Jerzy M. Kreiner Polskie obserwacje zaćmień Słońca

Jerzy M. Kreiner
Polskie obserwacje zaćmień Słońca
Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 2, 75-90
2000
PO LSK A A K A D E M IA U M IEJĘT N O ŚC I
T O M II
2000
P R A C E KOMISJI HISTORII N A U K I
Jerzy M. KREINER
POLSKIE OBSERWACJE ZAĆMIEŃ SŁOŃCA
Wstęp
W b rew p o w sz e c h n e m u m n ie m a n iu z a ćm ie n ia S ło ń ca n ie n a le ż ą d o w y ­
ją tk o w o rz a d k ic h z d a rz e ń . K a ż d e g o roku na k u li z ie m sk ie j z a c h o d z ą p rz y ­
n a jm n ie j 2 ta k ie z ja w isk a , ale są lata, w k tó ry ch o b se rw u je się n a w et 5 z a ćm ień .
Ja k o b licz o n o , w ciąg u ty sią ca lat o b se rw u je się śre d n io 2 3 7 5 z a ćm ie ń . W śró d
n ic h 6 5 0 je s t ca łk o w ity c h , p o z o sta łe są cz ę ścio w e. W śró d z a ćm ie ń ca łk o w ity ch
sp o rą g ru p ę sta n o w ią tzw . z a ć m ie n ia o b rą cz k o w e , w tra k cie k tó ry c h re la ty w n ie
m n ie jsz a ta rcz a K sięż y ca n ie z a sła n ia c a łk o w icie ta rcz y sło n e c z n e j, p o z o s ta w ia ją c
ś w ie c ą c ą cie n k ą „ o b rą c z k ę ".
D a n e z a ćm ie n ie S ło ń c a m o ż e b y ć o b se rw o w a n e na Z iem i z p a sa o s z e r o ­
k o ści n a w e t k ilk u ty sięcy k ilo m etró w , je d n a k faza c a łk o w ita z a ć m ie n ia je s t w i­
d o cz n a z p asa o s z ero k o ści co n a jw y ż e j 27 0 k m , a p rz e w a ż n ie z n a cz n ie m n ie jsz ej.
T o te ż w d a n y m m iejscu na p o w ierz ch n i Z ie m i ca łk o w ite z a ćm ie n ia S ło ń ca są
z ja w is k a m i n ie sły ch a n ie rz a d k im i. P rz y k ła d o w o , w o sta tn im ty sią cle ciu (p o ro k u
9 6 6 , k ie d y ca łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń ca b y ło w id o c z n e z L itw y ) w ró ż n y c h c z ę ś ­
c ia c h te ry to riu m w sp ó łcz e sn e j P o lsk i ca łk o w ite z a ć m ie n ia S ło ń c a (b ez o b rą c z k o ­
w y ch ) m o g ły b y ć o b se rw o w a n e z a le d w ie 1 7 ra z y , o c z y w iśc ie o ile d o p isa ła p o ­
g o d a. Ich w y k a z p o d a je p o n iż sz a tab elk a:
Całkowite zaćmienia Słońca
widoczne z terytorium Polski w latach 1140-1954
20 III 1140
Przybliżona godzina
maksymalnej fazy
w Warszawie [CSE]
16.05
41X 1187
26 V I 1321
12.04
6.21
Data
Przebieg pasa
zaćmienia całkowitego
brzeg Bałtyku
północno-wschodnia Polska
bardzo wąski rejon widocz­
ności od Zgorzelca po Suwałki
Uwagi
zaćm. całk. widoczne
w Gdańsku i W ilnie
zaćm ienie niemal
obrączkowe
JERZY M. KREINER
76
Pomorze Zachodnie,
brzeg Bałtyku
szeroki rejon widoczności:
Śląsk, Mazowsze, Podlasie
16 V I 1406
7.09
7 VI 1415
7.14
26 VI 1424
16.27
16 III 1485
16.52
24 I 1544
10.04
12 VIII
1654
23 I X 1699
10.33
12 V 1706
10.43
13 V 1733
19.17
północna część Polski
19 X 1 1 8 1 6
10.32
Pomorze Środkowe,
Kujawy, Ziemia Przemyska
8 V I I 1842
6.52
28 VII
1851
16.23
19 VIII
1887
5.10
południowo-wschodnia
część Polski
szeroki rejon: Pomorze
W schodnie, M azury,
Podlasie
W ielkopolska, Kujawy,
Mazury, Suwalszczyzna
30 V I 1954
14.01
10.35
szeroki rejon widoczności:
Pomorze Zachodnie,
centralna oraz południowowschodnia Polska
południowe krańce
Polski
wąski rejon widoczności
od Śląska Opolskiego
po Mazury
Pomorze W schodniePodlasie
wąski rejon widoczności:
Pomorze Z achodnieLubelszczyzna
Poznańskie-K ujaw yMazury
Suwalszczyzna
zaćm. całk. widoczne
w Szczecinie
zjawisko opisane
przez Długosza, jako
całk. widoczne we
W rocławiu, Krakowie,
W arszawie i W ilnie
zaćm. całkowite
widoczne niemal
w całej Polsce
zaćm. calk. widoczne
w Gdańsku
zaćm. całk. widoczne
we Lwowie
zaćm.całk. widoczne
w Gdańsku, Poznaniu,
Toruniu i W rocławiu
zaćm. całk. widoczne
w Gdańsku
zaćm. całk. w idoczne
w W arszawie,
Gdańsku i Lwowie
zaćm. całk. w idoczne
we Lwowie
zaćm. całk. widoczne
w Gdańsku, Toruniu
i W arszawie
zaćm. całk. widoczne
w Gdańsku, Poznaniu,
Toruniu, Szczecinie,
i W ilnie, obserwow ane
przez Prusa
i Żeromskiego, brak
pogody
jedyne całkowite
zaćmienie Słońca
widoczne z terytorium
współczesnej Polski
w XX wieku
77
Polskie obserwacje zaćmień Słońca
Z p o w y ż sz e j tab elk i w id a ć, że z te ry to riu m P o lsk i c a łk o w ite z a ć m ie n ie
Sło ń ca m o ż e b y ć o b se rw o w a n e śre d n io 1 - 2 ra z y w s tu le c iu , a le b y w a ją s tu le c ia ,
np. w ie k X V lub X IX , ż e o b se rw o w a n o n a w et 4 ta k ie z ja w is k a , n a to m ia s t w XI
i X III w ie k u c ie ń K s ięż y ca w o g ó le n ie p a d ł na te ry to riu m P o lsk i.
N a jb liż s z e o b rą cz k o w e z a ćm ie n ie S ło ń ca b ę d z ie w id o c z n e z p o łu d n io ­
w y ch k ra ń có w P o lsk i d o p iero w d n iu 13 V II 2 0 7 5 ro k u w e w c z e s n y c h g o d z in a c h
p o ran n y ch . K o lejn e zaćm ien ie, ró w n ież o b rą cz k o w e, d o strz eg ą o b se rw a to rz y z n a j­
d u jący się na p o łu d n ie od linii Z ielo n a G ó r a -R z e s z ó w w g o d z in a c h p o łu d n io ­
w y ch 23 V II 2 0 9 3 ro k u . N a to m ia st na ca łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń c a trz e b a p o ­
cz e k a ć aż d o 7 X 2 135 ro k u (n astąp i o n o o k o ło 7.3 0 ran o ). W te d y p a s c a łk o w ito ś c i
b ęd z ie p rz e b ie g a ł na p o łu d n ie od linii Z ie lo n a G ó r a -K r a k ó w . K o le jn e z a ć m ie n ie
ca łk o w ite b ę d z ie w id o cz n e na W y b rz e ż u
w
g o d z in a c h p rz e d p o łu d n io w y c h
w d n iu 25 V 2 1 4 2 roku.
D o k ła d n e p o d a n ie c z a su p rz e w id y w a n e g o z a ć m ie n ia S ło ń c a o ra z s z c z e ­
g ó ło w e o k re śle n ie m iejsc, z k tó ry ch m o ż e b y ć d o s trz e ż o n e , z a w d z ię c z a m y w y ­
d an e m u w 1 8 8 7 ro ku d z iełu a u stria ck ie g o a stro n o m a T. O p p o lz e ra C a n o n d er
F in stern ise, z a w ie ra ją c e m u in fo rm a cje o 8 0 0 0 z a ć m ie n ia c h S ło ń c a i 5 2 0 0 z a ć ­
m ie n ia ch K s ięż y ca od 1 2 0 7 ro k u p .n .e. d o 2 1 6 2 ro k u n.e. w r a z z m a p a m i ich
p rz e b ie g u . D o k ła d n ie jsz e d a n e p o d a je d z ie ło C an on o f S o la r E clip ses (P e rg a m o n
P ress, 1 9 6 6 ), k tó reg o a u to ra m i są b e lg ijscy a stro n o m o w ie : Je a n M e e u s , C a rl
G ro sje a n i W illy V a n d e rle e n . W o p ra co w a n iu ty m z n a jd u ją się d a n e d o ty c z ą c e
z a ćm ie ń z lat 1 8 9 8 -2 5 1 0 . W sp ó łc z e śn ie m o m en ty z a ć m ie ń S ło ń c a m o ż n a o b lic z y ć
m e to d a m i k o m p u te ro w y m i na w ie le lat n a p rz ó d i w ste c z . Je d n a k a ż d o X IX
w iek u p ro b le m
ten w y m a g a ł w ielu ż m u d n y c h i d łu g o tr w a ły c h ra c h u n k ó w ,
a u z y sk a n e w y n ik i b y ły je d y n ie p rz y b liż o n e .
Polskie obserwacje zaćmień do połowy XIX wieku
T ru d n o ś c i w p re c y z y jn y m p rz e w id y w a n iu z a ć m ie ń S ło ń c a s p ra w ia ły , że
z ja w isk a
te b y ły w m in io n y ch w ie k a c h o b se rw o w a n e je d y n ie o k a z jo n a ln ie .
Z a ch o w a n e
w
d aw nych
k ro n ik a ch n o ta tk i
o o b s e r w a c ja c h
z a ć m ie ń
S ło ń c a
z a w ie ra ją n a jcz ę ście j n iez b y t ścisłe in fo rm a cje o c z a sie w y s tą p ie n ia z ja w is k a
i u w ag i o to w a rz y sz ą cy ch z a ćm ien iu z ja w is k a ch n a tu ry p rz y ro d n ic z e j lu b m e te o ­
ro lo g icz n e j. C h y b a n a jb a rd z ie j z n a n y m je s t z a p is z K ron ik i D łu g o s z a . W k s ię d z e
je d e n a ste j, p isz ą c o p o d ró ż y k ró la W ła d y s ła w a Ja g ie łły n a L itw ę , a u to r z a n o ­
to w ał: „ W c z a s ie p o d ró ż y K ró la W ła d y s ła w a z K o b ry n ia d o M y ta [w p o b liż u
L id y , d z isie jsz a B iało ru ś] w so b o tę p o o k ta w ie B o ż e g o C ia ła , o trz e ciej n a s tą p iło
z n a cz n e z a ć m ie n ie S ło ń c a , k tó re k ró la i je g o lu d z i, ja k o z ja w is k o n ie s p o d z ie w a n e
i n ie z n a n e w p ra w iło n a jp ie rw w p o d z iw i z d u m ie n ie , a w k o ń cu w z a b o b o n n y
n iep o k ó j. B yło b o w ie m tak z n a cz n e , że p ta k i p rz e ra ż o n e n a g łą c ie m n o ś c ią o s ia d ­
ły na z ie m i, a g w ia z d y św ieciły ja k w n ocy . T a k ż e k ró l W ła d y s ła w m u s ia ł się
z a trz y m a ć , p o n ie w a ż p o w strz y m a ły go c iem n o ści i n ie w c z e ś n ie j m ó g ł ru s z y ć
n a p rz ó d aż z a ć m ie n ie m in ę ło [...]". O p is ten d o ty cz y z a ć m ie n ia , k tó re n a s tą p iło
JERZY M. KREINER
78
7 V I 1 4 1 5 ro k u , a w k tó ry m sto su n k o w o sz e ro k i p as c a łk o w ito ś c i p rz e b ie g a ł od
H is z p a n ii aż p o p ó łn o cn ą cz ę ść d z isiejsz ej R osji. C a łk o w ite z a ćm ie n ie b y ło w i­
d o c z n e w ó w c z a s m .in . w e W ro cła w iu i K ra k o w ie.
Z a ć m ie n ia S ło ń c a o b serw o w a ł M ik o ła j K o p e rn ik (1 4 7 3 -1 5 4 3 ). N ie m ia ł
o n je d n a k s z c z ę ś c ia d o strz e c w sw y m ż y ciu ch o ć je d n e g o z a ć m ie n ia c a łk o w ite g o ,
a je d y n ie k ilk a k ro tn ie o b serw o w a ł z a ćm ie n ia cz ę śc io w e . L a k o n ic z n e o d rę c z n e
n o ta tk i o z a ć m ie n ia c h o b se rw o w a n y c h p rz e z K o p ern ik a m o ż n a z n a le ź ć w n a le ­
ż ą c y c h d o n ie g o k sią ż k a ch . N o ta tk i te n a jc z ę ś cie j d o ty c z ą ty lk o c z a s u w y s tą ­
p ien ia z ja w is k a i p o ło ż e n ia S ło ń ca . B yć m o ż e w tra k cie stu d ió w w K ra k o w ie b y ł
św ia d k ie m c z ę śc io w y c h z a ćm ie ń S ło ń ca w d n ia ch 10 X 1 4 9 3 (m a k sy m a ln a fa z a
0.78) o ra z 7 III 1 4 9 4 (m a k sy m a ln a fa z a 0 .1 7 ), n ie m a je d n a k na to ż a d n y ch
d o w o d ó w . R ó w n ie ż in n e z a ć m ie n ia , k tó re m ó g ł o b s e r w o w a ć K o p e r n ik , a lb o
n ie są w o g ó le u d o k u m e n to w a n e (m o g ło n ie b y ć p o g o d y ), a lb o n o ta tk i o n ic h
są n ie p e w n e . D o p ie ro z z a ć m ie n ia o b s e r w o w a n e g o p r z e z n ie g o w e F r o m b o r k u
w d n iu 2 9 III 1 5 3 0 ro k u z n a jd u je m y b a r d z o k ró tk ą n o ta tk ę n a k a rc ie C a len d a riu m R o m a n u m m a g n u m : „ o b s e r w o w a n o n a W a rm ii, 8 c a li, p o c z ą te k 1 7 h5 8 m,
k o n ie c 1 9 h5 0 m, ś ro d e k 1 8 h5 4 m" . P o d a n e g o d z in y lic z o n e są o d p o łu d n ia , tzn .
K o p e r n ik o b s e r w o w a ł to z a ć m ie n ie w c z e s n y m ra n k ie m , m ia ra „ c a l" o d p o w ia ­
da 1 / 1 2 ś re d n ic y ta rc z y S ło ń c a . K o p e r n ik o b s e r w o w a ł je s z c z e c z ę ś c io w e z a ć ­
m ie n ia S ło ń c a w d n ia ch : 1 8 V I 1 5 3 6 , 18 IV 1 5 3 9 , 7 IV 1 5 4 0 i 21 V III 1 5 4 1 .
N a jb a r d z ie j e fe k to w n e m u s ia ło b y ć z a ć m ie n ie o b s e r w o w a n e p rz e z n ie g o w ś r o ­
d ę 7 IV 1 5 4 0 ro k u . R o z p o c z ę ło się o n o w r a z z e w s c h o d e m S ło ń c a , a m a k s y ­
m a ln a fa z a w y n o s iła w e F ro m b o rk u 0 .9 6 . K o p e r n ik z a n o to w a ł, ż e w ie lk o ś ć
z a ć m ie n ia w y n o s iła 11 ca li.
Z a ć m ie n ia m i S ło ń ca in te reso w a ł się ta k ż e sły n n y a stro n o m g d a ń sk i Ja n
H e w e liu s z (1 6 1 1 -1 6 8 7 ), z n a k o m ity o b s e rw a to r i k o n s tru k to r in stru m e n tó w a s tro ­
n o m ic z n y ch . H e w e liu sz o b serw o w a ł c z ę ścio w e z a ćm ie n ia S ło ń ca m .in. 1 V I 1 6 3 9 ,
8 IV 1 6 5 0 , 1 2 V III 1 6 5 4 o raz 30 III 1661 ro k u , w y z n a c z a ją c m o m en ty p o c z ą tk u
i k o ń ca z ja w isk a . O m a ją cy ch n a stą p ić z a ć m ie n ia c h , a tak że o w y n ik a c h ich
o b se rw a c ji H e w e liu sz in fo rm o w a ł w s p e c ja ln y c h u lo tk a c h ro z sy ła n y ch d o k ilk u
s w o ic h k o re sp o n d e n tó w . Ja k o cie k a w o stk ę w a rto p o d a ć , ż e z a ćm ie n ia w la ta c h
1 6 5 0 i 1 6 5 4 b y ły ró w n ie ż o b se rw o w a n e na d w o rz e k ró la Ja n a
K a z im ie rz a
w W a rsz a w ie . Z in ic ja ty w ą ty ch o b se rw a c ji w y stą p ił p rz y ja c ie l H e w e liu s z a ,
P ie rre D es N o y e rs (1 6 0 6 -1 6 9 3 ), se k re ta rz k ró lo w e j L u d w ik i M a rii G o n z a g i.
W a rte w z m ia n k i je s t ró w n ież o b rą c z k o w e z a ć m ie n ie S ło ń c a w id o c z n e
z te re n ó w P o lsk i w d n iu 5 IX 1793 ro k u . M im o b a rd z o n ie p e w n e j s y tu a c ji
p o lity c z n e j i o g ra n ic z o n e g o cz a su z w ią z a n e g o z a k ty w n ą d z ia ła ln o śc ią n a se jm ie
g ro d z ie ń sk im , d w a j w y b itn i p o lscy a stro n o m o w ie : Ja n Ś n ia d e c k i (1 7 5 6 -1 8 3 0 ),
z a ło ż y c ie l
O b s e rw a to riu m
K ra k o w sk ie g o ,
o ra z
M a rc in
O d la n ick i
P oczob u t
(1 7 2 8 -1 8 1 0 ), d y re k to r O b s e rw a to riu m W ile ń sk ie g o , n ie p o m in ę li o k a z ji i z o r ­
g a n iz o w a li w A u g u sto w ie o b se rw a c ję w s p o m n ia n e g o z a ćm ien ia . N ie z b ę d n e
in s tru m e n ty sp ro w a d z o n o z W iln a , a w s a m y c h o b s e rw a c ja c h u c z e stn ic z y ł k ró l
S ta n is ła w A u g u st P o n ia to w sk i i liczn e g ro n o g ości.
79
Polskie obserwacje zaćmień Słońca
Astrofizyczne obserwacje Adama Prażmowskiego
A d a m P ra ż m o w sk i (1 8 2 1 -1 8 8 5 ) p ra co w a ł w O b s e rw a to riu m W a rs z a w ­
s k im od 1 8 3 9 ro k u . D ał się p o z n a ć ja k o u z d o ln io n y k o n stru k to r w ielu p rz y ­
rz ą d ó w n a u k o w y c h . W ra z z e k sp e d y c ją O b s e rw a to riu m W a rs z a w s k ie g o , P ra ż ­
m o w sk i o b s e r w o w a ł c a łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń c a w d n iu 28 V I I 1 851 ro k u w W y ­
s o k ie m M a z o w ie c k ie m i b y ć m o ż e z ja w is k o to n a su n ę ło m u p o m y sł s k o n s tru ­
o w a n ia n o w e g o p rz y rz ą d u d o o b se rw a cji p o la ry m e try cz n y ch k o ro n y sło n e c z n e j,
k tó re j n a tu ra w o w y m cz a sie nie b y ła je s z c z e w y ja śn io n a .
W p o ło w ie X IX w iek u w śró d a stro n o m ó w p o w sz e c h n ie p a n o w a ł p o g lą d ,
ż e S ło ń c e je s t c ie m n ą k u lą o to cz o n ą św ie c ą c ą a tm o sfe rą , a p la m y s ło n e c z n e m ia ły
b y ć p rz e ś w ita m i w " m o r z u " o g n ia , u k a z u ją cy m i cie m n e ją d ro . N ie k tó rz y u c z en i
g ło sili n a w e t p o g lą d , że w id o cz n a w tra k cie z a ćm ie ń k o ro n a o ta c z a K sięż y c!
P ra ż m o w s k i n a to m ia s t sk ła n ia ł się k u o p in ii, że to S ło ń ce je s t g łó w n y m ź ró d łe m
ś w ia tła , a k o ro n a sło n ec z n a ty lk o to ś w ia tło o d b ija . G d y b y ten p o g lą d b y ł s łu s z ­
n y , św ia tło k o r o n y w in n o b y ć s p o la ry z o w a n e . C e le m z d o b y c ia o b se rw a c y jn e g o
d o w o d u sw e j h ip o te z y P ra ż m o w sk i u d a ł się d o H isz p a n ii, d o m ie jsco w o ści
B riv ie s c a (X = 3 ° 4 9 'W , cp = 4 2 ° 3 3 '),w p o b liż u B u rg o s, g d z ie w d n iu 18 V II 1 8 6 0
ro k u m o ż n a b y ło o b se rw o w a ć c a łk o w ite z a ćm ie n ie S ło ń ca . W y n ik i o b serw a cji
p r z e p ro w a d z o n e w ła sn o rę cz n ie s k o n s tru o w a n y m p o la ry m e tre m , p rz y tw ie rd z o ­
n y m d o lu n e tk i o p o w ię k sz e n iu 2 2 ra z y , p o tw ie rd z iły h ip o te z ę o p o la ry z a c ji
ś w ia tła k o ro n y , co u p e w n iło P ra ż m o w s k ie g o , że św ieci o n a ś w ia tłe m p o c h o ­
d z ą c y m o d S ło ń c a . R ó w n o cz e śn ie stw ie rd z ił, że ś w ia tło p ro tu b e ra n c ji n ie je s t
s p o la ry z o w a n e , c o w sk a z y w a ło , że ś w ie c ą o n e sa m o istn ie. T o o d k ry c ie sp ra w iło ,
że
A dam
P ra ż m o w s k i
uw ażany
je s t z a
p re k u rso ra
badań
a s tro fiz y c z n y c h
w P o lsce.
Zaćmienie w dniu 19 V III1887 roku
Z a ć m ie n ie , k tó re g o p as c a łk o w ito ś c i p rz e b ie g a ł 1 9 V III 1 8 8 7 ro k u na
p ó łn o c od W a rs z a w y (m ięd z y in n y m i p rz e z W ło cła w e k , M ła w ę , Ł o m ż ę ), n ie
p rz y n io s ło ż a d n y c h w y n ik ó w n a u k o w y ch . P o w o d e m teg o b y ło p ełn e z a c h m u ­
rz e n ie w
c a ły m
p a sie z a ć m ie n ia , k tó re n a s tą p iło w e w c z e s n y c h g o d z in a ch
ra n n y ch . Je d n a k w a rte je st o n o o d n o to w a n ia , g d y ż , n ie z a le ż n ie od sie b ie , o b s e r­
w o w a li je (co p ra w d a p rz y c a łk o w ic ie z a c h m u rz o n y m n ieb ie ) d w aj w y b itn i
p is a rz e p o ls cy : B o le s ła w P ru s i S te fa n Ż ero m sk i.
B o le s ła w P ru s (1 8 4 7 -1 9 1 2 ) w p rz e d d z ie ń z a ć m ie n ia p rz y je ch a ł z N a łę ­
c z o w a d o W a rs z a w y . B yła p ięk n a p o g o d a , a le n ieste ty p od w ie c z ó r z a cz ę ła się
p su ć. O k o ło s ió d m e j w ie cz o re m w y je c h a ł d o M ła w y , d o c ie ra ją c ta m w c z te ry
g o d z in y p ó ź n ie j. W sp o m in a , że p o k ilk u g o d z in a ch o d p o c z y n k u u z n a jo m y ch ,
w c z e s n y m ra n k ie m „ p o b ło tn iste j d ro d z e sz e d ł n a w id o w isk o , k tó re cz ło w ie k o w i
p o z w o lo n o o g lą d a ć ra z , cz a sa m i d w a ra z y w ż y ciu . W id n o b o w id n o , a le c h m u ry
an i m y ślą u s tę p o w a ć " .
80
JERZY M. KREINER
P o g o d a n ie d o p isy w a ła . N a m o m en t m ięd z y o b ło k a m i p o k a z a ł się fra g ­
m e n t w s c h o d z ą c e g o S ło ń ca i z a ra z p o tem ca łe n ieb o p o k ry ły g ęste ch m u ry . N ie
u m n ie js z y ło to je d n a k em o cji a u to ra F ara o n a , k tó ry m d ał w y ra z w re p o rta ż u ,
o p u b lik o w a n y m w „ K u rie rz e C o d z ie n n y m " (nr 239) z d n ia 3 0 V III 1 8 8 7 ro k u :
Jest niby ciem n o, a jednak w szystk o w id ać, jest m rok b u rzo w y , lecz obłoki nie m ają
b u rz o w e g o w y g lą d u . O czy m oje coś w id zą, ale ja nie u m iem tego określić. Brak mi n aw et p o ró w n ań ,
tylko wielki żal, który rozp iera mi serce, m oże zn aleźć p o ró w n an ie.[...]
Z aćm ien ie...
Ju ż nie w id zę sekundnika na zegark u , ręce d y g o czą, jak bym kom u w y g rażał. Z a p a la m jedną
zap ałk ę, d ru g ą . Daję za w y g ra n ą sek u n d om , m in u tom , b arw o m , w szystk o leci mi z rąk, nie w iem ,
na co pierw ej p o p a trz e ć. C ały h o ry zo n t od bliskich piask ów do zenitu napełnia jakiś sin aw y m rok
[...] N a p o łu d n io w y m h o ry zon cie, tuż p rzy ziem i ciągn ie się długi na łokieć pas św iatła b a rw y żółtaw o -ru d ej p rzysyp an ej sad zą. A ch jak sm u tno, jak sm u tn o ... to jest raczej stroskanie św iata... Z jakie­
go p o w o d u ? m oże ziem ia myśli i oto teraz w y o b raża sobie straszn ą epopeję, kiedy gasn ące słoń ce, to
u k och an e słońce, zam iast św iatła będzie rz u cać tylko p o m rok ę?[...j
N ag le zniknęła sina ciem n ość z w id n o k ręgu i ó w c z a rn y delikatny pył z zach o d n ich o b ło cz­
k ó w , które w n e t zbielały... Ju ż po zaćm ien iu całkow itym !
Z a le d w ie w d w a dni p o z a ć m ie n iu , w „ K u rie rz e C o d z ie n n y m " (n r 230)
z d n ia 21 V III B o lesła w P ru s p u b lik u je fe lie to n , w k tó ry m cz y ta m y :
W y ludzie d o b rzy nie sądźcie, że zupełne zaćm ien ie słoń ca, n aw et p rzy dniu p o ch m u r­
n y m , należy do tu zin k ow y ch zjaw isk. Ja także je w id ziałem w biednej M ław ie p rzy ch m u ra ch , a ow e
p ó łto ry m in u ty, p rz e z które trw ało, u w aż am za najszczęśliw szą chw ilę w m oim życiu .
I jeżeli kiedy to w tym w y p ad k u z ro zu m iałem d aw n y afo ry zm , że kto ch ce p o z n a ć i o d ­
c z u ć n atu rę w jej cu d a ch , m usi p rz ed e w szystk im um ieć czu ć i p atrzeć. W p rzeciw n y m razie lepiej
zrob i, nie p o d n o sz ą c się na cz as zaćm ienia od stolika, na którym „śrubują w in ta ".
Z a ró w n o fra g m en ty p o w y ż sz e g o fe lie to n u , ja k i cy to w a n y w c z e ś n ie j
fra g m e n t re p o rta ż u z z a ćm ie n ia św ia d c z ą , ż e z ja w is k o to w y w a rło n a B o le sła w ie
P ru s ie n ie z a ta r te w ra ż e n ie . M o ż n a z a te m s ą d z ić , ż e o b s e r w a c je p o c z y n io n e
w M ła w ie s ta ły się in s p ira c ją i z a r a z e m k a n w ą o p isu c a łk o w ite g o z a ć m ie n ia
S ło ń c a , s ta n o w ią c e g o p u n k t k u lm in a cy jn y n a p isa n ej k ilk a lat p ó ź n ie j (z a k o ń ­
c z o n e j w 1 8 9 5 ro k u ) p o w ieści Faraon .
S te fa n Ż ero m sk i (1 8 6 4 -1 9 2 5 ) o b serw o w a ł z a ć m ie n ie w S z u lm ie rz u , o k o ło
10 k m na p ó łn o c od C ie ch a n o w a . W s w o ic h D zien n ikach (to m X IV ) p o d d a tą
1 9 V I I I 1 8 8 7 (p ią tek ) p isze:
Dziś ran o obudził m nie o 4 Jastrzęb ow ski — na zaćm ien ie słoń ca. Z erw ałem się szybk o,
o d sła n ia m roletę — i ro z cz a ro w a n ie straszn e: całe niebo ok ry te ob rzy d liw ym i ch m u ram i... M im o to
ub ieram y się z p. D r., sch od zim y w dół z o k op con ym i szkłam i. W iatr dm ie. C ałe to w a rz y stw o w y ­
ru sz a na w z g ó re k do w iatrak a. N ie w idzieliśm y nic.
O 1 / 2 d o 6 z a cz ę ło się ściem niać. W parę m inut później ściem n ianie to zaczęło się zw ięk szać
z p rz e ra ż a ją cą szybk ością — w reszcie nad eszła ch w ila, że n astała ciem n ość absolutna i tak a, że nie
w id a ć było nic o c z te ry kroki. Bydło id ące na pole z aczy n a ry czeć i z a w ra c a ć do d o m u , na wsi pieją
ko g u ty , g w a łto w n y w ich er ob raca ram io n a w iatrak a z g w ałto w n o ścią, szare obłoki nabierają b arw y
po p io łu , później stają się b ru d n o czarn y m i, w reszcie czarn ym i jak sadze. Tę n ieprzejrzaną ciem n o ść,
jaka p ioru n em spad ła na cały w id n o k rąg, p rzeszy w a ostry śpiew , zm ięszan y z p łaczem : to kobiety
wiejskie śpiew ają p rzed figurą M atki Boskiej. C o jednak było najw span ialsze, to to, że g d y na całej
p ó łn o cn o-w sch od n iej stronie p an ow ała nieprzejrzana ciem n ość — w stronie W a rsz a w y było naj­
zupełniej jasno. S zu lm ierz leży na gran icy p asa zaćm ienia.
81
Polskie obsenoacje zaćmień Słońca
Ale o to — po upływ ie 45 sekund św iatło w ra ca ... Straszliw e, fan tasty czn e przed staw ien ie!
Piekielnie d rżą nerw y, gd y na taką straszn ą przestrzeń — w ciągu jednej seku ndy u p ad a n ie­
przejrzana noc. N ieoszaco w an a szkod a, że nie w id ać było fen om en u całeg o — p rzep ad ł w id ok
korony słonecznej, gw iazd etc. ...
Krakowskie ekspedycje zaćmieniowe
G d y w 1 9 1 9 roku T a d e u sz B a n a ch iew icz o b ją ł k ie ro w n ictw o O b s e rw a to ­
riu m K ra k o w sk ieg o , p la có w k a ta p rz e ż y w a ła g łęb o k i k ry z y s. B ra k b y ło p ro g ra ­
m u n a u k o w e g o , n ie p ro w a d z o n o o b serw a cji a stro n o m ic z n y c h , s k ro m n e i p r z e ­
s ta rz a łe b y ło w y p o sa ż e n ie . W k ró tce je d n a k
B a n a c h ie w icz s p ro w a d z ił n o w e
in stru m e n ty , w śró d n ich re fra k to r 20 cm , i ro z p o cz ą ł sy ste m a ty c z n e o b s e rw a c je
m .in . g w iaz d z m ie n n y ch i z a k ry ć g w ia z d p rz e z K się ż y c, n ie w y m a g a ją c e k o s z ­
to w n ej a p a ra tu ry .
W p o ło w ie lat d w u d z ie sty ch z a p ro p o n o w a ł n o w y tem a t b a d a w c z y — fil­
m o w e o b se rw a cje c a łk o w ity ch z a ć m ie ń S ło ń ca . C e le m ty ch o b se rw a c ji m ia ło b y ć:
1) p re cy z y jn e w y z n a cz e n ie m o m en tó w c z te re ch k o n ta k tó w z ja w isk a (p o d
p o ję cie m k o n ta k tó w ro z u m ie się m o m en ty p o cz ą tk u z a ćm ie n ia c z ę śc io w e g o , p o ­
cz ą tk u z a ć m ie n ia c a łk o w ite g o , k o ń ca z a ćm ie n ia c a łk o w ite g o i k o ń ca z a ć m ie n ia
c z ę śc io w e g o ),
2) w y z n a c z e n ie w z g lę d n y ch p ro m ien i S ło ń ca i K sięż y ca ,
3) u z y sk a n ie zd ję ć k oron y sło n ec z n ej w c e la ch fo to m e try c z n y c h .
M e to d a o b serw a cji z a p ro p o n o w a n a p rz e z B a n a ch ie w icz a b y ła na w sk ro ś
n o w o cz e sn a . Je j isto tą b y ło film o w a n ie z ja w isk a o ra z m o ż liw ie d o k ła d n a re je s tra ­
cja czasu (rz ę d u 0,1 sek u n d y ). S a m a id ea nie by ła c a łk ie m n o w a , g d y ż p ie rw sz e
film o w e z d ję cia z a ćm ien ia u z y sk a ł F.M . D a C o sta L ob o w H isz p a n ii w 1 9 1 2 ro k u ,
ale w ted y p ro b lem reje stra cji cz a su ro z w ią z a n o w ten sp o só b , że ró w n o cz e śn ie
film o w a n o ta rcz ę z e g a ra , co je d n a k n ie d a w a ło w y sta rc z a ją c e j d o k ła d n o ści.
W m e to d z ie z a p ro p o n o w a n e j p rz e z B a n a ch ie w icz a sz c z e g ó ln e z n a c z e n ie
m ia ło film o w a n ie II i III k o n ta k tu . W te d y w ła śn ie p rz e z b a rd z o k ró tk i cz a s, c o
n a jw y ż e j p rz e z k ilk a sek u n d , o b se rw o w a n e je s t z ja w is k o tzw . p e re ł B a ily 'e g o , p o
ra z p ierw sz y z a o b se rw o w a n e w 1 8 3 6 roku p rz e z m iło śn ik a a stro n o m ii F ra n cisa
B a ily 'e g o . P o leg a o n o na tym , że z n ik a ją cy za b rz e g ie m K sięż y ca b a rd z o w ą sk i
s ie rp ta rcz y sło n e c z n e j p rz ez k ró tk ą ch w ilę ro z p a d a się na k ilk a lu b k ilk a n a śc ie
c z ę ś c i, p rz y p o m in a ją cy ch ja s n o św ie cą ce „ p e rły ". Ja k w ia d o m o , b rz e g ta rcz y
K się ż y ca n ie je st ró w n y , ale w sk u te k z n a jd u ją cy c h się na K sięż y cu g ór p r z y ­
p o m in a n ie co p iłę. T u ż p rzed fa z ą c a łk o w itą n ik n ą ca ta rcz a sło n e c z n a je s z c z e je s t
w id o cz n a p o m ię d z y „ z ę b a m i" o w ej „ p iły ".
Z d a w a ć b y się m o g ło , że z ja w isk o p ereł B a ily 'e g o u tru d n ia d o k ła d n e
w y z n a c z e n ie m o m en tu II i III k o n ta k tu . Je d n a k w la ta ch d w u d z ie sty c h d z ię k i
p ra c o m H a y n a m o ż n a ju ż b y ło (d la d a n e g o m o m en tu ) o k reślić k sz ta łt p ro filu
ta rc z y K się ż y ca , a tym sa m y m , o b se rw u ją c z n ik a n ie p ereł B a ily 'e g o , m o ż n a b y ło
m ie ć do d y sp o z y cji w iele m o m en tó w z n ik a n ia (i p o ja w ia n ia ) się p ereł. D z ię k i
82
JERZY M. KREINER
te m u o trz y m y w a n o n ie je d e n m o m en t k o n ta k tu , ale k ilk a d z ie sią t, co p o z w a la ło
n a b a rd z o p re cy z y jn e w y z n a c z e n ie czasu II i III k o n ta k tu , a ty m s a m y m ró ż n ic
w p o ło ż e n iu ta rcz y S ło ń ca i K sięż y ca n ie ty lk o w d łu g o ści e k lip ty c z n e j, ale
ró w n ie ż w s z ero k o ści e k lip ty cz n e j (p rzy z n a n y c h w sp ó łrz ę d n y c h g e o g ra fic z n y c h
m iejsca o b se rw a c ji). D o k ła d n o ść tej m e to d y p rz y w y z n a cz a n iu ró ż n icy w d łu g o ­
ści w y n o siła z a le d w ie ± 0 ,0 4 ", z a ś p rz y w y z n a cz a n iu szero k o ści — ± 0 ,0 6 ".
Z d a n ie m B a n a ch iew icz a o b se rw a c je z a ćm ie ń m o g ły m ieć ró w n ież z a s to s o ­
w a n ie w p o m ia ra c h g e o d e z y jn y c h , w s z cz eg ó ln o ści w p ro b lem ie n a w ią z y w a n ia
k o n ty n e n tó w . P rz e p ro w a d z o n e p rz e z B a n a c h ie w icz a ra ch u n k i w sk a z y w a ły , że
m e to d a ta p o z w a la w y z n a cz y ć o d leg ło ść p o m ię d z y k o n ty n en ta m i z d o k ła d n o ­
ścią z a le d w ie k ilk u d z ie się ciu m e tró w , b y le b y ty lk o b y ły d o d y sp o z y cji o b s e r­
w a cje II i III k o n ta k tu w m ie jsca ch p o ło ż o n y c h na o d le g ły ch k o n ty n e n ta c h , czy li
p a s c a łk o w ito ś ci teg o sa m e g o z a ć m ie n ia m u sia łb y p rz e b ie g a ć p rz e z d w a k o n ty ­
n en ty . P o m ia ry te m o g ły b y ró w n ież , z d a n ie m B a n a c h ie w ic z a , rz u cić ś w ia tło na
p ro b le m e lip ty c z n o śc i ró w n ik a z iem sk ieg o .
C h r o n o k in e m a to g r a f
D la z re a liz o w a n ia o p isa n e g o p o w y ż e j ce lu p o d k ie ru n k ie m B a n a ch ie w icz a
in ż. S ta n is ła w S tru z ik z a p ro je k to w a ł trzy id e n ty c z n e a p a ra ty , n a z w a n e c h ro n o k in e m a to g ra fa m i. W y k o n a n e on e b y ły b e z p ła tn ie w firm ie K ra w c z y k i S k a
w Z a w ie rc iu . P o d sta w ą k o n stru k cji b y ł m e ta lo w y tu b u s o p rz e k ro ju k w a d ra to ­
w y m i d łu g o ści o k o ło 1 m etra. Z p rz o d u u m ie sz c z o n o o b ie k ty w Z eissa o śre d n icy
80 m m i o g n isk o w e j 1 2 0 cm . (P rz ed z a ć m ie n ie m w 1 9 3 6 ro k u sk o n stru o w a n o
je s z c z e je d e n a p a ra t o w ię k sz y m
tu b u sie , w k tó ry m z a s to s o w a n o o b ie k ty w
0 o g n isk o w e j 1 7 8 cm .) C ała k o n stru k cja w sp ie ra ła się na m a sy w n ej p o d sta w ie
1 w tra k cie o b serw a cji b y ła u m ie sz c z a n a na m u ro w a n y m słu p ie. Z m ia n a a z y ­
m utu w y m a g a ła p o p ro stu o b ro tu a p a ra tu ry , a z m ia n a w y so k o ści n a stę p o w a ła
p rz e z sk rę c a n ie śru b y „ p o d p ie ra ją c e j". P e w n y m m a n k a m e n te m był fa k t, że c h ro ­
n o k in e m a to g ra f n ie m ó g ł b y ć s k ie ro w a n y na z b y t w y so k o z n a jd u ją c e się S ło ń ce .
W śro d k u tu b u sa , o k o ło 4 0 cm p rz e d o g n isk ie m , z n a jd o w a ło się m iejsce n a
filtr a b so rb u ją c y św ia tło . Z tyłu tu b u sa m o co w a n o a p a ra t „ k in o w y "
w ten
s p o só b , że film p rz e su w a ł się w p ła sz c z y ź n ie o g n isk o w ej o b ie k ty w u . W tra k cie
o b s e rw a c ji film p rz e su w a n o rę cz n ie w tak t m e tro n o m u z p rę d k o śc ią d w ó c h
o b ro tó w na s e k u n d ę , co p o z w a la ło na o trz y m a n ie 16 z d ję ć w tra k cie sek u n d y .
P rz y tej o g n isk o w e j śre d n ica o b ra z u S ło ń c a w y n o siła ok. 1 cm . S to so w a n o film
A g fa sp e c ja ln ie z a m ó w io n y w fa b ry c e i d o sta rc z o n y w 3 0 -m e tro w y c h z w o ja ch .
P rzy tej c z u ło śc i film u i cz y sty m n ieb ie w tra k cie o b serw a cji cz a s e k sp o z y cji
w y n o sił 1 / 5 7 5
se k u n d y . D o d a tk o w o , c e le m
k o n tro li p o ło ż e n ia in stru m e n tu ,
o b ra z S ło ń ca był rz u to w a n y p rz e z p o m o c n icz ą so c z e w k ę o o g n isk o w ej 1 5 0 cm n a
m a ły e k ra n ik , n a k tó ry m z a z n a c z a n y k w a d ra c ik d a w a ł in fo rm a c ję o w ie lk o ści
klatk i film o w e j. D la u z y sk a n ia ró w n o cz e sn e j z film o w a n ie m
re je stra cji cz a su
Polskie obsenoacje zaćmień Słońca
83
w je d e n z o b w o d ó w e le k try c z n y c h c h ro n o g ra fu w łą c z o n o c h ro n o m e tr g w ia z d o ­
w y , d a ją cy z n a cz k i co sek u n d ę. D ru g i o b w ó d ch ro n o g ra fu był p o łą cz o n y z k o rb ­
k ą k a m e ry film o w e j, k tó ra p rz y je d n y m o b ro c ie d a w a ła d w a z n a c z k i. T a k w ięc
z a p a ra tu ry d o ch o d z iły w ciąg u sek u n d y 4 z n a c z k i, czy li co c z w a rte z d ję c ie
S ło ń c a m ia ło z n a cz e k . W p ó ź n ie jsz y c h m o d e la ch , z g o d n ie z p ro je k te m
inż.
J. R o d k ie w icz a , p o d łą c z o n o n e o n ó w k ę .
Ekspedycja do Laponii Szwedzkiej w 1927 roku
Z a p ro je k to w a n e p rz e z B a n a ch ie w icz a c h ro n o k in e m a to g ra fy p o raz p ie r w ­
sz y z o s ta ły z a sto so w a n e d o o b serw a cji c a łk o w ite g o z a ć m ie n ia S ło ń c a , k tó re b y ło
w id o c z n e w d n iu 29 V I 1 92 7 ro k u w L a p o n ii S z w e d z k ie j. P rz y g o to w a n ia d o
e k sp e d y c ji ro z p o cz ę ły się na w ie le m ie się c y w cz e śn ie j. O p ró cz w y p o sa ż e n ia
in s tru m e n ta ln e g o w y m a g a ły z g ro m a d z e n ia n ie z b ę d n y c h fu n d u sz y . O s ta te c z n ie
e k sp e d y c ję firm o w a ło P o lsk ie T o w a rz y s tw o A stro n o m ic z n e (T. B a n a c h ie w ic z był
w ó w c z a s P re z e se m T o w a rz y stw a ), a n ie z b ę d n e g o w p a rcia fin a n s o w e g o u d z ielił
rz ą d re p re z e n to w a n y p rz ez w ic e p re m ie ra p ro f. K a z im ie rz a B artla.
W d n iu 1 7 V I 1 9 2 7 ro k u d z ie w ię ć s k rz y ń z e sp rz ę te m e k sp e d y c ji, w a ż ą ­
c y c h łą c z n ie 7 5 0 kg, ru sz y ło w p o d ró ż p rz e z B y to m (g ra n ica n ie m ie c k a ), B erlin ,
T ra lle b o rg , S to ck h o lm , G a lliv a re d o P o rju s w L a p o n ii S z w e d z k ie j. W cią g u k ilk u
d ni a p a ra tu rę ro z p a k o w a n o i u m ie sz c z o n o n a trz e ch sta n o w isk a ch :
1. P o rju s (A, = 1 9 °4 9 ', cp = 6 6 °5 7 /, H = 3 8 3 m n .p .m .),
2. Jo k k m o k k (A = 1 9 ° 5 T , cp = 6 6 ° 3 6 ', H = 251 m n .p .m .),
3. S k a lla rim (A = 2 0 °1 5 ', cp = 6 6 ° 3 T , H = 2 1 0 m n .p .m .).
S ta c ja P o rju s by ła p o ło żo n a nad rz ek ą S to ra L u leałv , b lisk o p ó łn o c n o -z a ­
c h o d n ie g o b rz e g u p asa z a ćm ien ia c a łk o w ite g o . O b se rw a to ra m i byli p ro f. T a d e ­
u sz B a n a c h ie w ic z i inż. S ta n isła w S tru z ik z K ra k o w a . P rz y p ie rw sz y m k o n ta k c ie
n ie b o b y ło cz y ste , n a to m ia st fazę c a łk o w ito ści film o w a n o p o p rz e z c h m u ry . Z d ję ­
cia o s ta tn ie g o k o n ta k tu n ie u d ały się.
Jo k k m o k k , gd zie z a ło ż o n o d ru g ą z e sta cji, z n a jd o w a ło się ok. 60 k m od
m a g is tra li k o le jo w ej, o b o k je z io ra V a ik ija u r. S ta c ja z n a jd o w a ła się b lisk o śro d k a
p a sa z a ć m ie n ia (ok. 3,3 k m ), p rz ez co m a k s y m a ln y cz a s c a łk o w ito ści w y n o sił
o k o ło 4 0 se k u n d . Je j z a ło g ę sta n o w ili: d r S ta n is ła w S z e lig o w sk i z W iln a , k tó ry
o b s łu g iw a ł ch ro n o g ra f, K a z im ierz K o rd y le w sk i, p e łn ią cy o d p o w ie d z ia ln ą ro lę
o p e ra to ra k a m e ry film o w ej, o raz d r E d w a rd S te n z , p ra co w n ik In sty tu tu M e te o ­
ro lo g ic z n e g o w G d y n i, k tó ry d o k o n y w a ł p o m ia ró w a k ty n o m e try c z n y c h . P o g o d a
b y ła d o b ra , je d y n ie tuż p rzed c a łk o w ito śc ią na n ie b ie p o ja w iło się tro ch ę ch m u r.
Z a o b s e rw o w a n o Jo w isz a i W eg ę.
N a trz e ciej stacji (S k a lla rim ), p o ło ż o n e j 20 k m na p o łu d n io w y w sch ó d od
Jo k k m o k k , o b serw a cje p ro w a d z ili: d r E u g e n iu sz R y b k a (w ó w c z a s je s z c z e a sy ­
s te n t O b s e rw a to riu m W a rsz a w sk ieg o ) i S ta n is ła w A n d ru sz e w sk i z P o z n a n ia . N a
84
JERZY M. KREIN ER
sta cji tej isto tn y m u tru d n ie n ie m w p racy o k a z a ły się k o m a ry , k tó re z m u s iły
o b s e rw a to ró w d o p ra cy w m a sk a ch m u ślin o w y ch . Z a c h m u rz e n ie b y ło z m ie n n e ,
a z d ję ć I i IV k o n ta k tu d o k o n a n o p o p rz e z ch m u ry .
N a k a ż d ej ze stacji b y ły d w a c h ro n o m e try , k tó re d w u k ro tn ie w cią g u d o b y
k o n tro lo w a n o , p o ró w n u ją c z sy g n a ła m i cza su n a d a w a n y m i z P a ry ż a na fali
18 9 0 0 m i 2 6 5 0 m , o raz z N a u e n k /B e r lin a na fali 3 1 0 0 m. Ju ż po z a ć m ie n iu
w y z n a c z o n o w sp ó łrz ę d n e g e o g ra ficz n e k aż d ej sta cji, u ż y w a ją c d o teg o ce lu p r z y ­
rz ą d u u n iw e rsa ln e g o H e y d e D re sd e n o śre d n icy k oła 14 cm i śre d n ic y o b ie k ty w u
3 cm .
P o w y w o ła n iu film ó w w K ra k o w ie o k a z a ło się, że w P o rju s i S k a lla rim
u d a ło się u c h w y c ić m o m en t I k o n tak tu , IV k o n ta k t z o sta ł z a o b s e r w o w a n y
w Jo k k m o k k i S k a lla rim , n a to m ia st zd ję cia ce n tra ln e j fazy z a ćm ie n ia u d a ły się
je d y n ie w Jo k k m o k k . O n e też sta n o w iły p o d sta w o w y m a te ria ł o b s e rw a c y jn y ,
n ie z w y k le sta ra n n ie i d o g łęb n ie o p ra co w a n y p ó ź n ie j p rz e z K a z im ie rz a K o rd y le w sk ie g o , k tó ry na tej p o d sta w ie u zy sk ał d o k to ra t o b ro n io n y w 1 9 3 2 ro k u
w U n iw e rsy te c ie Ja g ie llo ń sk im . W a rto w sp o m n ieć, że z n a cz n a cz ę ść p ra c y b y ła
w y k o n a n a p rz e z K. K o rd y łe w sk ie g o p rzy z a sto so w a n iu n ie co w cz e śn ie j w p r o ­
w a d z o n y c h p rz e z T. B a n a c h ie w ic z a krakow ian ów . W w y n ik u s z c z e g ó ło w e j a n a li­
z y film u , K o rd y le w sk i z id e n ty fik o w a ł łą cz n ie p o n a d 1 00 m o m en tó w z n ik a n ia
b ą d ź p o ja w ia n ia się p ereł B a ily 'e g o i d z ie len ia się sie rp a S ło ń ca . D z ię k i te m u , ż e
n a p o d sta w ie p ra c H a y n a m ó g ł o b licz y ć p ro fil b rz eg u K sięż y ca , m ó g ł też w y ­
z n a c z y ć z d u ż ą p re c y z ją m o m en ty II i III k o n tak tu . W a ż n y m e fe k te m p ra cy b y ło
p o d a n ie ró ż n icy w z g lę d n y ch p ro m ien i K sięży ca i S ło ń ca (z b a rd z o d o b rą d o k ła d ­
n o ścią ± 0 ,0 3 ") i w re sz c ie sa m e g o p ro m ien ia S ło ń ca z d o k ła d n o ścią ± 0 ,0 5 ".
E k s p e d y c ja d o S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h w 19 3 2 ro k u
C e le m n a stę p n e j p o lsk ie j e k sp e d y cji z a ćm ie n io w e j b y ły S ta n y Z je d n o c z o ­
ne, g d z ie c a łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń ca m iało n a stą p ić 31 V III 1 9 3 2 roku. Z a ć m ie n ie
to w z b u d z iło na tyle d u ż e z a in te re so w a n ie a stro n o m ó w , że n a w et te rm in k o ­
le jn e g o IV K o n g resu M ię d z y n a ro d o w e j U n ii A stro n o m icz n e j, k tó ry ro z p o cz ą ł się
2 IX 1 9 3 2 ro k u w C a m b rid g e (M ass.) d o sto so w a n o do d a ty z a ć m ie n ia . T y m
ra z e m s z e ro k o ść p a sa z a ćm ie n ia w y n o siła o k o ło 16 0 km , a m a k sy m a ln y c z a s
trw a n ia fa z y ca łk o w ito ści w y n o sił 104 sek u n d y . P rz y ję ty p rz e z T a d e u s z a B a n a ­
c h ie w ic z a p ro g ra m o b serw a cji o b e jm o w a ł (p o d o b n ie ja k w 1 9 2 7 ro ku ) film o ­
w a n ie z a ćm ie n ia c h ro n o k in e m a to g ra fa m i w celu w y z n a cz e n ia w z g lę d n y c h p o ło ­
ż e ń S ło ń ca i K s ięż y ca o ra z w z g lę d n y c h ro z m ia ró w tarcz.
Z n a c z n e k o sz ty p o d ró ż y sp ra w iły , że d o S ta n ó w Z je d n o c z o n y ch (d ro g ą
m o rsk ą ) w y sła n o je d y n ie d w a c h ro n o k in e m a to g ra fy , k tó re z a in s ta lo w a n o w B ayley 's H ill k o ło m iejsco w o ści A m e sb u ry (X = 7 0 ° 5 6 /W , cp = 4 2 ° 5 1 '), n ad rz e k ą
M e rrim a c, b lisk o A tla n ty k u o raz w C a m p K a ta h d in k oło m ia sta S o u th P o rtla n d
(X = 7 0 ° 1 5 'W , (p = 4 3 °3 8 '). O b a m iejsca , w y b ra n e z p o m o cą prof. S m ile y a , z n a j­
85
Polskie obserzoacje zaćmień Słońca
d o w a ły się b lisk o b rzeg u p asa ca łk o w ito ś ci, ab y e fe k t p ereł B a ily 'e g o był s z c z e ­
g ó ln ie w y ra ź n y . N a p ierw sz ej z w y m ie n io n y ch sta cji (B a y ley 's H ill) o b se rw a c je
p ro w a d z ili T. B a n a ch ie w icz i Jó z e f W itk o w sk i z P o z n a n ia , na d ru g iej stacji
w sp o m n ia n y C h a rle s S m ile y z O b s e rw a to riu m L ad d U n iw e rsy te tu B ro w n a .
W
B a y le y 's H ill ze w z g lę d u na ch m u ry n ie u d a ło się z a o b s e rw o w a ć
p o cz ą tk u z a ćm ie n ia (19,21 U T ), n a to m ia s t II i III k o n ta k t s film o w a n o w ca ło ści,
u z y s k u ją c o k o ło 1 3 0 0 z d jęć. Z a ra z p o III k o n ta k cie n ieb o z a c h m u rz y ło się c a łk o ­
w icie. C z a s trw an ia z a ćm ien ia ca łk o w ite g o w y n ió sł 62 se k u n d y . M im o n ie w ie l­
kiej a k ty w n o ści sło n ec z n ej d o b rz e b y ła w id o cz n a n iew ie lk a k o ro n a . N a d ru g iej
sta cji, g d z ie zn a jd o w a li się a stro n o m o w ie a m e ry k a ń scy , n ieb o b y ło ca ły c z a s z a ­
ch m u rz o n e .
N ie ste ty , p o za k ró tk im s p ra w o z d a n ie m z e k sp e d y c ji, u z y sk a n y m a te ria ł
o b s e rw a c y jn y n ie d o cz e k a ł się s ta ra n n e g o o p ra co w a n ia i p u b lik a cji.
E k s p e d y c ja do G r e c ji, n a S y b e r ię i d o Ja p o n ii w 1 9 3 6 ro k u
Z n a jw ię k sz y m ro z m a ch e m b y ła z o rg a n iz o w a n a trz e cia e k sp e d y c ja z a ć ­
m ie n io w a , w k tó rej w z ię li u d z ia ł p rz e d sta w icie le n iem a l w sz y stk ich o śro d k ó w
a s tro n o m ic z n y c h w P o lsce. T a k się z ło ż y ło , że w d n iu 19 V I 1 9 3 6 ro k u p as c a ł­
k o w ite g o z a ć m ie n ia S ło ń ca p rz e b ie g a ł g łó w n ie p rz e z lą d y , od G re cji p rz e z ca łą
A z ję a ż p o Ja p o n ię , to też w y ją tk o w o d u ż o e k sp e d y cji z o rg a n iz o w a n o ce le m
o b se rw a c ji teg o n ie co d z ie n n e g o z ja w isk a . B a n a ch ie w icz w y b ra ł cz te ry m iejsca d o
p rz e p ro w a d z e n ia o b serw a cji:
1.
K e ra te a w p o b liż u A ten (G recja) (X = 2 4 °0 0 ', (p = 3 7 °4 8 '),
2.
T h o lo p o ta m i na w y sp ie C h io s (G recja ) (A, = 2 6 °0 2 ', (p = 3 8 ° 1 8 '),
3.
O m sk n a S y b e rii (R o sja) (X = 7 3 ° 1 9 ', (p = 5 5 °0 1 '),
4.
T su b e tsu w p ó łn o cn o -w sc h o d n ie j cz ę ści w y sp y H o k k a id o (Ja p o n ia )
(X = 1 4 4 °0 2 ', cp = 4 3 °4 2 ').
O b se rw a to ra m i w
K e ra te a
b y li:
T ad eu sz
B a n a c h ie w ic z
i m g r S te fa n
P io tro w sk i z K ra k o w a , d r W ło d z im ie rz Z o n n z W iln a o raz o p e ra to r film o w y
p. W y sz o m irsk i. N a w y sp ie C h io s o b se rw a cje p ro w a d z ili: d r K a z im ie rz K o rd y lew sk i i p ro f. E u g e n iu sz R y bk a (L w ó w ), d o O m sk a p o je ch a li: p ro f. Jó z e f W it­
k o w sk i i d r F ry d e ry k K o eb ck e z P o z n a n ia o ra z d r E d w a rd S te n z z W a rsz a w y .
W Ja p o n ii o b se rw a c je p ro w a d z ił d r T a d e u s z O lcz a k z W o jsk o w e g o In sty tu tu
G e o g ra fic z n e g o w W arsz a w ie .
P rz ed e k sp e d y cją w sz y stk ie ch ro n o k in e m a to g ra fy u d o sk o n a lo n o , m ięd z y
in n y m i w p ro w a d z a ją c e le k try cz n y p rz e su w ta śm y film o w e j, a cz a s (w g p o m y słu
inż. J. R o d k iew icz a ) z n a cz o n o b ły sk a m i n e o n ó w k i (ste ro w a n e j ch ro n o m e tre m )
b e z p o śr e d n io na taśm ę film o w ą. P rz ed e k sp e d y c ją sk o n stru o w a n o je s z c z e je d e n
c h ro n o k in e m a to g ra f (p rz e z n a cz o n y n a sta cję w K e ra te a ), tak że łą cz n ie c z te ry
teg o ty p u in stru m e n ty m iały o b se rw o w a ć z a ćm ien ie . N a stacji w K e ra te a u m ie s z ­
86
JERZY M. KREINER
c z o n o też na sp e c ja ln e j m o n tu rz e e k sp ed y cy jn ej a stro g ra f z d w ie m a k a m e ra m i
1 4 2 / 2 8 4 m m , ce le m sfo to g ra fo w a n ia k o ro n y sło n ecz n ej. F ilm o w a n ie o d b y w a ło
się p o ż y c z o n y m i a p a ra ta m i firm D eb rie i A sk a n ia -W e rk e
N a jle p sz e w a ru n k i o b se rw a cy jn e p a n o w a ły na w y sp ie C h io s. W K e ra te a
b y ła g o rsz a p rz e jrz y sto ść p o w ietrz a (w obu m iejsca ch z a ć m ie n ie b y ło w id o cz n e
w k ró tc e po w sch o d z ie S ło ń ca ). W O m sk u u tru d n ia ły o b se rw a c je c ie n k ie ch m u ry
cirro stra tu s, n a to m ia st w T su b e tsu w Ja p o n ii n ieb o b y ło c a łk o w icie z a c h m u rz o n e .
0
s z c z e g ó ln y m p ech u m ógł m ó w ić a n g ielsk i a stro n o m , p ro f. F .J.M . S tra tto n
z C a m b rid g e , k tó ry w y b ra ł się na o b se rw a c je d o K a m isz a ri w o d le g łe j Ja p o n ii,
1 p o raz sz ó sty z rz ęd u n ie m iał sz cz ę śc ia d o o b serw a cji c a łk o w ite g o z a ć m ie n ia
S ło ń ca .
U z y sk a n y w G re cji film b y ł d e m o n stro w a n y n a z e b ra n iu
naukow ym
w O b s e rw a to riu m K ra k o w sk im w d niu 6 XI 1 9 3 6 ro k u , a n a s tę p n ie n a p o s ie ­
d z e n iu w P o lsk ie j A k a d e m ii U m ie ję tn o ści w d n iu 10 XI 1 936. N ie ste ty , p o d o b n ie
ja k w p rz y p a d k u z a ć m ie n ia w 1 9 3 2 ro k u , nie u k a z a ło się d o g łę b n e o p ra c o w a n ie
a s tro m e try c z n y c h w y n ik ó w o b serw a cji. N ieja k o u b o cz n y m p lo n e m e k sp e d y c ji
b y ły licz n e o b se rw a cje w iz u a ln e g w iaz d z m ie n n y c h , d o k o n a n e p rz e z K a z im ie rz a
K o rd y le w s k ie g o na w y sp ie C h ios.
Obserwacje korony słonecznej w trakcie zaćmienia z 1936 roku
Ja k ju ż w sp o m n ia n o , w K e ra te a k /A t e n o p ró cz ch ro n o k in e m a to g ra fu był
u sta w io n y ró w n ież p o d w ó jn y a s tro g ra f Z eissa z o b ie k ty w a m i „ E rn o s ta r " o ś re d ­
n ic y 142 m m o o g n isk o w y ch 284 m m . I^rzyrząd em ty m (sto su ją c o d p o w ie d n ie
filtry ) d r W ło d z im ie rz Z o n n w y k o n a ł serię fo to g ra fii k o ro n y sło n e c z n e j na p ły ­
ta c h „ A g fa Iso c h ro m " w d w u b a rw a ch : c z e rw o n ej o raz żółtej. P rzy n ie ru c h o m y m
in s tru m e n c ie c z a s n a św ie tla n ia w y n o sił 1 sek u n d ę.
M im o n ie z b y t s p rz y ja ją cy ch w a ru n k ó w o b serw a cji (S ło ń ce b y ło z a le d w ie
9° n a d h o ry z o n te m ) ja k o ś ć u z y s k a n y c h fo to g ra fii b y ła d o b ra , co p o z w o liło na
d o k o n a n ie b a d a ń fo to m e try c z n y c h . O b s e rw o w a n e c a łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń c a
p r z y p a d ło o k o ło ro k u p rz e d k o le jn y m m a k s im u m a k ty w n o ś c i, to te ż k o ro n a
b y ła b a rd z o ro z le g ła . W b a rw ie c z e rw o n e j k o ro n a m ia ła p ro m ie ń ró w n y 7
p ro m ie n io m s ło n e c z n y m , w b a rw ie ż ó łte j je j p ro m ie ń b y ł 5 -k ro tn ie w ię k s z y od
p ro m ie n ia S ło ń c a . D a lsz a a n a liz a z d ję ć p o k a z a ła , że w b a rw ie c z e r w o n e j n a ­
s tę p u je z n a c z n ie s z y b s z e z m n ie js z a n ie się ja s n o ś c i k o ro n y (p o c z ą w s z y od b r z e ­
gu z a s ło n ię te j ta rcz y S ło ń c a ) n iż w b a rw ie ż ó łte j. N a s p o r z ą d z o n y c h p rz e z
Z o n n a iz o fo ta c h w y ra ź n ie w id a ć a s y m e trię b u d o w y k o ro n y , z a le ż n ą od k ą ta
p o z y c y jn e g o , p rz y c z y m w p o b liż u ró w n ik a s ło n e c z n e g o ja s n o ś ć k o r o n y b y ła
w ię k sz a .
U z y sk a n e a stro g ra fe m fo to g ra fie z a ćm ie n ia S ło ń ca b y ły ta k ż e p o d sta w ą
in n ej in te re su ją c e j p ra cy W ło d z im ie rz a Z o n n a na tem at z m ian z a c h o d z ą c y c h
w k o ro n ie w k ró tk ich in te rw a ła ch cz asu . W tym celu W . Z o n n p o ró w n a ł s z c z e ­
87
Polskie obserwacje zaćmień Słońca
g ó ło w y k sz ta łt k o ro n y s fo to g ra fo w a n y w G re cji o k o ło 3 h5 0 m U T ze z d ję cia m i
u z y s k a n y m i ok. 6 h2 0 m U T (a w ięc d w ie i pół g o d z in y p ó ź n iej) w Ja p o n ii na
w y sp ie H o k k a id o p rz ez e k sp e d y c ję z U n iw ersy te tu z T o k io (M . K a b u ra k i). D o ­
ty ch cz a s p rz y p o ró w n y w a n iu w y g lą d u k o ro n y n a jcz ę śc ie j sta ra n o się o d s z u k a ć
p e w n e ch a ra k te ry s ty c z n e sz cz e g ó ły i m ie rz o n o ró ż n ice w ich p o ło ż e n ia c h na
ró ż n y c h fo to g ra fia ch . Je d n a k ż e m e to d a ta cz ę sto z a w o d z iła ze w z g lę d u na tru d ­
n o ści w z n a le z ie n iu w y ra ź n y c h , d o b rz e o k re ślo n y c h sz cz eg ó łó w . D la teg o też
Z o n n d la p rz e a n a liz o w a n ia z m ia n w k o ro n ie p o ró w n a ł iz o fo ty fo to g ra fii z a ć ­
m ien ia S ło ń c a o b se rw o w a n e g o w G recji i Ja p o n ii. S z c z e g ó ło w a a n a liz a d o s tę p ­
n e g o m a te ria łu o b se rw a c y jn e g o d o p ro w a d z iła a u to ra d o k o n k lu z ji, że w y g lą d
k o ro n y z m ie n ił się b a rd z o n ie z n a cz n ie , p rz y cz y m n a jw ię k sz e z m ia n y z a istn ia ły
w c z ę ś c ia c h o d le g ły ch od śro d k a S ło ń ca o d w a p ro m ien ie . T e z m ia n y o d p o ­
w ia d a ły ru c h o m m a terii o p rę d k o ści o k o ło 14 k m /s . O b s e rw o w a n e z m ia n y n ie
m ia ły z w ią z k u z ro ta cją S ło ń c a , a ich c h a ra k te r był ra cz ej p rz y p a d k o w y .
Zaćmienie w dniu 30 V I 1954 roku
Je d y n e c a łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń ca w id o cz n e w P o lsce w X X w iek u n a s tą ­
p iło o k o ło g o d z in y 14 w d n iu 30 V I 1 9 5 4 ro k u . P as ca łk o w ito ści b ieg ł od S k a n ­
d y n a w ii p o p rz e z M o rz e B a łty ck ie , L itw ę, B ia ło ru ś, R o sję, w k ieru n k u K a u k a ­
zu , o b e jm u ją c w n ie w ie lk im sto p n iu S u w a ls z c z y z n ę . W sz y stk ie p o lsk ie o śro d k i
a s tro n o m ic z n e , a ta k ż e w ielu m iło śn ik ó w
a stro n o m ii, p ra g n ę ły w y k o rz y s ta ć
w y ją tk o w ą o k a z ję o b serw a cji z a ćm ie n ia z te ry to riu m P o lsk i, to też w re jo n w i­
d o cz n o ści z a ć m ie n ia ca łk o w ite g o p rz y b y ło w ie le ty sięcy osób.
N a u k o w y p ro g ra m o b se rw a c ji, o p ra co w a n y w u z g o d n ie n iu z p ro f. E u g e ­
n iu sz e m R y b k ą , k ie ro w n ik ie m p o lsk ich e k sp e d y c ji z a ć m ie n io w y c h , p rz e w id y w a ł
m ię d z y in n y m i:
1) b a d a n ia p rz y ćm ie n ia b rz e g o w e g o ta rcz y sło n ec z n ej,
2) o b s e rw a c je ch ro m o sfe ry sło n ec z n ej i jej w id m a ,
3) p o m ia ry p o la ry z a c y jn e ,
4) w y z n a c z e n ie m o m en tó w k o n ta k tó w i w z g lę d n y c h śre d n ic ta rcz S ło ń c a
i K s ię ż y ca ,
5) o b s e rw a c je g e o fiz y cz n e ,
6) p o m ia ry ra d io p ro m ie n io w a n ia .
Ja k o m iejsca o b serw a cji w y b ra n o n a stę p u ją ce m iejsco w o ści:
1. W iż a jn y , n ad je z io re m o tej sa m ej n a z w ie nad sa m ą g ra n icą ra d z ie c k ą ,
o k o ło 35 k m na p ó łn o c od S u w a łk ,
2. T ra k is z k i, n iew ie lk ą w ieś w p o b liż u P u ń sk a , o k o ło 30 k m na p ó łn o cn y
w sch ó d od S u w a łk ,
3. O g ro d n ik i, p o ło ż o n e b lisk o g ra n icy z L itw ą (w ó w cz a s Z S R R ), o k o ło 43 km
na w sch ó d od S u w a łk .
JERZY M. KREINER
88
W s a m y c h S u w a łk a ch z n a jd o w a ła się ce n tra la k o o rd y n u ją ca p ra cę w s z y ­
stk ich sta cji o b se rw a cy jn y c h , n a to m ia st w S e jn a ch p o d k ie ru n k ie m d r. Ja n a G a ­
d o m sk ieg o sw o je o b se rw a cje p ro w a d z ili m iło śn icy a stro n o m ii. T a m też b y ła n a j­
lep sz a p o g o d a .
P o n a d to liczn a g ru p a p o lsk ich a stro n o m ó w (g łó w n ie z T o ru n ia i W r o ­
cław ia) na cz e le z p ro f. W ilh e lm in ą Iw a n o w sk ą w y je c h a ła d o N a lc z y k a (rejo n
K a u k a z u ) w Z w ią z k u R a d z ie ck im . T a m je d n a k ż e u le w n y d e sz cz u n ie m o ż liw ił
ja k ie k o lw ie k o b serw a cje .
P o g o d a w re jo n ie z a ćm ie n ia b y ła z m ien n a . W W iż a jn a ch , g d z ie o b se rw a c je
p ro w a d z ili a stro n o m o w ie w ro cła w sc y z prof. Ja n e m M e rg e n ta le re m , o ra z k ilk u
a stro n o m ó w w a rsz a w s k ich i to ru ń sk ich , u d ało się u z y sk a ć fo to g ra fie fazy c z ę ś ­
cio w e j, n a to m ia s t o b se rw a cje fa z y ca łk o w ite j u n ie m o ż liw iła g ęsta c h m u ra , k tó ra
u stą p iła tu ż p rz ed III k o n ta k tem . W T ra k isz k a c h , g d z ie o b s e rw a c je p ro w a d z ili
g łó w n ie
a stro n o m o w ie
p o z n a ń scy
z p ro f. Jó z e fe m
W itk o w sk im
i g e o fiz y cy
z W a rsz a w y , u z y sk a n o c h ro n o k in e m a to g ra fe m je d y n ie n ie w ie lk ą c z ę ść z p la n o ­
w a n y ch k ilk u se t fo to g ra fii z a ćm ien ia . N ieco lep sza p o g o d a p a n o w a ła w O g ro d ­
n ik a ch , g d z ie p od k ie ru n k ie m doc. K a z im ierz a K o rd y le w sk ie g o u d a ło się z r e a li­
z o w a ć z a p la n o w a n y p ro g ra m film o w a n ia z a ćm ie n ia c h ro n o k in e m a to g ra fe m , ja k ­
k o lw ie k z n a cz n a cz ę ść z d ję ć b y ła w y k o n a n a p o p rz e z lek k ie ch m u ry . W O g ro d ­
n ik a ch ró w n ież fo to g ra fo w a n o p rz e b ie g z a ćm ie n ia p rz y w ie z io n y m z K ra k o w a
a stro g ra fe m .
O p ró c z o b serw a cji n a z ie m n y ch , c a łk o w ite z a ć m ie n ie S ło ń ca w d n iu 3 0 V I
1 9 5 4 ro k u b y ło ró w n ież o b se rw o w a n e z p o k ła d u sp e c ja ln e g o sa m o lo tu . Z in ic ja ­
ty w ą teg o ty p u o b serw a cji w y stą p ili a stro n o m o w ie w a rsz a w scy : d oc. K o n ra d
R u d n ick i i m g r M a cie j B ielick i. D z ię k i p o m o cy w ła d z w o jsk o w y c h u d a ło się w y ­
n ają ć sa m o lo t, k tó ry w m o m en cie z a ć m ie n ia z a b ra ł na p o k ła d g ru p ę 8 a s tro n o ­
m ów o ra z 2 o p e ra to ró w film o w y ch (nie licząc k ilk u o so b o w e j z a ło g i) i w z n ió sł się
p o n a d w a rstw ę c h m u r na w y so k o ść 5 2 0 0 m n .p .m . G ru p a „ lo tn ic z a " w s p ó ł­
p ra c o w a ła z g ru p ą n a z iem n ą (k iero w a n ą p rzez W o jcie ch a K rz e m iń sk ie g o ), k tó ra
p ro w a d z iła o b se rw a c je z o k o lic S u w a łk . C e lem n a u k o w y m ca łe g o p rz e d s ię ­
w z ię cia b y ło z a o b s e rw o w a n ie la ta ją cy c h cien i, ry su n k i i fo to g ra fie k o ro n y s ło ­
n e cz n e j, a tak że o b se rw a c je ru ch u cien ia K sięż y ca na p o w ierz ch n i Z iem i lub na
c h m u ra c h (w z a le ż n o śc i od p o g o d y ). B rak d o św ia d c z e n ia w p ro w a d z e n iu teg o
ty p u o b serw a cji sp ra w ił, iż u d a ły się one ty lk o cz ę ścio w o . P o d sta w o w ą p rz e ­
sz k o d ą w o b se rw a c ja c h o k a z a ły się n ie sta b iln o ść ru ch u i d rg a n ia sa m o lo tu , je g o
z w ro ty , a ta k ż e w ia tr i n isk a te m p e ra tu ra (o k o ło -1 5 ° C ), w y n ik a ją ca z k o n ie c z ­
n o ści u ch y le n ia o k ie n w tra k cie o b serw a cji.
Z ja w isk o
la ta ją cy c h
cien i
p ró b o w a n o
z a o b s e rw o w a ć
na
p o w ie rz c h n i
s k rz y d eł sa m o lo tu . N ie ste ty ani w iz u a ln ie , ani d ro g ą fo to g ra ficz n ą z ja w isk a te g o
n ie u d a ło się d o strz e c. N a to m ia st u z y sk a n o d o b re ry su n k i k o ro n y sło n e c z n e j,
k tó ra z tej w y so k o ści b y ła o w iele b a rd z ie j w y ra z ista n iż z p o w ie rz ch n i Z ie m i,
g d z ie p o d o b n e o b se rw a c je p ro w a d z iła g ru p a W . K rz e m iń sk ie g o .
1.
C h ro n o k in em atog raf w dużej sali O bserw atoriu m A stro n o m iczn eg o UJ (ok. 1970 r.).
Fot. J. K reiner
2.
P rzed n ia część tubusu ch ro n ok in em atog rafu z od no to w anym i m iejscam i obserw acji
(ok. 1970 r.). Fot. J. K reiner
3. C h ro n o k in em atog raf p rzy go tow an y do o b serw acji w 1927 roku. Fot. T. B anachiew icz
4. Stacja O b serw acy jn a w Jo k k m o k k (1927 r.). P rzy ch ro n o k in em ato g rafie K. K ord ylew sk i
5.
Stacja o bserw acy jn a w Skällarim (1927 r.)
6. Stacja o bserw acy jn a w B ay le y ’s Hill k /A m e s b u ry (1932 r.).
Z praw ej prof. T. B anachiew icz
7. O b se rw a cje całk ow iteg o zaćm ien ia w O m sku na Syberii (1936 r.). Przy ch ro n ok in em atog rafie J. W itkow ski (z p raw ej) i F. K oebcke. Fot. E. Stenz
8. Przy ch ro n ok in em ato g rafie o og n isk o w ej 178 cm w K eratea к / A ten (1936 r.)
stoją W . Z onn (z lew ej) i S. P iotrow ski. Fot. T. B anachiew icz
9. W ło d zim ierz Z onn przy astro g rafie 1 4 2 /2 8 4 m m w K eratea k /A te n .
Fot. T. B anachiew icz
89
Polskie obserumcje zaćmień Słońca
M im o s k ro m n y c h w y n ik ó w o b se rw a c ji, w y n ik a ją c y c h z n ie n a jle p sz e j p o ­
g o d y , z o rg a n iz o w a n e e k sp e d y cje p rz y n io sły w y m ie rn e k o rzy ści. P o raz p ierw sz y
z a p la n o w a n o b o g a ty p ro g ra m
o b serw a cji a stro fiz y c z n y ch , d o k tó ry ch s k o n ­
s tru o w a n o o d p o w ie d n ie in stru m en ty , a sa m e p rz y g o to w a n ia w cią g n ę ły d o p racy
n a u k o w e j z n a c z n ą liczb ę m ło d y ch a stro n o m ó w , k tó rz y z ok azji z a ć m ie n ia w 1 954
ro k u s z e rz e j z a in te re so w a li się z a g a d n ie n ia m i a stro fiz y cz n y m i.
N a to m ia st w K ra k o w ie p o raz p ierw sz y w P o lsce O le g C z y ż e w sk i, J. de
M ezer i A dam
S trz a łk o w sk i p rz e p ro w a d z ili ra d io w e o b se rw a cje z a ćm ie n ia
S ło ń c a . O b se rw a c ji ty ch d o k o n a n o n ie d a w n o sk o n stru o w a n y m ra d io te le sk o p e m
o śre d n ic y a n te n y 5 m i o g n isk o w ej 2 m , k tó ry b y ł u sta w io n y na s z cz y cie je d n e g o
z b y ły c h fo rtó w a u stria c k ic h („ F o rt S k a ła ") o ta cz a ją c y ch K ra k ó w . N a fali 90 cm ,
w k tó rej p ro w a d z o n o o b se rw a cje , śre d n ica S ło ń ca je st w ię k sz a n iż w św ietle
w id z ia ln y m , to też n ie m ia ło isto tn e g o z n a c z e n ia , cz y o b se rw a cje z ja w isk a b y ły
p ro w a d z o n e w K ra k o w ie, c z y na S u w a ls z c z y ź n ie , g d y ż w ob u p rz y p a d k a c h
z a ć m ie n ie o b se rw o w a n e na fa la ch ra d io w y ch m ia ło c h a ra k te r o b rą cz k o w y . Z e
w z g lę d ó w te ch n icz n y ch o b se rw a c je z a ćm ie n ia ro z p o c z ę to z p e w n y m o p ó ź n ie ­
n ie m , to te ż u z y s k a n o je d y n ie k rz y w ą p r z e d s ta w ia ją c ą n a ra s ta ją c y s tru m ie ń
ra d io p ro m ie n io w a n ia .
Zakończenie
O sta tn ią sw ą p o d ró ż o d b y ł je d e n z c h ro n o k in e m a to g ra fó w
d o R u sse
w B u łg a rii, g d z ie p rz e b ie g a ł p as ca łk o w ito ści w d n iu 15 II 1961 ro k u . W w y ­
p ra w ie w z ięli u d z ia ł p rof. E u g e n iu sz R y b k a , d y re k to r O b s e rw a to riu m A s tro n o ­
m ic z n e g o U J, o ra z m g r W iesła w W iśn ie w sk i, st. a sy sten t w O b se rw a to riu m . N ie ­
s te ty b ra k p o g o d y u n ie m o ż liw ił o b serw a cje .
W s p ó łcz e śn ie , od stro n y n a u k o w e j, o b se rw a c je ca łk o w ity ch z a ć m ie ń S ło ń ­
ca z n a c z n ie z a tra c iły sw e z n a cz e n ie . U z y sk iw a n e d a w n ie j w y n ik i a stro m e try c z n e
z o s ta ły z a s tą p io n e w ie lo k ro tn ie d o k ła d n ie jsz y m i p o m ia ra m i ra d a ro w y m i i la se ­
ro w y m i. K o ro n o g ra fy , m im o p e w n y c h o g ra n icz e ń , u m o ż liw iły b a d a n ia k oron y
sło n e c z n e j p o za z a ćm ien ia m i. W iele w y n ik ó w , u z y sk iw a n y ch d a w n ie j z o b s e r­
w a cji c a łk o w ity c h z a ćm ień S ło ń c a , m o że b y ć tera z o trz y m a n y c h z o b serw a cji
s a te lita rn y c h .
N ie o z n a cz a to je d n a k , że u sta ło z a in te re so w a n ie ca łk o w ity m i z a ć m ie ­
n ia m i S ło ń ca . T o je d n o z n a jw sp a n ia lsz y ch z ja w isk p rz y ro d y n a d a l p rz y cią g a
w ie lo m ilio n o w e tłu m y o b se rw a to ró w , a w śró d n ich n ie b ra k u je a stro n o m ó w .
Wybrana literatura
A.S. [Adam Strzałkow ski], Pierwsze w Polsce obserwacje radioastronomiczne, Urania, t. XXV
(1954), s. 341.
Banachiew icz T., O zaćmieniu Słońca 29 czenoca 1927 r., Spraw. PAU, t. 32 (1927), nr 1, s. 16.
90
JERZY M. KREIN ER
Banachiew icz T., Spraioozdanie prowizoryczne z polskich ekspedycji na zaćmienie Słońca w dniu
19 czerwca 1936 r., Spraw. PAU, t. 41 (1936), nr 7, s. 195.
Borkowski K., Solar eclipses in Poland, 900-2000, Postępy Astronautyki, t. 22 (1989), s. 99.
Kordylewski K., Polska wyprawa do Laponii Szwedzkiej dla obserzoacji całkowitego zaćmienia
Słońca z 29 czerwca 1927 roku, Acta Astronómica, ser. b, vol. 1 (1932), s. 133.
M ergentaler ]., Zaćmienioioe kłopoty astronomów, Urania, t. XXVI (1955), s. 74.
Rudnicki K., O celowości ekspedycji lotniczych dla badania zaćmienia Słońca, Postępy Astro­
nom ii, t. 3 (1955), s. 98.
Rybka E., Zanjs historii astronomii w UJ, [w:] Studia z dziejów katedr Wydziału M at.-Fiz.Chem. UJ (1966), s. 13-56.
Rybka E., Rybka P., Historia astronomii w Polsce, t. II, Ossolineum, W rocław 1983.
Sobotko P., O zaćmieniach Słońca i Księżyca obserwowanych przez M ikołaja Kopernika,
Kw artalnik Historii Nauki i Techniki, t. 36 (1991), nr 3, s. 153.
Stenz E., O ekspedycji astronomicznej do obserzoacji całkowitego zaćmienia Słońca 29 VI 1927
w Laponii, Urania, R. VI (1927), nr 3, s. 65.
W itkowski ]., W ypraioa polska do Ameryki na zaćmienie Słońca 1932 r., Urania, t. XII (1933),
nr 1, s. 17.
Zonn W., „A photometric study o f two solar corona photographs", Acta Astronóm ica, ser. a,
vol. 3 (1937), s. 135.
Zonn W., „On the changes zoithin the solar corona during the eclipse o f 1936 June 19lh", Acta
Astronómica, ser. c, vol. 4 (1939), s. 1.