczeń stechiometrycznych Przykład 34.,35. i 36. Obliczanie masy produktu Przykład 37. i 38. Obliczanie masy substratu stechiometria obliczenia stechiometryczne Doświadczenie 26. Odparowanie wody wodociągowej Doświadczenie 27. Mechaniczne usuwanie zanieczyszczeń z wody filtracjaW woda destylowanaW źródła zanieczyszczeń wódW metody oczyszczania wódW Woda i roztwory wodne (14 godzin lekcyjnych) 35. Woda – właściwości i rola w przyrodzie. Zanieczyszczenia wód 1 Uczeń: opisuje właściwości i znaczenie wody w przyrodzie charakteryzuje rodzaje wód w przyrodzie proponuje sposoby racjonalnego gospodarowania wodą opisuje wpływ izotopów wodoru i tlenu na właściwości wodyW definiuje pojęcie woda destylowanaW określa wpływ ciśnienia atmosferycznego na wartość temperatury wrzenia wodyW określa źródła zanieczyszczeń wód naturalnychW opisuje sposoby usuwania zanieczyszczeń z wódW Program nauczania chemii w gimnazjum 30 36. Woda jako rozpuszczalnik 1 bada zdolność do rozpuszczania się różnych substancji w wodzie tłumaczy, na czym polega rozpuszczanie opisuje budowę cząsteczki wody wyjaśnia, dlaczego woda dla niektórych substancji jest rozpuszczalnikiem, a dla innych nie porównuje rozpuszczalność w wodzie związków kowalencyjnych i jonowych definiuje pojęcie asocjacjaW Doświadczenie 28. Rozpuszczanie substancji w wodzie rozpuszczanie emulsja dipol budowa polarna cząsteczki asocjacjaW 37. Szybkość rozpuszczania się substancji 1 wyjaśnia pojęcie roztwór tłumaczy, na czym polega proces mieszania substancji planuje i wykonuje doświadczenia wykazujące wpływ różnych czynników na szybkość rozpuszczania substancji stałych w wodzie Doświadczenie 29. Badanie wpływu różnych czynników na szybkość rozpuszczania się substancji stałej w wodzie roztwór substancja rozpuszczana rozpuszczalnik 38. Rozpuszczalność substancji w wodzie 2 wyjaśnia pojęcia rozpuszczalność substancji, roztwór nasycony odczytuje rozpuszczalność substancji z wykresu jej rozpuszczalności analizuje wykresy rozpuszczalności różnych substancji oblicza ilość substancji, którą można rozpuścić w określonej ilości wody w podanej temperaturze Doświadczenie 30. Badanie rozpuszczalności siarczanu(VI) miedzi(II) w wodzie rozpuszczalność roztwór nasycony krzywa rozpuszczalności 39. Rodzaje roztworów 1 wyjaśnia pojęcie roztwór nienasycony podaje przykłady substancji, które rozpuszczają się w wodzie, tworząc roztwory właściwe podaje przykłady substancji, które nie rozpuszczają się w wodzie, tworząc koloidy i zawiesiny opisuje różnice między roztworem rozcieńczonym, stężonym, nasyconym i nienasyconym Doświadczenie 31. Hodowla kryształów Doświadczenie 32. Sporządzanie roztworu właściwego, koloidu i zawiesiny roztwór nienasycony roztwór rozcieńczony roztwór stężony roztwór właściwy koloid zawiesina 40. Stężenie 2 definiuje pojęcie stężenie procentowe roztworu Sposoby obliczania stężenie procentowe 31 5. Propozycja rozkładu materiału procentowe roztworu 41. Zwiększanie i zmniejszanie stężenia roztworów 2 prowadzi obliczenia z wykorzystaniem pojęć: stężenie procentowe, masa substancji, masa rozpuszczalnika, masa roztworu, gęstość oblicza stężenie procentowe roztworu nasyconego w danej temperaturze (z wykorzystaniem wykresu rozpuszczalności) stężenia procentowego Przykład 39. Obliczanie stężenia procentowego roztworu o podanej masie i znanej masie substancji rozpuszczanej Przykład 40. Obliczanie stężenia procentowego roztworu o znanej masie substancji rozpuszczanej i rozpuszczalnika Przykład 41. Obliczanie masy substancji rozpuszczanej Przykład 42. Obliczanie masy substancji rozpuszczonej w roztworze o określonym stężeniu i gęstości prowadzi obliczenia z wykorzystaniem pojęć: stężenie procentowe, masa substancji, masa rozpuszczalnika, masa roztworu podaje sposoby na zmniejszenie lub zwiększenie stężenia roztworów dokonuje obliczeń prowadzących do otrzymania roztworów o innym stężeniu niż stężenie roztworu początkowego Przykład 43. Zwiększanie stężenia roztworu Przykład 44. Obliczanie stężenia procentowego roztworu po jego rozcieńczeniu Przykład 45. Obliczenie masy rozpuszczalnika, którą trzeba odparować, aby uzyskać roztwór o określonym stężeniu procentowym Przykład 46. Obliczenie roztworu Program nauczania chemii w gimnazjum 32 masy substancji rozpuszczanej, którą trzeba dodać, aby otrzymać roztwór o określonym stężeniu procentowym 42.W Mieszanie roztworówW 2 43. Podsumowanie wiadomości o wodzie i roztworach wodnych 1 44. Sprawdzian wiadomości z działu Woda i roztwory wodne 1 Kwasy (11 godzin lekcyjnych) 45. Elektrolity i nieelektrolity oblicza stężenie procentowe roztworu otrzymanego po zmieszaniu roztworów o różnych stężeniachW Przykład 47. Obliczenie stężenia procentowego roztworu otrzymanego przez zmieszanie dwóch roztworów o różnych stężeniach Uczeń: 1 definiuje pojęcia elektrolity, nieelektrolity, wskaźniki wymienia wskaźniki (fenoloftaleina, oranż metylowy, wskaźnik uniwersalny) bada wpływ różnych substancji na zmianę barwy wskaźników opisuje zastosowanie wskaźników rozróżnia doświadczalnie kwasy i zasady za pomocą Doświadczenie 33. Badanie przewodnictwa elektrycznego i zmiany barwy wskaźników przez roztwory wodne substancji wskaźniki oranż metylowy uniwersalny papierek wskaźnikowy fenoloftaleina elektrolity nieelektrolity 33 5. Propozycja rozkładu materiału wskaźników 46. Kwas chlorowodorowy i kwas siarkowodorowy – przykłady kwasów beztlenowych 2 definiuje pojęcie kwasy zapisuje wzory sumaryczne kwasów chlorowodorowego i siarkowodorowego opisuje budowę kwasów beztlenowych na przykładzie kwasów chlorowodorowego i siarkowodorowego wskazuje podobieństwa w budowie cząsteczek tych kwasów projektuje i/lub wykonuje doświadczenie, w którego wyniku można otrzymać kwasy chlorowodorowy i siarkowodorowy zapisuje równania reakcji otrzymywania kwasów chlorowodorowego i siarkowodorowego opisuje właściwości i zastosowania kwasów chlorowodorowego i siarkowodorowego Doświadczenie 34. Otrzymywanie kwasu chlorowodorowego przez rozpuszczenie chlorowodoru w wodzie Doświadczenie 35. Otrzymywanie kwasu siarkowodorowego przez rozpuszczenie siarkowodoru w wodzie kwasy kwas chlorowodorowy kwas siarkowodorowy kwas beztlenowy reszta kwasowa 47. Kwas siarkowy(VI) 1 zapisuje wzór sumaryczny kwasu siarkowego(VI) opisuje budowę kwasu siarkowego(VI) wyjaśnia, dlaczego kwas siarkowy(VI) zalicza się do kwasów tlenowych planuje doświadczenie, w którego wyniku można otrzymać kwas siarkowy(VI) zapisuje równanie reakcji otrzymywania kwasu siarkowego(VI) podaje zasadę bezpiecznego rozcieńczania stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) opisuje właściwości i zastosowania stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) Doświadczenie 36. Badanie właściwości stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) Doświadczenie 37. Rozcieńczanie stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) kwas siarkowy(VI) kwasy tlenowe tlenek kwasowy oleumW Program nauczania chemii w gimnazjum 34 48. Kwas siarkowy(IV), kwas azotowy(V), kwas węglowy, kwas fosforowy(V) – przykłady innych kwasów tlenowych 3 zapisuje wzory sumaryczne kwasów siarkowego(IV), azotowego(V), węglowego, fosforowego(V) opisuje budowę kwasów siarkowego(IV), azotowego(V), węglowego, fosforowego(V) opisuje budowę kwasów tlenowych i wyjaśnia, dlaczego kwasy: siarkowy(IV), azotowy(V), węglowy i fosforowy(V) zalicza się do kwasów tlenowych planuje i/lub wykonuje doświadczenia, w których wyniku można otrzymać kwas: siarkowy(IV), azotowy(V), węglowy i fosforowy(V) zapisuje równania reakcji otrzymywania kwasów siarkowego(IV), azotowego(V), węglowego i fosforowego(V) opisuje właściwości i zastosowania kwasów: siarkowego(IV), węglowego, azotowego(V) i fosforowego(V) 49. Dysocjacja jonowa kwasów 1 wyjaśnia, na czym polega dysocjacja jonowa (elektrolityczna) kwasów zapisuje równania reakcji dysocjacji jonowej kwasów definiuje kwasy i zasady (zgodnie z teorią Arrheniusa) wyjaśnia, dlaczego wszystkie kwasy barwią dany wskaźnik na taki sam kolor rozróżnia kwasy za pomocą wskaźników wyjaśnia, dlaczego roztwory wodne kwasów przewodzą prąd elektryczny dzieli elektrolity ze względu na stopień dysocjacjiW Doświadczenie 38. Otrzymywanie kwasu siarkowego(IV) Doświadczenie 39. Rozkład kwasu siarkowego(IV) Doświadczenie 40. Działanie stężonego roztworu kwasu azotowego(V) na białko Doświadczenie 41. Otrzymywanie kwasu węglowego Doświadczenie 42. Otrzymywanie kwasu fosforowego(V) kwas siarkowy(IV) kwas azotowy(V) reakcja ksantoproteinowa woda królewska białkaW kwas azotowy(III)W kwas węglowy kwas fosforowy(V) dysocjacja jonowa równanie reakcji dysocjacji jonowej kwasów reakcja odwracalna reakcja nieodwracalna stopniowa dysocjacjaW kwasy (definicja uwzględniająca termin dysocjacji) stopień dysocjacjiW moc elektrolituW elektrolity mocneW elektrolity słabeW 35 5. Propozycja rozkładu materiału 50. Kwaśne opady 1 51. Podsumowanie wiadomości o kwasach 1 52. Sprawdzian wiadomości z działu Kwasy 1 Wodorotlenki (7 godzin lekcyjnych) wyjaśnia pojęcie kwaśne opady analizuje proces powstawania kwaśnych opadów i skutki ich działania proponuje sposoby ograniczenia powstawania kwaśnych opadów Uczeń: 53. Wodorotlenek sodu i wodorotlenek potasu 1 definiuje pojęcie wodorotlenki zapisuje wzory sumaryczne wodorotlenków sodu i potasu opisuje budowę wodorotlenków planuje doświadczenia, w których wyniku można otrzymać wodorotlenek sodu i wodorotlenek potasu zapisuje równania reakcji otrzymywania wodorotlenków sodu i potasu opisuje właściwości i zastosowania wodorotlenków sodu i potasu Doświadczenie 43. Otrzymywanie wodorotlenku sodu w reakcji sodu z wodą Doświadczenie 44. Badanie właściwości wodorotlenku sodu wodorotlenki grupa wodorotlenowa wodorotlenek sodu wodorotlenek potasu tlenki zasadowe 54. Wodorotlenek wapnia 1 zapisuje wzór sumaryczny wodorotlenku wapnia opisuje budowę wodorotlenku wapnia planuje i wykonuje doświadczenia, w których wyniku można otrzymać wodorotlenek wapnia zapisuje równania reakcji otrzymywania wodorotlenku wapnia Doświadczenie 45. Otrzymywanie wodorotlenku wapnia w reakcji wapnia z wodą Doświadczenie 46. Otrzymywanie woda wapienna wapno palone gaszenie wapna wapno gaszone mleko wapienne Program nauczania chemii w gimnazjum 36 opisuje właściwości wodorotlenku wapnia i jego zastosowania (ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania w budownictwie) wodorotlenku wapnia w reakcji tlenku wapnia z wodą Doświadczenie 47. Próba otrzymania wodorotlenku miedzi(II) i wodorotlenku żelaza(III) z odpowiednich tlenków metali i wody Doświadczenie 48. Otrzymywanie wodorotlenku miedzi(II) i wodorotlenku żelaza(III) z odpowiednich chlorków i wodorotlenku sodu 55. Wodorotlenek glinu i przykłady innych wodorotlenków 1 opisuje budowę wodorotlenków zapisuje wzór sumaryczny wodorotlenku glinu planuje i wykonuje doświadczenia otrzymywania wodorotlenków trudno rozpuszczalnych w wodzie zapisuje równania reakcji otrzymywania wodorotlenków opisuje i bada właściwości amfoteryczne wodorotlenku glinu i jego zastosowaniaW 56. Zasady a wodorotlenki. Dysocjacja jonowa zasad 1 rozróżnia pojęcia wodorotlenek i zasada podaje przykłady zasad i wodorotlenków na podstawie analizy tabeli rozpuszczalności wodorotlenków wyjaśnia, na czym polega dysocjacja jonowa (elektrolityczna) zasad zapisuje równania reakcji dysocjacji jonowej zasad wyjaśnia, dlaczego wszystkie zasady barwią dany wskaźnik na taki sam kolor rozróżnia zasady za pomocą wskaźników wyjaśnia, dlaczego roztwory wodne zasad przewodzą prąd elektryczny zasady zasada potasowa zasada wapniowa zasada sodowa dysocjacja jonowa zasad zasada amonowaW amoniakW 57. pH roztworów 1 rozróżnia kwasy i zasady za pomocą wskaźników wymienia rodzaje odczynu roztworu i przyczyny odczynu kwasowego, zasadowego i obojętnego wyjaśnia pojęcie skala pH interpretuje wartość pH w ujęciu jakościowym (odczyn odczyn roztworu odczyn kwasowy odczyn zasadowy odczyn obojętny skala pH wodorotlenek glinu wodorotlenek miedzi(II) wodorotlenek żelaza(III) 37 5. Propozycja rozkładu materiału kwasowy, zasadowy, obojętny) wykonuje doświadczenie, które umożliwi zbadanie wartości pH produktów występujących w życiu codziennym człowieka (żywność, środki czystości) opisuje zastosowania wskaźników (fenoloftaleiny, wskaźnika uniwersalnego) 58. Podsumowanie wiadomości o wodorotlenkach 1 59. Sprawdzian wiadomości z działu Wodorotlenki 1 Sole (15 godzin lekcyjnych) wskaźniki pH pehametrW Uczeń: 60. Wzory i nazwy soli 2 zapisuje wzory sumaryczne soli: chlorków, siarczków, siarczanów(VI), azotanów(V), węglanów, fosforanów(V), siarczanów(IV) opisuje budowę soli tworzy nazwy soli na podstawie wzorów sumarycznych i wzory sumaryczne soli na podstawie ich nazw 61. Dysocjacja jonowa soli 1 wyjaśnia, na czym polega dysocjacja jonowa (elektrolityczna) soli zapisuje równania reakcji dysocjacji jonowej (elektrolitycznej) wybranych soli wyjaśnia pojęcie hydrolizaW Doświadczenie 49. Badanie rozpuszczalności wybranych soli w wodzie Doświadczenie 50. Badanie przewodnictwa elektrycznego roztworu wodnego soli Doświadczenie 51. Badanie odczynu wodnych roztworów soli sole sole kwasów tlenowych sole kwasów beztlenowych sole podwójneW sole potrójneW wodorosoleW hydroksosoleW hydratyW równanie reakcji dysocjacji soli reakcja hydrolizyW Program nauczania chemii w gimnazjum 38 62. Otrzymywanie soli w reakcjach zobojętniania 2 wyjaśnia, na czym polega reakcja zobojętniania planuje doświadczalne przeprowadzenie reakcji zobojętniania wykonuje doświadczenie i wyjaśnia przebieg reakcji zobojętniania (np. HCl + NaOH) zapisuje cząsteczkowo i jonowo równania reakcji zobojętnienia podaje różnice między cząsteczkowym a jonowym zapisem równania tej reakcji zobojętniania tłumaczy rolę wskaźnika w reakcji zobojętniania Doświadczenie 52. Otrzymywanie soli przez działanie kwasem na zasadę reakcja zobojętniania 63. Otrzymywanie soli w reakcjach metali z kwasami 1 wyjaśnia, na czym polega mechanizm reakcji metali z kwasami planuje doświadczalne przeprowadzenie reakcji metalu z kwasem zapisuje cząsteczkowo równania reakcji metali z kwasami Doświadczenie 53. Reakcje magnezu z kwasami Doświadczenie 54. Działanie roztworem kwasu solnego na miedź Doświadczenie 55. Reakcja miedzi ze stężonym roztworem kwasu azotowego(V) szereg aktywności metali metale szlachetne wzajemna aktywność metali 64. Otrzymywanie soli w reakcjach tlenków metali z kwasami 1 wyjaśnia, na czym polega reakcja tlenków metali z kwasami planuje doświadczalne przeprowadzenie reakcji tlenku metalu z kwasem zapisuje cząsteczkowo równania reakcji tlenków metali z kwasami wyjaśnia przebieg tej reakcji chemicznej Doświadczenie 56. Reakcje tlenku magnezu i tlenku miedzi(II) z roztworem kwasu chlorowodorowego 65. Otrzymywanie soli w reakcjach wodorotlenków metali z tlenkami 1 wyjaśnia, na czym polega reakcja wodorotlenku metalu z tlenkiem niemetalu planuje doświadczalne przeprowadzenie reakcji wodorotlenku metalu z tlenkiem niemetalu i wyjaśnia Doświadczenie 57. Reakcja tlenku węgla(IV) z zasadą wapniową 39 5. Propozycja rozkładu materiału niemetali przebieg tej reakcji chemicznej zapisuje cząsteczkowo równania reakcji wodorotlenku metalu z tlenkiem niemetalu 66. Reakcje strąceniowe 2 wyjaśnia pojęcie reakcji strąceniowej projektuje i wykonuje doświadczenie umożliwiające otrzymanie soli w reakcjach strąceniowych zapisuje równania reakcji strąceniowych cząsteczkowo i jonowo formułuje wniosek dotyczący wyniku reakcji strąceniowej na podstawie analizy tabeli rozpuszczalności soli i wodorotlenków 67. Inne sposoby otrzymywania soliW 2 wie, na czym polega reakcja metali z niemetalamiW zapisuje równania reakcji otrzymywania soli kwasów beztlenowych tym sposobemW wie, na czym polega reakcja tlenków kwasowych z tlenkami zasadowymiW zapisuje równania reakcji otrzymywania soli kwasów tlenowych tym sposobemW 68. Zastosowania soli 1 wymienia zastosowania najważniejszych soli: węglanów, azotanów(V), siarczanów(VI), fosforanów(V) i chlorków 69. Podsumowanie wiadomości o solach 1 Doświadczenie 58. Reakcja roztworu azotanu(V) srebra(I) z roztworem kwasu chlorowodorowego Doświadczenie 59. Reakcja roztworu azotanu(V) wapnia z roztworem fosforanu(V) sodu Doświadczenie 60. Reakcja roztworu siarczanu(VI) sodu z zasadą wapniową reakcja strąceniowa skrócony zapis jonowy równania reakcji chemicznejW Program nauczania chemii w gimnazjum 40 70. Sprawdzian wiadomości z działu Sole 1 Węgiel i jego związki z wodorem (10 godzin lekcyjnych) Uczeń: 71. Naturalne źródła węglowodorów 1 wymienia naturalne źródła węglowodorów projektuje doświadczenie pozwalające zbadać właściwości ropy naftowejW wyjaśnia, na czym polega destylacja frakcjonowana ropy naftowej i jakie są jej produktyW określa właściwości i zastosowania produktów destylacji ropy naftowejW wyjaśnia, jakie są skutki wycieków ropy naftowej związanych z jej wydobywaniem i transportemW opisuje właściwości i zastosowanie gazu ziemnegoW 72. Szereg homologiczny alkanów 1 definiuje pojęcie węglowodory nasycone wyjaśnia, co to są alkany i tworzy ich szereg homologiczny tworzy wzór ogólny szeregu homologicznego alkanów (na podstawie wzorów trzech kolejnych alkanów) układa wzór sumaryczny alkanu o podanej liczbie atomów węgla pisze wzory strukturalne i półstrukturalne alkanów 73. Metan i etan 1 podaje miejsca występowania metanu opisuje właściwości fizyczne i chemiczne (reakcje spalania) metanu i etanu wyjaśnia, jaka jest różnica między spalaniem całkowitym a niecałkowitym zapisuje równania reakcji spalania całkowitego i niecałkowitego metanu i etanu planuje doświadczenie umożliwiające zbadanie rodzajów Doświadczenie 61. Badanie właściwości ropy naftowej Doświadczenie 62. Badanie wpływu ropy naftowej na piasek i ptasie pióro Doświadczenie 63. Destylacja frakcjonowana ropy naftowej ropa naftowa gaz ziemny związki organiczne węglowodory benzyna nafta olej napędowy węglowodory nasycone szereg homologiczny związki nasycone Doświadczenie 64. Badanie rodzajów produktów spalania metanu metan etan spalanie całkowite spalanie niecałkowite 41 5. Propozycja rozkładu materiału produktów spalania metanu opisuje zastosowania metanu i etanu 74. Właściwości alkanów 1 wyjaśnia zależność między długością łańcucha węglowego a stanem skupienia, lotnością i palnością alkanów zapisuje równania reakcji spalania całkowitego i niecałkowitego alkanów 75. Szeregi homologiczne alkenów i alkinów 1 definiuje pojęcie węglowodory nienasycone wyjaśnia budowę cząsteczek alkenów i alkinów i na tej podstawie klasyfikuje je jako węglowodory nienasycone tworzy szeregi homologiczne alkenów i alkinów podaje wzory ogólne szeregów homologicznych alkenów i alkinów podaje zasady tworzenia nazw alkenów i alkinów na podstawie nazw alkanów zapisuje wzory strukturalne i półstrukturalne alkenów i alkinów 76. Eten i etyn jako przykłady węglowodorów nienasyconych 3 opisuje właściwości (spalanie, przyłączanie bromu i wodoru) etenu i etynu projektuje doświadczenie umożliwiające odróżnienie węglowodorów nasyconych od nienasyconych zapisuje równania reakcji spalania całkowitego i niecałkowitego, przyłączania bromu i wodoru do węglowodorów nienasyconych opisuje zastosowania etenu i etynu wyjaśnia, na czym polega reakcja polimeryzacji zapisuje równanie reakcji polimeryzacji etenu opisuje właściwości i zastosowania polietylenu Doświadczenie 65. Obserwacja procesu spalania gazu z zapalniczki (butanu) Doświadczenie 66. Badanie właściwości benzyny węglowodory nienasycone alkeny alkiny wiązanie wielokrotne Doświadczenie 67. Otrzymywanie etenu i badanie jego właściwości Doświadczenie 68. Otrzymywanie etynu i badanie jego właściwości eten etyn reakcja przyłączania (addycji) polietylen katalizator monomer polimer reakcja polimeryzacji tworzywa sztuczneW piroliza metanuW Program nauczania chemii w gimnazjum 42 charakteryzuje tworzywa sztuczneW podaje właściwości i zastosowania wybranych tworzyw sztucznychW 77. Podsumowanie wiadomości o węglowodorach 1 78. Sprawdzian wiadomości z działu Węgiel i jego związki z wodorem 1 Pochodne węglowodorów (12 godzin lekcyjnych) trimeryzacjaW Uczeń: 79. Szereg homologiczny alkoholi 1 opisuje budowę cząsteczki alkoholi wskazuje grupę funkcyjną alkoholi i podaje jej nazwę wyjaśnia, co to znaczy, że alkohole są pochodnymi węglowodorów tworzy nazwy prostych alkoholi zapisuje wzory sumaryczne i strukturalne prostych alkoholi tworzy szereg homologiczny alkoholi na podstawie szeregu homologicznego alkanów 80. Metanol i etanol jako przykłady alkoholi 1 opisuje właściwości i zastosowania metanolu i etanolu projektuje doświadczenie umożliwiające zbadanie właściwości etanolu bada właściwości etanolu zapisuje równania reakcji spalania metanolu i etanolu opisuje negatywne skutki działania etanolu na organizm ludzki wyjaśnia zależność między długością łańcucha węglowego a stanem skupienia i aktywnością chemiczną alkoholiW alkohole grupa funkcyjna grupa hydroksylowa Doświadczenie 69. Badanie właściwości etanolu Doświadczenie 70. Wykrywanie obecności etanolu metanol etanol fermentacja alkoholowa enzymy kontrakcja spirytus alkoholizm 43 5. Propozycja rozkładu materiału 81. Glicerol jako przykład alkoholu polihydroksylowego 1 zapisuje wzór sumaryczny i strukturalny glicerolu wyjaśnia nazwę systematyczną glicerolu (propanotriol) projektuje doświadczenie umożliwiające zbadanie właściwości glicerolu zapisuje równania reakcji spalania glicerolu bada i opisuje właściwości glicerolu wymienia zastosowania glicerolu 82. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych 1 podaje przykłady kwasów organicznych występujących w przyrodzie i wymienia ich zastosowania opisuje budowę kwasów karboksylowych wskazuje grupę funkcyjną kwasów karboksylowych i podaje jej nazwę wyjaśnia, co to znaczy, że kwasy karboksylowe są pochodnymi węglowodorów tworzy szereg homologiczny kwasów karboksylowych na podstawie szeregu homologicznego alkanów tworzy nazwy prostych kwasów karboksylowych i zapisuje ich wzory sumaryczne i strukturalne podaje nazwy zwyczajowe i systematyczne kwasów karboksylowych 83. Kwas metanowy i kwas etanowy jako przykłady kwasów karboksylowych 2 bada i opisuje właściwości i zastosowania kwasów: metanowego i etanowego (octowego) projektuje doświadczenie umożliwiające zbadanie właściwości kwasu etanowego (reakcja spalania, odczyn, reakcje z: zasadami, metalami i tlenkami metali) zapisuje równania reakcji spalania, dysocjacji jonowej (elektrolitycznej), reakcji z zasadami, metalami i tlenkami metali kwasów metanowego i etanowego (octowego) Doświadczenie 71. Badanie właściwości glicerolu alkohole monohydroksylowe alkohole polihydroksylowe glicerol kwasy organiczne kwasy karboksylowe grupa karboksylowa kwas metanowy kwas etanowy Doświadczenie 72. Badanie właściwości kwasu octowego Doświadczenie 73. Badanie odczynu wodnego roztworu kwasu octowego Doświadczenie 74. Reakcja kwasu octowego z magnezem Doświadczenie 75. fermentacja octowa sól kwasu karboksylowego Program nauczania chemii w gimnazjum 44 Reakcja kwasu octowego z zasadą sodową Doświadczenie 76. Reakcja kwasu octowego z tlenkiem miedzi(II) Doświadczenie 77. Badanie palności kwasu octowego 84. Wyższe kwasy karboksylowe 1 wyjaśnia budowę cząsteczek wyższych kwasów karboksylowych podaje nazwy wyższych kwasów karboksylowych nasyconych (palmitynowy, stearynowy) i nienasyconych (oleinowy) zapisuje wzory kwasów palmitynowego, stearynowego i oleinowego opisuje właściwości długołańcuchowych kwasów karboksylowych projektuje doświadczenie umożliwiające zbadanie właściwości wyższych kwasów karboksylowych (właściwości fizyczne, spalanie, reakcja z zasadą sodową) zapisuje równania reakcji spalania wyższych kwasów karboksylowych i reakcji z zasadą sodową projektuje doświadczenie umożliwiające odróżnienie kwasu oleinowego od palmitynowego lub stearynowego wyjaśnia zależność między długością łańcucha węglowego a stanem skupienia i aktywnością chemiczną kwasów karboksylowych Doświadczenie 78. Badanie właściwości wyższych kwasów karboksylowych Doświadczenie 79. Reakcja kwasu stearynowego z zasadą sodową wyższe kwasy karboksylowe kwasy tłuszczowe kwas palmitynowy kwas stearynowy kwas oleinowy stearyna mydło stearynian sodu 85. Estry 2 wyjaśnia, na czym polega reakcja estryfikacji zapisuje równania reakcji prostych kwasów karboksylowych z alkoholami monohydroksylowymi wskazuje grupę funkcyjną we wzorze estru Doświadczenie 80. Reakcja alkoholu etylowego z kwasem octowym estry reakcja estryfikacji grupa estrowa hydroliza 45 5. Propozycja rozkładu materiału tworzy nazwy estrów pochodzących od podanych nazw kwasów i alkoholi projektuje doświadczenie umożliwiające otrzymanie estru o podanej nazwie opisuje właściwości estrów w aspekcie ich zastosowań podaje występowanie estrów w przyrodzie 86. Aminy i aminokwasy pochodne węglowodorów zawierające azot 1 87. Podsumowanie wiadomości o pochodnych węglowodorów 1 88. Sprawdzian wiadomości z działu Pochodne węglowodorów 1 opisuje budowę amin na przykładzie metyloaminy wskazuje grupę funkcyjną amin i podaje jej nazwę wyjaśnia, co to znaczy, że aminy są pochodnymi węglowodorów opisuje właściwości fizyczne i chemiczne amin na przykładzie metyloaminy opisuje budowę aminokwasów na przykładzie glicyny wskazuje grupy funkcyjne aminokwasów i podaje ich nazwy wyjaśnia mechanizm powstawania wiązania peptydowego opisuje właściwości fizyczne i chemiczne aminokwasów na przykładzie glicyny Substancje o znaczeniu biologicznym (11 godzin lekcyjnych) 89.P Składniki chemiczne żywnościP 1 hydroliza estrów Doświadczenie 81. Badanie właściwości fizycznych i chemicznych glicyny aminy grupa aminowa metyloamina zasady organiczne aminokwasy glicyna wiązanie peptydowe Uczeń: wymienia składniki chemiczne żywności i miejsce ich występowaniaP wyjaśnia rolę składników chemicznych żywności składniki chemiczne żywnościP Program nauczania chemii w gimnazjum 46 w prawidłowym funkcjonowaniu organizmuP składniki chemiczne żywnościP 90. Tłuszcze 2 wyjaśnia charakter chemiczny tłuszczów klasyfikuje tłuszcze pod względem pochodzenia, stanu skupienia i charakteru chemicznego opisuje właściwości fizyczne tłuszczów projektuje doświadczenie umożliwiające odróżnienie tłuszczu nienasyconego od nasyconego wyjaśnia, na czym polega utwardzanie tłuszczów opisuje, na czym polega próba akroleinowaW zapisuje równanie reakcji otrzymywania tłuszczu w wyniku estryfikacji glicerolu z wyższym kwasem tłuszczowymW opisuje, na czym polega metaboliczna przemiana tłuszczówW Doświadczenie 82. Badanie rozpuszczalności tłuszczów Doświadczenie 83. Odróżnianie tłuszczów roślinnych od zwierzęcych Doświadczenie 84. Odróżnianie tłuszczu od substancji tłustej tłuszcze cząsteczka tłuszczu tłuszcze zwierzęce tłuszcze roślinne tłuszcze nasycone tłuszcze nienasycone utwardzanie tłuszczów akroleinaW próba akroleinowaW lipazyW hydroliza tłuszczówW 91. Białka 2 definiuje białka jako związki chemiczne powstające z aminokwasów wymienia pierwiastki chemiczne, których atomy wchodzą w skład cząsteczek białek bada zachowanie się białka pod wpływem ogrzewania, stężonego etanolu, kwasów i zasad, soli metali ciężkich (np. CuSO4) i soli kuchennej wymienia rodzaje białek opisuje właściwości białek planuje doświadczenie umożliwiające zbadanie właściwości białek opisuje różnice w przebiegu denaturacji i koagulacji białek wylicza czynniki, które wywołują procesy denaturacji i koagulacji białek wykrywa obecność białka w różnych produktach spożywczych Doświadczenie 85. Badanie składu pierwiastkowego białka Doświadczenie 86. Wykrywanie białek Doświadczenie 26. Badanie właściwości białek Doświadczenie 87. Wykrywanie białek we włóknach naturalnych białka białka proste białka złożone aminokwasy białkowe aminokwasy niebiałkowe peptydy reakcja ksantoproteinowa reakcja biuretowa koagulacja denaturacja wysalanie białka zol żel peptyzacja 47 5. Propozycja rozkładu materiału planuje doświadczenie umożliwiające zbadanie składu pierwiastkowego białekW 92. Monosacharydy 1 wymienia pierwiastki chemiczne, których atomy wchodzą w skład cząsteczek sacharydów (cukrów) dokonuje podziału sacharydów na monosacharydy, oligosacharydy i polisacharydy (cukry proste i złożone) podaje wzór sumaryczny monosacharydów: glukozy i fruktozy planuje doświadczalne badanie właściwości fizycznych glukozy bada i opisuje właściwości fizyczne, występowanie i zastosowania glukozy planuje doświadczenie umożliwiające zbadanie składu pierwiastkowego sacharydówW doświadczalnie przeprowadza reakcje charakterystyczne glukozy: próbę Trommera i próbę TollensaW Doświadczenie 88. Badanie składu pierwiastkowego sacharydów Doświadczenie 89. Badanie właściwości glukozy Doświadczenie 90. Próba TrommeraW Doświadczenie 91. Próba Tollensa (próba lustra srebrnego) W sacharydy cukry proste monosacharydy oligosacharydy polisacharydy węglowodany glukoza fruktoza izomery próba TrommeraW próba TollensaW 93. Disacharydy 1 podaje wzór sumaryczny sacharozy bada i opisuje właściwości fizyczne, występowanie i zastosowania sacharozy sprawdza doświadczalnie, czy sacharoza wykazuje właściwości redukująceW wyjaśnia, na czym polega reakcja hydrolizy sacharozy i jakie jest jej znaczenie w organizmie podczas trawienia zapisuje równanie reakcji sacharozy z wodą za pomocą wzorów sumarycznych Doświadczenie 92. Badanie właściwości sacharozy Doświadczenie 93. Próba Trommera W disacharydy dwucukry sacharoza cukier trzcinowy cukier buraczany 94. Polisacharydy 1 opisuje występowanie skrobi i celulozy w przyrodzie podaje wzory sumaryczne skrobi i celulozy opisuje właściwości fizyczne skrobi i celulozy, i wymienia różnice wykrywa obecność skrobi w różnych produktach Doświadczenie 94. Badanie właściwości skrobi Doświadczenie 95. Wykrywanie obecności polisacharydy cukry złożone skrobia kleik skrobiowy reakcja Program nauczania chemii w gimnazjum 48 spożywczych bada doświadczalnie właściwości skrobi opisuje znaczenie i zastosowania skrobi i celulozy 95.W Substancje silnie działające na organizm człowiekaW 96. Podsumowanie wiadomości o substancjach o znaczeniu biologicznym 97. Sprawdzian wiadomości z działu 1 1 1 wymienia rodzaje uzależnieńW opisuje substancje powodujące uzależnieniaW wyjaśnia, jakie są skutki uzależnieńW skrobi charakterystyczna skrobi celuloza błonnik dekstrynyW uzależnienieW lekozależnośćW nikotynizmW narkomaniaW farmakologiaW narkotykiW kokainaW morfinaW heroinaW amfetaminaW kwas -hydromasłowyW placeboW nikotynaW bierni palaczeW kawaW herbataW kofeinaW 49 5. Propozycja rozkładu materiału Substancje o znaczeniu biologicznym Redakcja merytoryczna: Edyta Ładna Redakcja językowa: Anna Palusińska
