KSIĘGA CZWARTA KOŚCIÓŁ TRIUMFUJĄCY

Fundacja im. Karlheinza Deschnera przedstawia...
Karlheinz Deschner
I znowu zapia kur
tom 2
11
KSI GA CZWARTA
KO CIÓ TRIUMFUJ CY
Narz dzia w adzy pa stwowej zacz y z czasem s u!y"
Ko#cio owi, ten za# uzale!ni si od pa stwa. Ale tragiczniejszy
jest fakt, !e ujawni a si wówczas ludzka niedoskona o#":
prze#ladowani zamieniaj* si w prze#kladowców.
Teolog Carl Schneider1
12
13
CZ
PIERWSZA
EPOKA KONSTANTYNA I SPÓR O TRÓJC
WI T
14
15
Rozdzia 47
Konstantyn — pierwszy rycerz Chrystusa
Ilekro" jaki# w adca uznawa ten czy inny Ko#ció za korporacj ,
za wspólnot obdarzon* pewnymi przywilejami, za osob licz*c*
si w #wiecie mieszcza skim, tylekro" równa o si to decyzji o
nieodwracalnym zniszczeniu danego Ko#cio a i oznacza o
inauguracj tego procesu.
Teolog Schleiermacher2
Najwa!niejsz* innowacj* strukturaln* w#ród ró!nych reform Dioklecjana
okaza o si zapocz*tkowanie tetrarchii — rz*dów czterech cesarzy, co mia o
zapewni" spójno#" ogromnego imperium.
Pierwszym krokiem by o mianowanie w roku 286 Maksymiana, jednego z
dowódców armii, regentem Cesarstwa Zachodniego, podczas gdy sam
Dioklecjan, senior augustus, mia pod sw* w adz* Wschód. Kiedy na terenach
pogranicznych zacz y si wi ksze niepokoje, obaj augusti wyznaczyli po
jednym pod-cesarzu z tytu em cezara: dla Wschodu Galeriusza, dla Zachodu
Konstancjusza, i w roku 305, gdy Dioklecjan i Maksymian dobrowolnie zrzekli
si w adzy, dotychczasowi podcesarze zostali ich nast pcami.
Konstantyn, syn Konstancjusza, urodzi si oko o roku 285 w Naissusie
(Niszu) w pobli!u dzisiejszej Sofii. Rodowód jego ojca — któremu Konstantyn
przypisywa pó>niej pochodzenie od cesarza Klaudiusza II, wys awianego jako
zwyci zca Gotów — by nieznany. Równie! matka Konstantyna, #wi ta Helena,
w 324 roku uhonorowana tytu em cesarzowej, nie rozpocz a swojej kariery,
wbrew temu, co niebawem zacz to twierdzi", w roli córki jednego z w adców
brytyjskich, lecz jako stabularia (karczmarka) na Ba kanach3 oraz konkubina
cesarza Konstancjusza. Ten, w trosce o swoj* przysz o#", odtr*ci j* z czasem,
by po#lubi" pasierbic cesarza Maksymiana.
M ody Konstantyn, który wiele podró!owa i by #wiadomy rosn*cej
pot gi chrze#cija stwa, od czasu mianowania jego ojca
16
cezarem przebywa na Wschodzie u Dioklecjana i Galeriusza, niewykluczone,
!e jako zak adnik. Ale w kilka miesi cy po abdykacji Dioklecjana pospiesznie,
jak gdyby ucieka , ruszy do swego ojca, a gdy ten 25 lipca 306 roku zmar w
Eboracum, dzisiejszym Yorku (Anglia), ju! w dniu jego #mierci zosta przez
armi wybrany nowy augustus — w a#nie m ody Konstantyn. Galeriusz uzna
go jednak, i s usznie, tylko za cezara, natomiast nowy augustus Zachodu to
odt*d, uznany przez Galeriusza zgodnie z dioklecja sk* sukcesj* tronu, Sewer,
dotychczasowy podcesarz Konstancjusza.
Niemal!e równocze#nie zosta w Italii przez pretorian obwo any cezarem
Maksencjusz, syn cesarza Maksymiana, który abdykowa razem z
Dioklecjanem. Kiedy ten niebawem pokona Sewera, Zachód znalaz si pod
rz*dami dwóch uzurpatorów: Konstantyn sprawowa w adz nad Gali* i
Brytani*, Maksencjusz — nad Itali*, Hiszpani* i Afryk*.
Prawdopodobnie ju! wkrótce Konstantyn zapragn* rozci*gn*" sw*
w adz na Rzym i w ogóle po o!y" kres systemowi tetrarchicznemu. Wiosn*
312 roku wtargn* do Italii, a 28 pa>dziernika tego! roku pokona Maksencjusza
u bram Rzymu, w pobli!u Pons Milvius, obecnego Ponte Molle. Podczas
ucieczki przez za amuj*cy si most dla statków Maksencjusz uton* razem z
wieloma swoimi !o nierzami w Tybrze. Pó>niej Konstantyn pozby si jeszcze
syna Maksencjusza oraz niektórych zwolenników swego adwersarza, po czym
dzi ki Senatowi on w a#nie zostaje cesarzem najwy!szym rang* i otrzymuje
tytu : maximus augustus4.
Ko#ció przedstawi zwyci stwo Konstantyna nad Maksencjuszem jako
triumf Boga chrze#cijan nad poga stwem, a przyda y si do takiej prezentacji
nabo!ne zmy#lenia, które bywaj* i dzisiaj upowszechniane5. W istocie jednak
Konstantyn nie by wówczas bojownikiem o chrze#cija stwo. Wcze#niej
bowiem w a#nie dzi ki
wspania omy#lno#ci
Maksencjusza usta y
prze#ladowania, Ko#ció odzyska swoje mienie, zosta y umo!liwione wybory
kap anów, powsta y nowe cmentarze i bazylika. Niektóre z zas ug Maksencjusza
dla Ko#cio a przypisano pó>niej Konstantynowi6.
Po kl sce Maksencjusza Konstantyn mia jeszcze do czynienia z dwoma
w adcami Wschodu: Maksyminem Daj* i Licyniuszem. Z tym ostatnim zawar
przed atakiem na Maksencjusza sojusz, odnowiony po zwyci stwie i ewidentnie
wymierzony przeciw Maksyminowi.
W lutym 313 roku Konstantyn i Licyniusz og osili wspólnie w Mediolanie
poszerzon* wersj dekretu z roku 311, który
17
zapewnia wszystkim poddanym pe n* swobod religijn* oraz nakazywa zwrot
wszelkich ko#cielnych budynków i maj*tków ziemskich7. Poza tym Konstantyn
zwi*za Licyniusza jeszcze #ci#lej ze sob*, wydaj*c za niego sw* siostr
Konstancj ; by o to typowe ma !e stwo polityczne, które zmusi o Konstancj
nawet do adoptowania ch opca sp odzonego przez Licyniusza z pewn*
niewolnic*.
Zaledwie w dwa miesi*ce po mediola skim spotkaniu Konstantyna z
Licyniuszem, ten ostatni stoczy bitw z drugim w adc* Wschodu, Maksyminem
Daj*. Maksymin poniós sromotn* kl sk , z trudem wydosta si z pola bitwy w
przebraniu niewolnika i na jesieni tego! roku 313 zmar , rzekomo pope niwszy
samobójstwo. Ale oczywi#cie równie! Licyniusz wyszed z tej walki os abiony,
dlatego w a#nie ju! za rok dosz o na Ba kanach do wojennej konfrontacji
mi dzy nim a Konstantynem. W owym roku 314 pot ga Konstantyna nie
wystarcza a jednak do ostatecznego rozprawienia si z Licyniuszem. Tote!
Konstantyn pozbawi go co prawda wszystkich prowincji europejskich z
wyj*tkiem Tracji i ostatecznie wypar go na Wschód, ale rych o znowu si z nim
porozumia i blisko dziesi " lat nie podejmowa agresji, przeznaczaj*c ten czas
na zbrojenie si oraz na propagowanie chrystianizmu, do czego sk ania go
chyba mi dzy innymi fakt, !e Licyniusz wznowi prze#ladowania chrze#cijan.
Sam Konstantyn przestrzega tymczasem zasad obiecanej w Mediolanie
tolerancji religijnej. Z jednej strony, Ko#ció uzyska od niego znaczn*
rekompensat za wynik e z prze#ladowa straty materialne i chrze#cijanie byli
przeze obdarzani wysokimi stanowiskami w pa stwie; z drugiej strony, na
monetach nadal pojawia y si wizerunki bogów poga skich, a urz dnicy
zasiadali, jak dawniej, w rzymskich kolegiach kap anów i sam Konstantyn
zachowywa swój tytu arcykap ana pogan: pontifex maximus. Jednocze#nie
wszak!e bito monety, na których widnia cesarski he m z chrze#cija skim
symbolem — tak by o w mennicach ba ka skich, a wi c na obszarze
granicz*cym z Cesarstwem Wschodnim, na którym tak!e odbywa a si
koncentracja wojsk; natomiast mennice Galii oraz miasta Rzymu, co znamienne,
pomija y chrismon na swoich wyrobach. Nie ma w*tpliwo#ci co do tego, !e
Konstantyn chcia osi*gn*" pewien efekt propagandowy w#ród liczniejszych
chrze#cijan wschodnich8. Oko o roku 320 zakaza on bicia monet z wizerunkami
boga S o ca i Jowisza (zwanego Iuppiter Conservator). W 323 roku Konstantyn
amie uk ad z Licyniuszem
18
wkroczeniem na jego terytorium podczas wyprawy przeciw Gotom. W 324 roku
dochodzi do wojny, któr* Konstantyn przygotowa poprzez demonstracje
polityczno-religijne i od pocz*tku prowadzi jako krucjat 9, gdy tymczasem
zale!a o mu wy *cznie na jedynow adztwie. „Doprawdy by o o jednego za
wiele" — pisze o obu w adcach, tym z Zachodu i tym ze Wschodu, pewien
wspó czesny nam katolik10.
Po dwóch wielkich bitwach, stoczonych 3 lipca i 18 wrze#nia 324 roku,
wojna sko czy a si straszliw* pora!k* Licyniusza. Konstantyn oszcz dzi
szwagra — na pro#b swej siostry, Konstancji. Pod przysi g* zapewni , !e
pozostawi go przy !yciu, po czym wyprawi go, jako osob prywatn*, do
Salonik. W nast pnym roku, 325, kaza go tam zamordowa". Kl ska i #mier"
Licyniusza oznacza y jedynow adztwo Konstantyna oraz triumf chrystianizmu w
Imperium Rzymskim.
Pocz tki aliansu tronu i o"tarza
Gdy on (Konstantyn) nada Ewangelii — której ca a tre#"
potwierdza oddzielanie warto#ci politycznych od religijnych —
charakter prawny, to zapocz*tkowa kultur ca kowicie sprzeczn*
z duchowo#ci* najdawniejszego chrze#cija stwa.
Teolog Buonaiuti11
Pokonanie
wspó w adców
i
likwidacja
oficjalnego,
sankcjonowanego przez cesarzy politeizmu, by y — w jego
rozumieniu — poczynaniami skorelowanymi.
Eduard Schwartz12
Po zwyci stwie Konstantyna nad Licyniuszem prawie !e natychmiast
znikn y z monet ostatnie emblematy poga skie, a równocze#nie mno!y y si
oznaki askawo#ci wobec chrze#cijan. U schy ku rz*dów Konstantyna, który od
330 roku rezydowa w nowej stolicy, Bizancjum, poga stwo by o coraz bardziej
ograniczane i podlega o systematycznym represjom. Ponadto Konstantyn
zwalcza sekty chrze#cija skie, sprzyjaj*c Ko#cio owi oficjalnemu, z którym to
sympatyzowa chyba tak!e jego ojciec13. Ju! wtedy Ko#ció by pa stwem w
pa stwie, a w *czenie jego struktury organizacyjnej do rzymsko-bizantyjskiego
systemu zarz*dzania mia o umocni" jedno#" i presti! imperium.
19
Wkrótce Konstantyn przys u!y si Ko#cio owi obfito#ci* uprawnie ,
maj*tków, darów14. Ju! w roku 312 albo 313 przekaza on biskupowi Rzymu
istniej*cy od czasów Cezara Pa ac Latera ski, który niegdy# nale!a do rodu
Lateranów, pó>niej za# do cesarzowej Fausty. Papie!e rezydowali tam przez
ponad tysi*c lat. W 313 roku Konstantyn uwolni kler katolicki — i tylko to
duchowie stwo — od wszelkich obci*!e osobistych, co stanowi o przywilej
bardzo po!*dany, którego kap ani poga scy dost powali rzadko; syn
Konstantyna, Konstancjusz, rozci*gn* go na !ony i dzieci duchownych. W roku
316 cesarz upowa!ni biskupów do wyzwolenia ko#cielnych niewolników. W
318 roku jurysdykcja duchowna zosta a w pe ni zrównana z pa stwow*, ale
doprowadzi o to do takich nadu!y", !e trzeba by o odebra" biskupom w adz
s*downicz*, co na Wschodzie dokona o si w roku 398, na Zachodzie natomiast
dziesi " lat pó>niej. W 321 roku cesarz zezwoli wszystkim na darowizny na
rzecz Ko#cio a, które niebawem wielokrotnie powi kszy y mienie tej instytucji.
Owe nadzwyczajne i coraz liczniejsze dowody askawo#ci, dla wielu
b d*ce zach t* do obrania kariery duchownej, a ponadto przysparzaj*ce klerowi
presti!u, nie spotyka y Ko#cio a oczywi#cie za nic. Ju! od roku 312 cesarz
rz*dzi nim nie mniej apodyktycznie ni! pa stwem. Konstantyn bywa na
synodach i wywiera decyduj*cy wp yw na ich przebieg, gdy tymczasem biskupi
byli jego s ugami politycznymi. Ko#ció , który g osi Ewangeli w duchu
Kazania na Górze, sta si Ko#cio em pa stwowym pod najwy!szym
przewodnictwem cesarza, sta si sojusznikiem pa stwa eksploatuj*cego ludy
tam zamieszka e a! do krwi, a prócz tego tocz*cego wojny z innymi pa stwami.
Krótko mówi*c: Ko#ció okupi uprzywilejowanie utrat* wolno#ci, a by godny
przywilejów i przydatny jako partner sojuszu tylko dlatego, !e stanowi
instytucj ju! w niema ym stopniu ze#wiecczon*.
Abstrahuj*c od oceny wiary samego Konstantyna, trzeba powiedzie", !e
uregulowanie stosunku wzajemnego pa stwa i Ko#cio a wynika o z motywów
politycznych. Dosz o przy tym do ca kowitego przekszta cenia katolicyzmu,
który w swych cechach istotnych sta si czym# zupe nie innym ni! dawniejsze
chrze#cija stwo, a #wiadczy y o tym zw aszcza: stosunek do wojny i kary
#mierci, który zobrazujemy w szerszym kontek#cie, oraz stosunek do
problemów spo ecznych, czym powinni#my si zaj*" teraz, przedstawiaj*c go
przynajmniej w zarysie.
20
Pierwsze cesarstwo chrze&cija(skie a kwestie spo"eczne
Jego podstawy to, z jednej strony, przemoc i ucisk, a z drogiej za#
strony, religia.
Michael Rostovtzeff15
Arystokracja, któr* stanowili wysocy rang* urz dnicy i
senatorowie, obdarzona przywilejami i zabezpieczona
ekonomicznie maj*tkami ziemskimi, pi a si coraz wy!ej,
podczas gdy mieszcza stwo podupada o, a ca y ci !ar owej
piramidy musia a wytrzymywa" warstwa ludzi przypisanych do
ziemi i niewolników.
J. Vogt16
Konstantyn nie zamierza oczywi#cie z nikim wspó rz*dzi". Sprawuj*c
w adz , korzysta z pomocy synów, których mianowa cezarami, co w jego
poczynaniach by o powi*zane z maksymalnie mo!liw* likwidacj* systemu
stworzonego przez jego poprzednika, poganina Dioklecjana, który opar
obdarzanie w adz* cesarsk* nie na sukcesji genetycznej i pokrewie stwie, lecz
na doborze najodpowiedniejszych jednostek.
W swym trybie !ycia Konstantyn nie wykazywa bezpretensjonalno#ci
charakterystycznej dla jego ojca, który na wi ksze uczty musia nawet po!ycza"
srebra sto owe. Tron pierwszego cesarza chrze#cija skiego powinien by — w
intencji Konstantyna — swoj* wspania o#ci* przypomina" tron, jaki niegdy#
przys ugiwa bogom. Ch tnie otacza si Konstantyn #wiadcz*cym o wielkiej
rozrzutno#ci orientalnym przepychem, lubi uszcz #liwia" swych dostojników
pompatycznymi tytu ami, wydawa" dekrety pisane stylem wymy#lnym i
napuszonym, ceni skrupulatno#" w przestrzeganiu sztywnego ceremonia u
dworskiego. W pa acu, na posiedzeniach Senatu, a tak!e podczas kampanii
wojennych, jego szaty zdobi o mnóstwo z ota i szlachetnych kamieni. Dla niego
tylko — osobi#cie i na wizerunkach — zastrze!ony by pewien konkretny
materia : egipski porfir. W pod ogach sal audiencyjnych znajdowa y si
porfirowe kr gi, na których jedynie on móg stawa"17, a ponadto ksi*! ta
przychodzili na #wiat w komnacie o porfirowych #cianach i w porfirowych
sarkofagach opuszczali ten #wiat.
To cesarskie upodobanie do re!yserii, reprezentacji i luksusu kosztowa o
wiele. Wokó Konstantyna t oczyli si faworyci
21
oraz ludzie !eruj*cy na jego przychylno#ci. Jeszcze wi ksze sumy poch ania a
ogromna armia. Ko#ció otrzymywa coraz cenniejsze dary. Nie dziwi wi c fakt,
!e do znacznych obci*!e podatkowych z czasów poga skich dosz y za spraw*
Konstantyna nowe podatki. Jak dawniej, kwit a korupcja, trwa te! ucisk —
bezwzgl dno#" aparatu urz dniczego oraz akty przemocy ze strony potentatów,
w a#cicieli latyfundiów, którzy obrastali w bogactwo, oszukuj*c pa stwo i
zniewalaj*c ogromne masy ludzkie, bardzo ci*!y y ludowi. Chrze#cija ski
dziejopis Zosym stwierdzi : „Konstantyn by ci !arem dla podatników. Z jego
woli bogaczami stawali si ludzie bezu!yteczni. Rozrzutno#" myli a mu si z
hojno#ci*. Nak ada podatki w z ocie i srebrze na wszystkich, którzy zajmowali
si handlem, na w a#cicieli ma ych straganów w miastach, nawet na nieszcz sne
hetery. Tote! co kwarta , gdy trzeba by o p aci" podatek, w ka!dym mie#cie
rozlega si p acz i lament, a tych, którzy w swym niedostatku nie chcieli si
pozby" reszty dobytku, spotyka y biczowanie i tortury. Dochodzi o do tego, !e
matki sprzedawa y dzieci, a ojcowie prostytuowali córki, bo musieli zdoby"
pieni*dze, !eby je odda" poborcy podatków". Ten surowy os*d antycznego
historyka, pe en tradycyjnych zwrotów retorycznych, zosta potwierdzony przez
nowsze badania18.
Za rz*dów Konstantyna i jego nast pców !ycie spo eczne zmieni o si o
tyle jedynie, !e masy chrze#cija skie, którym wpajano szacunek dla
zwierzchno#ci, atwiej godzi y si na ucisk ze strony w adz i coraz wi ksz*
bied . Tymczasem pojawi a si nowa warstwa panów, kler, w ogromnej
wi kszo#ci nak aniaj*cy lud do ograniczania swoich potrzeb, powstrzymywania
si od protestów politycznych oraz terminowego p acenia nale!nych cesarzowi
podatków; warstwa tym ch tniej sprzyjaj*ca w adcy, !e jej przedstawicielom,
zw aszcza biskupom, powodzi o si coraz lepiej. Rewolucyjne idea y Ewangelii,
dokonane w niej wszechogarniaj*ce przewarto#ciowanie, ju! pod rz*dami tego
pierwszego chrze#cija skiego w adcy znaczy y tak niewiele, jak dzi# na
chrze#cija skim Zachodzie.
Dalsze dzieje dynastii konstanty skiej omówimy w powi*zaniu z
problemem wa!nym w historii dogmatów — sporem o Trójc Nwi t*.
22
Rozdzia 48
Geneza problemu Trójcy wi5tej
Wierzy em w Boga i przyrod , i w zwyci stwo dobra nad z em;
ale nabo!nym duszyczkom tego by o za ma o; chciano, bym
uwierzy , !e trzy to jeden, a jeden to trzy; takie stwierdzenie
przeczy o jednak wszystkiemu, co w g bi mej duszy uwa!a em
za prawd ; ponadto nie s*dzi em, i!by mia o mi ono w
czymkolwiek pomóc.
Goethe1
(...) w a#nie prawdy wiary szczególnie paradoksalne, szydz*ce z
wszelkiego do#wiadczenia i rozs*dnej refleksji, s* najbardziej
po!*dane; zdaj* si one bowiem gwarantowa", !e oto proponuje
si nie tylko co#, co jest ludzkie, a wi c zawodne, ale równie!
m*dro#" bosk*.
Teolog Harnack2
Spór o Trójc Nwi t* toczono, jak wiadomo, przez ca e wieki o tego
„Boga", którego g ówne przykazanie dotyczy mi o#ci. Niemniej nawet w
polemice teologicznej uciekano si cz sto do wszelkich #rodków, co
wystarczaj*co potwierdzaj* dzieje walk mi dzy stronnictwami chrze#cija skimi
oraz debat synodalnych — jest to a cuch, na który sk adaj* si akty przemocy,
wybuchy nienawi#ci, denuncjacje, korupcja, fa szowanie dokumentów,
ekskomuniki i banicje. Zdarza o si — cho"by na synodzie w Efezie — !e
biskupi atakowali siebie nawzajem laskami, a! wreszcie jedna z frakcji
ust powa a z pola bitwy, po czym przemawia Duch Nwi ty i mi y Bogu rezultat
stawa si faktem. Natomiast pomniejsi chrze#cijanie bili si niejednokrotnie z
przyczyny trzech osób Bo!ych ca kowicie jawnie i a! do krwi — ale to jest
oczywi#cie tylko jedna i, chcia oby si rzec, zewn trzna strona zagadnienia.
23
Dogmat o Trójcy 2wi3tej ma rodowód poga(ski
Formu uj*c nauk o Trójcy Nwi tej, Ko#ció uleg po prostu wp ywowi
religii poga skich, w których okazywano cze#" setkom boskich trójc.
Albowiem, jak pisa ju! Arystoteles, „trójca to liczba ca o#ci, gdy! obejmuje
pocz*tek, #rodek i koniec. W #wi tym obrz*dku nabo!e stw pos ugujemy si
w a#nie t* liczb*, tak jakby#my z r*k natury otrzymali jej prawa"3.
Ju! Ksenokrates (IV wiek p.n.e.) twierdzi , !e ponad wszech#wiatem
istnieje posta" trójjedyna, i wszystkie wielkie religie hellenistyczne posiada y
trójce4. G oszono nauk o trójpostaciowo#ci Apisa i trójpostaciowo#ci Serapisa,
któr* tworzyli Izyda, Serapis (= Ozyrys), Horus. Trójca wyst powa a te! w
religii dionizyjskiej, gdzie stanowili j* Zagreus, Fanes i Dionizos. W Italii wci*!
powracano do idei triady kapitoli skiej: Jowisza, Junony i Minerwy. Istnia a
teologia Hermesa Trismegistosa, Hermesa trzykro" wielkiego, trójjedynego
Boga #wiata, o którym twierdzono, !e jest „jako jedyny ca o#ci* i trzykro"
jeden"5, by wspomnie" cho"by o kilku trójcach z ich antycznej obfito#ci.
Trójg owe bóstwa, symbole trójcy, znane by y wcze#niej w hinduizmie i
buddyzmie i, równie! na d ugo przed pojawieniem si chrze#cija stwa, bogowie
o trzech twarzach funkcjonowali w regionie #ródziemnomorskim, *cznie z
Gali*. Nredniowiecze przywraca trzy g owy i trzy oblicza jako obrazowe,
plastyczne symbole odniesione do chrze#cija skiej Trójcy Nwi tej, ale Ko#ció
— ze zrozumia ych wzgl dów — walczy z takim jej przedstawianiem6. Cz sto
bowiem jedynie aureola odró!nia a Trójc Nwi t* od jej poga skich
pierwowzorów. Ale chrystianizm nie przej* jednej konkretnej nauki o trójcy,
lecz wykorzysta wybrane elementy wszystkich nauk wcze#niejszych7.
„Nieudanym wytworem wielu opacznych wyobra!e " nazywa Boga
chrze#cija skiego Friedrich Schiller8.
Jeszcze w po"owie III wieku Jezus nie by" na ogó"
uto4samiany z Bogiem
Sam Jezus nie uwa!a siebie za Boga, jak to ju! wykazali#my (t. I, s. 54 i
nast.).
Ale i w rozumieniu Paw a, który w decyduj*cej mierze przyczyni si do
deifikacji Jezusa, „Syn" nie by wcale to!samy
24
z „Ojcem": Chrystus nosi u Paw a tytu „Syna Bo!ego", przyznany przez tego
aposto a wszelkim istotom anielskim9. Pawe opowiada si jednoznacznie za
podporz*dkowuj*c* Jezusa Bogu chrystologi* subordynacyjn*, któr* Ko#ció
odrzuci w IV wieku, na soborze w Nicei10. Prawie wsz dzie u Paw a predykat
bosko#ci okazuje si zastrze!ony dla Ojca. Ewidentnie unika on u!ywania tego
predykatu, gdy mówi o Jezusie. Bóg to dla niego zawsze theos, Jezus to zawsze
kyrios. Pawe mówi bez wahania o Bogu i Ojcu „Pana naszego Jezusa
Chrystusa", a ponadto nazywa Boga g ow* Chrystusa, tego ostatniego za# g ow*
m !czyzny, rozumiej*c te relacje jednakowo11. Tak wi c wywody
chrystologiczne Paw a sprowadzaj* si do tego, by — jak pisze teolog Bousset
— „Chrystus jako istota boska by uwa!any za stoj*cego o jeden stopie ni!ej
ani!eli Bóg, a je#liby#my chcieli to mniemanie strywializowa", za pó boga"12.
Nawet Chrystus johannejski, bohater tej ewangelii, w której deifikacja jego
postaci osi*gn a szczyt, wyznaje, !e „Ojciec wi kszy jest ode mnie"13.
Pozbawienie owych s ów ich wymowy uda o si Ojcom Ko#cio a tylko dzi ki
ewidentnemu pos u!eniu si sofizmatami14.
Jednak!e i w II, i w III wieku te! powszechnie nie uto!samiano jeszcze
Jezusa i Boga. Tego pierwszego postrzegano jako istot znacznie mniej wa!n*, i
to nie tylko w #rodowiskach „kacerskich". Wr cz przeciwnie! Chrystologia
subordynacyjna, która „Syna" stawia na drugim miejscu i podporz*dkowuje,
subordynuje, go „Ojcu" (oraz jemu, „Synowi" — „Ducha"), chrystologia
sprowadzaj*ca si zatem do pluralistycznego monoteizmu — finezyjnej
odmiany religii politeistycznej — uchodzi a jeszcze w II wieku za ca kiem
oczywist*. Stanowi a ona powszechnie obowi*zuj*c* doktryn Ko#cio a.
W po owie II stulecia chrze#cijanie nie uwa!ali Jezusa za wspó istotnego
z Bogiem, lecz przyznawali mu — co za#wiadcza #wi ty Justyn — „drugie
miejsce po niezmiennym i wiecznym Bogu, Stwórcy #wiata"15.
Nieco pó>niej najbardziej ortodoksyjny w#ród ortodoksyjnych teologów,
Ojciec Ko#cio a Ireneusz, powo a si na wypowied> samego Jezusa (Mk 13,
32), zanegowan* potem bez wahania przez neoortodoksyjnych uczestników
soboru nicejskiego16, i stwierdzi , !e Ojciec stoi ponad wszystkim i jest tak!e
wi kszy ani!eli Syn17.
W podobnym duchu wypowiada si na pocz*tku III wieku Tertulian, nie
wywo uj*c tym !adnego sporu dogmatycznego: „By
25
taki czas, w którym Bóg nie mia Syna". Albo: „Bóg by sam, jeden wobec
wszelkiego stworzenia"18.
Nawet Orygenes, najwi kszy teolog ko#cielny w pierwszych trzech
stuleciach, uwa!a Jezusa za drugiego, pomniejszego Boga, który „nie jest
pot !niejszy ni! Ojciec, lecz posiada mniej w adzy. Tego nauczamy, bo dajemy
wiar jego w asnym s owom, gdy mówi, !e Ojciec, który go pos a , «wi kszy
jest ode Mnie»"19. Dlatego tez Orygenes nie cofn* si przed odrzuceniem
modlitwy do Chrystusa. Jego zdaniem, trzeba si modli" do Ojca, Chrystusa za#
uwa!a" za tego, który modlitw przeka!e20. Jak wiadomo, jeszcze w pierwszej
po owie II wieku regu * by o kierowanie oficjalnej modlitwy gminnej do Boga,
podczas gdy naiwne masy modli y si ju! do Chrystusa21.
Kiedy dosz o do sporu mi dzy Orygenesem a jego biskupem, ten
pierwszy nie spotka si z zarzutem pope nienia pomy ki dogmatycznej, mimo
!e jego pogl*dy by y wówczas znane powszechnie. Ale gdy w IV wieku Ariusz
wyst*pi z tymi samymi ideami, po cz #ci powtarzaj*c nawet s owa
wcze#niejszych Ojców Ko#cio a22, ze strony tej instytucji, w której
obowi*zywa a ju! chrystologia pe nej deifikacji, zosta y one zdyskredytowane
jako politeizm, jako ba wochwalcza cze#" dla tego, co stworzone, jako herezja23.
Niepr dko jednak nast*pi o pot pienie przez Ko#ció Orygenesa, który w
po owie III wieku reprezentowa go na ca ym Wschodzie, slworzy fundamenty
jego dogmatyki i nie wyrzek si swej wiary tak!e wtedy, gdy — w podesz ym
wieku — zosta poddany torturom. Jako pierwszy spo#ród autorytatywnych
ludzi Ko#cio a pot pi Orygenesa patriarcha Aleksandrii, Teofil, niegdy# mu
!yczliwy: w roku 399 Teofil uleg presji wywartej przez hordy uzbrojonych w
dr*gi, rozwydrzonych mnichów, i wykl* Orygenesa. Definitywnie pot piono go
na pi*tym soborze powszechnym w roku 553. Zanim do tego dosz o, Ko#ció
nierzadko czerpa z jego dorobku ideowego i darzy go czci*. Nwietnym znawc*
pism Orygenesa by Grzegorz z Nyssy; najznakomitsze fragmenty jego dzie
zosta y wybrane i og oszone przez Grzegorza z Nazjanzu i Bazylego.
Wspó cze#ni nam teologowie katoliccy nazywaj* uznanego za heretyka
Orygenesa „inicjatorem egzegezy naukowej w Ko#ciele katolickim". Ale
wszystko to, co im nie odpowiada w jego nauce o s owie i nauce o Trójcy
Nwi tej, w jego chrysto- i soteriologii, przedstawiaj* oni jako „trybut z o!ony
epoce" albo „przejaw szczególnego charakteru i jednostronno#ci teologii
aleksandryjskiej" i wspania omy#lnie wybaczaj* mu, „!e mimo woli
26
kilkakrotnie pob *dzi "24. W rzeczywisto#ci Orygenes by or downikiem
dawniejszej wiary, Ko#ció natomiast propaguje now* wiar . Ale prawie
wszyscy czo owi teologowie chrze#cija skiego Wschodu oraz — w wi kszo#ci
— biskupi orientalni stali si orygenistami, co oznacza, i! równie! opowiedzieli
si za nauk* o Chrystusie podporz*dkowanym.
Pojawienie si3 Ducha 2wi3tego
(...) dla najdawniejszego chrze#cija stwa charakterystyczne jest
niesamowite przemieszanie rozmaitych wyobra!e o tych
niebia skich postaciach.
Teolog Weinel25
(...) o osobie Ducha Nwi tego nie my#la (na prze omie II i III
wieku) prawie nikt.
Teolog Harnack26
Mimo !e wed ug ewangelii Jana Bóg ju! jest duchem jako taki, Ko#ció
odró!ni ode Ducha Nwi tego, posta" znan* wcze#niej pod tym!e imieniem
(spenta manju) w Iranie27. Ta trzecia osoba Boga zosta a przez chrze#cijan
odkryta najpó>niej.
Jezus nie zna poj cia Trójcy Nwi tej. W o!ony „Zmartwychwsta emu" w
usta w ewangelii Mateusza nakaz, by chrzci" „w imi Ojca, i Syna, i Ducha
Nwi tego" jest przez teologów krytycznych jednog o#nie uwa!any za
nieautentyczny (t. I, s. 337). Je!eli Jezus my#la o duchu Bo!ym, to by" mo!e
zgodnie ze starotestamentowym wyobra!eniem o „duchu Jahwe" (piach Jahwe),
wspomnianym 378 razy w Starym Testamencie28.
Równie! Pawe nie zna !adnej doktryny o Trójcy Nwi tej i nie znajdziemy
u niego aluzji trynitarskich. „Duch", o którym on pisze, jest nieod *czny od
Chrystusa i Pawe wyra!a t wi > formu * uto!samiaj*c*: „Pan za# jest Duchem
(.. .)"29. Gdzie indziej mówi o Duchu Jezusa Chrystusa, Duchu Syna i tak dalej,
w tym samym kontek#cie pojawiaj* si u niego „Duch Pana" i „Pan Ducha"30.
„Duch" (pneuma) jest zreszt* w Nowym Testamencie wyrazem
okre#laj*cym najró!niejsze rzeczy, pocz*wszy od wiatru, a sko czywszy na
z ych duchach, od których Jezus uwalnia , oraz na duchu, którego wyzion* w
chwili #mierci31; „duchami" okazuj* si zmarli, „Duchem" jest Bóg, pojawia si
te! „Duch Chrystusa"32. Natykamy si ponadto w Nowym Testamencie na
27
formu czy wyliczenie trynitarskie: Bóg, Chrystus, anio , i to bardzo cz sto, a
pierwowzór tej formu y istnia , jak wiemy, w judaizmie33. W Apokalipsie
natomiast spotykamy si z triad*: Bóg-Ojciec, siedem duchów i Jezus
Chrystus34. Pó>niej zdarza y si te! propozycje formu y poczwórnej. Oko o roku
150 Justyn przedstawia taki oto sk ad: Bóg-Ojciec, Syn, zast py anio ów, Duch
Nwi ty35.
Antyczni chrze#cijanie znajdowali w Biblii tak niewiele potwierdze
s uszno#ci dogmatu o Trójcy Nwi tej, !e dosz o, chyba w IV wieku, do jednej z
najs ynniejszych interpolacji nowotestamentowych — fa szerstwa, które pod
nazw* comma Johanneum przedosta o si do wielu kodeksów biblijnych. Otó!
s owa pierwszego listu Jana: „Trzej bowiem daj* #wiadectwo: Duch, woda i
krew, a ci trzej w jedno si *cz*" zast*piono takimi oto: „trzej bowiem daj*
#wiadectwo w niebie: Ojciec i S owo i Duch Nwi ty, a ci trzej w jedno si
*cz*"36.
Do wiary w Ducha Nwi tego dochodzono stopniowo w ci*gu II wieku, po
czym znalaz a ona swój wyraz w „apostolskim" wyznaniu wiary (t. I, s. 223 i
nast.). Ale i wtedy wyobra!ano sobie Ducha Nwi tego niejednakowo i na sposób
barbarzy ski. Cz sto uto!samiano go z Chrystusem, dopatrywano si w nim
anio a czy nawet matki Jezusa, która uchwyci a syna „za jeden w os" i zanios a
go na gór Tabor, albo te! identyfikowano Ducha Nwi tego po prostu z !yciem
wewn trznym cz owieka37.
Jednak!e na prze omie II i III wieku tacy teologowie, jak Ireneusz i
Tertulian, uwa!ali Ducha Nwi tego za jedn* z postaci Boga. Ale Tertulian
podporz*dkowa j* Synowi, tego za# — Ojcu. Za istot podporz*dkowan*
Synowi uzna Ducha Nwi tego tak!e Orygenes i zabroni — podobnie jak ju!
wcze#niej Ojciec Ko#cio a Klemens — okazywania czci trzeciej osobie Boga38.
Ówcze#ni Ojcowie Ko#cio a nierzadko zreszt* zapominali o Duchu Nwi tym w
swoich spekulacjach na temat boskiej trojpostaciowosci i mówili o dwóch tylko
osobach39. Pe ni jestestwa boskiego dost*pi Duch Nwi ty dopiero w roku 381,
na drugim synodzie ekumenicznym w Konstantynopolu.
Trafn* charakterystyk sytuacji, jaka wytworzy a si w IV stuleciu przez
bezustanne spory o Trójc Nwi t*, stanowi* s owa biskupa Poitiers, Hilarego,
który uskar!a si na ci*g e zmiany w tre#ci wyznania wiary i stwierdza, !e nikt
nie potrafi przepowiedzie", co b dzie ono zawiera o w nast pnym roku40.
Natomiast pneumatomachowie, „nieprzyjaciele Ducha Nwi tego", którzy nie
chcieli
28
wspó istotno#ci* Boga-Ojca i Syna obj*" trzeciej osoby, wyszydzili ko#cielny
dogmat o Trójcy Nwi tej, stwierdzaj*c, !e Bóg-Ojciec okazuje si w nim
w a#ciwie dziadkiem Ducha Nwi tego41.
Zanim zajmiemy si omówieniem sporu o arianizm, trzeba by jeszcze
zinterpretowa" pewne — zaprezentowane w IV stuleciu —
Staroko&cielne dowody jedno-, dwu- i trójpostaciowo&ci Boga
Nauczyciel Ko#cio a Atanazy — pos u!my si tym przyk adem —
udowadnia jedno#" Ojca i Syna z pomoc* nast puj*cej kombinacji. Cytuje on
Izajasza (45, 14): „Tylko u ciebie jest Bóg* i nie ma innego (...)" i pyta: „Któ!
jest tym Bogiem, w którym jest Bóg?" Odpowiedzi udziela Atanazy — na
podstawie ewangelii Jana: „Wierzcie Mi, !e Ja jestem w Ojcu, a Ojciec we
Mnie"42.
Dwuosobowo#" zostaje przez Atanazego wydedukowana z ojcowskiej
godno#ci Boga. Atanazy dochodzi do wniosku, !e ka!dy, kto nazywa Boga
Ojcem, wymienia zarazem Syna, bo przecie! ów Ojciec jest Ojcem swego Syna.
Ten g boki argument znajduje swój wyraz w trynitarskim wierszu Hilarego z
Poitiers:
„Jak!e inaczej mia by nazywa" si Ojciec, Skoro bez Syna wcale nie jest
Ojcem?"43
Nauczyciel Ko#cio a Bazyli, uhonorowany tym samym tytu em, co
Atanazy, a prócz tego przydomkiem „Wielki", dowodzi dwuosobowo#ci Boga i
— szczególnie — preegzystencji Chrystusa powo aniem si na biblijn*
opowie#" o stworzeniu #wiata: „A potem Bóg rzek : «Niechaj powstan* cia a
niebieskie, #wiec*ce na sklepieniu nieba (...)» I sta o si tak. Bóg uczyni dwa
du!e cia a ja#niej*ce (...)"
W mniemaniu biskupa Bazylego te wersety oznaczaj*, !e poprzez drug*
osob Boga s o ce i ksi !yc sta y si no#nikami wcze#niej stworzonego #wiat a.
Bazyli pisze mianowicie: „Skoro pozna e# mówi*cego, to natychmiast skojarz
go w my#lach ze s ysz*cym!" Bo który kowal, cie#la czy szewc — komentuje
Bazyli dalej werset 1, 26 Ksi gi Rodzaju („A wreszcie rzek Bóg: «Uczy my
cz owieka...»"), który rzemie#lnik pracuj*cy w samotno#ci, bez
* W niemieckim przek adzie Biblii zamiast „u Ciebie" czytamy: „in dir", a wi c „w tobie" (przyp. t um.).
29
czeladników, mówi do siebie samego? „Kto mówi ? I kto stworzy ?" — pyta
Bazyli Wielki. „Czy! nie rozpoznajesz tu dwóch osób?"44
Równie pomys owy okazuje si Grzegorz z Nyssy, gdy udowadnia
trójpostaciowosc na podstawie jednego z psalmów, gdzie jest mowa o tym, !e
s owo Pana umocni o niebiosa, a tchnienie jego ust — ca * ich w adz . Zdaniem
biskupa bowiem, s owem jest Syn, owym tchnieniem za# Duch Nwi ty45.
Szczególne zainteresowanie Trójc* Nwi t* kapadockich Ojców Ko#cio a,
Grzegorza z Nazjanzu, Bazylego i Grzegorza z Nyssy, wynika pewno z faktu, !e
w a#nie tam, w Kapadocji, lud d ugo i !arliwie czci trójce poga skie46.
Niemiecki wyraz Trinitat — co znamienne — nie oznacza bynajmniej
„trójjedyno#ci", lecz, jako !e pochodzi od aci skiego wyrazu trinitas, po prostu:
„trójc ". Trinitas* okre#la wi c, adekwatnie do rangi Ojca, Syna i Ducha
Nwi tego, sytuacj
ledwo ukrytego politeizmu. Mahomet, który w
przeciwie stwie do wyznawców chrystianizmu kontynuowa #cis y monoteizm
Wydów, nie zaakceptowa chrze#cija skiej nauki o Trójcy Nwi tej. I
mahometanie po dzi# dzie nazywaj* chrze#cijan politeistami, je#li chc* ich
urazi".
Zatem niemal!e wy *cznym przedmiotem zainteresowania teologów w IV
stuleciu by a kwestia relacji: mi dzy Bogiem dawnym a nowym, mi dzy
„Ojcem" a „Synem", mi dzy dwoma „duchami" oraz mi dzy tymi ostatnimi a
Duchem Nwi tym. Najwa!niejszy dla owych teologów pozostawa problem
bosko#ci Chrystusa, a #ci#lej: pytanie o to, czy przed zst*pieniem na t ziemi
Chrystus by istot* równ* Bogu, czy pó bogiem. W najdawniejszym
chrze#cija stwie nie dyskutowano w ogóle o Trójcy Nwi tej i nie stawiano
takich pyta . Dla tamtych chrze#cijan nie istnia nawet jako ewentualno#" ów
kompleks problemów, o które przez wiele wieków toczy y spory pó>niejsze
generacje wyznawców chrystianizmu.
* Jak równie! odpowiedniki w j zykach roma skich: trinite (franc), trinita (w .), trinidad (hiszp.), czy trinity w
j zyku angielskim (przyp. t um).
30
Rozdzia 49
Pocz7tki sporu o arianizm
Dzieje teologii chrze#cija skiej to historia cierpie
teologowie ukrzy!owali go niejeden raz.
Teolog Buri1
Chrystusa;
Pot piwszy arianizm, Ko#ció oficjalny podepta — i uzna za
heretyck* — prachrze#cija sk* doktryn , jak* stanowi a
chrystologia anielska. Zast*piono j* nowym dogmatem o
bosko#ci Chrystusa.
Teolog Martin Wemer2
Starcia wcze&niejsze
Spór kojarzony z imieniem Ariusza, który pierwotnie wynika raczej z
odmiennego rozumienia polityki ko#cielnej ni! z rozbie!no#ci teologicznych,
wybuch na pocz*tku IV wieku, ale mia on swoje preludium. Otó! w po owie
III wieku w Ptolemais tamtejszy kap an Sabeliusz proklamowa jako
fundamentalny dogmat chrze#cija ski niezmienn* jednoosobowo#" Boga.
Zdaniem Sabeliusza, Ojciec, Syn i Duch Nwi ty to nie trzy osoby, lecz jedynie
trzy nast puj*ce po sobie formy objawiania si , jedynie trzy ró!ne imiona tej
samej niepodzielnej istoty boskiej, hipostazy. Chc*c obrazowo wyja#ni" sw*
wiar , Sabeliusz porówna Ojca z widzialn* postaci* S o ca, Syna — z jego
dzia aniem o#wietlaj*cym, a Ducha Nwi tego — z jego dzia aniem jako >ród a
ciep a. Tak wi c Chrystus to Bóg-Ojciec, który sta si cz owiekiem i pojawi si
na tym #wiecie. Dla okre#lenia jednoosobowego Boga Sabeliusz znalaz nawet
nowe po *czenie s ów: „Syn-Ojciec" (Hyiopator)3, chocia! nie od!egna si
ca kowicie od okre#le tradycyjnych.
Sabelianizm opiera si na starszym, bo pochodz*cym z ko ca II stulecia,
uj ciu istoty Boga w monarchianizmie, którego wyznawcy — przywi*zani do
my#li o jednoosobowo#ci — uwa!ali Chrystusa b*d> za samego Boga, b*d> te!
za cz owieka, w tym ostatnim przypadku podzielaj*c pogl*dy najdawniejszych
chrze#cijan.
Za ow* pot pion* pó>niej nauk* w jej wersji modalistycznej — która
uznawa a trzy osoby Boga po prostu za modi, sposoby)
31
objawiania si jednego Boga, dopatrywa a si zatem w Bogu jednej
niepodzielnej osoby (nie za#, pod ug dogmatu ko#cielnego, trzech odr bnych
osób) — opowiadali si co najmniej trzej kolejni papie!e.
Wiktor I mocno popiera to „kacerstwo"4 i niew*tpliwie powodowany nim
w a#nie ekskomunikowa Teodota. O przywi*zaniu biskupa Zefiryna do owej
doktryny #wiadczy taka oto jego wypowied>, któr* przekaza Hipolit: „Znam
jednego Boga Jezusa Chrystusa i !adnego innego, który by by pocz ty i który by
cierpia ". Ta kacerska formu a jest najstarsz* deklaracj* dogmatyczn* biskupa
Rzymu zachowan* w dos ownym brzmieniu5. Antypapie! Hipolit za#wiadcza
ponadto modalizm Kaliksta. Jaki! to spektakl, gdy papie! Kalikst, który
pocz*tkowo sam propagowa uznany wkrótce przez Ko#ció za herezj
modalizm, zarzuca #wi temu Hipolitowi, którego pogl*dy chrystologiczne
uchodz* potem za prawowierne, g oszenie „nauki o dwóch Bogach"6! Jak
widzimy, modalizm, charakteryzuj*cy si niezaprzeczaln* wewn trzn* logik*
swych podstaw ideowych, nadzwyczaj przekonuj*cych w mniemaniu wielu
ówczesnych kap anów i #wieckich chrze#cijan, stanowi — zanim zosta
pot piony — oficjaln* doktryn Ko#cio a rzymskiego.
Wadne pisma monarchian nie zachowa y si .
Teologia Sabeliusza, który tak jak monarchianie, by or downikiem
bezwzgl dnego monoteizmu, sta a si przedmiotem ataków ze strony
rzeczników odr bnej osobowo#ci (hipostazy) Chrystusa. Uwik ani w ów spór
antagoni#ci zwrócili si z pro#b* o rozstrzygni cie do biskupa Aleksandrii,
Dionizego, który co prawda pot pia sabelianizm, ale — cho" przyznawa
Chrystusowi odr bn* indywidualno#" — jednoznacznie broni tezy o ni!szo#ci
Syna. Twierdzi on, !e Bóg-Ojciec ró!ni si sw* istot* od Syna tak dalece, jak
w a#ciciel winnicy od winoro#li, jak budowniczy okr tu od tego, co buduje. W
obliczu ostrej krytyki pod swoim adresem Dionizy z agodzi wprawdzie swoje
uj cie, jednak!e jego ust pstwa nie dotyczy y niczego, co istotne; w Egipcie nie
zapomniano o tej kontrowersji i niezad ugo bardzo podobny spór rozgorza w
Antiochii.
Otó! tamtejszy biskup, Pawe z Samosaty, okaza si równie!
konsekwentny w swym przywi*zaniu do monoteizmu i, nie inaczej ni!
Sabeliusz, negowa odmienno#" trzech osób Boga. Biskup Pawe nie potrafi
sobie wyobrazi" po *czenia trzech osób w jednej, co by o zreszt* trudne do
ogarni cia dla wielu, i wcze#niej,
32
i pó>niej. Bosko#" Syna obok bosko#ci Ojca negowa on — nie bez logiki —
jako nauk o dwóch Bogach i dlatego zabroni wykonywania wszystkich tych
pie#ni ko#cielnych, które opiewa y boskie jestestwo Chrystusa. W jego
rozumieniu, Jezus by , podobnie jak Moj!esz i prorocy, cz owiekiem
przemienionym dzi ki Bo!ej inspiracji, cz owiekiem, który dost*pi bosko#ci.
Jak wida", biskup Pawe po *czy monarchianizm z adopcjanizmem, w
Jezusie dopatrzy si adoptowanego syna Boga, co w III wieku jeszcze
bynajmniej nie dziwi o — dwa wielkie sobory powszechne w Antiochii,
zwo ane dla pot pienia Paw a, nie doprowadzi y do tego. Dopiero na trzecim
soborze w roku 286 (niektórzy badacze utrzymuj*, !e odby y si tylko dwa)
zosta on uchwa * synodaln* pozbawiony w adzy biskupiej, zapewne tak!e ze
wzgl dów politycznych, a jego doktryn pot piono. Pawe pragn* jedynie
uwypukli" etyczn* wielko#" Jezusa, bo tylko ona, nie za# jego domniemana
bosko#", mo!e stanowi" wzorzec dla obyczajowych zachowa ludzkich.
Harnack uwa!a tego antiochijskiego metropolit — którego odsuni to od
rz*dzenia diecezj*, a potem zdyskredytowano, przedstawiwszy go jako
arcykacerza — za kompetentnego teologa, przeciwnika dominacji poga skiej
filozofii w Ko#ciele, za kogo#, „kto chcia przywróci" dawn* doktryn "7.
Pogl*dy biskupa Paw a nie zagin y, lecz zosta y — w wersji odmienionej
— przej te przez Lucjana z Antiochii; ten kap an, przeciwnie ni! Pawe ,
przyzna co prawda Chrystusowi bosko#", preegzystencj oraz jestestwo ducha,
ale zarazem dopatrzy si w nim istoty tylko podobnej do Boga-Ojca i
podporz*dkowanej temu ostatniemu. Lucjan, kaznodzieja darzony wielk* czci*,
wywieraj*cy niema y wp yw na innych ludzi, zosta przez trzech kolejnych
biskupów ukarany ekskomunik*, ale pó>niej przyj to go na powrót do Ko#cio a;
zmar w 312 roku #mierci* m cze sk*. Jego uczniowie, którzy niezad ugo obj li
rz*dy w najwa!niejszych biskupstwach na Wschodzie, stanowili, chcia oby si
rzec, ko#cieln* inteligencj , a równocze#nie wszyscy oni byli g ównymi
przedstawicielami stronnictwa aria skiego.
33
Ariusz
Po okresie dzia alno#ci Ariusza nast*pi a sytuacja, w której
przesadne eksponowanie bosko#ci Chrystusa zagrozi o
przekre#leniem istotnej dla chrze#cija stwa idei na#ladowania.
Ariusz chcia przede wszystkim zaakcentowa" potrzeb
wzorowania si na Chrystusie, który to postulat Ko#ció ch tnie
odsuwa na dalszy plan, jednostronnie uwypuklaj*c zbawcz* rol
Chrystusa. Ów nader s uszny postulat Ariusza, rzadko kiedy
brany pod uwag , lepiej ni! cokolwiek innego #wiadczy o tym,
jak wiele dla tego cz owieka znaczy Jezus!
Teolog Nigg8
Do grona ludzi, którzy na znak *czno#ci i na pami*tk swego nauczyciela
nazywali siebie „wspó lucjanistami", nale!a tak!e Ariusz. Po studiach w
antiochijskiej szkole teologicznej przyby on w roku 311 do Aleksandrii, gdzie
dwa lata pó>niej Zosta ksi dzem przypisanym do najwa!niejszego ko#cio a w
tym mie#cie — Baukalis9.
Ariusz by osob* znan* w #wiatku teologów; ascetyczna posta" tego
uczonego fascynowa a zarówno innych duchownych, jak i kobiety. By podobno
cz owiekiem bardzo wykszta conym, !yczliwym ludziom, nieskorym do
popadania w skrajno#ci, wolnym od dogmatyzmu, niefanatycznym, lecz
nadzwyczaj pobo!nym, a przy tym umiej*cym obcowa" z otoczeniem; by
uczonym, który sw* teologi ujmowa w form wierszowan* i na po!ytek
prostych ludzi tworzy krótkie pie#ni religijne10.
Ko#ció natomiast pi tnowa Ariusza, przedstawiaj*c go jako pysza ka,
rozpustnika, sk*pca, wroga prawdy i szarlatana, i nie szcz dz*c najró!niejszych
inwektyw pod jego adresem — z woli Ko#cio a sta si on symbolem kacerza.
Dzisiaj, gdy owo nieprzyzwoite zafa szowanie jego wizerunku zosta o ju!
ujawnione, po stronie katolickiej skwapliwie przyznaje si Ariuszowi jego
zalety i pisze si o tym, !e pozory #wiadczy y przeciw niemu11.
Ariusz by darzony wielkim szacunkiem przez swego zwierzchnika —
biskupa Achillasa, a tak!e przez kolejnego ordynariusza, Aleksandra, który
!ywi dla wdzi czno#" za to, !e Ariusz na jego korzy#" zrezygnowa z
godno#ci biskupiej12. Ale oko o roku 318 — Ariusz by ju! zreszt* w podesz ym
wieku — dosz o do konfliktu w zwi*zku z pewn* dysput* o problemie Trójcy
Nwi tej. Owa dysputa zapocz*tkowa a spór o arianizm. Trzeba
34
tu jednak podkre#li" jeszcze raz, i! toczono ten spór zaciekle i d ugo nie tyle ze
wzgl du na kwestie dogmatyczne, ile ze wzgl du na charakterystyczn* dla
ko#cielnych hierarchów !*dz w adzy13. Walka o biskupstwa zapewne
podsyca a emocje. Katolicy — zw aszcza przeciwnik Ariusza, Atanazy —
cz sto stosowali taktyk
polegaj*c* na rozstrzyganiu antagonizmów
ko#cielnopolitycznych poprzez spory doktrynalne, bo zawsze by o atwo znale>"
pretekst do oskar!enia o nieprawowierno#" i takie oskar!enie uzasadni".
Biskup Aleksander, jak si zdaje, w trakcie owej dysputy g osi
jednoosobowo#" Trójcy Nwi tej — w rozumieniu sabelia skim. Natomiast
Ariusz akcentowa odmienno#" Syna od Ojca, która stanowi a najistotniejszy
element jego doktryny. Dla niego tylko Ojciec jest Bogiem w pe nym tego s owa
znaczeniu, tylko on jest istot* niewykreowan*, nieograniczon*, wieczn*; Syn
za# zosta pocz ty z nico#ci, co prawda jako stworzenie Bo!e: przedwieczne,
najwy!sze i najdoskonalsze. Bóg stworzy go, by za jego po#rednictwem
ukszta towa" #wiat, którego sam nie móg by wykreowa" ze wzgl du na swoj*
dominacj . Prezentuj*c tak* doktryn , Ariusz powo ywa si zw aszcza na
Nowy Testament, gdzie doszuka si wielu uzasadnie dla niej14.
Ariusz nie negowa istnienia Trójcy, lecz wspó istotno#" — homouzj —
Syna i Ducha z Ojcem. Równie! jego zdaniem, Duch Nwi ty ma ni!szy status
ani!eli Syn, arianizm nie jest wi c niczym innym, jak ekstremalnym
subordynacjonizmem, przez co jego intencje okazuj* si zbie!ne z
ewangelicznymi, a ponadto wida" w nim zgodno#" z tradycj* najdawniejszego
chrze#cija stwa, wi ksz* ni! w przypadku Ko#cio a, który wiar w bosko#"
Chrystusa zdogmatyzowa 15. Jednak!e Ariusz te! ca kowicie zignorowa Jezusa
historycznego, bo, wzoruj*c si na swym nauczycielu, Lucjanie, zaprezentowa
Jezusa jako istot dwojak*, pó boga. Ale niepodwa!aln* zas ug* Ariusza jest
uwypuklenie doskona o#ci Jezusowego etosu.
Mo!emy domy#la" si , !e biskup Aleksander najch tniej wyciszy by
debat ; nie tylko dlatego, !e poczuwa si do d ugu wdzi czno#ci za ust pliwo#"
Ariusza przy okazji wyboru biskupa, ale i z tego wzgl du, i! sam wcze#niej by
rzecznikiem my#li subordynacjonistycznej, tak wi c egipscy duchowni aria scy
mogliby mu zarzuci", !e oto wyklina ide , któr* przecie! im niegdy# wpaja 16.
Teraz bowiem Aleksander, podjudzony prawdopodobnie przez kap ana
imieniem Kolluthus, na o!y na Ariusza ekskomunik .
35
Gdy za# ten zaapelowa o poparcie do biskupów egipskich, zosta razem
ze swoimi zwolennikami, mi dzy innymi z biskupami Secundusem i
Theonasem, pot piony ponownie i ukarany banicj*. Ariusz uda si do Azji,
gdzie zyska sobie ca kowite poparcie hierarchów. Za jego doktryn*
opowiedzieli si tacy autorytatywni chrze#cijanie, jak biskup Euzebiusz z
Cezarei, historyk Ko#cio a, czy biskup Euzebiusz z Nikomedii, przyjaciel
cesarza Licyniusza i protegowany jego ma !onki, Konstancji, siostry
Konstantyna; opowiedzieli si za doktryn* Ariusza „wspó lucjani#ci".
Tak oto Aleksander popad w konflikt nie tylko z arianami, ale równie! z
czo owymi orientalnymi zwolennikami teologii orygcnistycznej, którzy czcili
Syna jako dopiero drugiego, podporz*dkowanego Boga. Przywódc* tych
ostatnich sta si Euzebiusz z Nikomedii, cz owiek ambitny, ale te! m*dry i
energiczny — z jego inicjatywy w nied ugim czasie wystosowano do biskupa
Aleksandra wiele listów protestacyjnych. Synod odbyty w Nikomedii lub w
pobli!u tego miasta równie! opowiedzia si po stronie Ariusza; nast pny synod
palesty ski przywróci i jemu, i jego przyjacio om ich placówki duszpasterskie.
Wtedy to Ariusz uda si do Aleksandrii, a !e uzyska poparcie nie tylko z
zewn*trz, lecz cieszy si chyba tak!e szacunkiem wielu duchownych oraz
swojej wspólnoty wiernych, Aleksander nie móg wydali" go po raz drugi. Ten
ostatni rozsy a po #wiecie pisma okólne, w których uskar!a si na „zbójeckie
jaskinie" arian, gdzie g osi si fa szyw* nauk 17. Co rusz dochodzi o do
zamieszek, biskup nie by ju! pewny swego !ycia, a w poga skich teatrach
wyszydzano chrze#cija sk* mi o#" bli>niego18. Ów spór nie pozosta oczywi#cie
wy *cznie spraw* aleksandryjsk*. Ogarn* on ca y Egipt oraz inne prowincje
imperium i wkrótce podzieli ca y Ko#ció wschodni na dwa stronnictwa.
Na Zachodzie ta problematyka sta a si wa!na w a#ciwie dopiero po
#mierci Konstantyna, ale, jak si zdaje, d ugo nie rozumiano tam istoty sporu.
Szczególnie niskim poziomem intelektualnym charakteryzowa si w
pierwszych trzech stuleciach kler rzymski. Przyznaje to tak!e pewien katolik:
„Spo#ród prawowitych biskupów Rzymu w II i III wieku !aden nie zas uguje na
miano teologa"19. Chrze#cija ski Rzym posiada w III wieku tylko dwóch
wybitnych uczonych i obaj byli antypapie!ami. Hipolit stanowi przez ca e swe
!ycie cel ataków. Na Nowacjana za# zosta a na o!ona ekskomunika. Znamienne
jest i to, !e w#ród prawie trzystu biskupów, którzy przybyli na pierwszy wielki
sobór ko#cielny do
36
Nicei, w roku 325, znalaz o si zaledwie siedmiu przedstawicieli Zachodu.
Tymczasem na Wschodzie ów spór mi dzy teologami zyska sobie
ogromn* popularno#". W *czy si do nawet plebs: przekupki i ulicznicy.
Ariusz napisa zreszt* kilka piosenek propagandowych, w których — jak
twierdzi pewien wspó czesny nam katolik — pod nabo!n* agodno#ci*
buduj*cej tre#ci kry y si nauki straszliwe przez sw* opaczno#"20. „B *kaj*cy si
po ulicach Aleksandrii ch opcy — pisze Carl Schneider — gwi!d!* z
upodobaniem najnowszy przebój Ariusza, skomponowany na nut stosowan*
dla variete: Kiedy# go nie by o, nie zosta stworzony"21.
Gdy Konstantyn po kapitulacji Licyniusza we wrze#niu 324 roku
rozci*gn* swoje panowanie równie! na imperium wschodnie, tej!e jesieni
pos a on swego doradc teologicznego, biskupa Hozjusza z Kordoby, z
w asnor cznie napisanym listem do Aleksandra i Ariusza, których cesarz ten
uwa!a
za
przywódców
dwóch
równouprawnionych
stronnictw
wewn*trzko#cielnych. Wezwa ich obu do tego, by nie k ócili si o teologiczne
b ahostki i nie przyprawiali go swoj* kazuistyk* o bezsenno#"22. Jednak!e spór
nasili si , bo Hozjusz — wbrew oczekiwaniom jego cesarskiego mocodawcy —
wkrótce stan* po stronie Aleksandra23. Spór nie usta nawet wówczas, gdy
odbyty zim* z 324 na 325 rok w Antiochii synod, którego obradom
przewodniczy Hozjusz, pot pi Ariusza i trzech jego zwolenników. Co
dziwniejsze, spo#ród pi "dziesi ciu sze#ciu biskupów, którzy brali udzia w
owym synodzie, tylko nieliczni potrafili poj*" przedmiot dyskusji teologicznej,
tote! — jak czytamy w pewnym antycznym dokumencie — pot pienie arian
uchwalono na podstawie opinii sformu owanej przez „kilku braci, którzy okazali
si biegli we wszystkim, co si tyczy ko#cielnej wiary"24.
37
Rozdzia 50
Sobór nicejski
Ten sam Ko#ció , który potrafi si oprze" bezwzgl dnym rz*dom
Dioklecjana, ukorzy si przed jego nast pc* — cesarzem, który
zdo a zaszkodzi" Ko#cio owi nie demonstracyjn* przemoc*, nie
prze#ladowaniami, lecz ca kiem inaczej.
Eduard Schwartz1
Synod antiochijski stanowi tylko rodzaj preludium do zgromadzenia
hierarchów Ko#cio a, które Konstantyn zamierza pierwotnie zwo a" do Ankyry
(dzisiejszej Ankary), ale odby o si ono w roku 326 w jego letniej rezydencji w
Nicei, mie#cie po o!onym w pó nocno-zachodniej cz #ci Azji Mniejszej, i by to
pierwszy sobór ekumeniczny, to znaczy powszechny, z udzia em oko o trzystu
biskupów z ca ego #wiata.
Ogromna ich wi kszo#" pochodzi a ze Wschodu. Przedstawicielami
Zachodu byli: jeden biskup z Galii, jeden z Kalabrii oraz jeden z Panonii, a
ponadto hiszpa ski biskup Hozjusz z Kordoby, biskup Cecylian z Kartaginy, jak
te! dwaj kap ani rzymscy wydelegowani przez chorego biskupa Rzymu,
Sylwestra; zdaniem pewnego wspó czesnego nam katolika, by o to „szczególne
spotkanie ludzi #wi tych"2.
Jednakowo! poziom intelektualny wielu uczestników soboru okaza si
do#" niski. Kto# z o#liwy napisa wówczas, zapewne bezpodstawnie, !e „w tym
synodzie wzi li udzia tylko ludzie nieuczeni"3. Z wypowiedzi teologa
Heussiego na temat ogó u kleru w staro!ytno#ci wynika, !e biskupi byli w
wi kszo#ci niewykszta ceni4, i ten stan rzeczy utrzymywa si przez d u!szy
czas. Pewien nowo!ytny teolog katolicki dopatrzy si w#ród biskupów
w oskich, którzy uczestniczyli w soborze trydenckim (XVI wiek), „wielu
niedostatecznie wykszta conych in theologicis. Niejeden rozpoczyna karier
jako sekretarz biskupa, kardyna a, czasem udzielnego ksi cia, po czym wchodzi
w posiadanie ko#cielnych beneficjów i wreszcie dos ugiwa si godno#ci
biskupiej, nie zd*!ywszy zawrze" bli!szej znajomo#ci z teologi*"5. Teologia
38
historyczno-krytyczna pozostaje i dzi# nie znana wi kszo#ci duchownych
katolickich, chocia! z innych wzgl dów (t. I, s. 164 i nast.).
W Nicei wszelako, nie inaczej ni! przedtem w Antiochii, tylko nieliczni
uczestnicy soboru okazali si zdolni do formu owania w asnych s*dów. Nie oni
jednak zdominowali sobór. Jego uczestnicy byli od maja lub czerwca a! do
sierpnia go#"mi cesarza — pod wra!eniem przepychu, pochlebstw ze strony
monarchy, tego, !e ca owa on blizny m czenników, tego, !e nazywa
hierarchów „przyjació mi" i „umi owanymi bra"mi", dzi ki czemu formu a
nicejskiego wyznania wiary okaza a si dok adnie taka, jakiej !yczy sobie
cesarz. Wbrew jego woli nie dzia o si wówczas nic6.
Konstantyn otworzy obrady soboru i, cho" sam im chyba nie
przewodniczy 7 — nie wiadomo, kto je prowadzi , lecz zapewne nie delegaci
biskupa Rzymu — to niew*tpliwie on w a#nie po prostu wyznaczy
przewodnicz*cego8, a potem w *cza si do debaty i wp ywa na jej przebieg.
Protoko ów nie sporz*dzano albo te! Ko#ció zadba o to, by znikn y. Gdy by o
odczytywane aria skie wyznanie wiary, temu, który je przedstawia , nie
pozwolono sko czy", a ów dokument wyrwano mu z r ki i podarto go9.
Sprawa aria ska nie by a jedyn* kwesti* sporn*, któr* chciano
rozstrzygn*"; nie brakowa o takich, dotyczy y one za# dogmatów, rytua u oraz
zarz*dzania, przy czym cesarzowi zale!a o tylko na przywróceniu
jednomy#lno#ci w Ko#ciele. Ko#ció sk ócony nie przyda by mu si do niczego.
Prawda by a tak nieistotna dla niego, jak dla wszystkich polityków, czego
#wietn* ilustracj* jest pewne zdarzenie, o którym opowiada Rufin. Gdy na
pocz*tku soboru biskupi oskar!ali si nawzajem o herezj i wr czali cesarzowi
pisma zawieraj*ce pro#by do niego oraz zarzuty pod adresem innych
hierarchów, Konstantyn wyznaczy na rozpatrzenie ich jeden dzie , a kiedy on
nast*pi , nie przeczyta owych pism, lecz kaza je wszystkie spali", „by nikt si
nie dowiedzia o braku zgody w#ród kap anów". W sporze o arianizm cesarz
stan* po stronie wi kszo#ci, po#wi ciwszy Ariusza. Ale i stronnictwu
Aleksandra nie na wszystko pozwoli . Nie chcia zaj*" jednoznacznego
stanowiska, z !adn* ze stron konfliktu nie zamierza popsu" sobie kontaktów w
sposób nieodwracalny — i to pozosta o niezmienn* i naczeln* zasad* jego
polityki ko#cielnej10.
39
Jaka jest geneza formu"y nicejskiej?
Na !yczenie cesarza biskupi przyj li dla nicejskiego wyznania wiary
formu , której wcze#niej nie prezentowa a !adna ze stron zaanga!owanych w
spór doktrynalny: termin homousios ( ac. consubstantialis), wyra!aj*cy
wspó istotno#" Syna z Ojcem, identyczno#" boskiej substancji w tych dwóch
osobach. Tym samym zosta y zanegowane wszystkie subordynacjonistyczne
interpretacje wzajemnego stosunku Ojca i Syna.
Ale sk*d wzi* si ów termin, który sta si g ównym przedmiotem
wielkiego sporu w Ko#ciele?
Jeszcze na pocz*tku XIX wieku s*dzono powszechnie, !e formu a
nicejska — poj cie homouzji — wywodzi si z teologii ko#cielnej. Nie ma
!adnych podstaw do takiego mniemania. Przeciwnie! Na synodzie antiochijskim
w roku 268 Ko#ció , wówczas przeciwstawiaj*cy si nauce biskupa Paw a, z
powodu, którego dzi# nie sposób ju! ustali" ponad wszelk* w*tpliwo#",
expressis verbis odrzuci poj cie wspó istotno#ci, nie wyst puj*ce zreszt* tak!e
w Biblii! Wywodzi si ono, podobnie jak ró!ne inne termini technici dogmatyki
katolickiej, z teologii gnostyków, gdzie odgrywa niema * rol 11. Gnostycka jest
ponadto geneza liczbowego poj cia triady (trinitas), na którym zosta oparty
dogmat o Trójcy Nwi tej. Zapewne pierwszym przypadkiem odniesienia tego
poj cia do Boga, Syna i Ducha Nwi tego w wypowiedzi chrze#cijanina by o
zastosowanie go przez walentynianina Teodota, ale w najdawniejszej tradycji
Ko#cio a !adna podobna idea nie wyst powa a12.
Przed soborem w Nicei nauka o homouzji by a prawie nieznana; nikt nie
wie, od kogo cesarz dowiedzia si o niej. Ale w a#nie dlatego, !e homouzja nie
stanowi a has a !adnej partii, a ponadto nauka o wspó istnieniu by a ma o
klarowna, Konstantyn uzna to poj cie za najstosowniejsze jako formu a
jednocz*ca. Pozostawi on wszystkim swobod interpretowania homouzji, co
wi cej, zakaza sformu owania wyk adni autentycznej, !*daj*c tylko, by
zaakceptowano sam termin. Biskupi us uchali i Ko#ció otrzyma nowy dogmat,
nicejskie wyznanie wiary, które nale!a oby raczej — jak stwierdza Johannes
Haller — nazwa" konstanty skim13, uzna" je za dzie o nie ochrzczonego nawet
cesarza.
Wszelako Konstantyn nie omieszka w li#cie przes anym do gminy
aleksandryjskiej zapewni", !e to, co „postanowi o wspólnie grono trzystu
biskupów, nie jest niczym innym, jak wyrokiem
40
Bo!ym"14. I na tym cesarzu wzorowali si nast pni w adcy, którzy równie!
zwo ywali sobory, kontrolowali ich przebieg, akceptowali b*d> odrzucali
podejmowane na nich uchwa y, a nak adane ekskomuniki realizowali poprzez
jawne stosowanie przemocy.
Maj*c to na uwadze, przyjrzyjmy si przez chwil dalszym dziejom
Ko#cio a.
Zanim nad Ko&cio"em zapanowa" papie4,
rz dzili t instytucj cesarze
A! po drug* po ow V wieku papie!e nie anga!owali si w
opozycj przeciw dotycz*cym Ko#cio a roszczeniom cesarza, co
wi cej, jeszcze Leon I czyni zadziwiaj*ce koncesje na rzecz
cezaropapizmu w adców imperium wschodniorzymskiego.
Ka( Voigt15
Ju! syn Konstantyna, Konstancjusz, stwierdza otwarcie: „Kanoniczne jest
to, czego ja chc "16 i zgodnie z tym dzia a , co niebawem wyka!emy. Ale
jeszcze wyra>niejsza sta a si w adza cesarzy nad Ko#cio em w V i VI stuleciu.
Od V wieku, kiedy to rozpocz a si epoka w a#ciwego cezaropapizmu,
monarchowie podejmowali decyzje dotycz*ce wiary bez zasi gania opinii
soboru. Przyk adowo cesarz Bazylisk pot pi w roku 476 uchwa y soboru
powszechnego odbytego w Chalcedonie i a! pi ciuset biskupów orientalnych
popar o go.
Kulminacja cezaropapizmu przypad a na czasy Justyniana I (527-565),
który prawie ca e ustawodawstwo ko#cielne zast*pi cesarskim, a ponadto
rozstrzyga najró!niejsze sprawy wewn trzne Ko#cio a, takie jak sprzeda! lub
nadawanie dóbr ko#cielnych, obsadzanie biskupstw, wy#wi canie duchownych i
udzielanie sakry biskupom oraz zawieszanie tych!e w czynno#ciach, ceremonia
s u!by Bo!ej, regu y !ycia klasztornego, przeprowadzanie synodów itd.17 Jego
edyktom dotycz*cym kwestii religijnych podporz*dkowywali si nawet papie!e.
W sporze o formu teopaschistyczn*, pod ug której „jedna osoba Trójcy
Nwi tej" zmar a na krzy!u, papie! Hormizdas pot pi ow* formu . Justynian
zaaprobowa j* i zmusi równie! papie!a Jana II do jej zaakceptowania. Podobna
sytuacja wytworzy a si przy okazji sporu wywo anego przez edykt o trzech
rozdzia ach, który papie! Wigiliusz razem z ca ym zachodnim Ko#cio em,
odrzuci ,
41
ale cesarz nak oni go do zmiany stanowiska. Gdy Wigiliusz jeszcze raz zmieni
zdanie, cesarz zagrozi , !e pozbawi go tronu papieskiego, i wówczas ów papie!
powróci do swojej poprzedniej opinii.
W drugiej po owie VI wieku bizantyjscy cesarze za!*dali ponadto prawa
udzia u w wyborach papie!y oraz prawa aprobowania ich, ale ju! przedtem
narzucili Ko#cio owi rzymskiego Wigiliusza, jak te! w ogóle nie akceptowanego
przez Ko#ció papie!a Pelagiusza I.
W Hiszpanii równie! d ugo utrzymywa a si w adza króla nad biskupami.
Król zwo ywa sobory, wyznacza im przedmioty obrad, ro#ci sobie prawo
s*dzenia kleru i nak ada kary ko#cielne18. Podobnie dzia o si w pa stwie
Franków, gdzie w VI wieku król by tym, który proponowa nowych biskupów
albo sam ich mianowa 19. Pa stwo rz*dzi o Ko#cio em jeszcze za czasów
Karolingów i cesarzy z dynastii saskiej. Otton Wielki uwa!a za oczywist* sw*
prerogatyw mianowanie arcybiskupów niemieckich, Henryk III nie mia
!adnych skrupu ów, gdy usun* kolejno trzech papie!y i gdy zosta przeze
osadzony na rzymskiej stolicy pochodz*cy z Saksonii Suitger von Mayendorff,
biskup Bambergu.
Jak wiemy, pó>niej Ko#ció protestowa przeciw takim ingerencjom. Ju!
w IV wieku rozlega y si w#ród chrze#cijan — zw aszcza w #rodowiskach
„kacerzy", na przyk ad donatystów — g osy dezaprobaty dla wszelkiego
mieszania si cesarzy w sprawy wewn*trzko#cielne. Ale od czasów Konstantyna
w rozumieniu ogó u chrze#cijan, szczególnie za# papie!y, owo ingerowanie by o
po!*dane20.
Katolicki biskup Optatus z Mileve przyzna cesarzowi prawo do takich
interwencji21. Biskup Euzebiusz z Cezarei okre#li cesarza jako wyznaczonego
przez Boga „biskupa troszcz*cego si o zewn trzne sprawy Ko#cio a"22.
Czwarty sobór powszechny w Chalcedonie nazwa w roku 451 cesarza Marcjana
nie tylko „kap anem i w adc*", lecz tak!e „nauczycielem wiary", co jest
szczególnie znamienne, jako !e ów sobór zosta zwo any w celu sformu owania
pewnych rozstrzygni " dotycz*cych wiary23.
Wr cz kuriozalnymi dokumentami z wczesnej historii Ko#cio a s* listy
papie!a Leona Wielkiego, w których przypisuje on nast pcy Marcjana,
cesarzowi Leonowi I, „nieomylno#"" dogmatyczn* — pó>niejszy przedmiot
roszcze papie!y. W istocie co prawda — wynika to z owych listów — papie!
nie by przekonany o cesarskiej nieomylno#ci. Mimo to, chc*c usposobi"
cesarza
42
przychylnie, zapewni , !e monarcha zosta o#wiecony przez Ducha Nwi tego,
nie mo!e wi c myli" si w kwestiach wiary! W drugim li#cie papie! Leon
potwierdza ponadto, !e cesarz nie potrzebuje poucze ze strony !adnego
cz owieka i !e zadanie papie!a polega na tym, by wypowiada" to, co akceptuje
cesarz, oraz uczy" tego, w co cesarz wierzy24.
Trzeba tu doda" — chocia! w pierwszej chwili wyda si to dziwne — !e
zapocz*tkowane przez Konstantyna cesarskie rz*dzenie Ko#cio em by o jedn* z
przyczyn tego, i! biskup Rzymu stawa si coraz pot !niejszy, oswajaj*c si
stopniowo z rol* ko#cielnego antagonisty cesarza.
Zako(czenie soboru nicejskiego
Jedynie obaj biskupi aria scy, Secundus z Ptolemais i Theonas z
Marmaryki, oraz sam Ariusz odmówili podpisania formu y wyznania wiary,
jakiej !yczy sobie cesarz. Zostali oni pot pieni i natychmiast skazani na banicj .
Ariusz nie tylko utraci godno#" biskupi*, ale ponadto wykl to go w straszliwy
sposób. Biskupi Euzebiusz z Nikomedii i Teognis z Nicei oraz prawdopodobnie
równie! Maris z Chalcedonu zaakceptowali co prawda nicejski symbol, lecz nie
uznali pot pienia Ariusza, bo w ich mniemaniu sobór przedstawi jego nauk
fa szywie. Cesarz da im najpierw czas do namys u, ale gdy niezad ugo udzielili
schronienia Ariuszowi i obu wygnanym biskupom, równie! oni — Euzebiusz i
Teognis — zostali pozbawieni w adzy biskupiej i wys ani do Galii. Ariusz i
biskupi ekskomunikowani w Nicei musieli uda" si na wygnanie do Ilirii.
Tymczasem walka wewn*trzko#cielna toczy a si nadal, a jej zaciek o#"
nie mala a — banicja Ariusza oraz jego najwa!niejszych zwolenników nie
przerwa a konfliktu. Nawet w#ród dam z rodziny cesarza mia Ariusz
zwolenniczki. Za wykl tym hierarch* uj y si , wsparte przez Euzebiusza,
Konstancja, siostra Konstantyna, i Bazylina, jego szwagierka i matka
pó>niejszego cesarza Juliana. Ponadto Helena, matka Konstantyna, by a
czcicielk* m czennika Lucjana, którego Euzebiusz i Ariusz upami tniali
okre#laj*c siebie jako „wspó lucjanistów". Tak wi c pó>n* jesieni* roku 327 z
woli Konstantyna odby si w Nicei jeszcze jeden synod, na którym Ariusz,
Euzebiusz i Teognis zostali w glorii przyj ci z powrotem do Ko#cio a. Obu
biskupom pozwolono
43
nawet obj*" ich dawne stolice, z których dotychczasowi metropolici, Amfion i
Chrestos, znikn li tak dyskretnie, jak gdyby ich tam nigdy nie by o.
Natomiast rehabilitacja Ariusza nie zosta a zaakceptowana przez
ówczesnego biskupa Aleksandrii. Atanazy odmówi przywrócenia Ariuszowi
jego ko#cielnego urz du.
44
Rozdzia 51
Atanazy i zako<czenie sporu o arianizm
W historiografii katolickiej Atanazy (295-373), którego teorie o Trójcy
Nwi tej wywar y najwi kszy wp yw na sformu owanie dogmatu — trzeba tu,
przynajmniej mimochodem, wspomnie", !e w a#nie jego traktaty dogmatyczne
zosta y w V i VI wieku poddane przez Ko#ció takiej obróbce, by mog y sta" si
bardziej przydatne w walce z „kacerzami"1 — jawi si jako !arliwy or downik
symboliki nicejskiej od pocz*tku jej istnienia. Z dost pnych >róde wynika
jednak obraz zgo a odmienny. Nauczyciel Ko#cio a Atanazy a! po lata
pi "dziesi*te „dla za#wiadczenia prawdziwej wiary"2, propagowa wszystkie te
has a, które pó>niej pot piono, dopatrzywszy si w nich oznak kacerstwa
aria skiego lub zbli!onego do arianizmu. W ci*gu kilkudziesi ciu lat swojej
dzia alno#ci Atanazy nie wypowiada si w ogóle na temat wiary w Ducha
Nwi tego.
Podobnie jak Ariusz, nie dostrzega on „drugiego Boga" — obaj s*
rzecznikami monoteizmu. Jednak!e w rozumieniu Ariusza „Syn" jest istot*
stworzon*, cho" doskona * — Ariusz mówi
o nim z najwy!sz* czci*; Atanazy natomiast postrzega Ojca i Syna jako
jedn* istot , przypisuje im jedno#" nierozerwaln*. Jest to bowiem jedyna
formu a, która pozwala zatuszowa" ewidentny politeizm; dzi ki niej mo!na by o
modli" si do Ojca, którego mieli ju! Wydzi, oraz do Syna — tej nowej istoty
boskiej. „Zbawca" nie móg by" istot* ni!sz*, musia okaza" si Bogiem w
pe nym tego s owa znaczeniu, a urzeczywistnienie owego postulatu definitywnie
zako czy o proces mitologizacji osoby Jezusa. Atanazy nie potrafi wszelako
wyja#ni" ró!nicy mi dzy Ojcem a Synem, na któr* wskazuje u!ycie tych dwóch
okre#le . W zamian za nie udzielone wyja#nienie uzna on starsz* doktryn
arian za bezsensown*, ich samych za# nazwa nieprzyjació mi Boga, k amcami,
synami szatana, i poradzi , !eby ich si pozby", bo „to, co mówi*, jest
niedorzeczne, a oni sami ju! s* niespe na rozumu"3.
Atanazy nie by ani my#licielem, ani #wietnym stylist*, na pewno jednak
stanowi pierwowzór hierarchy nietolerancyjnego i !*dnego w adzy. Oto co
mówi o nim #wi ty Epifaniusz: „Je#li mu si sprzeciwiano, stosowa przemoc"4.
Ale gdy jemu grozi a
45
czyja# przemoc, w patetycznych s owach nawo ywa do tolerancji — tak
post puje si w Ko#ciele po dzi# dzie (t. II, s. 152 i nast).
Owemu pi " razy pozbawionemu w adzy biskupiej patriarsze z
Aleksandrii zale!a o, kiedy walczy , nie tyle na dogmacie, ile na
jedynow adztwie w egipskiej prowincji ko#cielnej, co atwo zrozumie", je#li ma
si #wiadomo#" w adzy, jak* wówczas posiada aleksandryjski patriarcha.
Podlega o mu oko o stu biskupstw w Egipcie i Libii. By to najbardziej
wp ywowy biskup na ca ym Wschodzie, ksi*! Ko#cio a, który w IV i V wieku
bywa , nieco !artobliwie, nazywany „chrze#cija skim faraonem". Ale
niezad ugo patriarchat aleksandryjski utraci to swoje znaczenie. Po dawnej
#wietno#ci pozosta dzi# ju! tylko pompatyczny tytu : „najbardziej
b ogos awiony i naj#wi*tobliwszy papie! i patriarcha wielkiego miasta
Aleksandrii oraz ca ego Egiptu, Pentepolis, Peluzjonu, Libii i Etiopii"5.
Atanazy, za m odu diakon i asystent biskupa Aleksandra na soborze
nicejskim, po #mierci tego ostatniego, 8 czerwca 328 roku, zasiad na
aleksandryjskim tronie biskupim, i to niezgodnie z pragmatyk*. Otó!
pi "dziesi ciu czterech biskupów zobowi*za o si wówczas pod przysi g*, !e
zaakceptuj* nowego patriarch dopiero po skrupulatnym sprawdzeniu
zasadno#ci wszystkich stawianych mu zarzutów. Tymczasem siedmiu spo#ród
owych pi "dziesi ciu czterech sprzeniewierzy o si w asnej przysi dze, dzi ki
czemu Atanazy zosta wybrany i dost*pi konsekracji. Wtedy to wyznaczono
antybiskupa, po czym w wielu miejscowo#ciach dosz o do rozruchów ulicznych,
Atanazy za# musia si t umaczy" na soborze (w roku 332) i na zgromadzeniach
hierarchów ko#cielnych.
Skoro patriarcha nie przyby na synod, który w roku 334 obradowa w
Cezarei, Konstantyn wezwa go do z o!enia wyja#nie na synodzie odbytym w
rok pó>niej w Tyrze6. Patriarcha waha si pocz*tkowo, czy tam przyby", ale
jednak tym razem si pojawi , w licznej asy#cie. Skonfrontowano go z ca *
galeri* biskupów >le potraktowanych, dosz o do skandalicznych scen i wreszcie
patriarcha — który pono" nie czu si ju! bezpieczny, a w rzeczywisto#ci wola
unikn*" kary i upokorzenia — uciek statkiem do Konstantynopola. Zanim
cesarz zd*!y zwo a" nast pny synod, poinformowano go, i! Atanazy zagrozi ,
!e przeprowadzi action directe, polegaj*c* na zag odzeniu mieszka ców stolicy
poprzez przerwanie dostaw egipskiego zbo!a. Wówczas to Konstantyn zarz*dzi
banicj Atanazego, nie przes uchawszy go nawet. Jeszcze
46
tego samego dnia, 6 listopada (10 dnia miesi*ca athyr) 336 roku, patriarcha
musia wyruszy" do Trewiru, dok*d zosta relegowany. W latach
poprzedzaj*cych ow* decyzj arianie uzyskiwali coraz wi kszy wp yw na
Konstantyna, szczególnie dzi ki zr czno#ci Euzebiusza z Nikomedii, który
pozbawi wszelkiego wp ywu na cesarza jego dotychczasowego doradc ,
Hozjusza z Kordoby. Na jednym z synodów odbytych w Jerozolimie dosz o
nawet do odwo ania banicji Ariusza, lecz ten nie zobaczy swojej ojczyzny ju!
nigdy. Po wieloletnim oczekiwaniu na szans powrotu, w tajemniczych
okoliczno#ciach zmar tu! po restytucji. Zako czy !ycie, gdy znajdowa si na
jednej z ulic Konstantynopola, w roku 336.
O tym, jak Atanazy doprowadzi" do &mierci Ariusza
i legendy pokrewne
Atanazy, który ju! za !ycia Ariusza rozg osi , !e ten ostatni jest
wys annikiem antychrysta7, uczyni z jego #mierci boski cud, ale z
dwudziestoletnim opó>nieniem i nie wspomniawszy o tym zdarzeniu w !adnym
ze swoich pism polemicznych, chocia! wcze#niej efekt propagandowy by by nie
mniejszy. Natomiast w pó>niejszych wersjach swej relacji o #mierci Ariusza
patriarcha Atanazy wyolbrzymia znaczenie owego cudownego wyroku Boga8.
Powo uj*c si na swego prezbitra Makarego, Atanazy opowiada, !e
Ariusz dok adnie w przeddzie przywrócenia mu jego dawnej godno#ci
spacerowa po Konstantynopolu w towarzystwie swego przyjaciela Euzebiusza i
nagle poczu si tak niedobrze, !e musia poszuka" szaletu publicznego. (W sto
lat pó>niej mieszka cy Konstantynopola umieli ju! wskaza" w a#ciwy szalet9!)
Tam Ariusz p k : jego cia o przepo owi o si po#rodku, tak jak — wed ug
biblijnej opowie#ci (t. I, s. 157), któr* Atanazy przytacza — cia o zdrajcy
Judasza. Ariusz straszliwie cierpia , gdy traci jelita, w*trob i swoje kacerskie
serce, potem za# skurczy si na tyle, !e z pluskiem wpad do szamba10.
Ko#ció katolicki skwapliwie zaaprobowa t opowie#" o #mierci
cz owieka, który by znany jako #wi ty i doctor Ecclesiae; Grzegorz z Tours
uzna taki koniec Ariusza za dowód nies uszno#ci jego doktryny, a pewien
wspó czesny nam katolicki historyk prezentuje tego kacerza „w ustronnym
miejscu, ton*cego we krwi, z wydobywaj*cymi si z cia a wn trzno#ciami"11.
47
Mamy tu do czynienia z taktyk* stosowan* bardzo cz sto. Wystarczy
przypomnie" Lutra, któremu ju! po kilku latach od #mierci przypisano
samobójstwo — takie wie#ci kr*!y y podówczas. Opowiadano, !e jaki# s uga —
posta" wymy#lona — odkry , i! „nasz pan Marcin wisia na ó!ku, #miertelnie
uduszony"12. Ta relacja zosta a zawarta w rozpowszechnionym anonimowym
li#cie, a drukiem ukaza a si po raz pierwszy w roku 1606 w dziele pewnego
franciszkanina, za którym powtarzali j* g ównie katolicy francuscy i w oscy.
Ponadto po stronie katolickiej rozg aszano, !e w noc poprzedzaj*c* #mier" Lutra
by a u niego „jego mniszka"; !e Katharina Bora go udusi a; !e u#mierci go
diabe w postaci wielkiego owczarka; !e jego zw oki tak cuchn y, i! trzeba by o
porzuci" trumn w drodze na cmentarz, i tak dalej13.
Z drugiej strony, ów reformator opowiada , i! arcybiskup Trewiru,
Richard von Greiffenklau, zosta przez szatana !ywcem zabrany do piek a; i!
katolickiego kaznodziej Urbana z Kunewalde uderzy w ko#ciele piorun, a
drugi — przed ko#cio em — przeszy jego cia o od góry do do u; i! jego
przeciwnik Emser — to wiedzia Luter jeszcze za !ycia Emsera — zmar nagle,
„przebity ognistymi strza ami i oszczepami szatana". „Wszyscy oni poumierali
n dznie — pisze Luter — niczym nierozumne #winie"14.
Gdzie! k amano i fa szowano bardziej cynicznie ni! w !yciu religijnym?
Gdzie rzucano wi cej oszczerstw na przeciwników? Jeszcze na soborze
watyka skim w roku 1870 nazwano protestantyzm „bezbo!n* zaraz*" (pestis)15.
I jeszcze Pius X okre#li w encyklice o Karolu Boromeuszu z 1910 roku
czo owych reformatorów jako ludzi, „których Bogiem jest brzuch" (quorum
Deus venter est), co nie by o wcale oryginalne, to samo bowiem mówi ju! w III
wieku o katolikach Ojciec Ko#cio a Tertulian, który od!egna si od
katolicyzmu, a wcze#niej Pawe o judeochrze#cijanach16.
Dalsze fa"szerstwa Atanazego
W pewnej d ugiej epistole, która przynajmniej w sporej cz #ci jest
autorstwa Atanazego, ale któr* podaje si za list Konstantyna do Ariusza i arian,
doctor Ecclesiae Atanazy zasypuje Ariusza ogromn* ilo#ci* obelg i frazesów.
Nazywa go „ otrem zas uguj*cym na stryczek", „!a osn* postaci*", „k amliwym
ryjem", „cz owiekiem bezwstydnym i bezu!ytecznym", „g upcem",
„pó zwierz ciem". Pisze: „Biada wam, skoro#cie tacy nieroztropni, !e
48
do niego przystajecie! Jakie! to op tanie ka!e wam znosi" jego obra>liwy j zyk,
jego twarz? A teraz zwracam si do ciebie, ty bezmy#lna duszo, ty gadu o, ty
niewierny bie. Nie pozostawiaj mi w twych s owach rozleg ego, bezkresnego
pola, lecz pozostaw #ci#le wyznaczony kr*g, grunt nie grz*ski, lecz mocny i
pewny, ty z y i podst pny bezbo!niku. Albowiem nie po to zaczynam t walk z
tob*, by tylko mówi"; chc , !eby# znalaz si w matni, chc ci z apa" za s owo,
aby ca y lud przekona si , jaki jeste# z y. A wi c do dzie a: skoro r ce s* umyte,
przyst*pmy do modlitwy, wezwijmy Boga. Nie, wstrzymaj si jeszcze przez
chwil i powiedz mi, niegodziwcze, którego Boga wezwiesz na pomoc, bo
utrac swój spokój, je#li si tego nie dowiem"17.
W krótkim li#cie, który Atanazy sfabrykowa w ca o#ci jako list rzekomo
napisany przez Konstantyna, i to bez ma a pi tna#cie lat po jego #mierci, oko o
roku 350, po czym — dokonawszy fa szerstwa — og osi , za!*da ten
nauczyciel Ko#cio a natychmiastowej #mierci wszystkich, którzy trzymaj* w
domu cho"by jedno dzie o Ariusza. Atanazy wykluczy nawet apelacje i
u askawienia18!
Do kolejnego sfa szowania dokumentu sk oni a Atanazego wrogo#", jak*
!ywi dla pierwszy cesarz chrze#cija ski, któremu Ko#ció zawdzi cza tak
wiele; Atanazy zosta przez niego skazany na banicj , a pó>niejsze generacje
chrze#cijan mia y mu bardzo za z e to, !e cesarz okazywa mu wrogo#". Ów
patriarcha napisa , podszywaj*c si pod syna tamtego cesarza, Konstantyna II,
list do aleksandryjskiej gminy katolickiej, w którym w imieniu m odego cesarza
poinformowa , !e biskup Atanazy zosta przez ojca, cesarza Konstantyna, tylko
na pozór wygnany, i!by nie dosi gn y go ataki ze strony jego wrogów. Jedynie
wczesna #mier" ojca m odego cesarza przeszkodzi a jakoby w przywróceniu
Atanazego jego gminie19.
Powrót tego biskupa faktycznie sta si mo!liwy dopiero po zgonie
Konstantyna, który zmar w po udnie 22 maja 337 roku, wkrótce po ochrzczeniu
go przez arianina Euzebiusza z Nikomedii.
Kres arianizmu
Ledwo Konstantyn umar , jego syn, Konstancjusz II, w ci*gu kilku godzin
r kami siepaczy pozby si z tego #wiata swoich dwóch stryjów i siedmiu
kuzynów20. Jedynie dwaj bratankowie
49
Konstantyna, dwunastoletni Gallus i siedmioletni Julian, uszli z !yciem z tej
rodzinnej rzezi w pierwszej chrze#cija skiej dynastii cesarskiej. I oto synowie
Konstantyna, którzy otrzymali staranne wychowanie chrze#cija skie21, ale
pojmowali chrystianizm odmiennie, podzielili imperium mi dzy siebie.
Konstantyn II przej* Zachód; pi tnastoletni Konstans — cz #" #rodkow*, Itali ,
Afryk i Grecj ; Konstancjusz II — Wschód.
Po niespe na trzech latach panowania braci Konstantyn II, sprowokowany
przez m odszego Konstansa, wtargn* do jego pa stwa i wiosn* 340 roku zgin* ,
pokonuj*c jedn* z alpejskich prze czy. Poniewa! trzeci brat, Konstancjusz, by
zaj ty wojn* z Persami, ca y Zachód przypad m odemu Konstansowi. Ten
m odzieniec, podejrzewany o homoseksualizm i znienawidzony powszechnie
jako cz owiek bezwzgl dny22, sprzyja katolikom, nape nia ko#cio y darami
wotywnymi i utrzymywa osobiste kontakty z biskupem Atanazym.
W czerwcu 337 roku po o!y on kres banicji Atanazego, po czym ten
niezmordowany patriarcha natychmiast — ju! w drodze powrotnej — zacz*
rozmaite knowania. Czyni to z takim zapa em i tak na o!y drogi, !e do
Aleksandrii dotar zaledwie pod koniec listopada. Razem z nim (powrócili inni
wygnani biskupi orientalni, co doprowadzi o do nowych niepokojów w ca ym
kraju, bo arianie i orygeni#ci nie zachowywali si bynajmniej biernie. Euzebiusz
z Nikomedii opu#ci sw* niewa!n* ju! stolic biskupi*
i zosta metropolit* w Konstantynopolu. W Aleksandrii sprawowali
kolejno w adz dwaj biskupi, którzy dost*pili nominacji, bo
traktowano ich jako opozycyjnych wobec usuni tego legalnie, bo przez
synod w Tyrze, Atanazego. Dosz o wówczas do krwawych zamieszek, podczas
których sp on* ko#ció Dionizego23.
Atanazy, nieskory zapewne do nara!ania si na m cze sk* #mier", uciek
na wiosn roku 339. Jesieni* pojawi si w Rzymie, gdzie jego i innych
zdetronizowanych ksi*!*t Ko#cio a przez wiele lat przyja>nie goszczono i gdzie
Atanazy wed ug wszelkich prawide sztuki uczyni biskupa Rzymu, Juliusza,
sw* marionetk*. Przed tym okresem i podczas jego trwania odbywa a si
niezbyt przyjazna wymiana listów i o#wiadcze kolektywnych mi dzy
rzymskim biskupem a episkopatem wschodnim. Emisariusze kr*!yli w obu
kierunkach. Po obu stronach przeprowadzano synody: w Rzymie w roku 340, w
Antiochii za# — rok wcze#niej i rok pó>niej. Gro!ono, protestowano, odpierano
zarzuty, wypaczano i prostowano, szydzono z siebie nawzajem
50
i wzajemnie si pot piano. Ów spór okaza si ca kowicie bezowocny.
Na Wschodzie tymczasem zmarli kolejno: historyk Ko#cio a Euzebiusz
oraz jego imiennik, biskup Konstantynopola — dla sk aniaj*cego si ku
arianizmowi lub orygenizmowi Ko#cio a wschodniego by y to dotkliwe straty.
Mi dzy stronnictwem aria skim a katolickim rozpocz y si wówczas tak
zaciek e walki uliczne, !e dowódca jazdy cesarskiej, Hermogenes, mimo
wydanego rozkazu nie zdo a opanowa" sytuacji. Jego dom zosta zaatakowany
przez chrze#cija skie pospólstwo i podpalony, a jego samego wleczono ulicami
miasta, póki nie wyzion* ducha.
W roku 342 odby si w Sardyce (dzisiejszej Sofii) synod z udzia em
oko o osiemdziesi ciu biskupów orientalnych i bez ma a dziewi "dziesi ciu z
Zachodu, ale ci pierwsi rych o porzucili miejsce obrad i przenie#li si do
Filipopola. Ka!de ze stronnictw obstawa o przy swojej wierze, uznaj*c prawdy
wiary g oszone przez stron przeciwn* za heretyckie. Niektórym biskupom
gro!ono nawet #mierci*. Tamten synod powinien by pogodzi" zwa#nione
strony, a zwi kszy tylko wrogo#". Co wi cej, po raz pierwszy dosz o do
roz amu mi dzy Ko#cio em wschodnim a zachodnim. W Sardyce zosta
zapocz*tkowany proces, którego kulminacj stanowi a schizma roku 1054.
Cesarz Konstans zabiega wtedy o to, by jego sk aniaj*cy si ku
arianizmowi brat, Konstancjusz, zako czy ow* zagmatwan* sytuacj po my#li
katolików. Gdy Konstancjusz wreszcie przysta na to, cesarzem imperium
zachodniego og osi si — w styczniu 350 roku — Magnencjusz, jeden z
rzymskich genera ów Konstansa. Ten ostatni zosta zamordowany w ko#ciele
pewnej pirenejskiej wioski, w której poszuka schronienia, a w trzy lata pó>niej,
latem 353 roku, Magnencjusz poniós kl sk w decyduj*cej bitwie pod Murs* i
pope ni w Lyonie samobójstwo, po czym Konstancjusz przyczyni si do
ponownego zwyci stwa episkopatu aria skiego. Konstantyn chcia osi*gn*"
jedno#" Ko#cio a przy pomocy katolików, natomiast jego syn, Konstancjusz,
korzysta z pomocy arian.
W Rzymie tymczasem zmar biskup Juliusz. Na !yczenie nast pcy,
Liberiusza, cesarz zwo a dla rozstrzygni cia sporu, w roku 353, sobór, i to w
Arles, gdzie w a#nie rezydowa . Ledwo biskupi si zjechali, przedstawiono im
dekret pot piaj*cy Atanazego, który natychmiast podpisali i tylko jeden z nich
nie z o!y podpisu, za co spotka a go banicja.
51
Rozgniewany Liberiusz doprowadzi do kolejnego synodu w Mediolanie
w roku 355, ale tu grupa ponad trzystu biskupów, przewa!nie z Zachodu, uleg a
cesarskiej presji i zaaprobowa a pot pienie aleksandryjskiego patriarchy.
Jedynie sze#ciu odmówi o swej zgody i ci znale>li si na wygnaniu.
Gdy cesarz samego Liberiusza postawi wobec alternatywy: podpisanie
dekretu albo banicja, biskup Rzymu nie ugi* si jednak i o#wiadczy :
„Zalecenia ko#cielne s* wa!niejsze ni! mój pobyt w Rzymie"24. Ale po dwu
latach banicji Liberiusz zacz* rozsy a" listy, w których uskar!a si na swój los,
a ich adresatami byli nawet jego najzacieklejsi adwersarze. Liberiusz uzna
doktryn arian, na o!y ekskomunik na „prawowiernego" Atanazego i poprosi
wszystkich adresatów swoich listów o to, by poczynili zabiegi niezb dne dla
umo!liwienia mu powrotu do Rzymu25. Jego postawa okaza a si tak !a osna, i!
katoliccy historycy Ko#cio a wyrazili pow*tpiewanie co do autentyczno#ci
owych episto , a wypowiedzi Atanazego w zwi*zku z tamt* spraw* uznali za
nieporozumienie — te manewry zosta y zdezawuowane równie! przez
niektórych katolików26.
Wreszcie sprowadzono do Sirmium, na dwór, tak!e s dziwego biskupa
Hozjusza, !eby z ama" równie! jego opór. Po rocznym pobycie w wi zieniu
starzec wyrzek si swej wiary, przeszed nn stron swoich #miertelnych
wrogów i w roku 357 podpisa wyznanie wiary, które by o na po y aria skie.
Wówczas pozwolono mu powróci" do ojczyzny, gdzie zmar niebawem.
Natomiast Atanazy, pot piony na Wschodzie i na Zachodzie, nawet przez
papie!a, odes a do domów dwójk cesarskich komisarzy, przyby ych do
Aleksandrii, !eby jego stamt*d wydali". Dopiero gdy Konstancjusz na pocz*tku
roku 356 nakaza przeprowadzenie ataku zbrojnego na ko#ció Theonasa, który
stanowi katedr Atanazego, ten ostatni znikn* z miasta.
Za rz*dów jego nast pcy, Jerzego, dosz o do krwawych star" z gwardi*
nieobecnego patriarchy. Oblegano ko#cio y i przerywano nabo!e stwa, byli
ci !ko ranni, gin li ludzie. Szesnastu biskupów wygnano, trzydziestu uciek o. I
na jesieni 358 roku musia tak!e ust*pi" biskup Jerzy, gdy! Atanazy po raz
kolejny powróci potajemnie do Aleksandrii.
W tym okresie rozpocz y si przygotowania do podwójnego synodu dla
ca ego imperium27. Najpierw, wiosn* 359 roku, obradowali w Ariminum
(Rimini) przedstawiciele Zachodu. Ogromna wi kszo#" spo#ród ponad czterystu
biskupów odrzuci a formu
52
narzucon* przez cesarza i opowiedzia a si za nicejskim wyznaniem wiary. Gdy
jednak rozesz a si pog oska, !e cesarz pozwoli si rozjecha", kiedy wszyscy
z o!* swoje podpisy, wi cej ni! trzystu uczestników synodu wycofa o si z
poprzedniego stanowiska — podpisali oni aria skie wyznanie wiary, formu
homeiczn*, wed ug której Syn nie jest pod ka!dym wzgl dem to!samy z Ojcem,
lecz podobny do .
Do cesarskich !ycze zastosowali si równie! uczestnicy paralelnego
synodu w Seleukii, odbytego jesieni* 359 roku, tak wi c na pocz*tku 360 roku
arianie mogli cieszy" si pe nym triumfem. Ale w roku 361 Konstancjusz zmar ,
prze!ywszy zaledwie czterdzie#ci cztery lata — co oznacza o przekre#lenie jego
dokona .
Dwadzie#cia lat pó>niej, w 381 roku, ukonstytuowano na drugim soborze
powszechnym ortodoksyjny katolicki* Ko#ció pa stwowy, a zapowiedzi* tego
by o wydanie 28 lutego 380 roku przez cesarza Teodozjusza odznaczaj*cego si
i#cie wojskow* zwi z o#ci* edyktu doktrynalnego, który w rozumieniu cesarza
mia moc prawn*, ale zosta sporz*dzony bez zasi gni cia opinii soboru czy
biskupów28. Zwolenników innych orientacji chrze#cija skich pozbawiono miana
chrze#cijan. Ko#cio y arian zosta y zamkni te, a ich biskupów wygnano, lecz nie
by to jeszcze koniec arianizmu.
Ludy germa skie pozna y chrze#cija stwo najpierw w jego postaci
aria skiej, to znaczy pierwotnej. Aposto Wizygotów, biskup Wulfila,
zdeklarowa si nawet w swoim testamencie jako przekonany arianin. Aria skie
sta y si tak!e plemiona wschodnie: Burgundów, Rugiów, Herulów, Ostrogotów
i Wandalów. Z wyj*tkiem pa stwa tych ostatnich, wszystkie pa stwa
germa skie, w których arianizm dominowa , przestrzega y zasad tolerancji
religijnej, tak jak zreszt* podczas debat synodalnych stronnictwo aria skie
zawsze okazywa o si bardziej tolerancyjne ni! katolicy, i to mimo poparcia,
jakiego przewa!nie udziela o im pa stwo29.
Dwoisto#" wiary nie uchodzi w oczach arian za przest pstwo — wyja#nia
aria ski biskup Agila Grzegorzowi z Tours, gdy ten atakowa arianizm —
stosuj* si oni bowiem do takiej oto sentencji: „Nie ma z tego !adnej szkody,
je!eli kto# przechodzi spod poga skiego o tarza do ko#cio a i w obu miejscach
okazuje cze#""30.
* Inaczej: prawos awny i powszechny (przyp. t um.).
53
Od drugiego soboru powszechnego w roku 381, który po raz pierwszy
sformu owa dogmat o Trójcy Nwi tej i zawar go w tak zwanym nicejskokonstantynopolita skim wyznaniu wiary, nauka o Trójcy stanowi a prawo
pa stwowe. Dawnym chrze#cijanom nawet si co# takiego nie #ni o. I nie by o
ani s owa o Trójcy Nwi tej w Nowym Testamencie. Co wi cej, ów dogmat
przeczy wr cz jego nauce.
By on te! sprzeczny ze zdrowym rozs*dkiem. Jeszcze w roku 1553
Hiszpan Miguel Servet zrekapitulowa w swoim dziele Przywrócenie
chrze&cija(stwa — na wysokim poziomie intelektualnym — wszystkie istotne
argumenty przeciw doktrynie o Trójcy Nwi tej, po czym wezwano go do
wycofania si ze swych pogl*dów, ale odmówi i w tym samym roku za spraw*
Kalwina zosta w Genewie spalony na stosie. Chrze#cija ska mi o#" bli>niego
pogna a zwolenników Serveta a! do Siedmiogrodu, gdzie ich wspólnoty istniej*
po dzi# dzie , oraz do Polski, gdzie t pili ich z kolei jezuici. A jednak
przeciwników tego dziwacznego dogmatu, socynian*
i antytrynitarzy, przybywa o w XVII wieku, przy *czali si bowiem do
nich coraz liczniejsi protestanci, a pó>niej zyskali oni kontynuatorów w
angielskich i ameryka skich unitarianach; tymczasem luteranizm i kalwinizm
zachowa y dogmat o Trójcy Nwi tej. Obecnie obserwuje si i w Stanach
Zjednoczonych, i w Europie przyrost zwolenników unitarianizmu.
Tu! po #mierci Konstancjusza nie tylko katolicyzm, lecz ca e
chrze#cija stwo mia o nowego gro>nego przeciwnika w osobie Juliana,
ostatniego potomka dynastii konstanty skiej. Za jego panowania znowu
wytworzy a si sytuacja, któr* mo!na by o postrzega" jako zapowied> tego, i!
ekspansja zwyci skiego chrze#cija stwa zostanie zahamowana.
* Socynianizm — doktryna antytrynitarna, której sformu owanie przypisuje si !yj*cemu w XVI w. Faustowi
Sozziniemu (Socynowi); g osi ona, i! jedyn* norm* wiary jest Pismo Nw., a objawienie powinno by" interpretowane zgodnie
z rozumem. Wywar a du!y wp yw na polski arianizm; stanowi sta y element wszelkich doktryn deistycznych — przyp. red.
54
Rozdzia 52
Julian „Apostata"
Mo!na to zrozumie", i! Julianowi i niektórym innym ludziom
sprzeczno#" mi dzy idea em a rzeczywisto#ci* chrze#cija stwa
wydawa a si tak wielka, !e, b d*c lud>mi uczciwymi, musieli
od!egna" si od idea u, którego si a oddzia ywania okaza a si
znikoma.
Teolog Carl Schneider1
Julian, bratanek Konstantyna, urodzi si w roku 331. Jego matka zmar a,
gdy by jeszcze bardzo ma ym ch opcem, ojca za#, który pad ofiar* mordu
dynastycznego, straci w wieku siedmiu lat.
M ody ksi*! przebywa najpierw w Nikomedii, a potem, kiedy usuni to
go z dworu i roztoczono nad nim kuratel , przewa!nie w jednym z cesarskich
maj*tków pod Cezare*. Tu zosta , pod wp ywem otoczenia, !arliwym
chrze#cijaninem, przyj* ni!sze #wi cenia kap a skie, i chcia obra" karier
duchownego2.
Gdy jednak zapozna si w Pergamonie, Efezie i Atenach z greck*
filozofi* oraz m*dro#ci* misteryjn*, doszed do wniosku, !e „wy!sza teologia"
chrze#cijan sprowadza si w a#ciwie do dwóch zwyczajów: pierwszy to
wystraszanie z ych duchów gwizdem, a drugi to nawo ywanie do walki z
niewiernymi3.
Do odej#cia od chrze#cija stwa sk oni o Juliana równie! — ujawnione mu
— morderstwo, którego dopu#ci si jego stryj. Konstancjusz by bowiem
chrze#cijaninem, ale Ko#ció nigdy nie pot pi owej ohydnej zbrodni.
Przeciwnie! Grzegorz z Nazjanzu zarzuci Julianowi niewdzi czno#" wobec
Boga i cesarza, bo przecie! „wbrew wszelkim oczekiwaniom" oszcz dzili go w
czasie tamtej rzezi4.
Jesieni* 355 roku ksi*! zosta odwo any z Aten, po czym Konstancjusz
mianowa go w Mediolanie cezarem i pos a go na zagro!one pogranicze
nadre skie, gdzie Julian osi*gn* zadziwiaj*ce sukcesy wojskowe. Podleg e mu
oddzia y wybra y go w Pary!u, w roku 360, w adc* i odt*d przys ugiwa ksi ciu
tytu augustus. W pewnym li#cie do Konstancjusza Julian ograniczy sw*
55
now* godno#" do rz*dów w Galii, zasugerowa cesarzowi obsadzenie stanowisk
prefektów i zaproponowa mu sw* pomoc w prowadzeniu wojny z Persami, a
podpisa si tylko tytu em cezara; pó>niej walczy dalej ze zbuntowanymi
Alemanami. Ale gdy us ysza , !e Konstancjusz sam podjudzi Alemanów
przeciw niemu, ruszy zbrojnie na po udniowy wschód i podbi Itali oraz
Ba kany, natomiast Konstancjusz, który rozpocz* wypraw skierowan*
przeciwko Julianowi, zmar nagle w drodze, 3 listopada 361 roku w
Mopsukrene.
Julian, który pocz*tkowo ukrywa sw* konwersj , po przej ciu w adzy
przywróci kulty bogów. Ku zdumieniu obserwatorów, osobi#cie nosi drewno
do otwartych ponownie #wi*ty i roznieca ofiarne ogniska. Ma o tego: napisa
on — wkrótce zreszt* zniszczony i zrekonstruowany dopiero w XIX wieku —
pamflet Przeciw Galilejczykom, do czego przyda a mu si dobra znajomo#"
Biblii.
Julian nie by wolnomy#licielem, lecz kim#, kto wierzy w bogów5. Wywi
on przekonanie, i! ma do spe nienia pewn* misj*, przypisywa sobie boskie
powo anie i jako pierwszy d*!y do odrodzenia poga stwa, a przede wszystkim
do reformy s u!by kap a skiej. Postulowa , by nowych kap anów wybierano
wed ug surowych kryteriów; najbiedniejszy powinien by uzyska" tak* sam*
szans na wybór, jak cz owiek bogaty — o ile by godny kap a stwa. Julian
zorganizowa na wielk* skal opiek socjaln* nad biednymi, kaza budowa"
schroniska dla pielgrzymów i szpitale, a tak!e zaleci trosk o wi >niów i
nieprzyjació — „albowiem dajemy cz owiekowi jako takiemu, a nie osobie"6.
Julian zachowa to, co istotne w etyce Jezusa.
Ostentacyjnie sprzyja on Wydom, zaciekle zwalczanym przez
chrze#cijan7. Ale tolerowa równie! wyznawców chrystianizmu, przynajmniej
pocz*tkowo. Uwolni wszystkich duchownych od przymusu pobytu na
wygnaniu i zwróci skonfiskowane im dobra. Ale potem, zirytowany ich
nieustann* opozycj*, wyst powa przeciw nim. Yagodno#" owych poczyna
za#wiadczaj* nawet Ojcowie Ko#cio a, spo#ród których ten i ów wr cz mu j*
zarzuca z tym oto komentarzem, !e nie chce on „uhonorowa" bojowników
m cze sk* #mierci*"8!
Od pierwszych miesi cy roku 362 Julian podejmowa dzia ania, których
celem by o przywrócenie kultowi S o ca rangi religii pa stwowej. Wkrótce
zabroni chrze#cijanom wykonywania zawodu nauczycielskiego, a ich synom —
udzia u w nauce sztuki rymotwórczej, retoryki i filozofii9. Bo i po có! mieliby
naucza"
56
i uczy" si czego#, co wi kszo#" z nich w g bi ducha negowa a? Julian
dopatrywa si w tym nieuczciwo#ci. I wreszcie usun* swoich przeciwników z
wy!szych urz dów i z armii, bo — jak mówi — ich w asna religia zakazuje im
chwytania za miecz10. Tu i ówdzie konfiskowa mienie ko#cielne, na przyk ad w
Cezarei, gdzie za jego rz*dów chrze#cijanie zburzyli ostatni* poga sk*
#wi*tyni , albo w Edessie, gdzie toczy a si zaciek a walka arian z
walentynianami.
Wbrew intencjom Juliana w procesie restauracji poga stwa dochodzi o
czasami do ekscesów, grabie!y, zniewa!ania kap anów, profanacji #wi tych
naczy . Rozpocz li to jednak — nieco dalej przedstawimy potwierdzenia —
chrze#cijanie i nie zaprzestali takich akcji po #mierci Juliana.
Julian by w adc*, któremu niew*tpliwie le!a o na sercu dobro
spo ecze stwa. Znosi on nieuzasadnione przywileje, dba o popraw w wielu
ga ziach gospodarki i zmniejsza podatki. „O wy, nieszcz #ni wie#niacy —
wo a po #mierci cesarza szlachetny Libanios — znowu staniecie si ofiarami
fiskusa! Na có! wam, wci*! uciskanym biedakom, zda si teraz wzywanie
pomocy niebios?"11 Wielk* wdzi czno#" ludu dla Juliana potwierdzi te! biskup
Ambro!y. Co wi cej, jeden z tych, którzy cesarza najbardziej spotwarzali,
Grzegorz z Nazjanzu, przyzna , cho" niech tnie, !e a! brz cza o mu w uszach
od nadmiaru pochwa pod adresem Juliana, za jego liberalne rz*dy, za
agodzenie podatków, i tak dalej12.
Wycie Juliana by o bez zarzutu. Ju! za m odu wyró!nia si skromno#ci* i
pilno#ci* w nauce, nie godz*c si na !adne faworyzowanie swej osoby13, a jako
cesarz gardzi wszelkim luksusem. Po o!y kres orientalnemu ceremonia owi
dworskiemu, którego przestrzegali wcze#niejsi monarchowie chrze#cija scy, i
pozby si hordy szpiegów, sekretarzy, denuncjantów14. Nawet przy uroczystych
okazjach chodzi pieszo, ale to postrzegano cz sto jako oznak niedostatecznego
poczucia godno#ci cesarskiej. W sali posiedze wdawa si w dyskusje i
pozwala senatorom siedzie" w swojej obecno#ci. Nie bywa na widowiskach
cyrkowych, nie wydawa wielkich przyj " i nigdy si nie upija . Jego pracowity
dzie zaczyna si tu! po pó nocy. Czytywa dzie a filozofów i uchodzi za
znakomitego stylist . Nawet chrze#cija scy mnisi kopiowali jego listy,
pomijaj*c jego ataki na Ko#ció albo przeciwstawiaj*c si im uwagami na
marginesie: „przekl ty pies", „narz dzie szatana" i innymi tego rodzaju15.
57
Oszczerstwa ze strony Ko&cio"a
W*tpliwe, czy kiedykolwiek powsta y paszkwile napisane z
wi ksz* pasj*.
/. Bidez16
Julian zmar odwa!nie i z godno#ci*, w trzydziestym drugim roku !ycia,
dnia 26 czerwca 363 roku w swoim namiocie — by o to podczas wyprawy
przeciw Persom, a #mier" zosta a spowodowana przez cios, który tego dnia
zada mu oszczepem jeden z nieprzyjacielskich !o nierzy. Nie sposób dowie#",
!e ów !o nierz by nak onionym do takiej akcji chrze#cijaninem, ale nawet
jednemu z antycznych historyków Ko#cio a wydaje si to prawdopodobne17.
Pewne jest tylko to, !e ju! wcze#niej chrze#cija scy oficerowie gwardii —
Julian skaza dwóch spo#ród nich na #mier" — uknuli spisek, który mia na celu
zamordowanie cesarza w czasie przegl*du wojsk18.
Chrze#cijanie antiochijscy uczcili #mier" Juliana ta cami w ko#cio ach19 i
pozwalali sobie teraz na oczernianie zmar ego — wcze#niej nie mieli odwagi
otwarcie go atakowa". Jedynym chrze#cijaninem, który nie zawaha si okaza"
szacunku cesarzowi, by cz owiek #wiecki, hiszpa ski poeta Prudencjusz
(zmar y po 405 roku)20. Ale ju! Grzegorz z Nazjanzu porówna Juliana z
Herodem, Judaszem, Pi atem i Wydami. Stwierdzi on, i! Julian by uosobieniem
z a, jakim odznaczali si wszyscy prze#ladowcy Ko#cio a, i! !adne s owa
pot pienia pod adresem tego cesarza nie by yby przesadne, i — pos u!ywszy si
cytatem — nazwa go „#wini*, która nurza a si w brudzie"21.
Pó>niejsze wypowiedzi przedstawicieli Ko#cio a o Julianie by y
w a#ciwie utrzymane w dobrym tonie. Jednak!e historycy Ko#cio a z
nast pnych generacji, Filostorgiusz, Focjusz, Sokrates, Sozomen, Malalas,
Teodoret, Rufin i inni, oczerniali Juliana jeszcze bardziej. Kulminacja kalumnii
nast*pi a w katolickim #redniowieczu. Nabo!ni autorzy opowie#ci o Julianie
przyozdabiali swoje historie scenami, w których cesarz profanuje relikwie
m czenników i #wi tych, wyrywa z dzieci cych piersi bij*ce jeszcze serca i
rozcina ona ci !arnych kobiet22. Dramaty pisane przez jezuitów kontynuowa y
ow* tendencj . Julian zawiera pakt z królow* piekie , Hekate, zostaje na nowo
ochrzczony „krwi* maciory", poluje na chrze#cijan „niczym na dzik*
zwierzyn " albo ka!e „ich zw oki ofiarowywa" Jowiszowi"23.
58
Takiemu widzeniu po o!y o kres dopiero O#wiecenie. Wolter, Montaigne,
Chateaubriand zaliczyli go do wielkich, najwi kszych postaci historycznych;
docenili go Shaftesbury, Henry Fielding i Gibbon; Schiller chcia go uczyni"
bohaterem jednego ze swych dramatów, a Goethe chwali si tym, !e zrozumia
i podzieli nienawi#" Juliana do chrze#cija stwa24.
59
CZ
DRUGA
STOSUNEK DO SYTUACJI SPO ECZNEJ
60
61
Rozdzia 53
Nurt socjalny w chrzeBcija<stwie
B dziesz mi owa swego bli>niego jak siebie samego.
Mt 22, 39
Kto swego bli>niego mi uje jak samego siebie, ten nie ma wi cej
ni! jego bli>ni.
Nauczyciel Ko&cio"a Bazyli1
Biedny Syn Cz owieczy nie mia na czym po o!y" swej g owy. A swoim
uczniom przykaza , by g osili Ewangeli bez pieni dzy w trzosach. U Marka
Jezus pozwoli im w drowa" tylko z lask* i w sanda ach na nogach. U Mateusza
i Yukasza czytamy, !e zabroni nawet laski i obuwia2. A w V wieku papie!e
posiadali najwi ksze maj*tki ziemskie w Imperium Rzymskim. Czy by o to
uprawnione?
Postawa Jezusa
Je#liby we wszystkich istniej*cych pa stwach zaprowadzono
autentyczny chrystianizm, to realizacja Jezusowej nauki
spo ecznej by aby porównywalna z eksplozj* bomby nape nionej
dynamitem.
Dietlef Nielsen3
U Izraelitów religia by a nierozerwalnie zwi*zana z !yciem politycznym i
spo ecznym.
Ju! !ydowscy prorocy — zdaniem teologa Jirku, pierwsi socjali#ci w
dziejach #wiata4 — opowiadali si za likwidacj* nierówno#ci ekonomicznej i
spo ecznej i co rusz protestowali przeciwko wyzyskiwaniu biednych przez
bogatych5. Esse czycy ca kowicie zdewaluowali w asno#" prywatn*. Wst puj*c
do zakonu, przekazywali wszystko, co mieli, ogó owi braci, po czym !yli we
wspólnocie dóbr. Swoj* pryncypialn* dyskwalifikacj* w asno#ci przypominaj*
oni szczególnie mocno Jezusa luka skiego6, który okazuje si kontynuatorem
bardzo wyra>nych tendencji antykapitalistycznych
62
esse czyków oraz pi#miennictwa profetycznego, co nie przeczy te! jego
w asnemu pochodzeniu.
Nie wiemy wprawdzie, czy Jezus — jak twierdzono — pochodzi z
miejscowo#ci, w której nie by o w ogóle ludzi zamo!nych; nie wiemy, czy na
pewno wychowa si w ma ym domu o jednej tylko izbie i w#ród co najmniej
siedmiorga rodze stwa (t. I, s. 470)7. Ale niew*tpliwie rodzice Jezusa
synoptycznego s* biedni. Przyprowadziwszy go do Nwi*tyni, ofiarowuj*
zaledwie par go bi, dar sk adany przez ludzi gorzej sytuowanych8.
Z Biblii wynika ponadto, !e sam Jezus tak!e !yje w skrajnym ubóstwie.
Wyst puje on w Biblii jako cz owiek niemaj tny w#ród niemaj tnych, jako
przyjaciel pariasów, ludzi pozbawionych prawa do czegokolwiek, celników i
tych, co wiele grzesz*. Wokó niego gromadz* si kalecy, chorzy, napi tnowani,
obci*!eni ró!nymi przewinieniami, a on zasiada z nimi do sto u, co ka!dy Wyd w
tamtej epoce uwa!a za równoznaczne ze wspólnym !yciem9. I dlatego
faryzeusze zdumiewaj* si : „Ten przyjmuje grzeszników i jada z nimi"10.
Jednak!e nie wiadomo dok adnie, ile z ewangelicznych s ów
wychwalaj*cych ubóstwo i pot piaj*cych bogaczy wypowiedzia Jezus.
Najbardziej radykalna w przejawianiu tej tendencji jest ewangelia Yukasza. Ale
równie! Marek i Mateusz daj* jej wyraz, tyle !e nie tak ostro. Niemniej pewien
— o dziwo — katolicki teolog dopatruje si u nich „w a#ciwie takiej samej
oceny bogactwa"11. Tak czy inaczej, w tym przypadku rekonstrukcja idei Jezusa
historycznego na podstawie obrazu postaci Jezusa synoptycznego jest mniej
zawodna ni! w odniesieniu do jakiejkolwiek innej kwestii, a poza tym postawa
biblijnego Jezusa okazuje si jednoznaczna.
Jezus domaga si rezygnacji z wszelkiego maj*tku. „Sprzedajcie wasze
mienie i dajcie ja mu!n !" „Tak wi c nikt z was, kto nie wyrzeka si
wszystkiego, co posiada, nie mo!e by" moim uczniem"12. Nazywa on g upcem
tego, który chwali si swoimi skarbami, i naucza, !e atwiej wielb *dowi przej#"
przez ucho igielne, ni! bogatemu wej#" do królestwa Bo!ego13. Niejednokrotnie
mówi o niesprawiedliwo#ci mamony, o oszuka czym bogactwie. Ewangelia
Yukasza wk ada mu w usta poczwórne biadanie nad bogatymi, nad tymi, co s*
syci, nad tymi, co si #miej*; w tej samej ewangelii czytamy — w opowie#ci o
biednym Yazarzu — !e Jezus pot pia bogacza nie za jego grzechy, lecz tylko za
bogactwo, natomiast Magnificat zawiera zapowied> epoki, w której
63
Bóg „str*ca w adców z tronu, a wywy!sza pokornych. G odnych nasyca
dobrami, a bogatych z niczym odprawia"14.
Historycy #wieccy, ale i teologowie, nie bez racji wyja#niaj*, !e
stanowisko Jezusa oznacza pryncypialn* dyskwalifikacj
nie tylko
ekstremalnego kapitalizmu, lecz tak!e ot piaj*cego dusz dobrobytu; !e gdy
Jezus mówi o niesprawiedliwo#ci mamony, to nie ma na my#li bogactwa
zdobytego nieuczciwie, lecz daje wyraz, i! w jego mniemaniu wszelka w asno#"
jest z em, czym# z zasady nagannym15.
Ale je#li nawet uznamy, !e Jezus nie traktuje bogactwa jako z a, cho"
niezmordowanie przestrzega bogatych, to jednak zauwa!my, i! wyst puje on w
Biblii przeciw uciskowi, przeciw dyskryminowaniu biedoty, ilekro" spotyka si
z tym zjawiskiem; religia i etyka s* w jego wypowiedziach nieod *czne od
siebie, a pierwszym #wiadectwem tego zwi*zku okazuje si wszak jednakowe
traktowanie mi o#ci do Boga i mi o#ci bli>niego. Pewna pozakanoniczna
wypowied> Jezusa brzmi tak oto: „Gdy zobaczy e# brata, ujrza e# Boga" —
wspó cze#ni Jezusowi Wydzi mogli odnie#" wra!enie, !e mi o#" bli>niego
znaczy dla wi cej ni! umi owanie Boga16.
Jezus cz sto uzale!nia przezwyci !enie n dzy materialnej, g odu,
niemo!no#ci zaspokojenia podstawowych potrzeb, od realizacji nakazu mi o#ci
bli>niego, a szczególnie pi knie czyni to w opowie#ci o bogatym m odzie cu,
znanej z Ewangelii Hebrajczyków: „Pewien bogacz mówi do Pana: Mistrzu, có!
dobrego musz uczyni", by !y" godnie? Pan odpowiedzia mu: Cz owieku,
przestrzegaj Prawa i tego, co g osz* prorocy. Tamten odpar : Tak post powa em.
Pan rzek do niego: Id>, sprzedaj wszystko, co posiadasz, a zysk rozdaj
biednym, potem za# pójd> za mn*. Wówczas bogacz zacz* drapa" si w g ow ,
bo nie podoba y mu si s owa Pana. Ten zapyta : Jak mo!esz mówi", !e
przestrzega e# Prawa i tego, co g osz* prorocy, skoro Prawo nakazuje: Kochaj
bli>niego swego jak siebie samego? Patrz, wielu z twoich braci, synów
Abrahama, le!y pokotem w brudnych achmanach i umiera z g odu, a twój dom
jest pe en ró!nych dóbr, lecz nic z tego domu nie trafia do tamtych ludzi"17.
Je#li w pierwotnym chrze#cija stwie nie znalaz y swej kontynuacji walki
klasowe antycznego #wiata, je#li w nauce Jezusa biblijnego — przynajmniej w
doktrynie tego, którego ameryka scy komuni#ci z lat trzydziestych ch tnie
nazywali „towarzyszem Jezusem" — nie ma !adnych zalece ekonomicznych,
to
64
jednak wynikaj* z niej najszlachetniejsze postulaty spo eczne, wynika z niej
wszechogarniaj*ce przewarto#ciowanie, rewolucja we wszystkich relacjach
mi dzyludzkich18. Gdyby ka!da wspólnota, która powo uje si na Jezusa,
nawi*zywa a szczerze do jego ideologii, to dla takiej grupy chrze#cijan
konieczno#ci* psychologiczn* by aby wyprowadzona z nakazu mi o#ci bli>niego
postawa wobec dóbr materialnych, a natychmiastow* konsekwencj* tej postawy
musia aby si okaza" przemiana w organizacj komunistyczn*; przyczyn* takiej
w a#nie przemiany by oby przykazanie, które doctor Ecclesiae Bazyli
komentuje nast puj*cym zdaniem: „Kto swego bli>niego mi uje jak samego
siebie, ten nie ma wi cej ni! jego bli>ni"19.
Komunizm w gminie pierwotnej?
Mi dzy nimi nie by o !adnej ró!nicy i !adnego ze swych dóbr nie
uwa!ali za swoj* w asno#", lecz wszystko by o wspólne.
Ojciec Ko&cio"a Cyprian20
Chrystianizm najdawniejszych chrze#cijan by w istocie to!samy
z socjalizmem.
Teolog Overbeck21
Wyzbycie si wszelkiej w asno#ci stanowi o nieuchronny
obowi*zek wyznawców pierwotnego chrze#cija stwa.
Teolog Lohmeyer22
W gminie pierwotnej rzeczywi#cie wyst powa a wyra>na sk onno#" do
komunizmu czy #ci#lej — jak mówi Ernst Troeltsch23 — do religijnego
komunizmu mi o#ci. Najsilniej wp ywa a na ow* gmin zapewne Jezusowa
nauka o pieni*dzu i w asno#ci, ale równie! forma jego !ycia we wspólnocie z
aposto ami. Dlatego te!, jak si zdaje, wielu judeochrze#cijan zdoby o si na
rezygnacj z wszelkiego dobrobytu. W Nowym Testamencie czytamy o tym
wr cz co nast puje: „Jeden duch i jedno serce o!ywia y wszystkich wierz*cych.
Waden nie nazywa swoim tego, co posiada , ale wszystko mieli wspólne. (...)
Nikt z nich nie cierpia niedostatku, bo w a#ciciele pól albo domów sprzedawali
je i przynosili pieni*dze uzyskane ze sprzeda!y, i sk adali je u stóp Aposto ów.
Ka!demu te! rozdzielano wed ug potrzeby"24.
65
Autor Dziejów Apostolskich, o którym wiadomo, !e mia sk onno#" do
upi kszania, pozwoli sobie pewno tak!e na idealizacj obrazu wspó !ycia w
gminie pierwotnej, by nie przedstawia a si ona gorzej ni! wcze#niejsze
wspólnoty komunistyczne Wydów czy pogan25. Ale wielki teolog Ernst Troeltsch
uwa!a za bardzo prawdopodobny równie! komunizm owych pierwszych
chrze#cijan26, i nawet ci uczeni, którzy pow*tpiewaj* w to, i!by wszyscy
judeochrze#cijanie wyzbyli si mienia, s*dz*, !e wielu z nich rozda o dobytek,
chc*c za wszelk* cen zastosowa" si do Jezusowego nakazu mi o#ci
bli>niego27.
Natomiast wspó czesna nam teologia katolicka stara si os abi" wymow
tego, o czym opowiada Nowy Testament28. Bo te! kontrast ze wszystkim, co
nast*pi o niebawem, jest przera!aj*cy. Je#li nawet uznamy nowotestamentow*
relacj za eufemistyczne zobrazowanie idealnej sytuacji spo ecznej, za
panegiryczny hymn, to jednak mo!emy z niej wnioskowa", jaki dalszy rozwój
chrystianizmu by po!*dany w rozumieniu najdawniejszych chrze#cijan, gdy
tymczasem historia Ko#cio a pokazuje rozwój faktyczny.
Zmiana, która z podstawowej komórki chrze#cija stwa, zorientowanej na
komunizm mi o#ci, uczyni a „najwi ksz* machin wyzysku w dziejach
#wiata"29, dokona a si w okoliczno#ciach, którym przez wiele wieków
towarzyszy a pewna sprzeczno#". Otó! w a#nie najszlachetniejsi chrze#cijanie
sk aniali si do radykalnego przezwyci !enia wszelkich problemów spo ecznych
i protestowali — kieruj*c si pierwotn* doktryn* — przeciw cz sto ra!*cej
niesprawiedliwo#ci socjalnej, za co spotyka y ich okrutne prze#ladowania ze
strony zarówno Ko#cio a katolickiego, jak i Ko#cio ów protestanckich, które
t pi y ich jako ludzi buntuj*cych si przeciwko zgodnemu z wol* Boga
ustrojowi spo ecznemu.
Ju! wywodz*cy si z gminy pierwotnej ebionici, pó>niej napi tnowani
jako heretycy, postulowali — powo uj*c si na najstarsz* ewangeli —
wspólnot dóbr i uznali ubóstwo za nieuchronny obowi*zek30. Równie!
cz onkowie gnostyckiej gminy Karpokratesa i jego syna Epifanesa (doctor
Ecclesiae Ireneusz nazywa obu wys annikami szatana) oraz apostolicy z II i III
stuleciu, którzy chcieli we wszystkim wzorowa" si na aposto ach, byli
chrze#cija skimi komunistami31. Niektóre zakony m skie, #redniowieczne ruchy
komunistyczne, postuluj*cy rezygnacj z przemocy i bezgraniczn* mi o#"
bli>niego anabapty#ci, których przywódca, Fritz Erbe, z aprobat* Lutra sp dzi
czterna#cie lat w wi zieniu,
66
z czego siedem w podziemiach zamku Wartburg, pewne #rodowiska
osiemnastowiecznego bractwa herrnhuckiego* oraz wspó cze#ni nam ideali#ci
— oto kr*g ludzi, którym by a lub jest bliska realizowana przez najdawniejszych
chrze#cijan ideologia komunizmu mi o#ci.
Ale i w Ko#ciele my#l o adzie gospodarczym, który by by na wskro#
socjalistyczny, formu owano przez wiele stuleci, i propagowali j* najwybitniejsi
przedstawiciele Ko#cio a.
Idee komunistyczne u Ojców Ko&cio"a
Na#ladujmy cz onków pierwszej gminy chrze#cija skiej, którzy
mieli wszystko wspólne.
Nauczyciel Ko&cio"a Bazyli32
Wspólnota dóbr jest bardziej adekwatn* form* naszego !ycia ni!
posiadanie prywatnej w asno#ci, i to form* naturaln*.
Nauczyciel Ko&cio"a Jan Chryzostom33
Omówiona wcze#niej tendencja ewangelii synoptycznych znajduje swój
wyraz tak!e gdzie indziej w Nowym Testamencie — najbardziej dobitnie w
powsta ym na pocz*tku II wieku li#cie Jakuba. „Czy to nie bogaci uciskaj* was
bezwzgl dnie i oni ci*gn* was do s*dów?" — zwraca si autor do chrze#cijan, a
dalej przestrzega wyzyskiwaczy: „A teraz wy, bogacze, zap aczcie w#ród
narzeka na utrapienia, jakie was czekaj*. (...) Wyli#cie beztrosko na ziemi i
w#ród dostatków tuczyli#cie serca wasze w dniu rzezi"34.
Nauka dwunastu aposto"ów z pierwszej po owy II wieku postuluje, by
cz onkowie gminy mieli „wszystko wspólne" z bra"mi i niczego nie podawali za
swoj*
w asno#"
osobist*.
Tu,
tak
jak
w
innych
pismach
wczesnochrze#cija skich, nakaz mi o#ci bli>niego jest sformu owany surowiej:
„B dziesz mi owa bli>niego swego bardziej ni! w asn* dusz "35.
* Bractwo herrnhuckie (in. Jednota Braci Morawskich) — zwi*zek za o!ony przez sales. hrabiego Ludwika
Zinzendorfa w posiad o#ci Herrnhut (Dom Bo!y), gdzie kilkusetosobowa grupa !y a we wspólnocie dóbr, nie zwracaj*c
uwagi na kwestie dogmatyczne, wymagaj*c od swych cz onków jedynie wiary w odkupienie przez Chrystusa i uczestnictwa
w tzw. „cogodzinnych modlitwach" — przyp. red.
67
W tej samej epoce rzymski chrze#cijanin Hermas, którego Pasterz by
przez wiele wybitnych osobisto#ci dawnego Ko#cio a uwa!any za pismo
kanoniczne, domaga si rezygnacji z wi kszo#ci dóbr doczesnych. Chrze#cijanin
powinien nabywa" tylko tyle, ile naprawd potrzebuje. Pieni dzmi i wszystkim,
co posiada, powinien dzieli" si z biedot*, z wdowami i dzie"mi osieroconymi36.
W po owie II stulecia tak!e Justyn opowiada o tym, !e chrze#cijanie
przekazuj* swój dobytek na potrzeby ogó u i u!yczaj* go ka!demu, kto cierpi
niedostatek37.
Oko o roku 200 Tertulian napisa , i! Jezus wpaja niek aman* odraz do
bogactwa. „Nie ustaje on — stwierdza ten Ojciec Ko#cio a — w okre#laniu
biedoty jako ludzi sprawiedliwych i z góry pot pia bogatych"38. Dlatego
w a#nie, zdaniem Tertuliana, na przyk ad zaj cie si handlem by oby niegodne
chrze#cijanina. Co wi cej, Tertulian pisze: „Tak wi c, skoro jeste#my zwi*zani
ze sob* g bok* wi zi* duchow*, nie bronimy si przed ewentualno#ci*
podzielenia si naszym maj*tkiem. Wszystko — oprócz kobiet — jest u nas
wspólne"39.
Takie konstatacje stanowi* jednak nie tyle wnioski wysnute z obrazu
rzeczywisto#ci, ile postulaty. Ale, co znamienne, pauperystyczny patos autorów
chrze#cija skich nasila si pó>niej, bo post puj*ce ze#wiecczenie Ko#cio a czyni
coraz wyra>niejsz* rozbie!no#" mi dzy tym, co jest g oszone, a praktyk*. Im
skwapliwiej sam Ko#ció zabiega o to, by móc kontynuowa" feudalizm
dogorywaj*cego Imperium Rzymskiego, tym bardziej komunistyczne s*
pierwsze teorie w asno#ci i ustroju gospodarczego, formu owane przez
autorytatywnych Ojców Ko#cio a, tym !arliwiej nawo uje si do jak
najszybszego zawrócenia ze z ej drogi.
Bo te! widoczna go ym okiem sytuacja cz sto zapewne wywo ywa a
przygn biaj*ce wra!enie. I w mie#cie, i na wsi istnia chrze#cija ski proletariat,
który egzystowa w skrajnej n dzy. Ale byli w#ród chrze#cijan równie!
posiadacze ogromnych latyfundiów, bardzo zamo!ni kupcy, fabrykanci,
armatorzy, bankierzy. Inaczej mówi*c, w IV wieku obraz !ycia chrze#cijan
niewiele ró!ni si od wspó czesnego. Niemniej wówczas autorytatywni
przywódcy Ko#cio a zdobywali si jeszcze na radykaln* krytyk panuj*cych
stosunków spo ecznych, domagali si zasadniczych przemian ustrojowych, które
mia yby obj*" gospodark indywidualistyczno-kapitalistyczn*, a ponadto
propagowali prachrze#cija ski komunizm mi o#ci jako w a#ciw*, fundamentaln*
doktryn chrystianizmu. Waden socjalista, cho"by okaza
68
si nie mniej radykalny, nie potrafi by niczego doda" do tamtych postulatów40.
Nauczyciel Ko#cio a Bazyli (oko o 330-379) nazywa chrze#cijan, którzy
cokolwiek uwa!aj* jeszcze za swoj* w asno#" osobist*, nie tylko z odziejami,
ale i zbójcami, a wszystkich tych, którzy przez egoizm nie ratuj* innych od
n dzy albo cho"by zwlekaj* z udzieleniem wsparcia, uznaje za równie z ych jak
mordercy41. „Je#liby# naprawd , jak twierdzisz — zwraca si Bazyli do
cz owieka zamo!nego — ju! za m odu stosowa si do nakazu mi o#ci i
ka!demu dawa tyle, ile bra e# dla siebie, to sk*d mia by# swoje ogromne
bogactwo? Albowiem troska o biednych uszczupla dostatek: gdyby ka!dy mia
otrzyma" bodaj niewiele na zaspokojenie !yciowych potrzeb, wówczas wszyscy
bez wyj*tku musieliby rozdzieli" to, co posiadaj*, mi dzy biednych". I tu
pojawia si klasyczna sentencja: „Kto swego bli>niego mi uje jak samego siebie,
ten nie ma wi cej ni! jego bli>ni"42.
Biskup Bazyli móg niew*tpliwie pozwoli" sobie na takie wypowiedzi.
B d*c potomkiem jednej z najbogatszych rodzin Kapadocji, jeszcze jako m ody
cz owiek rozda ca y swój maj*tek biednym. A gdy odziedziczy posiad o#ci
matki — tak rozleg e, !e musia a ona p aci" podatek trzem w adcom — sprzeda
je, a zyskiem te! obdzieli innych. Kieruj*c si zaleceniem, by gwoli osi*gni cia
doskona o#ci sprzeda" wszystko, co si posiada, i dochód ze sprzeda!y
przekaza" biedakom, Bazyli postulowa !ycie doskona e (vita perfecta),
osi*galne przez pozbycie si ca ego dobytku. Gdy zrozumia , i! wi kszo#" ludzi
nie chce spe nia" tego !*dania, zaleci , !eby wyzbywano si przynajmniej
po owy maj tno#ci43.
Podobne postulaty formu owa pod wp ywem Bazylego jego brat,
Grzegorz z Nyssy (zm. ok. 394 r.), ale tego zadowala ju! przekazanie biednym
trzeciej b*d> pi*tej cz #ci maj*tku. Grzegorz te! pisze jednak co nast puje:
„Wszelako przy rozdzielaniu doczesnego bogactwa kto#, kto bierze sobie
wi cej, krzywdzi innych, z którymi musi si podzieli"; albowiem ktokolwiek
bierze wi ksz* cz #" ni! pozostali, ten zmniejsza przecie! cz #ci przypadaj*ce w
udziale jego towarzyszom"44.
Nauczyciel Ko#cio a Jan Chryzostom (354-407), w owych czasach
najwy!szy rang* dostojnik katolicki na Wschodzie, stwierdza, !e ma o
ofiarowuje kto#, kto nie oddaje ca ego dobytku, !e ludzie bogaci posiadaj* nie
swoj* w asno#", lecz dobra biednych, nawet wówczas, gdy po prostu
odziedziczyli co# po ojcu, i równie! w tym przypadku, kiedy dorobili si
maj*tku uczciw*
69
prac*45. Albowiem, jak czytamy w bardzo wnikliwym omówieniu tej kwestii,
którego ów patriarcha dokona w swej dwunastej homilii o pierwszym li#cie do
Tymoteusza: „Powiedz mi, sk*d pochodzi twe bogactwo? Zawdzi czasz je
komu# innemu? A ten inny, komu on je zawdzi cza? Swojemu dziadkowi, jak
mówi*, swojemu ojcu? Czy potrafisz, si gaj*c daleko wstecz w swoim
rodowodzie, udowodni", !e ten maj*tek zosta nabyty legalnie? Tego nie
potrafisz. Przeciwnie: korzeniem, pocz*tkiem tego dostatku musia o by" jakie#
bezprawie. Dlaczego? Bo Bóg nie stworzy na pocz*tku jednego bogatym,
innego biednym. (...) Tak wi c wspólnota dóbr jest bardziej odpowiedni* form*
naszego !ycia ni! posiadanie prywatnej w asno#ci, i to form* naturaln*".
Chrze#cijanie powinni zatem, zgodnie z wol* Bo!*, nauczy" si „posiadania
wszystkiego na sposób komunistyczny". Nawi*zuj*c bezpo#rednio do s ów
Jezusa o mamonie niesprawiedliwo#ci, ten doctor Ecclesiae pisze: „Bez
niesprawiedliwo#ci nie mo!na sta" si bogatym" i „niepodobna, nie sposób by"
bogatym i uchodzi" zarazem za uczciwego"46.
Jako patriarcha Konstantynopola, Jan Chryzostom g osi sw*
komunistyczn* Ewangeli w ko#ciele i !*da wr cz odnowy spo ecznej poprzez
powrót do komunizmu gminy pierwotnej47. Zyska sobie wrogów w#ród kleru i
na dworze cesarskim. Pozbawiono go jego biskupiej w adzy i w 404 roku musia
uda" si na wygnanie do Armenii. Z powodu tego, !e chrze#cija ski lud
pielgrzymowa do wygna ca, ów ci !ko chory cz owiek zosta w roku 407
zmuszony do przeniesienia si nad Morze Czarne i na tym wybrze!u zako czy
!ycie jako banita.
Równie! zdaniem Hieronima (zm. 419 lub 420 r.), bogaty !yje kosztem
biednych, a wszelkie bogactwo powstaje z niesprawiedliwo#ci polegaj*cej na
ograbianiu bli>nich. Tote! Hieronim konstatuje: „Bogacz jest sam cz owiekiem
niesprawiedliwym albo sukcesorem kogo# niesprawiedliwego". Gdzie indziej
czytamy: „Je#li masz wi cej ani!eli potrzebujesz dla wy!ywienia i odziania
siebie, to rozdaj nadmiar, a cokolwiek dajesz innym, traktuj jako sp acany
d ug"48. W wielu miejscach powtarza si u Hieronima wynikaj*ce z Jezusowego
uzale!nienia doskona o#ci od sprzedania wszystkiego i oddania zysku biednym
zalecenie, by zrezygnowa" z wszelkiego maj*tku49.
Przyjrzyjmy si tu jeszcze jednemu ruchowi, który w II wieku zmierza ku
pewnej formie socjalizmu utopijnego i który w istotnej mierze przyczyni si do
triumfu chrystianizmu.
70
Chiliazm
Dla kilku generacji cz onków gmin chrze#cija skich chiliazm by
koncepcj* wr cz dominuj*c* i wywiera on ogromny wp yw,
zw aszcza na warstwy ni!sze w czasach prze#ladowa .
Teolog Heussi50
(...) jedna z g ównych przyczyn wielkiego entuzjazmu, ta, która
zapewni a skuteczno#" dzia alno#ci misyjnej na ca ym #wiecie.
Teolog Buonaiuti51
Pod poj ciem chiliazmu (greckie chiliai = tysi*c) rozumiano w
najdawniejszym chrze#cija stwie oczekiwanie tysi*cletniego królestwa
{millennium) doczesnej szcz #liwo#ci ludzi sprawiedliwych pod panowaniem
Chrystusa, który powróci . Ta wiara, odpowiadaj*ca judaistycznemu
oczekiwaniu kresu tego #wiata, oczekiwaniu, które pierwotnie dotyczy o
egzystencji ziemskiej, a w pó>nym judaizmie otrzyma o otoczk religijn*,
opiera a si przede wszystkim na jednej z cz #ci Nowego Testamentu,
Apokalipsie, gdzie w rozdziale 20 chrze#cijanie odnajduj* przepowiedni
tysi*cletniego królestwa pokoju, w którym to królestwie mieliby przebywa"
ciele#nie, a ponadto nast*pi oby zmartwychwstanie m czenników, ci za#
panowaliby potem nad tym #wiatem razem z Chrystusem, który powróci by. I
dopiero w takich okoliczno#ciach — w to wierzono — dosz oby do drugiego,
powszechnego zmartwychwstania oraz do S*du Ostatecznego; Pawe te! mówi o
dwojakim zmartwychwstaniu.
Eschatologia chiliastyczna — oczekiwanie komunistycznej krainy cudów
na tym #wiecie — by a szeroko rozpowszechniona we wczesnym
chrze#cija stwie i w sposób nadzwyczaj sugestywny oddzia ywa a na masy.
Wyzysk pod dyktatur* cezarów i w warunkach rzymskiego kapitalizmu
agrarnego wywo ywa w wielu generacjach t sknot do wybawienia od
poniewierki. A gdy w II, zw aszcza za# w III wieku ucisk si nasila , gdy
kolejno nast powa y po sobie uzurpacje, przymusowe pobory do wojska,
rewolty w armii, wojny domowe, inwazje barbarzy ców, g ód, zarazy,
proskrypcje i grabie!e, gdy na Sycylii i w Galii dosz o nawet do
zorganizowanych powsta ca kiem zbiednia ych warstw ludno#ci, trzeba by o
oczywi#cie omami" szersze kr gi spo ecze stwa wiar*, pod ug której
chrze#cija ski Zbawiciel okazywa si nie tylko idea em
71
religijnym, lecz tak!e tym, który spe nia proletariackie nadzieje, tym, który
k adzie kres niedostatkowi ekonomicznemu.
Ale chiliazm mia swoich zwolenników równie! w innych #rodowiskach
(nie tylko w#ród prostych ludzi).
Za ruchem chiliastycznym opowiedzia si biskup Papiasz oraz — wed ug
informacji Papiasza w a#nie — Jezus52. Justyn by bardzo !arliwym
or downikiem chiliazmu, za co spotka a go m cze ska #mier"53. Nauczyciel
Ko#cio a Ireneusz — najwybitniejszy katolik w II wieku — uznawa chiliazm za
element ko#cielnego wyznania wiary, a wszystkich niechiliastów za kacerzy54.
W tysi*cletnie królestwo na tym #wiecie — o charakterze przej#ciowym —
wierzy tak!e Tertulian55. Chiliazm by g oszony równie!, cho" z ró!nym
zapa em, przez Ojców Ko#cio a Cypriana i Metodego z Olympos, przez
zmar ego w 304 roku m cze sk* #mierci* biskupa Wiktoryna z Pettau w Styrii, i
jeszcze w IV wieku szczególnie przez Laktancjusza; ponadto propagowali go
montani#ci i propagowa go list Barnaby56. Zdaniem Harnacka, chiliazm jest —
obok wiary w nie#miertelno#" — tym, co „najlepiej charakteryzuje" religi
chrze#cija sk*57. Teologia krytyczna natomiast stwierdza jednog o#nie, !e
chiliazm wywar ogromny wp yw na chrze#cija sk* dzia alno#" misyjn*,
wp yw, którego nie sposób przeceni"58.
Od po owy III wieku katolicy zwalczali chiliazm, a gdy Ko#ció katolicki
zosta uznany przez cesarza, chiliazm odrzucono jako ideologi !ydowsk* i
doktryn zorientowan* na cia o ludzkie; pada y takie okre#lenia, jak „prywatna
opinia", „nieporozumienie", a na soborze w Efezie, w roku 431, napi tnowano
go jako „wypaczenie i konfabulacj "59. Prorokowane tysi*cletnie królestwo,
wiara w komunistyczny raj na ziemi, która niegdy# dodawa a otuchy cierpi*cym
masom chrze#cija skim i jeszcze w III wieku by a akceptowana przez teologów
— wszystko to sta o si niewygodne dla Ko#cio a spragnionego w adzy.
Ko#cio owi nie zale!a o ju! na ko cu #wiata, lecz podkre#la on — szczególnie
gorliwie — „niesko czono#"" królestwa Chrystusowego60, a wyznawany
mi dzy innymi przez Paw a pogl*d przeciwny, i! nast*pi ograniczone w czasie
— po#rednie — królestwo Mesjasza, zosta oficjalnie pot piony jako herezja61.
Dok adano teraz wszelkich stara , by my#l chiliastyczn* najdawniejszych
chrze#cijan, która przetrwa a do IV stulecia, obróci" wniwecz albo podda" j*
spirytualizacji. Nie wahano si oczernia" czo owych chiliastów i fa szowa" ich
pism. Ju! Euzebiusz
72
z Cezarei, ojciec historiografii Ko#cio a, nie wstydzi si nazwa" zmar ego
m cze sk* #mierci* frygijskiego biskupa Papiasza cz owiekiem ca kiem g upim
— tylko dlatego, !e Papiasz by or downikiem chiliazmu62. Euzebiusz nie
potrzebowa tej wiary. Jako biskup nadworny pierwszego w adcy
chrze#cija skiego, !y on w królestwie Bo!ym ju! na tym #wiecie.
Ko#ció zadba o to, !eby przepad a ogromna wi kszo#" pism
chiliastycznych. Znikn o mi dzy innymi pi " ksi*g Papiasza, w których ten
„ojciec apostolski" skomentowa s owa Jezusa i jego uzna za prekursora
chiliazmu, chocia! owe ksi gi istnia y jeszcze w XIV wieku63. Z tekstów
patrystycznych, z dzie Hipolita oraz Ireneusza najprawdopodobniej po prostu
usuni to fragmenty chiliastyczne64, bo, jak wiadomo, doctor Ecclesiae Ireneusz
„w pe ni podziela pogl*dy spo eczne i komunistyczne nadzieje frygijskiego
biskupa"65.
Równie! dwaj reformatorzy, Luter i Kalwin, odrzucili g oszon* wówczas
przez baptystów my#l o tysi*cletnim królestwie. Zwi*zane z ni* wyobra!enia
zosta y w artykule 17 Konfesji augsburskiej napi tnowane jako !ydowski
zabobon (iudaica opiniones), a w Confessio Helvetica nazwano je !ydowskimi
rojeniami {iudaica somnia).
73
Rozdzia 54
Nurt asocjalny w chrzeBcija<stwie
W chrze#cija stwie bardzo wcze#nie powsta nurt, którego zwolennicy
niezbyt powa!nie traktowali nakaz mi o#ci bli>niego. Obok ludzi przej tych
idea em ubóstwa byli inni — ci, którzy ów idea zwalczali, zarazem g osz*c
#wi to#" w asno#ci i czyni*c wszystko, co mo!liwe, by z agodzi" lub ca kowicie
wyeliminowa" uprzedzenie do bogaczy, ze zrozumia ych wzgl dów szeroko
rozpowszechnione w#ród najdawniejszych chrze#cijan.
Obie postawy znajduj* ju! swój wyraz w Nowym Testamencie, w dwóch
wersjach pewnej wypowiedzi Jezusa: u Yukasza biedacy s* b ogos awieni, a
bogacze przekl ci; u Mateusza za# czytamy, !e b ogos awieni s* ci, którym
potrzeba pokarmu duchowego1. Ju! w Nowym Testamencie jest mowa o
gminach chrze#cija skich, których cz onkowie puszyli si bogactwem, tym, !e
je osi*gn li i !e niczego im nie brakowa o; ponadto mo!emy natkn*" si na
informacj
o uprzywilejowaniu bogatych kosztem biednych podczas
chrze#cija skiej s u!by Bo!ej2.
Reorientacj w jej pocz*tkowym stadium atwo ukaza", pos uguj*c si
tak!e tym razem przyk adem Paw a.
Pawe" pomaga „dyskretnie"
(...) brak u niego s ów, które by surowo pot pia y bogactwo,
takich, jakie wypowiada Jezus.
Teolog Preisket3
Pawe naucza, z jednej strony, i! nakaz mi o#ci bli>niego stanowi
spe nienie ca ego Prawa; !*dz posiadania pieni dzy uznaje za równ*
ba wochwalstwu i powód do wykluczenia z królestwa Bo!ego. Z drugiej strony,
nie chce on, by braterska mi o#" by a a! tak daleko posuni ta, !e ten, który daje,
sam popada w n dz . Ka!dy powinien dawa" tylko tyle, na ile pozwala jego
maj*tek4.
Mamy tu ju!, jak wida", do czynienia z pewnym kompromisem. S owa
Paw a nie brzmi* oczywi#cie nierozs*dnie. Ale jak maj* si one do zalecenia
Jezusa: „Sprzedajcie wasze mienie i dajcie ja mu!n !"? Albo do przestrogi:
„Tak wi c nikt z was,
74
kto nie wyrzeka si wszystkiego, co posiada, nie mo!e by" moim uczniem"?
Albo do wypowiedzi zapisanej w trzech ewangeliach: „Jednego ci jeszcze brak:
sprzedaj wszystko, co masz, i rozdaj ubogim"5?
Do maj*tku osobistego Pawe odnosi si ca kiem inaczej ni! Jezus. Nigdy
nie dyskredytuje faktu posiadania czego#, lecz ocenia to pozytywnie6. W
przeciwie stwie do Jezusa, Pawe pozwala nawet g osicielom Ewangelii
przyjmowa" pieni*dze. Wr cz or duje za tym, i to nie we w asnym interesie7.
Natomiast w jego gminach, o których on sam mówi, !e „jeden drugiego k*sa i
po!era"8, teologowie dopatrzyli si bardzo nagannych ró!nic mi dzy biednymi a
bogatymi, podzia ów, zró!nicowania klasowego, „haniebnego rozwarstwienia
spo ecznego nawet podczas nabo!e stw"9. Równie! apologeta tak !yczliwy
Paw owi, jak Leipoldt, musi przyzna", !e w gminach pauli skich — mimo
sporej liczby biednych — nie walczono z n dz*, nie brano zatem przyk adu z
chrze#cijan jerozolimskich. Pisz*cy o rym teolog domy#la si , i! pomocy
udzielano „dyskretnie"10.
Klemens, Grzegorz z Nazjanzu, Augustyn
W gruncie rzeczy wyznawcy chrystianizmu nie charakteryzuj*
si niczym innym i nie post puj* inaczej ni! niechrze#cijanie.
Teolog Troeltsch11
Odt*d coraz cz #ciej obserwuje si nie solidarno#" z uciskanymi,
lecz dobre stosunki z tymi, którzy uciskaj*. Dostrzegamy
paktowanie z lud>mi posiadaj*cymi w adz , pieni*dze, wp ywy,
!yj*cymi w dostatku.
Teolog Dignath-Dilren12
Jednakowo! nie tylko w Koryncie wyst powa o wyra>ne napi cie
spowodowane przez zró!nicowanie spo eczne. Równie! w innych gminach
wcze#nie pojawi y si narzekania na but bogatszych wspó wyznawców i
dochodzi o do niesnasek, sporów, procesów o pod o!u ekonomicznym, a
potwierdza to w wielu miejscach ksi ga pasterska rzymskiego chrze#cijanina
Hermasa13. Ju! na pocz*tku II stulecia zalecano w #rodowiskach
chrze#cija skich: „Niechaj ja mu!na potnieje w twych r kach, póki nie
rozpoznasz, komu j* dajesz!"14 Ju! w czasach przedkonstanty skich podkre#lano
we wspólnotach chrze#cija skich #wi to#" w asno#ci,
75
agodzono radykalizm czterech ewangelii albo interpretowano go sprzecznie z
pierwotnymi intencjami. Z tamtych reinterpretacji wynika, !e w przypowie#ci o
wielb *dzie i uchu igielnym kryje si zalecenie, by cz owiek zamo!ny nie
trwoni pieni dzy. Jezus — tak twierdzono — wcale nie !*da, aby#my nie
posiadali niczego, lecz chce oczyszczenia duszy; bogatych umi owa nie mniej
ni! biednych; ma o tego: bogaty m czennik jest nawet cz owiekiem bardziej
warto#ciowym i dzielniejszym ni! ubogi, i tak dalej15.
Klemens Aleksandryjski równie! kapitalistom obiecuje raj i gani
biedaków, którzy przeciw tamtym wyst puj*16. Jak wiemy, ów patrystyk„d!entelmen"17 pisa ju! z my#l* o chrze#cijanach wykszta conych oraz tych, co
obracali wielkimi pieni dzmi. Poniewa! !y w bogatym mie#cie handlowym, nie
omieszka nazwa" „zamo!nym" aposto a Mateusza i oczywi#cie g osi , i!
ludzko#" nie mog aby w ogóle istnie", gdyby nikt niczego nie posiada 18.
W IV wieku Grzegorz z Nazjanzu ujmuje bogactwo jako ask Boga,
okazywan* ludziom pobo!nym. Tote! sam przez ca e !ycie nie wyzby si
swego niema ego maj*tku i dopiero w testamencie przeznaczy go biednym19.
Ponadto Grzegorz, jak go nazywano: „rycerz", cz sto niepi knie rozró!nia ludzi
szlachetnie urodzonych i biedot . Opowiada si za lepszym traktowaniem tych,
którzy niegdy# byli bogaci, je#li szukaj* pomocy, na przyk ad jako
uciekinierzy20. Biednym natomiast obiecuje biskup Grzegorz „najwy!sze
miejsce w królestwie niebieskim, nie za# urz dy w tym ma ym, pozbawionym
wszelkiego znaczenia mie#cie"21. Niektóre wypowiedzi owego Ojca Ko#cio a
mo!na by skomentowa" tak oto: „To mog yby by" s owa «junkra»"22.
Ca kowicie jednoznaczne okazuje si stanowisko Augustyna, który staje
po stronie klasy posiadaczy i rz*dz*cych23. Nawo uje on masy do tego, by nie
gardzi y „biednymi bogaczami". Jego zdaniem, nie ten #wiat, lecz niebo jest
wspólne dla biednych i bogatych. Ci pierwsi powinni zadowoli" si tym, co
maj*. Sypiaj* oni zapewne o wiele spokojniej ni! ludzie zamo!ni, których
n kaj* ró!ne troski. Wed ug Augustyna, biedota jest skazana na pozostawanie w
wieczystej, niezmiennie ci !kiej niewoli, jak* stanowi przynale!no#" do stanu
ni!szego"24. Niezamo!ni powinni !y" pod ug idea u „pracowitej biedy"
{laboriosa paupertas). Powinni pozosta" lud>mi biednymi i du!o pracowa". Oto
jedna z „najdonio#lejszych rad" Augustyna dla niemaj tnych25! Troska
Augustyna o stan posiadania warstwy wy!szej jest tak wielka, !e w pewnej
niedawnej rozprawie na temat jego pogl*dów spo ecznych
76
napisano, i! jego moralno#" nie dorównuje nawet moralno#ci dawnych
Izraelitów26.
Pakt z bogatymi wzbogaca tak4e Ko&ció"
Triumfuj*ca gmina chrze#cija ska stanowi a pod ka!dym
wzgl dem przeciwie stwo tamtej gminy, któr* trzysta lat
wcze#niej stworzyli biedni rybacy i ch opi galilejscy oraz
jerozolimscy proletariusze.
Karl Kautsky27
O pochodzeniu i pomna!aniu ko#cielnego maj*tku wiadomo niewiele. A!
po V wiek nie pojawiaj* si u pisarzy chrze#cija skich prawie !adne wzmianki o
owym procesie powi kszania bogactwa — procesie nie atwym do wyja#nienia,
skoro z czterech ewangelii wynika idea biedy.
Z oty deszcz rozpada si za czasów Konstantyna. Cesarzowi
zawdzi czano pieni*dze, ko#cio y, pa ace. Pozwoli on klerowi korzysta" z
pa stwowej poczty, kaza przydzieli" duchownym zbo!e i chyba ju! on w a#nie
uwolni ich od p acenia podatków. Jego chrze#cija scy nast pcy dawali nowe
dotacje i immunitety. To, co dawniej trafia o do sanktuariów poga skich, teraz
otrzymywa Ko#ció . Przyw aszczy on sobie tak!e wyposa!enie #wi*ty oraz
mienie ko#cielne sekt „kacerskich". I maj*tek stanowi*cy spu#cizn po
purpuratach, mnichach i niewolnikach bezustannie powi ksza dostatek
Ko#cio a, tym bardziej, !e ustali si obyczaj wybierania biskupów
pochodz*cych z rodzin zamo!nych. Ale równie! ludzie #wieccy cz sto
przekazywali swój kapita Ko#cio owi, bo taki legat uchodzi za najlepsz*
gwarancj , i! dusza testatora dost*pi wiecznej szcz #liwo#ci.
Ju! w drugiej po owie IV wieku lud uwa!a urz*d biskupi, nawet w
najmniejszej diecezji, za „t usty k*sek", jak czytamy u pewnego Ojca
Ko#cio a28. Darzony wielkim szacunkiem poga ski prefekt Praetextatus szydzi
wówczas, robi*c aluzj do dochodów papie!a Damazego: „Je#li uczynicie mnie
biskupem miasta Rzymu, to natychmiast zostan chrze#cijaninem"29. Damazy,
którego wystawne uczty i wspania y powóz sta y si przys owiowe, wdawa si
w bardzo nieprzyzwoite machinacje finansowe, gdy tymczasem ubogi kler
prowincjonalny je>dzi sporadycznie do Rzymu, !eby tam bez #wiadków
nadu!ywa" alkoholu30. Równie! Ammianus Marcellinus, historyk z ko ca IV
wieku, stwierdza, !e ktokolwiek
77
zostaje biskupem Rzymu, ten atwo dochodzi do bogactwa i mo!e wie#" !ywot
feuda a. Dlatego w a#nie — pisze Ammianus — stacza si tak zaciek e boje o to
stanowisko31.
Od roku 475 gmina rzymska oddawa a czwart* cz #" wszystkich
dochodów ko#cielnych biskupowi. Drug* "wier" przeznaczano dla kleru, przy
czym ni!si duchowni byli jednak zdani na dodatkowe >ród a pieni dzy. Trzeci*
"wier" rozdzielano mi dzy biednych, a ostatnia cz #" s u!y a utrzymaniu
budynków ko#cielnych32. Ale bywa o i tak, !e papie! przez wiele lat sam
korzysta ze wszystkich czterech cz #ci33.
Stopniowo powsta a kolosalna posiad o#" ziemska, któr* okre#lano jako
patrimonium Ecclesiae albo patrimonium Sancti Petri. Rzymscy biskupi
posiadali ogromne dobra nie tylko w Italii, lecz tak!e na Sycylii, Korsyce i
Sardynii oraz w Dalmacji i w Afryce. Od V wieku biskup Rzymu jest
w a#cicielem najrozleglejszych dóbr ziemskich w imperium34.
Bogac*cy si Ko#ció staje po stronie bogatych, na co mamy dowody:
wynik e z sytuacji spo ecznej powstania chrze#cijan w Afryce, Hiszpanii oraz
Galii. Nieliczne tylko spo#ród wybitnych osobisto#ci ko#cielnych — na przyk ad
Ojciec Ko#cio a Salwian — wykazywa y zrozumienie dla powsta ców,
dopatruj*c si winy u s dziów i przedstawicieli organów podatkowych, „którzy
nie sprawowali w adzy nad powierzonymi lud>mi, lecz, niczym dzikie
zwierz ta, po!erali ich"35.
Sklerykalizowany Ko#ció coraz bardziej oddala si od radykalizmu
Jezusa, pozwalaj*c sobie na kompromisy i relatywizacj , wyrzekaj*c si tradycji
socjalnych najdawniejszego chrze#cija stwa, sprzecznych z formami egzystencji
spo ecze stwa feudalnego, i przejmuj*c w ca o#ci antyczny system gospodarczy.
Wbrew pauli skiemu zakazowi, Ko#ció ju! w czasach przedkonstanty skich
procesowa si zawzi cie o swoje mienie36, potem za# — konsekwentnie — jako
pot !na instytucja konserwatywna opowiada si za dawnymi podstawami
ustrojowymi. Zr cznie przystosowywa si on do aktualnego stanu rzeczy i
ch tnie ze korzysta . Nale!ne podatki #ci*ga nie mniej okrutnie ni! pa stwo.
Wierni tego Ko#cio a byli równie zamo!ni jak poganie. Z socjologicznego
punktu widzenia, nie wyst powa y ju! !adne ró!nice mi dzy wyznawcami
chrystianizmu a niechrze#cijanami. Powsta a natomiast nowa klasa potentatów,
kler, a gdy nast*pi upadek Imperium Rzymskiego, Ko#ció kontynuowa
charakterystyczny dla tego pa stwa kapitalizm. Pod koniec istnienia imperium
Ko#ció
78
by niemal!e jedynym beneficjentem rzymskiego
prawnego37.
adu gospodarczego i
Bogactwo i przepych &redniowiecznego papiestwa
Rozprawiano tylko o sprawach przyziemnych, doczesnych, o
królach i królestwach, o procesach i sporach. Na rozmow
uduchowion* pozwalano rzadko kiedy.
Biskup Jakub z Vitry38
Podwaliny pa stwa ko#cielnego stworzy pochodz*cy z Rzymu Stefan
III* (752-757), a dokona tego przez wywo anie wojny religijnej. Obiecuj*c
niebia sk* wieczno#" i strasz*c piek em, prócz tego za# przedstawiwszy
Frankom list od samego #wi tego Piotra, papie! ten nak oni frankijskiego króla
Pepina — którego uzurpowan* godno#" królewsk* Ko#ció potwierdzi ,
zamkn*wszy zarazem poprzednika Pepina w klasztorze — do dwóch wypraw
przeciwko gro>nym dla Rzymu Longobardom. Podbite ziemie Pepin podarowa
w roku 756 #wi temu Piotrowi oraz jego rzekomym nast pcom, którzy tym
samym weszli w posiadanie olbrzymich terenów oraz dysponowali armi*.
Ale stworzone w nast pstwie dwóch krwawych wojen pa stwo ko#cielne
powinno by o mie" godniejsz* genez . Tote! jeszcze za rz*dów Pepina
wykoncypowano tak zwan* donatio Constantini, dar Konstantyna, zwi*zany z
legend* o Sylwestrze. Wed ug odno#nego dokumentu, okrutny prze#ladowca
chrze#cijan Konstantyn (!) zosta przez papie!a Sylwestra I wyleczony z
wysypki na ciele, nawrócony i ochrzczony, za co odwdzi czy mu si wieloma
przywilejami i dostoje stwami cesarskimi, obdarzywszy go nie tylko — co jest
prawd* — Lateranem, lecz ponadto ca ym Rzymem, a nawet „wszystkimi
prowincjami Italii oraz krain zachodnich"39.
Ów s awetny dokument, opatrzony dat* i w asnor cznym podpisem,
dokument, wed ug którego pa stwo ko#cielne by o darem pierwszego
chrze#cija skiego cesarza, odegra — jako „klasyczny materia dowodowy" —
niema * rol w walce papie!y z cesarzami. Powo uj*c si na ów tekst, Ko#ció
wyklina ka!dego, kto
* W wi kszo#ci spisów papie!y Stefan III figuruje jako drugi tego imienia — spisy te nie uwzgl dniaj* bowiem
nast pcy Zachariasza, Stefana, zmar ego w cztery dni po elekcji — przyp. red.
79
si ga po mienie Kurii albo w jakikolwiek sposób sprzyja takim poczynaniom40.
Pierwszym papie!em, który wspomnia o tym falsyfikacie w korespondencji z
Karolem Wielkim, by Hadrian I. W XII wieku w *czono ten dokument do
Decretum Gratiani, g ównej cz #ci Corpus Iuris Canonici, wa!nego do 1918
roku kodeksu Ko#cio a.
W tym!e XII wieku rozpoznali owo fa szerstwo ludzie skupieni wokó
Arnolda z Brescii, a nast pnie — w 1440 roku — ujawni je w ko cu papieski
sekretarz i humanista Laurentius Valla, w rozprawie, któr* w roku 1519
opublikowa Urlich von Hutten. Ale historiografia rzymskokatolicka przyzna a
si do tego fa szerstwa dopiero w XIX wieku.
W #redniowieczu dwór papieski sta si miejscem, w którym za atwiano
wiele interesów, a prócz tego stanowi on centrum polityki finansowej. Zreszt*
Kuria przesz a od zap aty w naturze do p acenia pieni dzmi wcze#niej ni!
wi kszo#" europejskich dworów, a pozostaj*c w sta ym kontakcie z bankami,
które podówczas powstawa y, sta a si ona jedn* z tych pot g finansowych
ówczesnego #wiata, które liczy y si najbardziej, ale tu nie miejsce na to, by
szczegó owo przedstawi" ów proces bogacenia si Kurii. Zobrazujemy go,
opieraj*c si na niektórych tylko, wymownych #wiadectwach i przytaczaj*c
pewne znamienne liczby.
Spo#ród pi "dziesi ciu pi ciu zachowanych listów papie!a Hadriana I
czterdzie#ci pi " otrzyma Karol Wielki i mowa jest w nich przede wszystkim o
papieskich posiad o#ciach41. Za panowania Karola Wielkiego Ko#ció
uprawomocni swoje !*danie dziesi ciny, w antycznym chrze#cija stwie wcale
nieznanej. U schy ku XI wieku ówczesny papie! Grzegorz VII zadekretowa
natomiast, !e tylko papie!e mog* zatwierdza" b*d> kwestionowa" istnienie
cesarstw, królestw i w ogóle maj*tków wszystkich ludzi, !e tylko papie!e mog*
dawa" i odbiera" owe pa stwa i maj tno#ci (t. I, s. 307).
Innocenty III (1198-1216), który jako kardyna z rodu hrabiów Segni pisa
o pogardzie dla #wiata (De contemptu mundi), b d*c papie!em tak si uwik a w
konszachty polityczne i finansowe, !e biskupa Jakuba z Vitry sk oni o to do
wyra!enia !alu, i! na uduchowion* rozmow pozwalano na dworze papieskim
rzadko kiedy. Równocze#nie Burckhard von Ursperg, kronikarz niemiecki,
stwierdza, !e jedynym bóstwem Kurii jest pieni*dz. ,,Ciesz si , mater Roma —
szydzi on — #luzy dla skarbów tego #wiata otwar y si szeroko i zewsz*d p yn*
do ciebie pieni*dze,
80
i powstaj* z nich ca e góry monet. Nie ma takiego biskupstwa, takiej godno#ci
ko#cielnej i takiego probostwa, o które nie toczy by si proces, z których
powodu nie trafialiby do ciebie ludzie z pe nymi sakiewkami. \ród em twego
dostatku jest ludzkie z o. Z niego czerpiesz korzy#ci"42. Podobne relacje
znajdujemy w kronikach wszystkich krajów europejskich.
Król Anglii, Jan bez Ziemi, wyp aca sta e pensje bratankom Innocentego
III, zbli!onym do rodzinom, na przyk ad Annibaldim, krewnym kardyna ów43.
Papie! nakaza , by ka!dy ko#ció na #wiecie przekazywa mu dziesi*t* cz #"
swoich dochodów. Nawet od ka!dego z 483 biskupów i bez ma a o#miuset
opatów, przyby ych do Rzymu na sobór latera ski (w roku 1215), za!*da , !eby
przed wyjazdem stamt*d op acili mu si pewn* sum*, któr* musieli na wysoki
procent po!yczy" od bankierów Kurii44.
Zaledwie w kilkadziesi*t lat po pontyfikacie tego papie!a Tomasz z
Akwinu, ksi*! scholastyków, stwierdza, !e dobytek materialny jest wr cz
niezb dny ze wzgl du na zobowi*zania spo eczne, a zabieganie o dostatek jest
oczywi#cie dozwolone. Jednoznaczny zakaz z ust Jezusa dotyczy — jak obja#nia
Tomasz — nie dzia ania, lecz rezultatu, który nale!y ofiarowa" Bogu. Tomasz
nie sprzeciwia si te! bynajmniej luksusowi w !yciu prywatnym, byleby w tym
nie przesadzi"45.
Jak obracali pieni dzmi papie!e, niech poka!* teraz pewne liczby. W
epoce dobrowolnego wychod>stwa, to znaczy rezydowania w Awinionie (13091376) uroczysto#ci z okazji koronacji papie!a kosztowa y 10000 guldenów w
z ocie, a sama uczta — prawie !e po ow tej sumy. Gdy odbywa y si wybory
papie!y, kardyna owie otrzymywali gratyfikacje w wysoko#ci od 2000 do 5000
guldenów w z ocie46. Papie! Eugeniusz IV (1431-1447), wcze#niej augustia ski
eremita, zamówi u jednego z florenckich z otników koron warto#ci dwóch
milionów franków. (Tiara papie!a Jana XXIII zawiera a oprócz pere prawie
trzy kilogramy z ota47.) Pawe II (1464-1471) kupowa kamienie szlachetne,
których warto#" oceniono w sumie na osiem-dziesi " milionów franków. Do
jego nast pcy, Sykstusa IV (1471-1484) zg osili si wierzyciele pi ciu
wcze#niejszych papie!y. Sam Sykstus wyniós do godno#ci kardynalskiej dwóch
swoich bratanków, z których !aden nie uko czy trzydziestego roku !ycia;
ponadto obdarzy cz onków swej rodziny intratnymi beneficjami i nie
powstydzi si za!*da" od rzymskich kurtyzan, by p aci y specjalny podatek, z
czego wynik dla niego rokroczny zysk w wysoko#ci 20 000 dukatów48.
81
Koronacja papie!a Leona X (1513-1521), który zosta kardyna em ju! w
wieku trzynastu lat, który przez ci*g y brak pieni dzy zwi kszy liczb
nabywalnych urz dów w Kurii do ponad dwóch tysi cy i pi ciu cz onków swej
rodziny uczyni kardyna ami, poch on a 50000 dukatów49.
Wkrótce oka!e si , i! ów nepotyzm nie by wcale charakterystyczny tylko
dla papie!y renesansowych.
Ale wcze#niej zastanówmy si , jak przejawia o si dot*d
Pozorne zainteresowanie
wspó"czesnych nam papie4y problematyk spo"eczn
Sta * podstaw encyklik stanowi* abstrakcyjne rozwa!ania,
ogólniki. (W adza pochodzi od Boga, nie od ludu... Konieczne
jest pos usze stwo wobec zwierzchno#ci; wszelkie z o wynika z
tego, !e ludzie oddalaj* si od Boga i Ko#cio a, i tak dalej.) I
kiedy papie!e przechodz* do sedna sprawy, to kr*!* tylko wokó
niego. Nie podaj* !adnego skutecznego sposobu zlikwidowania
przyczyn z a.
Byty teolog papieski Alighiero Tondi50
Gdy w czasach antycznych powstawa maj*tek Ko#cio a, uwa!ano go
przede wszystkim za maj*tek s u!*cy ludziom biednym 1 w tym tylko widziano
usprawiedliwienie dla . Nauczyciel Ko#cio a Jan Chryzostom okre#li opiek
nad biednymi jako warto#ciowsz* i wa!niejsz* ni! wyposa!enie domów
Bo!ych51. A! po schy ek IV wieku i jeszcze pocz*tek V stulecia postawa
wi kszo#ci patrystyków wobec tej kwestii jest tak jednoznaczna i tak radykalna,
!e nawet po stronie katolickiej mówi si o „zbli!aj*cym si po cz #ci do
komunizmu stanowisku Ojców Ko#cio a"52, co zreszt* nie wyja#nia bynajmniej
wszystkiego. Tymczasem papie! Pius IX w § 4 Syllabusa z 8 grudnia 1864 roku
tak oto komentuje szereg wcze#niejszych encyklik i innych wypowiedzi papie!y
na temat komunizmu, socjalizmu oraz — zwró"my uwag na to po *czenie —
towarzystw biblijnych i stowarzysze teologów liberalnych: „Owe straszne plagi
s* ukazywane cz sto i czyni si to ze s owami surowego pot pienia". Co wi cej,
podczas gdy prawie wszyscy wybitni Ojcowie Ko#cio a w epoce antycznej
niejednokrotnie
82
motywowali swój postulat zaprowadzenia chrze#cija skiego komunizmu,
powo uj*c si na prawo naturalne, w asno#" prywatn* natomiast pi tnowali jako
bezprawn* z natury i widzieli w niej przyczyn wszelkich sporów czy kradzie!y,
papie! Leon XIII zadekretowa w roku 1891 — wyra>nie przeciwstawiaj*c si
stanowisku Ojców Ko#cio a — !e prawo do w asno#ci prywatnej jest prawem
naturalnym.
Papie! Leon — który z powodu encykliki Rerum Novarum, gdzie
postuluje ochron socjaln* robotnika, sprawiedliwe wynagradzanie, niedzielny
wypoczynek i tak dalej, uchodzi w #rodowiskach katolickich za rzecznika
reform spo ecznych, „papie!a robotników" — swoim dekretem, nie
zawieraj*cym w a#ciwie niczego istotnego, ustosunkowa si po prostu, i to
bardzo ostro!nie, do w ogóle przeze nie akceptowanej ideologii socjalizmu,
która uzyskiwa a coraz wi kszy wp yw na spo ecze stwo.
Ów hrabia Pecci nie by wcale przyjacielem szarego cz owieka. Sam
przecie! podkre#la we wspomnianej encyklice: „Nade wszystko zatem trzeba
mie" wzgl*d na dany, niezmienny stan rzeczy, który sprawia, !e w
spo ecze stwie mieszcza skim po prostu nie jest mo!liwe zrównanie warstw
wy!szych i ni!szych, ludzi biednych i bogatych. Socjali#ci chc* co prawda
urzeczywistni" takie marzenie, ale walka z naturalnym adem jest daremna".
Tote! powinien zosta" zachowany status quo — to jest zasada Ko#cio a od
czasów Augustyna. Wadnej istotnej zmiany sytuacji spo ecznej! Wadnych
eksperymentów! Tamten papie! stwierdza wszak, !e natura „nada a relacji
mi dzy klas* posiadaj*c* a klas* ludzi niemaj tnych, tych, którzy pracuj*,
harmoni ". Uwa!a on ponadto, !e „dla rodzaju ludzkiego cierpienia i godzenie
si z nimi s* nieuchronnymi konieczno#ciami".
Rzymscy hierarchowie (w tej kwestii) wci*! zbywaj* ludzko#"
ogólnikami. O skrajnym konserwatyzmie encykliki spo ecznej Leona XIII
#wiadczy i ten fakt, !e on sam przes a jej egzemplarz Aleksandrowi III, w adcy,
którego przychylno#" chcia koniecznie pozyska" i który zapewne zaakceptowa
papiesk* nauk spo eczna — w co Leon XIII nie w*tpi 53.
Wspó cze#ni nam papie!e gani* oczywi#cie bogatych, czym ci bynajmniej
si nie przejmuj* — tego papie!e s* #wiadomi — i co, z drugiej strony, stwarza
pozory troski Ko#cio a o biednych. Encykliki cz sto zawieraj* adresowane do
ludzi zamo!nych s owa przestrogi, zw aszcza te z ostatnich kilkudziesi ciu lat,
kiedy to coraz gro>niejszy okazywa si komunizm. Znamienny jest fakt,
83
i! pisemne wypowiedzi papie!y na tematy spo eczne pojawiaj* si dopiero od
XIX wieku, a wi c od tego stulecia, w którym zacz to formu owa" doktryny
socjalistyczne i zapocz*tkowano ruch robotniczy; te dwie inauguracje zbieg y
si w czasie z pontyfikatem Piusa IX. Wcze#niej, jak wiadomo, bieda w #wiecie
by a nie mniejsza. Ale Kuria mog a sobie jeszcze pozwala" na ignorowanie jej.
Dawniej niedostatek nie stanowi dla niej „nader k opotliwej kwestii", !e
powtórzymy s owa Piusa XII, skierowane w styczniu 1943 roku do grupy
przedstawicieli w oskich robotników54. Gdy zatem papie! w wyg oszonym w
tym!e roku 1943 przemówieniu radiowym — pewno z obawy przed upadkiem
bliskiego mu re!imu faszystowskiego i rych * rewolucj* — ca emu #wiatu
niejako prosto w twarz o#wiadczy , i! Ko#ció „zawsze popiera s uszne protesty
klasy robotniczej przeciw wszelkiej niesprawiedliwo#ci"55, to min* si z prawd*
tak samo, jak w innej, jeszcze bardziej cynicznej, wypowiedzi, w której
zapewnia, !e Ko#ció „nie miesza si do spraw czysto politycznych i
ekonomicznych"56; t ostatni* wypowied> trzeba uzna" za ca kowicie i ra!*co
niezgodn* z prawd*57.
W a#nie przemówienia papie!a Piusa XII, zw aszcza te, których
s uchaczami byli robotnicy, pe ne s* !*da : papie! domaga si uczciwej p acy,
liczenia si z godno#ci* cz owieka, z jego potrzebami intelektualnymi,
duchowymi, i tak dalej. „P aca zapewniaj*ca egzystencj rodziny i pozwalaj*ca
rodzicom spe ni" swój naturalny obowi*zek wychowania zdrowo od!ywianego i
stosownie przyodzianego potomstwa; godziwe mieszkanie, mo!liwo#"
wyedukowania dzieci, dobrego wykszta cenia ich, zabezpieczenia si na czas
niedostatku czy choroby oraz na staro#" — taka spo eczna zapobiegliwo#" musi
by" realizowana, je#li si chce, by spo ecze stwa nie by y bezustannie n kane
szkodliwym fermentem i gro>nymi wstrz*sami"58.
Wypada wyrazi" !al, i! papie!e okazali si tacy troskliwi dopiero wtedy,
gdy ferment i wstrz*sy zacz y zagra!a" im samym oraz ich w adzy. Czy! w
ci*gu wielu stuleci katolickiego #redniowiecza którykolwiek papie!
wypowiedzia si tak dono#nym g osem? A przecie! wiemy, !e ówczesna
sytuacja by a znacznie gorsza, !e cz #" ludzi !y a w niewoli. Ale Ko#ció zdoby
si nolens volcns na pewne koncesje dopiero wówczas, kiedy sytuacja by a od
dawna lepsza, bo si y nie maj*ce nic wspólnego z Ko#cio em zdo a y wywalczy"
popraw . Z niejakim opó>nieniem dosz o te! do zaakceptowania #wi ta
komunistów i socjalistów, 1 maja: tego
84
dnia w roku 1955 Pius XII udzieli , powtórzmy jego s owa, „chrze#cija skiego
namaszczenia" owemu #wi tu i „w radosnym nastroju" uczyni je
„chrze#cija skim" — takie „nawracanie" #wi*t znamy ze staro!ytno#ci —
wprowadzaj*c do kalendarza #wi*t liturgicznych dzie #wi tego Józefa
Robotnika59.
Na istotnej poprawie warunków !ycia mas zale!a o temu papie!owi
równie ma o, jak jego poprzednikom, nie wy *czaj*c Leona XIII, „papie!a
robotników", który m odego Pacellego powo a do swojego Sekretariatu Stanu.
Podobnie jak Leon, dwunasty z kolei Pius niez omnie or duje za utrzymaniem
status quo: nic nie powinno si radykalnie zmienia"; co wi cej, zawsze musz*
istnie" ludzie bardzo biedni i bardzo bogaci, i taki stan rzeczy jest naturalny,
zgodny z wol* Bo!*.
W encyklice nosz*cej dat 1 listopada 1959 roku i adresowanej
(nieprzypadkowo) do biskupów Stanów Zjednoczonych, a wi c pa stwa, z
którego trafiaj* do Watykanu najwi ksze wp ywy pieni !ne, Pius XII pisze: „W
ka!dej epoce odnajdziemy potwierdzenie faktu, !e zawsze istnieli bogaci i
biedni; !e tak b dzie równie! w przysz o#ci, mo!na przewidzie", albowiem
istniej*cy ad jest niezmienny. Godni uszanowania s* ci biedacy, którzy !yj*
bogobojnie, jako !e ich jest królestwo niebieskie i nie zabraknie im ask
duchowych. Natomiast bogaci, je#li odznaczaj* si prawo#ci*, je#li s* uczciwi,
odgrywaj* rol dystrybutorów i zarz*dców ziemskich darów Boga; jako
narz dzia Bo!ej Opatrzno#ci pomagaj* oni tym, którzy cierpi* niedostatek, a
wi c ludziom, dzi ki którym cz sto i oni dost puj* ask duchowych, z czasem
za# przez nich — na to mog* liczy" — zostan* poprowadzeni ku wiecznemu
zbawieniu. (...) Bóg, w swojej niezmiernej dobroci troszcz*cy si o wszystko,
zrz*dzi tak, !e musz* na #wiecie by" bogaci i biedni, by mog a przejawia" si
cnota i by ujawnione zosta y ludzkie zas ugi"60.
By y papieski teolog Tondi krytykuje to stanowisko w s owach
logicznych i przepojonych humanizmem: „Wydaje si nam jednak, !e bogaci nie
s* «narz dziami Bo!ej Opatrzno#ci», a do takiego wniosku sk ania nas wszystko
to, co w ewangeliach mówi o nich Jezus. S*dzimy ponadto, i! Bóg przez sw*
m*dro#" nie potrzebuje bogatych do rozdzielania dóbr doczesnych. Nie jeste#my
te! przekonani o tym, !e bogatym zale!y na otrzymywaniu ask duchowych za
po#rednictwem biedaków modl*cych si za ludzi zamo!nych — tak jak nam to
przedstawia encyklika; i !e biedni bardzo ch tnie przekazywaliby bogatym
rzeczone aski duchowe.
85
Poza tym wydaje nam si niegodnym «niezmiernej dobroci» Boga takie
zrz*dzenie, !e na #wiecie musz* by" ludzie biedni, to znaczy ludzie, którzy
przymieraj* g odem. Przejawianie cnoty i ujawnianie ludzkich zas ug, o których
mówi ów papieski dokument, by oby — zwa!ywszy na m*dro#" i dobro" Boga
— mo!liwe tak!e na inne sposoby. Otó! naszym zdaniem wydziedziczeni
stanowi* nieszcz sny wytwór egoizmu innych ludzi. Te rozwa!ania adresujemy
do wszystkich, którzy maj* serce i zdrowy rozs*dek"61.
Zajmuj*c si problematyk* spo eczn*, wspó cze#ni nam papie!e staraj*
si na ogó po prostu zbagatelizowa" ra!*c* ró!nic w poziomie !ycia ludzi
dobrze sytuowanych i biedoty. I Leon XIII, i Pius XII dopatruj* si w
sprzeczno#ci mi dzy sytuacj* biednych a sytuacj* bogatych jedynie przejawu
naturalnej harmonii. Drugi z nich nie waha si sformu owa" takiej oto my#li o
przedsi biorcach i robotnikach: „Tworz* oni wspólne dzie o. Chcia oby si
wr cz powiedzie", !e jedz* przy wspólnym stole. Egzystuj* bowiem dzi ki
globalnemu dochodowi, jaki przynosi gospodarka ich kraju. Ka!dy czerpie ze
pewn* korzy#""62. Z t* jednak drobn* ró!nic* — co Ojciec Nwi ty wie równie
dobrze, jak my wszyscy — !e jeden ma roczny dochód rz du pi ciu milionów
czy cho"by pi ciuset tysi cy, drugi za# osi*ga pi " tysi cy, je#li przypadkiem,
jak to okre#la pewien katolicki przedsi biorca, o którym nieco dalej trzeba
b dzie powiedzie" wi cej, drugi z nich nie !yje tym, co znajduje na wysypisku
#mieci. Nie uwzgl dnili#my tu jeszcze tego, i! ów szary cz owiek musi si
bardzo napracowa", !eby otrzyma" swój niewielki zarobek, podczas gdy
posiadacze sporych pakietów akcji, na przyk ad Kuria, inkasuj* ogromne
kapita y, chocia! nie robi* nic.
Wy!sza hierarchia katolicka broni interesów kasy posiadaj*cej, nie za#
biednych. Papie!e g osz* co#, co przeczy nauce Jezusa oraz pogl*dom niemal!e
wszystkich spo#ród najstarszych Ojców Ko#cio a — jednoznacznie wynika to z
porównania papieskich encyklik spo ecznych z odno#nymi traktatami
wczesnochrze#cija skimi.
Zreszt* równie! biblijny zakaz pobierania procentów, maj*cy swoje
paralele w wi kszo#ci wyst puj*cych w #wiecie religii, zosta w XIX wieku
uniewa!niony przez Ko#ció 63, i to pomimo istnienia uzasadnie w Starym i
Nowym Testamencie oraz w pismach Ojców Ko#cio a. Na pocz*tku XX wieku
maj*tek papieski oceniano na 2 miliardy 120 milionów lirów. W przybli!eniu
sze#ciokrotnie przewy!szy on najwi kszy podówczas maj*tek w Niemczech —
zasoby rodziny Kruppów64.
86
Ko&ció" Chrystusa idzie drog wskazan przez
boskiego Zbawiciela. Nie miesza si3 on do niczego,
co niedwuznacznie dotyczy gospodarki" (Papie4 Pius XII)65
Oto pewne liczby, które u#wiadamiaj*, jakie dochody uzyskuje Watykan
w naszych czasach.
Termin „#wi topietrze" brzmi niewinnie. Papie! #ci*ga je ju! w VIII
wieku, i to najpierw z Anglii, na wybudowanie w Rzymie hospicjum dla
pielgrzymów stamt*d. Pó>niej #wi topietrze nap ywa o z ró!nych krajów. Te
dochody zmala y w epoce reformacji, ale po roku 1870, kiedy to zosta o
zlikwidowane pa stwo ko#cielne, uros y one do ogromnej wysoko#ci. Gdy
ówcze#ni niemieccy biskupi poprosili o informacje na temat przeznaczenia
#wi topietrza, otrzymali odpowied>, !e wydawanie tych sum nie jest w Rzymie
ksi gowane. Stwierdzono ponadto, !e do znikania znacznych kwot nale!y
odnosi" si pob a!liwie, aby nie wybuch !aden skandal66. Dzisiaj Watykan
otrzymuje z jednych tylko Stanów Zjednoczonych, których bur!uazja
przemys owa i finansowa nieustannie wspiera Ko#ció katolicki, od 100 do 120
milionów dolarów rocznie, co obejmuje #wi topietrze i pewne inne wp aty; w
roku 1924 ów dochód wyniós 680483 dolary67.
Z samych tylko #rodków w oskiego skarbu pa stwa otrzymuje Watykan
rokrocznie 14 miliardów lirów68.
W Niemczech pobrano w roku 1950 podatek ko#cielny na sum 130
milionów marek; w 1957 roku wynios a ona 500 milionów69.
Ko#ció katolicki pozostaje w a#cicielem najwi kszego area u w #wiecie
chrze#cija skim.
We W oszech dysponuje Watykan prawdopodobnie obszarem
wynosz*cym pó miliona hektarów, i to w naj!y>niejszych regionach70. Area
ziemi posiadanej przez wy!sze duchowie stwo Hiszpanii i Portugalii liczy si w
milionach hektarów, podobnie jest w Argentynie. W tych krajach bez ma a 20%
ziemi uprawnej stanowi w asno#" hierarchów katolickich71. Nawet w Anglii kler
tego Ko#cio a posiada prawie 100 000 hektarów gruntów; w Niemczech
Zachodnich — 350 000 ha; we Francji — pó miliona; w Stanach
Zjednoczonych — nieco ponad 1 100 000 ha72. Liczby te, zaokr*glone in minus,
nie obejmuj* *k i lasów, a jedynie u!ytki rolne.
Jednak!e Ko#ció Chrystusa, który — jak mówi Pius XII — nie miesza si
do niczego, co niedwuznacznie dotyczy gospodarki,
87
najbardziej zainteresowany jest posiadaniem akcji. Watykan inwestuje swój
kapita w najró!niejsze przedsi biorstwa, i to „prawie zawsze bez uwzgl dniania
etycznego oblicza przedsi biorców"; ma on swoje udzia y we francuskich
towarzystwach naftowych, w argenty skich gazowniach i elektrowniach, w
boliwijskich kopalniach cyny, w brazylijskich fabrykach kauczuku, w
ameryka skich hutach stali, w wielkich firmach w oskich, niemieckich,
szwajcarskich; ma o tego, Stolica Apostolska nie od!egnuje si od spekulacji na
gie dach i dywidend z kasyn gry73.
We W oszech Watykan, jezuici oraz inne #rodowiska duchownych
posiadaj* — ju! to bez po#redników, ju! to poprzez zaufanych ludzi — akcje i
papiery warto#ciowe najwi kszych przedsi biorstw przemys owych oraz
instytucji finansowych.
Kr gi te maj* udzia y w wielu zak adach produkuj*cych energi
elektryczn* i spó kach telekomunikacyjnych, na przyk ad w Lombardzkiej
Spó ce dla Dystrybucji Energii Elektrycznej, Piemonckiej Elektrowni Wodnej,
Rzymskiej Spó ce Elektrycznej, Adriatyckiej Spó ce Elektrycznej,
Po udniowow oskiej Spó ce Elektrycznej, Powszechnej Spó ce Elektrycznej dla
Sycylii, spó kach elektrycznych „Selt Valdarone" i „La Centrale", Tury skiej
Spó ce Telefonicznej, Tyre skiej Spó ce Telefonicznej i innych74.
Spo#ród przedsi biorstw kolejowych nale!* do Ko#cio a: spó ka akcyjna
Kolej Po udniowowschodnia oraz spó ka „Strade Ferrate del Mezzogiorno"75.
Spo#ród banków pod kontrol* Kurii znajduj* si : Bank Komercyjny,
Bank Rzymski, Bank Rolny, Centralny Instytut Kredytowy, Rzymski Instytut
Kredytowy, bank „Ugo Natali", bank „Scaretti", bank „Santo Spirito" i inne76.
W niema ej cz #ci kontrolowana przez Watykan jest znana spó ka
„Montecatini", a tak!e firma „Viscosa" (produkcja nylonu). W znacznej cz #ci
nale!* do Stolicy Apostolskiej i pewnych kr gów ko#cielnych: towarzystwo
„Alitalia", b d*ce najwa!niejszym w oskim przewo>nikiem lotniczym (zarówno
pasa!erów, jak i towarów) oraz firma Fiat. Od wy!szego kleru — po cz #ci lub
ca kowicie — zale!ne s* ponadto bardzo liczne towarzystwa ubezpieczeniowe i
firmy budowlane77.
W Stanach Zjednoczonych Stolica Apostolska ma przede wszystkim
niema y wp yw na hutnictwo stali, mi dzy innymi na takie koncerny, jak U.S.
Steel, Sharon Steel, Bethlehem Steel, Jons Manville Steel. Poza tym Watykan i
jezuici posiadaj* tam wiele akcji firm: General Motors Corporation, Bendix
Aviation,
88
Douglas Aircraft, Worthington Pumps, American Telephone and Telegraph
Company, Metropolitan Life Insurance Company, Prudential Life i innych78.
W Republice Federalnej Niemiec Watykan i pewne #rodowiska
duchownych s* udzia owcami nast puj*cych przedsi biorstw: Badische Anilinund Soda-Fabriken AG w Ludwigshafen; Bayerische Motoren Werke AG w
Monachium; Brown, Boveri and Cie AG w Mannheim; Deutsche Erdól
Aktiengesellschaft w Hamburgu; Essener Steinkohlenbergwerke AG w Essen;
Farbenfabriken Bayer AG w Leverkusen, Hamburgische Elektrizitatswerke AG
w Hamburgu; Gesellschaft fur Lindes Eismaschinen AG w Wiesbaden;
Metallgesellschaft AG we Frankfurcie nad Menem; Rheinische Stahlwerke w
Essen; Siemens und Halske AG w Berlinie Zachodnim; Siiddeutsche ZuckerAktiengesellschaft w Mannheim; Vereinigte Deutsche Metallwerke AG we
Frankfurcie nad Menem; Mannesmann AG w Dusseldorfie i innych79.
Jak si twierdzi, oko o 18% dochodów Stolicy Apostolskiej pochodzi z
Niemiec Zachodnich, co najmniej 35% ze Stanów Zjednoczonych, reszta za# z
innych krajów80.
Nominalna warto#" akcji oraz udzia u kapita owego Kurii w roku 1956 w
jednych tylko W oszech wynios a w przeliczeniu oko o 6 milionów marek81.
Globaln* warto#" akcji i udzia ów kapita owych Watykanu w roku 1958
oceniono na blisko 50 miliardów marek. Wi kszo#" uzyskiwanych dochodów
deponuje si w banku Credit Suisse w Zurychu oraz w nowojorskim banku
Morgana, którego w a#ciciel, nie b d*cy katolikiem John Pierpont Morgan,
otrzyma w 1938 roku wysokie odznaczenie od Piusa XI82.
Zapewne nie bez racji by y teolog papieski Tondi dopatruje si — ze
wzgl du na ten ogromny area i kapita — ekonomicznych motywów wrogo#ci
Ko#cio a wobec socjalizmu, pow*tpiewaj*c w eksponowane przez ko#cieln*
propagand motywy religijne. „Socjalizm zagra!a nie bogobojnym duszom,
które chc* trafi" do królestwa niebieskiego, lecz bogactwu kap anów, a co za
tym idzie, ich przywilejom spo ecznym i politycznym"83.
Nie dotyczy to oczywi#cie ni!szego kleru, którego cz #" !yje po prostu w
ubóstwie. Tym lepiej ma si kler wy!szy, co wyka!emy tutaj dla odmiany nie
obrazkami z !ycia biskupów czy kardyna ów, lecz ze skromniejszej egzystencji
papieskich teologów.
89
Bona culina, optima disciplina
Jezuici z Uniwersytetu Gregoria skiego mieli #wietne wy!ywienie nawet
w okresach powszechnego g odu. Podczas gdy biedni ludzie otrzymywali raz w
tygodniu po trzy albo cztery liry na osob , któr* to sum podniesiono ostatnio
do wysoko#ci dziesi ciu lirów, ojcowie mogli spo!ywa" wszelkie potrawy,
mi dzy innymi przyrz*dzane na !yczenie: „Wystarczy o, !e kto# upomnia si o
jakie# specjalne danie, a natychmiast stawiano je przed nim. Kto chcia , ten
móg je#" przez ca y dzie "84. Nie przejmowano si wi c czternast* regu *
zakonu, która nie pozwala na jedzenie i picia mi dzy sta ymi posi kami.
Tondi opowiada: „Villa Malta, rezydencja godna ksi cia, w której
mieszka jezuita Riccardo Lombardi, posiada tak wspaniale wyposa!on* kuchni ,
!e nie znajdzie si podobnej nawet w hotelach klasy mi dzynarodowej. Jako
generalny rewizor budownictwa zakonnego, z ciekawo#ci* ogl*da em ró!ne
maszyny, które pokazywa mi zarz*dca, o. Robert Zullich, pe en rado#ci i
satysfakcji z tego powodu, !e w taki sposób zapewni !o *dkom wysoko
postawionych osobisto#ci doskona e dania. Tymczasem w Rzymie, w ruinach i
barakach, !yje ponad dwie#cie tysi cy ludzi, których nie sta" na chleb"85.
Gdy rozpoczynaj* si letnie upa y, ale i wcze#niej, wielu ojców wyje!d!a
na wczasy. Skromni pod tym wzgl dem okazuj* si tylko nieliczni. „Wi kszo#"
je>dzi a w Alpy; tam zatrzymywali si oni w willach nale!*cych do zakonu, w
wielkich hotelach, przebywali w#ród kobiet w spodniach i w#ród nudystów. Nie
twierdz bynajmniej, !e brali udzia w orgiach. Ale na pewno utrzymywali
stosunki towarzyskie z nastawion* na zabaw elit*. Inni udawali si za granic :
do Anglii, nad przyprawiaj*ce o melancholi jeziora Irlandii i Szkocji, jak
równie! za ocean, do Ameryki, któr* potem przemierzali"86.
Niektórzy spo#ród biednych synów Ignacego niech tnie je!d!* kolej*.
Mimo wysokich kosztów w ka!dej podró!y korzystaj* z samolotów. „Trzeba
by o na przyk ad wyst*pi" z odczytem w Hiszpanii. Zamiast pojecha"
poci*giem, odbyto podró! samolotem. Dzi ki temu mo!na by o przemówi" w
Madrycie, a na kolacj oraz jak!e wa!ny wyk ad nast pnego dnia, dla oko o
dwudziestu nie wyspanych seminarzystów, znale>" si znowu w Rzymie. Có!
znacz* koszta! Sta" ich na to, !eby podró!owa" wygodnie, w weso ym i
wytwornym towarzystwie, w#ród wielkich tego #wiata.
90
A biedacy, którzy t ocz* si u drzwi i otrzymuj* po dziesi " lirów na
osob ? A bezrobotni? A ci, którzy z rodzin*, z dzie"mi, wegetuj* w brudzie,
n kani przez !ar niszczycielskiej suchotniczej gor*czki? A ci, którzy nie maj*
mleka ani chleba?"87
Gdy Tondi podzieli si tymi my#lami z jednym ze swoich braci
zakonnych, ów odpar : „Zawsze byli i zawsze b d* ludzie biedni. Sam papie! o
tym mówi. (...) Musimy o#wieca" dusz , na cia o przyjdzie pó>niej kolej. Lepiej
wyda" pó miliona na cykl odczytów za granic* ni! podarowa" t sum
potrzebuj*cym"88.
Potrzeby jezuitów z Universita Gregoriana s* tak kosztowne, !e nawet
rektor tej uczelni, o. Paolo Dezza — zdaniem Tondiego, cz owiek zas uguj*cy
na wielki szacunek — poskar!y si na to: „Mój Bo!e!... ci poczciwi
ojczulkowie kosztuj* wi cej ni! aktorzy filmowi". „To prawda" — mówi
Tondi89.
Je!eli profesorowie, którzy poprzysi gli ubóstwo, kosztuj* Stolic
Apostolsk* tak wiele, to ile trzeba wyda" na zaspokojenie potrzeb kardyna ów,
skoro we W oszech — zgodnie z artyku em 21 uk adu latera skiego z roku 1929
— przys uguje im traktowanie równe temu, jakie spotyka ksi*!*t krwi?
Sumy przeznaczane przez Watykan dla biednych s* cz sto zaledwie
kropl* w morzu potrzeb, mimo !e bywaj* one ogromne, ale musimy tu doda", i!
pochodz* one zawsze od filantropów, których pozycja spo eczna jest wysoka.
Tondi podkre#la: „By y to, co do lira, cudze pieni*dze. Stolica Apostolska nie
wyda a nigdy ani jednego lira z w asnych funduszy. Znam te sprawy bardzo
dobrze"90.
„... czysto i na zdrowych zasadach"
Po o!enie kresu dawnym nadu!yciom i nieprawid owo#ciom
powiod o si dzi ki nieustraszonemu dzia aniu Piusa X (zmar ego
w 1914 roku!); czujno#" jego nast pców sprawi a, !e rzymskimi
pieni dzmi obraca si — we wcze#niejszych stuleciach
przysparza o to zawsze (!) wielu trosk — czysto i na zdrowych
zasadach.
Teolog Joseph Bernhart91
Dla u#wiadomienia sobie #cis ych zwi*zków Watykanu z
monopolistycznym kapita em w oskim i mi dzynarodowym, przyjrzyjmym si
rodzinie Pacellich. Stryj, Pius XII, przez dziewi tna#cie lat zasiada na tronie
rzekomych nast pców galilejskiego
91
rybaka; trzej bratankowie papie!a: Marcantonio, Carlo i Giulio, zajmowali
eksponowane stanowiska w Kurii, a zarazem nale!eli — jako prezesi lub
cz onkowie — do rad nadzorczych wielkich banków i monopolistycznych
spó ek92.
Bratanek Marcantonio
Bratanek Carlo
Bratanek Giulio
A. Urz5dy w Watykanie
1. Pu kownik Guardie Nobili
(Gwardii Szlacheckiej)
1. Doradca prawny trzech
kongregacji papieskich
ministerstw) i rzecznik
Konsystorza
1. Prokurator Kongregacji
ds. Propagowania Wiary
(papieskie ministerstwo
propagandy)
92
2. Cz onek prezydium
papieskiej komisji ds. filmu,
radia i telewizji. Cz onek
kilku rad nadzorczych
2. Pose nadzwyczajny
Kostaryki przy
Watykanie
3. Pu kownik Guardie Nobili
3. Doradca prawny
„Papieskiego Dzie a dla
Zachowania Wiary" oraz
„Zarz*du Dóbr Stolicy
Apostolskiej"
4. Delegat Watykanu przy
Mi dzynarodowym
Instytucie Prawa
Prywatnego
5. G ówny doradca papieskiej
Komisji ds. Pa stwa Miasta
Watyka skiego
B. Funkcje w bankach i monopolach
1. Prezes Soc. Molini
e Pastifici Pantanella (M yny
i produkty m*czne). Kapita :
600 min lirów
1. Prezes Compagnia di Roma
(towarzystwo
ubezpieczeniowe). Kapita :
300 mln lirów
1. Prezes Instituto Nazionale
Medico Farmacologico de
Sereno. Kapita : 200 mln
lirów
2. Prezes Molini Antonio
Biondi. Kapita : 600 min
lirów
2. Rada nadzorcza Soc.
Editrice G. C. Sansoni
(wydawnictwo)
2. Prezes Condil-Tubi.
Kapita : 50 min lirów
3. Rady nadzorcze towarzystw:
a. Generale Immobiliare
b. SOGENE
c. Saniplastica
d. Manufattura Ceramica
Pozzi
e. Ferrosmalto
f. Lloyd Mediterraneo
3. Prezes Soc. Italiana Mallet.
Kapita : 50 min lirów
4. Prezes Soc. Gestione
Esercizio Navi. Kapita : 100
min lirów
5. Rady nadzorcze towarzystw:
a. Banco di Roma
b. PIBI-GAS
c. Ital-Gas
d. Soc. Esercizio Navi di
Sizilia
e. Soc. Esercizio
Aeroportuali (Malpensa)
Zyski Pacellich, którzy byli zamieszani w wi kszo#" g o#nych afer
finansowych, do jakich dosz o w powojennych W oszech, wynios y podczas
pontyfikatu Piusa XII oko o 120 milionów marek93. Po #mierci stryja bratanków
niezw ocznie usuni to
93
z ich watyka skich stanowisk94. Jak pisze pewien teolog katolicki, w przesz o#ci
obracanie kurialnymi pieni dzmi zawsze przysparza o wielu k opotów, a by o
tak jeszcze za pontyfikatu zmar ego w 1914 roku Piusa X, lecz teraz odbywa si
„czysto i na zdrowych zasadach".
Jak natomiast przedstawia si3 i dzi& sytuacja na jednym z katolickich
kontynentów?
(...) za ma o, !eby !y", i za du!o, !eby umrze".
Katolik Peter Werhahn95
Jeszcze nie ca kiem zosta a uzdrowiona sytuacja spo eczna w niejednym
kraju katolickim — tak jest na przyk ad w Ameryce Po udniowej, który to
kontynent zamieszkuje 33% ogó u katolików ca ego #wiata. Od 35 do 40%
ludno#ci pozostaje analfabetami, 30% stanowi* bezdomni, obserwuje si
przera!aj*ce niedo!ywienie. „G ód ka!e robotnikom rolnym przenosi" si do
miast. Na ich peryferiach ludzie ci tworz* wielkie osiedla proletariackie i cz sto
nie maj* oni !adnej pracy i !adnych dochodów. Takie obserwacje mo!na
poczyni" nie tylko w Quito, lecz równie! tak bogate aglomeracje, jak Caracas,
najzamo!niejsze miasto #wiata
— i niew*tpliwie najdro!sze, co si tyczy kosztów utrzymania — maj* na
swoich kra cach blaszane slumsy (w Caracas jest ich 50 tysi cy), gdzie ludzie
nie mog* ani !y", ani umrze"; inny przyk ad to Santiago de Chile: w centrum
podziwia si nowoczesno#" i pi kno tego miasta, a na peryferiach wegetuj*
ludzie, którzy licz* na lepszy los, ale go nie znajduj*, którzy !yj* tym, co
wyszperaj* z wysypiska #mieci, dok*d trafiaj* odpady z innych domów. Prosz
mi wybaczy", !e mówi o tym wszystkim
— niestety, przedstawiam tylko fakty".
Powy!sze s owa (i przytoczone wcze#niej dane liczbowe) pochodz* z nie
przeznaczonego dla opinii publicznej przemówienia, które wiosn* 1961 roku na
wyspie Reichenau wyg osi pierwszy prezydent UNIAPAC, Nwiatowego
Zwi*zku Katolickich Federacji Przedsi biorców, Peter Werhahn, krewny
Konrada Adenauera96. „Jak to mo!liwe — pyta dalej Werhahn, katolik — !e na
kontynencie tak bogatym w zasoby naturalne, na kontynencie od wieków
zamieszkiwanym
przez
ludno#"
katolick*
panuje
tak
wielka
niesprawiedliwo#"?" I Werhahn odpowiedzia na postawione przez siebie
pytanie: wyja#ni , !e „przyczyny
94
nale!y dopatrywa" si w katolicyzmie, jaki w przesz o#ci ukszta towa si w
Ameryce Yaci skiej. Ko#ció trwa tam przez ca e wieki w przekonaniu, !e
wystarczy urz*dza" procesje, chrzci" i budowa" #wi*tynie".
Zwró"my teraz uwag na to, co powoduje owym katolikiem, tak bardzo
zatroskanym losem latynoskich spo ecze stw. Oto, co mówi on dalej: „(...) w
#wiecie na wskro# statycznym, w którym nic si nie zmienia o, by o to pewno
dopuszczalne. Ale takie pojmowanie religii nie jest ju! dopuszczalne w #wiecie,
który rewolucja przemys owa uczyni a mobilnym, jako !e teraz mo!na pomóc
biednym i jest to obowi*zek"97.
Czy! dawniej nie by o takiej mo!liwo#ci? Niegdy# „by o to pewno
dopuszczalne", !e masy !y y tym, co „wyszpera y z wysypiska #mieci", i tak
dzia o si w ci*gu wielu stuleci. Ale dzi#, kiedy pojawi o si niebezpiecze stwo
zapanowania komunizmu na ca ym kontynencie, trzeba przemawia" w duchu
„chrze#cija sko-spo ecznym". Werhahn wspomina o prowadzonym przez
komunistów w Montevideo biurze, gdzie rozdziela si 100 milionów dolarów
rocznie, z przeznaczeniem na dzia alno#" w Ameryce Yaci skiej, któr*
prezydent zwi*zku katolickich przedsi biorców okre#la jako „destabilizuj*ce
dzia ania Rosjan". A kto „destabilizowa " w minionych stuleciach? Uczciwi
teologowie nie wahaj* si przyzna", !e czyni y to Ko#cio y chrze#cija skie (t. II,
s. 101). Nie bez powodu stwierdzi kto# niedawno, !e bolszewizm ma
najwi ksze szans
na rozprzestrzenianie si
tam, „gdzie dominuje
98
chrze#cija stwo" .
95
Rozdzia 55
KoBció a niewolnictwo
Nikt nie my#li o tym, !e nale!a oby co# zmieni" w ustroju
spo ecznym czy gospodarczym. Przeciwnie: od niewolników
!*da si coraz liczniejszych dowodów uleg o#ci.
Teolog Weinel1
Nie znamy !adnej fundamentalnej wypowiedzi Jezusa o niewolnictwie.
Tam, gdzie Jezus !y , nie by to problem tak pal*cy, jak w Italii i starszych
prowincjach rzymskich. Poza tym egzystencja niewolników posiadanych przez
Wydów by a znacznie atwiejsza do zniesienia2.
Jezus nie sankcjonuje niewolnictwa !adn* wypowiedzi* i wymowa tego,
co g osi , #wiadczy raczej o niech tnym do niego stosunku, natomiast Pawe
naucza: ka!dy powinien pozosta" w tym stanie, w którym si znajduje, tak wi c
i niewolnik w stanie niewolnym! Je#li nawet mo!e sta" si wolnym
cz owiekiem, to niechaj tym ch tniej trwa w dotychczasowej kondycji3. Jak
widzimy, Pawe ani my#li uzna" niewolnictwa za bezprawie, mimo !e — o
czym przekonuje nas jego obrazowy j zyk4 — jest w pe ni #wiadomy smutnego
losu ludzi niewolnych, których w jego gminach by o przecie! bardzo wielu.
Ca"y nawi zuj cy do Paw"a Ko&ció" antyczny
energicznie przeciwstawia" si3 emancypacyjnym d 4eniom niewolników
Ju! przypisany fa szywie Paw owi pierwszy list do Tymoteusza nakazuje
chrze#cija skim niewolnikom, by s u!yli swoim prawowiernym panom tym
gorliwiej, !e ci ostatni s* chrze#cijanami5. Pierwszy list Piotra zaleca
pos usze stwo nawet wobec panów okrutnych i ka!e cierpliwie znosi" kary
cielesne. Owym nieszcz #nikom stawia si tu cierpi*cego Jezusa za wzór i
akurat w takim kontek#cie bodaj czy nie po raz pierwszy w historii
chrze#cija stwa
96
wskazuje si na osob Jezusa jako tego, z którego nale!y bra" przyk ad6. W
tamtych czasach os adzano zniewolenie perspektyw* rych ego powrotu Jezusa7.
Skoro on nie nast*pi , zacz to g osi", i! obowi*zkiem niewolnika jest
pogodzenie si ze swym losem, i — wbrew tre#ci Pisma Nwi tego — mówiono,
!e zapowiedziane królestwo Bo!e urzeczywistni si , ale w za#wiatach.
Ca kowicie w duchu Paw a wypowiada si równie!, na pocz*tku II
stulecia, biskup Ignacy: niewolnicy nie powinni domaga" si , by ich
wykupywanie z niewoli op acano ze wspólnej kasy gminy chrze#cija skiej;
„niechaj si nie pusz*, lecz s u!* jeszcze gorliwiej na chwa Bo!*, i!by Bóg
móg ich obdarzy" wspanialsz* wolno#ci*"8. Powsta a w tej samej epoce Nauka
dwunastu aposto"ów zaleca, aby niewolnicy odnosili si do swych panów tak,
jak do Boga oraz okazywali „pokor i boja> "9. Objawienie Piotra, jeszcze na
prze omie II i III stulecia przez wi kszo#" chrze#cijan z gminy rzymskiej i na
Zachodzie uwa!ane za cz #" Pisma Nwi tego, przestrzega niepos usznych
niewolników, !e kiedy# „b d* niespokojnie gry>" si w j zyk i cierpie" od
wiecznego ognia"10.
Na zniesieniu niewolnictwa nie zale!y równie! nauczycielom Ko#cio a z
IV i V wieku. Ambro!y — z pochodzenia i postawy kto#, kogo mo!na zaliczy"
do „panów" — nazywa ludzi niewolnych „darem Bo!ym"11. Nawet Jan
Chryzostom obiecuje im lepszy los w za#wiatach12. Augustyn — jak!e by
inaczej — afirmuje niewolnictwo jako wynikaj*ce, jego zdaniem, z naturalnej
nierówno#ci ludzi. Co wi cej, sta" go i na to, !eby, z jednej strony, przekonywa"
niewolników o zgodno#ci ich kondycji spo ecznej z wol* Bo!*, z drugiej strony
za# zapewnia" „panów" o doczesnym po!ytku, jaki mog* czerpa" z faktu, i!
Ko#ció wp ywa na niewolników13! Szorstk* odpraw zgotowuje zarazem
Augustyn tym chrze#cija skim niewolnikom, którzy — powo uj*c si na Stary
Testament, w tej materii bardziej post powy ni! pisma Nowego Testamentu —
upominaj* si o wyzwolenie po sze#ciu latach s u!by14.
Niesprawiedliwo#" ujarzmienia jednych ludzi przez innych nie stanowi
tak!e kwestii dla papie!y, którzy wszak nie tylko musz* si liczy" z klas*
posiadaczy, ale i mie" wzgl*d na w asne maj tno#ci, bo ich coraz wi kszy area
nie pozwala obej#" si bez niewolników. „Papie!e wykorzystuj* to samo, z
czego korzystaj* zarz*dcy wielkich maj*tków prywatnych"15.
97
Wiadomo nam, !e Pawe nie pozostawia !adnej w*tpliwo#ci co do tego, i!
„wobec Boga" wszyscy wierni s* równi16, tym samym — jak s*dzi pewien
katolicki teolog — bardzo roztropnie odniós szy si do problemu niewolnictwa
na wy!szym poziomie rozwa!a , uporawszy si z nim przy pomocy
chrze#cija skiej moralno#ci i wnikn*wszy w istot instytucji niewolnictwa17.
Ale
Religijne zrównanie ludzi wolnych i niewolników
znano ju4 w czasach przedchrze&cija(skich
Tak jak wszystko w chrze#cija stwie, owo zrównanie by o znane
wcze#niej. Otó! w kulcie Dionizosa zosta y pozbawione wszelkiego znaczenia
ró!nice rasowe i etniczne oraz ró!nice p ci, a tak!e kondycji spo ecznej. Dla
Dionizosa nie by a wi c wa!na poszczególna jednostka — jego wyznawcy
zostali uznani za równych sobie: biednych i bogatych, starych i m odych,
m !czyzn i kobiety, jak równie! niewolników, traktowano jednakowo18.
Rozró!nienia pana i niewolnika, bogacza i biedaka nie czynili te! stoicy, którzy
usilnie dopominali si o to, by wspierano s abych i potrzebuj*cych, i wszystkich
ludzi okre#lali jako równouprawnionych braci i dzieci Boga. Trzeba tu doda", !e
w rozumieniu stoickim zró!nicowanie nie wynika o z woli Bo!ej, jak to
przedstawia Ko#ció , lecz stanowi o nast pstwo aktu przemocy19. Natomiast
Wydzi zdobyli si na religijne zrównanie ludzi niewolnych z kobietami i
dzie"mi.
Tymczasem w chrystianizmie religijne przynajmniej zrównanie
niewolników z lud>mi wolnymi oraz przyzwolenie na kap a stwo tych, którzy
pozostawali zniewolnieni, by y zjawiskami charakterystycznymi tylko dla
pierwszych stuleci. Pó>niej ju! !aden niewolnik nie móg by" ksi dzem
katolickim. Najstarszy przypuszczalnie zakaz zosta sformu owany przez
papie!a Stefana I w jednym z jego listów napisanych w 257 roku20. Ko#ció
opowiedzia si wi c za nienaruszalno#ci* prawa w asno#ci, które przys ugiwa o
„panom", i dostosowa si do potrzeb klasy posiadaj*cej — tym skwapliwiej, !e
sam si bogaci . Je#li niegdy# nawet niektórzy papie!e wywodzili si ze stanu
niewolników, to dla Ko#cio a sfeudalizowanego staj* si ci ostatni ju! wkrótce
„marnymi" lud>mi (t. I, s. 305).
Zniewolenie cielesne, servitus corporis, by o zreszt*, jak si zdaje,
bardziej dotkliwe dla chrze#cija skich niewolników ni!
98
servitus animarum. Chcieli oni by" równouprawnieni nie tylko „wobec Boga",
ale i w spo ecze stwie21. Ko#ció jednak przez wiele stuleci uniemo!liwia
jak*kolwiek zmian ich statusu prawnego. Wykupienie z niewoli stawa o si
mo!liwe, gdy ten czy inny chrze#cijanin uznawa to za czyn chwalebny. Ale
wi kszo#" wyzwole mia a uzasadnienie ekonomiczne, nie by y to zatem
manifestacje postawy humanitarnej22.
Chrystianizacja imperium uczyni"a legalno&O niewolnictwa
jeszcze bardziej oczywist
Je!eli w pierwszych stuleciach zasz a nieznaczna zmiana na korzy#"
niewolników, zw aszcza dzi ki stoickiej doktrynie o równo#ci ludzi, to w V
wieku nast*pi regres.
Podczas gdy dawniej nie zdarza y si w Ko#ciele powa!niejsze sprzeciwy
wobec wyst powania niewolników w s*dzie, w roli #wiadka lub powoda, odbyty
w roku 419 synod w Kartaginie expressis verbis pozbawi ich tego prawa. I
pó>niej zawsze by o to przestrzegane. Ko#ció nie po o!y te! kresu okrutnemu
karaniu niewolników. Przeciwnie, pa stwo chrze#cija skie narzuci o
w a#cicielom niewolników nawracanie tych ostatnich przy pomocy bata23.
Prawodawstwo ery katolicyzmu okaza o si zreszt* tak!e surowsze, bardziej
represyjne24, co sk oni o mi dzy innymi niektórych ortodoksyjnych wyznawców
chrystianizmu do skonstatowania, i! „w porównaniu z czasami
przedkonstanty skimi sytuacja niewolników uleg a pogorszeniu"25.
Jeszcze w V wieku bywali tacy chrze#cijanie, którzy mieli po dwa tysi*ce
i wi cej niewolników26. Kiedy gospodarka oparta na niewolnictwie okaza a si
zbyt kosztowna i stopniowo dokonywa a si zmiana statusu ludzi niewolnych,
którzy stali si . oto lud>mi przypisanymi do ziemi — by to proces wzgl dnej
humanizacji ich warunków !ycia w spo ecze stwie — Ko#ció posiada
niewolników najd u!ej i mia ich te! najwi cej, a ponadto w a#nie ta instytucja
uniemo!liwia a wyzwalanie ludzi niewolnych, co stanowi o restrykcj bez
precedensu. Jako „dobro ko#cielne", niewolnicy byli niezbywalni27.
Chrystusowy Ko#ció potrafi tak!e zadba" o to, by niewolników
przybywa o. W roku 655, na dziewi*tym soborze w Toledo, sformu owano takie
oto zalecenie, które mia o s u!y" — daremnej, z czego zdawano sobie spraw —
walce z nieobyczajno#ci*
99
duchownych: „Kto tedy, od biskupa po subdiakona, p odzi synów w
ma !e stwie zas uguj*cym na pot pienie, z kobiet* woln* lub niewolnic*, ten
powinien podlega" karze kanonicznej; dzieci z takiego haniebnego zwi*zku nie
tylko nie powinny otrzyma" spadku po rodzicach, lecz na zawsze, jako
niewolnicy, stanowi" w asno#" Ko#cio a, którego kap anami byli ich ojcowie,
gdy! ci sp odzili ich w nagannych okoliczno#ciach"28.
Równie! klasztory posiada y niewolników, którzy pe nili s u!b w
budynkach klasztornych i obs ugiwali braci zakonnych, gdy! dzia alno#"
kulturotwórcza i gospodarcza tych ostatnich nie wynika a pocz*tkowo ze
sk onno#ci do urzeczywistnienia nakazu mi o#ci bli>niego, lecz z ch ci
zamanifestowania swego statusu „panów" w ekonomicznym rozumieniu tego
s owa29.
Dawny Ko#ció uwa!a niewolnictwo za instytucj
niezb dn*,
nieodzown* dla utrzymania adu #wiata. Niewolnictwo by o dla Ko#cio a czym#
równie oczywistym, jak pa stwo czy rodzina, i Ko#ció — jego krytyczni
historiografowie s* co do tego zgodni — wr cz utrwala istnienie klasy ludzi
niewolnych30. Kr gi zbli!one do Ko#cio a usprawiedliwiaj* to nie tylko
zwyczajowym wskazaniem na „wolno#" wewn trzn*", któr* chrze#cija stwo
da o pono" niewolnikom i któr* dzi ki tej religii nauczyli si oni jakoby ceni"
„ponad wszystko inne", ale tak!e „pokorn* uleg o#". Chrze#cija stwo t umi o
rewolucyjne zap dy swoich wyznawców, broni o ono #wiat przed
rozwydrzeniem mas pozbawionych wszelkich hamulców, stawia o bowiem
ludziom za cel — wa!niejszy ni! wyzwolenie zewn trzne — w a#nie wolno#"
wewn trzn*"31. Sformu ujmy to inaczej: podczas gdy dawniej niewolnik by
pos uszny przez sw* bezradno#" i zwyk y strach, Ko#ció chrze#cija ski narzuci
mu pó>niej owo trupie pos usze stwo jako obowi*zek moralny.
100
Ko&ció" utrzyma" niewolnictwo przez ca"e &redniowiecze
Pojawiaj*ce si
zazwyczaj w dzie ach teologicznych,
gloryfikuj*ce stwierdzenia, jakoby dzi ki niemu zosta o w
wiekach #rednich przynajmniej zlikwidowane niewolnictwo,
wynikaj* z ra!*cej niewiedzy lub ob udnej apologetyki. Dzia o
si natomiast co# nieomal diametralnie przeciwnego. (...)
Gdziekolwiek w Europie odchodzono od niewolnictwa, mia o to
swoje przyczyny polityczne i ekonomiczne; nigdy jednak nie
by a to konsekwencja zakazu ze strony Ko#cio a. Trzeba tu
podkre#li", !e u schy ku #redniowiecza na po udniu Europy
przybywa o niewolników: Ko#ció nie tylko by jednym z
w a#cicieli, ale i — za najró!niejsze przewinienia — skazywa na
!ycie w niewoli!
Teolog Troeltsch32
Nredniowieczny ustrój feudalny, jego przywileje klasowe, pa szczyzn ,
niewolnictwo — wszystko to Ko#ció przedstawia , nawet jeszcze w epoce
nowo!ytnej, jako zgodne z wol* Boga, jako zrz*dzenie Bo!e i sum zjawisk
odzwierciedlaj*cych ad niebia ski.
Tomasz z Akwinu usprawiedliwia utrzymywanie niewolnictwa. Ten
w a#nie oficjalny teolog Ko#cio a opowiedzia si ponadto — co, zwa!ywszy na
taki stosunek do zniewalania jednych ludzi przez innych, nie mo!e dziwi" — za
tym, by s*dy orzeka y kary w zale!no#ci od pozycji spo ecznej oskar!onych33.
Najemnych robotników rolnych zalicza #wi ty Tomasz do „ludzi !yj*cych w
ciemnocie i brudzie", a ch opi to dla niego „klasa ni!sza"34. Wed ug Tomasza,
nikt nie powinien d*!y" do tego, by wznie#" si ponad swój stan, a wi c i
niewolnik winien godzi" si ze swym ujarzmieniem. Tysi*c dwie#cie lat
wcze#niej podobnie wypowiada si Pawe .
W ci*gu ca ego #redniowiecza Ko#ció nie pot pia ani niewolnictwa, ani
handlu niewolnikami. Jeszcze w czasach nowo!ytnych mia on w swoim
posiadaniu licznych niewolników w krajach pozaeuropejskich. Niewolnicza
egzystencja Murzynów ameryka skich stanowi a bezpo#redni* kontynuacj
w a#nie owego #redniowiecznego niewolnictwa i, dopóki Murzyni w Stanach
Zjednoczonych !yli w niewoli, ich kondycja spo eczna by a uzasadniana tak
samo, jak tamto dawne ujarzmienie35. Trzeba tu doda", !e
101
w chrze#cija skiej Etiopii po dzi# dzie odbywaj* si targi niewolników.
Ju! w roku 257 zosta przez rzymskiego biskupa Stefana I wydany
pierwszy zakaz, którego celem by o pogorszenie losu niewolników. Natomiast
dopiero w XIX wieku Ko#ció , reprezentowany przez Grzegorza XVI, zakaza
expressis verbis wszelkiej obrony niewolników. Czy! instytucja, której
hierarchowie, biskupi, nakazywali — zw aszcza we Francji i w Niemczech —
torturowanie podleg ych im ksi !y i karali ich ch ost*36, mog a zdoby" si na
humanitarny stosunek do niewolników?!
Wszelkie próby wyeliminowania przyczyn ubóstwa mas i zapewnienia
istotnej poprawy ich warunków !ycia s* od schy ku epoki antycznej sabotowane
przez Ko#ció — jako próby zniweczenia pochodz*cego od Boga adu
spo ecznego. Nauka Jezusa by a rewolucyjna a! do skrajno#ci, Ko#ció
natomiast sta si instytucj* na wskro# konserwatywn*, pot !n*, z ogromnym
maj*tkiem, i w a#nie przysparzaj*c sobie tego dostatku zach ca on wiernych
!yj*cych w biedzie, !eby kierowali swój wzrok i swe my#li ku niebu, tam
bowiem mia yby si spe ni" wszystkie ich marzenia.
Równie! Luter sprawia wielki zawód swoim rozumieniem sytuacji
spo ecznej — cho" tu i ówdzie krytykuje w adców pa stw Europy, to jednak
odnosi si do nich przychylnie; straszliwa n dza wie#niaków pozostawia go
oboj tnym; co wi cej, w pamflecie skierowanym „przeciw burz*cym si
ch opom" wzywa on ca y #wiat do tego, !eby ich „dusi", wyrzyna", po kryjomu
(!) i otwarcie; niechaj ka!dy, kto mo!e, zabija ich, tak jak si zabija w#ciek ego
psa". A! po wiek dwudziesty jego postawa u atwia a w adcom niemieckich
ksi stw ich panowanie.
Wszystkie udogodnienia socjalne, jakie zaistnia y w czasach
nowo!ytnych, zosta y wprowadzone nie przez Ko#ció , lecz wbrew niemu.
Niemal wszystkie te formy i regu y wspó !ycia spo ecznego, które swoim
humanistycznym charakterem góruj* nad wcze#niejszymi, zawdzi cza ludzko#"
#wiadomym swej odpowiedzialno#ci instytucjom nieko#cielnym. Uczciwi
teologowie nie neguj* tego37. Jeden z najwybitniejszych, Martin Dibelius,
niezbyt dawno temu nie zawaha si stwierdzi", !e Ko#ció „stoi na stra!y
despotyzmu i kapitalizmu". „Dlatego te! wszyscy ci, którzy pragn li, !eby na
tym #wiecie !y o si lepiej, musieli wyst*pi" przeciwko chrze#cija stwu"38.
102
103
CZ SC TRZECIA
CHRZE CIJAFSTWO A TOLERANCJA
Chrze#cija stwo we wszystkich swych odmianach jest religi*, w
której fanatyzm, prze#ladowanie ludzi inaczej my#l*cych — w
sposób bezwzgl dny, bez cofania si przed najgorszym
okrucie stwem — sta y si i pozostaj* dominantami maj*cymi
wi ksze znaczenie ni! w którejkolwiek innej religii.
Eduard Meyer1
104
105
Podczas gdy politeizm by tolerancyjny i we wszystkich kultach
politeistycznych panowa a nacechowana wzajemn* przyja>ni* kolegialno#",
chrystianizm ukszta towa si jako religia nietolerancji par excellence. Je!eli o
islamie mo!emy powiedzie", !e teoretycznie jest on religi* najmniej, w praktyce
za# — najbardziej tolerancyjn*2, to w przypadku chrze#cija stwa mamy
podstawy do skonstatowania wr cz przeciwnej sytuacji.
Cztery ostatnie wi ksze ca o#ci tematyczne w tej ksi dze przedstawiaj*
stosunek Ko#cio ów chrze#cija skich: 1. do Wydów i judaizmu, 2. do poga stwa,
3. do „kacerzy", 4. do s u!by w armii podczas wojny i do poszczególnych
wojen, gdy je prowadzono.
1
WALKA Z HYDAMI
Dziwne to i godne szczególnej uwagi, !e Wydzi egzystuj* od tylu
lat i !e zawsze zastaje si ich w trudnej sytuacji: dla
za#wiadczenia, i! Jezus Chrystus istnia , musieli dalej
egzystowa", a jako !e go ukrzy!owali, musia o im by" ci !ko.
Blaise Pascal3
Rozdzia 56
Antyjudaizm staroJytnych chrzeBcijan
Rzadko kiedy w dziejach ludzko#ci antysemityzm by tak
pryncypialny i bezkompromisowy, jak we wczesnym
chrze#cija stwie.
Teolog Cari Schneider4
Przyczyny nienawi&ci chrze&cijan do Pydów
Poniewa! postawa, któr* okre#la si znanym powszechnie terminem
„antysemityzm", sprowadza si do wrogo#ci wobec Wydów, nie za# wobec —
równie! semickich — Babilo czyków czy Arabów, w dalszych wywodach
b dzie przewa!nie pojawia o si okre#lenie s uszniejsze: „antyjudaizm".
106
Istnia on ju! w czasach przedchrze#cija skich, i to raczej z powodów
politycznych i religijnych, ni! rasowych5. Powszechna u wyznawców judaizmu
#wiadomo#" ich wyj*tkowo#ci, a zw aszcza ich nietolerancja religijna, by y z
dawien dawna odbierane jako odium generis humani i musia y u pogan,
tolerancyjnych w stosunku do innych religii, wzbudzi" nienawi#" do Wydów;
pó>niej, z tych samych powodów, poganie znienawidzili chrze#cijan.
Ca kowicie obce poganom by o bowiem !ydowskie i chrze#cija skie roszczenie,
które znalaz o swoj* klasyczn* formu w przykazaniu: „Nie b dziesz mia
bogów cudzych przede mn*".
Chrze#cijanie, których religia wywodzi a si z judaizmu i pod wieloma
wzgl dami pozosta a !ydowska, wkrótce podzielili poga ski antyjudaizm;
przej li go we wszystkich jego przejawach i spot gowali przez dodanie
motywów chrze#cija skich, a kulminacj* tego pot gowania sta y si w
#redniowieczu orgie nienawi#ci, od których okrutniejsze okaza y si tylko
wyczyny hitlerowców. W pierwszej chwili mo!e si to wyda" dziwne. Ale
rych o zrozumiemy istot tego zjawiska, je#li sobie u#wiadomimy, !e wszystko,
co chroni o now* religi chrze#cija sk* przed znikni ciem bez #ladu — w
obliczu dominacji poga stwa — pochodzi o od Wydów, nie przekonanych, co
atwo poj*", do chrze#cija skiej odmiany ich wiary; odmiany, która pojawi a si
nagle, nieoczekiwanie.
Chrze#cijanie ukradli Wydom Stary Testament, po czym s u!y on tym
pierwszym jako bro w walce z wyznawcami judaizmu. Wydowscy
patriarchowie i prorocy, a nawet m czennicy z epoki machabejskiej, byli
podawani za postacie nale!*ce do tradycji chrze#cija skiej. W przypadku
wspomnianych m czenników dosz o do takiej sytuacji, !e Wydzi zostali po
prostu pozbawieni mo!liwo#ci okazywania im czci, poniewa! chrze#cijanie
przyw aszczyli sobie groty owych bohaterów, które znajdowa y si w
Antiochii6. Dopiero gdy Ko#ció doczeka si w asnych m czenników,
!ydowskie ofiary martyrologii straci y dla niego wszelkie znaczenie.
W chrystianizmie znalaz o swoj* kontynuacj niema o !ydowskich
instytucji i pogl*dów (zob. tak!e t. 1, s. 281 i nast.).
Niemal!e ca a chrze#cija ska liturgia s owa wywodzi si z Synagogi,
która sta a si dla nowej religii >ród em wielu modlitw. Równie! Modlitwa
Pa(ska, zawieraj*ca notabene siedem pró#b u Mateusza i tylko pi " u Yukasza,
przy czym ich brzmienie jest po cz #ci odmienne7, stanowi w takim stopniu
kompilacj elementów dawnych synagogalnych modlitw — zw aszcza
107
Modlitwy osiemnastu pró&b, Szemone ezre, oraz modlitwy znanej pod nazw*
Kadisz — !e prawie !adne z jej sformu owa nie jest oryginalne. Kadisz i Ojcze
nasz s* na przyk ad zgodne w pierwszych dwóch pro#bach: „Nwi " si imi
Twoje" i „Przyjd> królestwo Twoje". Trzeba tu doda", i! najdawniejsi
chrze#cijanie odmawiali Modlitw3 Pa(sk trzy razy dziennie, a wi c równie
cz sto, jak przez pobo!nych Wydów by o odmawiane Szemone ezre. Jednak!e
chrze#cijan obowi*zywa o zalecenie, aby nie modlili si „jak tamci ob udnicy"8.
O ile to by o mo!liwe, wyznawcy chrystianizmu starali si oczywi#cie
odró!ni" od Wydów. Tak wi c w przeciwie stwie do tych „ob udników", po#cili
oni nie w poniedzia ki i czwartki, lecz w #rody i pi*tki. I zamiast szabatu #wi ci
si niedziel .
Poza tym chrze#cijanie przej li od Wydów pewne ceremonie, jak cho"by
przyk adanie r ki podczas konsekracji kap ana albo w czasie chrztu9. Nawet
Wielkanoc i Zielone Nwi*tki wywiedziono z !ydowskiego kalendarza #wi*t,
mimo !e Pawe by stanowczo przeciwny uznawaniu jakichkolwiek dni za
#wi*teczne i tylko w sporadycznych przypadkach przyzwala na to, by pewne
dni wyró!niano10.
Równie! !ydowskie zast py anio ów, niebia skich i ziemskich, którzy
byli postaciami bardzo wa!nymi i dla wiernych, i dla kap anów — stanowili oni
zreszt* pozosta o#" po starodawnym politeizmie — przew drowa y, na czele z
archanio ami, do chrze#cija stwa (por. na ten temat: t. I, s. 134).
Wydowska dzia alno#" misyjna, w której wyst powa a ju!, jak wiadomo,
propaganda monoteizmu, czysto#ci obyczajów i !ycia wiecznego, znalaz a
równie! sw* chrze#cija sk* kontynuacj i misjonarze obu religii oddzia ywali na
te same #rodowiska. Wiar w to, i! lud Izraela jest ludem wybranym, zast*pi o
chrze#cija skie roszczenie absolutyzuj*ce, a !ydowski mesjanizm przemieniono
w nauk o powrocie Chrystusa.
I tu w a#nie natykamy si na korzenie chrze#cija skiej nienawi#ci do
Wydów. Ci ostatni uwa!ali siebie za lud wybrany przez Boga. Chrze#cijanie te!
pretendowali do takiej roli. Ale nie mog y istnie" dwa wybrane ludy Bo!e; jako
!e Wydzi nie zrezygnowali oczywi#cie ze swego roszczenia, które by o starsze,
chrze#cijanie natomiast obstawali przy swoim, tak wi c wyznawcy nowej religii
fa szywie przedstawili niektóre fakty z dziejów obu wyzna : oznajmili, !e nie
oni, lecz Wydzi dopu#cili si odst pstwa, !e nie oni, lecz Wydzi z amali
przymierze z Bogiem. Jednocze#nie
108
chrze#cijanie wykoncypowali pewn* bardzo sztuczn* konstrukcj historyczn*,
polegaj*c* na odró!nieniu Wydów przedchrze#cija skich, „Hebrajczyków", od
„Wydów" nowej ery, zapocz*tkowanej przez narodziny Chrystusa, i dzi ki tej
konstrukcji „Hebrajczycy" okazali si lud>mi nadzwyczaj dobrymi, „Wydów"
natomiast uznano za wyj*tkowo z ych. Po dzi# dzie Ko#ció nie od!egna si od
owego prymitywnego zafa szowania historii11.
Pawe"
Walka pomi dzy wyznawcami judaizmu a wyznawcami chrze#cija stwa
zosta a rozpocz ta przez Wydów ukamienowaniem Szczepana, chrze#cijanie za#,
ze swej strony, podj li j* niezw ocznie i z wielk* zaciek o#ci*, chocia! w
pierwszym okresie toczyli j* tylko w pi#miennictwie.
Ju! Pawe wyklina Wydów — w najstarszym #wiadectwie Nowego
Testamentu — „a! do ko ca #wiata", przy czym u!ywa on tych samych
stereotypowych zwrotów, jakimi pos ugiwali si poga scy wrogowie Wydów (t.
I, s. 249). W antyjudaistycznej postawie trwa on przez ca e !ycie. Wed ug
Dziejów Apostolskich, trzykrotnie od!egna si od judaizmu: w Azji Mniejszej,
Helladzie i Italii. On sam pisze w li#cie do Galatów, !e nawrót do judaizmu
by by nie mniej naganny ni! powrót do poga stwa12.
Pawe oskar!a gremialnie Wydów o to, !e kradn*, cudzo o!* i ograbiaj*
#wi*tynie13. Ich dorobek duchowy, ich idee religijne s* dla niego „nieczyste"14.
Co wi cej, spo#ród dwóch synów Abrahama: Izaaka i Izmaela, porównuje on
syna wolnej !ony z Ko#cio em, natomiast syna niewolnicy z Synagog*, a gdy
ju! sam dokona takiego porównania, ko czy wywód cytatem z Pisma: „Wyp d>
niewolnic i jej syna, bo nie b dzie dziedziczy" syn niewolnicy razem z synem
wolnej"15. Równie! w innych miejscach stykamy si z tym, !e Pawe pos uguje
si Starym Testamentem przeciwko Wydom, ale oczywi#cie ca kowicie
sprzecznie z sensem wykorzystywanych cytatów16. Wprawdzie niech tnie, ale
przyznaje on, !e Wydzi „pa aj* !arliwo#ci* ku Bogu, nie opart* jednak na
pe nym zrozumieniu"17.
Ponadto ju! u Paw a pojawia si oskar!enie Wydów o #mier" Jezusa i
prze#ladowanie proroków18, jeden z najskuteczniejszych stereotypów Ko#cio a
— a! po nasze czasy. Zreszt* równie! Jezusowi w o!ono w usta wypowied>
pi tnuj*c* Wydów jako „zabójców proroków"19.
109
W Dziejach Apostolskich Wydzi s* co rusz nazywani „zdrajcami i
mordercami". „Którego! z proroków nie prze#ladowali wasi ojcowie?" — takie
pytanie te! si tutaj pojawia20. „Kamienowano ich, przerzynano pi *, przebijano
mieczem (...)" — zapewnia list do Hebrajczyków21. W ca ym pi#miennictwie
chrze#cija skim Wydzi okazuj* si mordercami proroków i powstaje —
po!*dane — wra!enie, i! nagminnie ich u#miercano. Natomiast Stary
Testament, gdzie wymienia si licznych proroków z wielu stuleci, informuje o
dwóch tylko morderstwach, których ofiarami padli tacy ludzie22.
Ewangelia Jana
Ogó Wydów nigdy nie by oceniany tak negatywnie, jak tutaj.
Teolog Weine23
Czwarta ewangelia jest t* cz #ci* Nowego Testamentu, w której wrogo#"
wobec Wydów znalaz a swój najdobitniejszy wyraz. Zawiera ona — co
znamienne — tylko jedena#cie cytatów ze Starego Testamentu. Wyra>nie
pomniejsza si tu znaczenie Moj!esza, Abrahama i Jakuba. Nawet Piotr zostaje
usuni ty w cie przez aposto ów greckich: Filipa i Andrzeja. I je#li Jezus
synoptyczny by kim# przys anym dla uratowania „owiec, które zagin y z domu
Izraela", je#li i Pawe chcia ocali" przynajmniej niektórych Wydów, to teraz
okazuj* si oni uciele#nieniami z a. Wyst puj* w tej ewangelii jako wrogowie
Jezusa, którzy czyhaj* na jego !ycie, i wzmianek o ich wrogo#ci jest tu ponad
pi "dziesi*t24. Chrystus johannejski odmawia im (autentycznego) pochodzenia
od Abrahama, stwierdzaj*c, !e wywodz* si od diab a; w Apokalipsie pojawia
si kilkakrotnie podobna dyskwalifikacja: Wydzi s* nazywani „synagog*
szatana"25.
Charakterystycznym przejawem antyjudaizmu czwartego ewangelisty jest
równie! to, !e w przeciwie stwie do synoptyków, u których jako wrogowie
Jezusa wyst puj* „uczeni w Pi#mie" oraz „faryzeusze", bardzo cz sto u!ywa on
zamiast tych dwóch okre#le po prostu s owa „Wydzi", uwa!aj*c w a#nie ich za
ca y #wiat antychrze#cija ski. Jak widzimy, ewangeli Jana charakteryzuje
prymitywny dualizm. Po jednej stronie znajduje si Ko#ció , po drugiej —
Synagoga, po jednej stronie dzieci Boga, po drugiej — dzieci szatana; tu Bóg,
#wiat o, prawda, wiara, tam — #wiat
110
doczesny, ciemno#", k amstwo i herezja. My#l przewodnia autora czwartej
ewangelii to my#l o walce z Wydami26. Nawet katoliccy badacze Nowego
testamentu przyznaj*: „Polemika z nimi jest prowadzona w ca ej ewangelii"27.
List Barnaby
napisany oko o roku 130 w Syrii i w dawnym Ko#ciele bardzo ceniony, a
nawet — przez Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenesa — uznany za cz #"
Pisma Nwi tego28, jest bodaj!e najgwa towniejszym atakiem na Wydów w
pi#miennictwie wczesnochrze#cija skim.
Podczas gdy ewangelia Jana potwierdza bli!sze obcowanie Wydów z
Bogiem przynajmniej w odniesieniu do przesz o#ci, autor listu Barnaby
zaprzecza, jakoby pozostawali oni kiedykolwiek w przymierzu z Bogiem. „Dla
swych grzechów" nie byli godni „przyj*" go". Syn Bo!y pojawi si mi dzy
innymi po to, „!eby przepe ni a si miara grzechów ludzi, którzy wcze#niej
prze#ladowali i u#miercali swoich proroków"29. Ten!e autor stwierdza, !e Wydzi
nie zas uguj* na swoj* #wi t* ksi g , bo w ogóle jej nie rozumiej*; tak* my#l
wyrazi zreszt* ju! Pawe 30. Zdaniem twórcy listu Barnaby — niech te przyk ady
uzmys owi*, jak on rozumia Stary Testament — z zakazu jedzenia wieprzowiny
wynika, !e nie nale!y przestawa" z lud>mi podobnymi do #wi 31; zakaz jadania
pieczeni z zaj*ca oznacza, i! nie nale!y wykorzystywa" fizycznie ch opców,
jako !e zaj*cowi rokrocznie przybywa tylnych otworów. „Ma on bowiem tyle
tych otworów, ile lat !yje". Tak wi c wszystkie zakazy dotycz*ce !ywno#ci
zostaj* zinterpretowane jako zakazy pope niania „grzechów" seksualnych, nie
wy *czaj*c najbardziej perwersyjnych. Dalej ten!e autor pisze: „Oto widzicie,
jakim #wietnym prawodawc* by Moj!esz. Ale czy! tamci (Wydzi) potrafiliby to
zrozumie"? My jednak uj li#my owe przykazania w a#ciwie i przekazujemy je
tak, jak chcia Pan. Jemu bowiem zawdzi czamy uszy i serca, które pozwalaj*
nam te rzeczy zrozumie""32.
Najobszerniej wyra!a si
wczesnochrze#cija ski antyjudaizm w
najd u!szej zachowanej publikacji z pierwszych stu kilkudziesi ciu lat naszej
ery, a mianowicie w powsta ym oko o roku 160 i w znacznej mierze
stanowi*cym kompilacj cytatów ze Starego Testamentu utworze Justyna pod
tytu em
111
Dialog z Pydem Tryfonem
Najwybitniejszy w tamtym stuleciu apologeta chrze#cija ski nazywa tu
Wydów okropnymi lud>mi, chorymi na umy#le, ba wochwalcami, przypisuje im
spryt i przebieg o#", okre#la ich jako #lepców i s abeuszy, pos*dza ich o
niesprawiedliwo#", brak rozs*dku, widzi w nich grzeszników, ludzi bez serca i
bez rozumu. Oskar!a ich o rozwi*z o#" i wszelkie inne z o, stwierdza, !e grzesz*
ponad wszelk* miar i na to, !eby zmy" ich grzechy, nie starczy oby ca ej wody
w morzu. Zdaniem Justyna, Wydzi sprzeniewierzyli si Prawu, wzgardzili
Nowym Przymierzem, zabijali proroków i — gdy by o to w ich mocy —
mordowali zwolenników nowej wiary. Wydzi podjudzaj* inne narody przeciw
chrze#cijanom i obci*!a ich nie tylko bezprawie, jakiego sami si dopuszczaj*,
„lecz i te niegodziwo#ci, które pope niaj* wszyscy inni ludzie"33.
Bez ma a 1800 lat pó>niej minister propagandy Goebbels powiedzia
w a#ciwie to samo, tyle !e zr czniej sformu owa sw* my#l — nazwa on Wydów
„fermentem dekompozycji"34. Ca kowicie odmienne motywy dzia ania Ko#cio a
i hitlerowców nie maj* przy tym wi kszego znaczenia: w obu przypadkach
sko czy o si mordowaniem i eksterminacj*.
Justyn na ogó po to tylko cytuje Stary Testament, !eby — wspieraj*c si
jego autorytetem — pot pia" Wydów, i oczywi#cie pojmuje on teksty
starotestamentowe jako chrze#cija skie. Jak wiemy, ca a ówczesna polemika z
judaizmem sprowadza a si do tego, by Wydom odebra" wszystko, co mog oby
si chrze#cijanom przyda". Ju! w pierwszym li#cie Klemensa Abraham zostaje
nazwany „naszym ojcem"35. Czwarty ewangelista pisze niebawem co nast puje:
„Waszym oskar!ycielem jest Moj!esz, w którym wy pok adacie nadziej "36.
Ucze Justyna, Tacjan, pos uguje si pó>niej postaci* Moj!esza dla
udowodnienia dawno#ci i presti!u chrze#cija stwa37, po czym Ojciec Ko#cio a
Laktancjusz ju! bez !adnych w*tpliwo#ci mówi o „naszych protoplastach,
którymi byli przywódcy Hebrajczyków"38. Wracaj*c do Justyna, trzeba
dopowiedzie", !e — nie inaczej ni! autor listu Barnaby - pozbawia on Wydów
Starego Testamentu. „Wasze Pismo - powiedzia do Tryfona i zaraz si poprawi
— a w a#ciwie nie wasze, lecz nasze (...)"39!
Dalej Justyn obiecuje co prawda, !e b dzie si modli za Wydów. Ale
w#ród tylu oskar!e brzmi to zgo a groteskowo. Pami tajmy i o tym, i! atakuje
on Wydów wówczas, gdy ponie#li
112
oni straszliw* kl sk w konfrontacji z Rzymianami. Podobnie jak wi kszo#"
chrze#cijan, Justyn uwa!a t katastrof za kar Bo!* i pochwala expressis verbis
zniszczenie Palestyny, zburzenie jej miast, godz*cy w Wydów zakaz ich
przybywania do Jerozolimy itd. „Dobrze si sta o, zas u!yli#cie sobie na to, wy
niegodni synowie, cudzo o!ne plemi , dzieci nierz*dnic"40. Mimo to nazwano
owego pisarza chrze#cija skiego „ agodnym Justynem"41 — i nie bez racji,
zwa!ywszy na pisma pó>niejszych Ojców Ko#cio a, których antyjudaistyczna
zaciek o#" jest znacznie wi ksza.
Antyjudaizm Ojców Ko&cio"a z III, IV i V wieku
Antyjudaizm Ko#cio a nasila si .
Teolog Harnack42
O nastawieniu chrze#cija skich autorów #wiadcz* cz sto ju! same tytu y.
Przeciw Pydom — tak nazywaj* si pamflety Tertuliana, Pseudo-Cypriana,
Augustyna, Jana Chryzostoma i wielu innych Ojców Ko#cio a43. Dialog
antyjudaistyczny sta si wr cz ko#cielnym „gatunkiem literackim"44.
„Kiedy! bowiem Wyd nie narusza Prawa" — pyta Tertulian i, podobnie
jak Justyn, stwierdza: „Cho"by Izrael my dzie po dniu wszystkie swoje
cz onki, to jednak nigdy nie by by czysty"45. Ten!e Tertulian zapewnia, !e Wydzi
nie trafiaj* do nieba i !e nie maj* nawet wspólnego z chrze#cijanami Boga46.
Biskup Cyprian odmawia z antyjudaistyczn* intencj* Modlitw3 Pa(sk
— to opowiadano o nim. „Zwracaj*c si do Ojca, chrze#cijanin powinien my#le"
o tym, !e Wydzi nie Boga, lecz szatana maj* za ojca"47. „Szatan jest ojcem
Wyda!" Jak wiadomo, w czasach hitlerowskich te s owa widnia y nad gablotami,
w których umieszczano reklamowe egzemplarze gazety „Der Sturmer".
Fanatycznym wrogiem Wydów by doctor Ecclesiae Efrem, który przez
swoich syryjskich ziomków zosta uhonorowany mianem „cytry Ducha
Nwi tego"48. Wed ug Efrema, Wydzi blu>ni*, s* brudni, niebezpieczni niczym
zaka>na choroba, odznaczaj* si niewolnicz* natur*, s* szale cami, s ugami
szatana, mordercami, którzy w swej !*dzy krwi nie znajduj* !adnego umiaru49.
„Uciekaj przed Wydami, bo twoja #mier" i twa krew nic dla nich nie znacz*".
„Ich przywódcy to zbrodniarze, ich s dziowie to otry... oni s* 99 razy gorsi ni!
nie-Wydzi"50.
113
Nauczyciel Ko#cio a Jan Chryzostom, którego chwalebny etos spo eczny
nie znalaz w Ko#ciele tylu na#ladowców, ilu doczeka si jego bezgraniczny
antyjudaizm, atakowa Wydów pocz*wszy od roku 386 w o#miu kazaniach:
okazuj* si oni „nie lepsi ni! #winie i barany"; zostaj* oskar!eni o z odziejstwo,
grabie!e; synagog przyrównuje Jan Chryzostom, po cz #ci zgodnie z Bibli*, do
teatru, burdelu, jaskini morderców, siedliska dzikich zwierz*t i siedziby
szatana51. Siedzibami szatana s* jednak tak!e dusze Wydów. Tak jak nie nale!y
zadawa" si z diab em, tak te! trzeba unika" Wydów, bo i diabe , i w a#nie Wydzi
wyniszczaj* ludzkie cia a i dusze. Wszak oni w asnymi r koma zabijaj* swoje
dzieci. A jako !e i chrze#cijanie, do których Chryzostom si zwraca , w to nie
uwierzyli, wi c w jednym z pó>niejszych kaza poprawi si on: je#li nawet nie
zabijaj* ju! (!) swoich dzieci, to przecie! zamordowali Chrystusa, co jest jeszcze
gorsze52.
Postaw Ojca Ko#cio a Isidorosa Pelusiotesa (zm. ok. 435 r.)
charakteryzuje taka oto obro cza uwaga pewnego wspó czesnego nam katolika:
„Nie wszyscy Wydzi s* w jego oczach zbrodniarzami"53.
List Diogneta, powszechnie uwa!any za per
pi#miennictwa
wczesnochrze#cija skiego, szydzi z !ydowskich postów, jak równie! z
obrzezania i przepisów dotycz*cych szabatu. Okre#la on Wydów jako g upich,
zabobonnych, ob udnych, #miesznych, i zawiera „ca y katalog !ydowskich
przywar"54.
Nawet szlachetny Bazyli ko czy swój Heksaemeron — najznakomitsze
dzie o w jego dorobku — !yczeniem: „Niechaj Wyd b dzie poha biony"55.
Równie! Orygenes ma !al do tego narodu: „Wydzi przybili go do
krzy!a"56. Wszystkie nauki ówczesnych Wydów uwa!a on za zmy#lenia i
pustos owie. Prze#ladowanie Jezusa, to, zdaniem Orygenesa, „najohydniejsza
niegodziwo#"" z ich strony. Dlatego dobrze si sta o, !e Jerozolima zosta a
zrównana z ziemi* i naród !ydowski utraci swoje siedziby57.
Ponadto Ojcowie Ko#cio a okazuj* si skorzy do obci*!ania Wydów win*
za poga skie prze#ladowania chrze#cijan. Od Tertuliana dowiadujemy si , !e
inicjowano je w synagogach58. Faktycznie jednak Wydzi nie brali w ogóle
udzia u w prze#ladowaniu chrze#cijan w II, III i IV wieku59.
W*tki literackie, jakie dawnemu Ko#cio owi przydawa y si do
atakowania Wydów, zosta y zebrane w zestawieniu dokonanym przez teologa
Carla Schneidera. Wska!emy tu przynajmniej
114
niektóre z nich: Wydzi nie s* wcale ludem Bo!ym, lecz pochodz* od dotkni tych
tr*dem Egipcjan. Bóg nienawidzi ich, oni za# nienawidz* Boga. Nie przyjmuje
on ich ofiary, oni obra!aj* go bardziej ni! poganie. Wydzi w ogóle nie rozumiej*
Starego Testamentu, sfa szowali go, i tylko chrze#cijanie potrafi* go oczy#ci".
Wydzi nie pragn* !ycia duchowego ani kultury, uosabiaj* z o, s* dzie"mi
szatana, !yj* nieobyczajnie, napastuj* wszystkie kobiety, s* ob udni, k ami*, a
do nie-Wydów pa aj* nienawi#ci* i pogard*. Poza tym chrze#cijanie ch tnie
przywo uj* niepochlebne s*dy proroków o Wydach. Ale czytamy dalej:
„Chrystus zosta ukrzy!owany tylko przez Wydów. Ju! ewangelie zdejmuj* win
z rzymskiego namiestnika i obci*!aj* Wydów, i pó>niej dodaje si kolejne
oskar!enia. Nie rzymscy !o nierze, lecz w a#nie Wydzi dr cz* i wyszydzaj*
Jezusa, poganie nawracaj* si pod jego krzy!em, Wydzi natomiast zniewa!aj* go
nawet po jego #mierci. I tak jak zamordowali Pana, tak te! najch tniej
wymordowaliby wszystkich chrze#cijan, bo «Wyd nie zmienia si nigdy». Takie
wypowiedzi spotykamy nie u fanatyków, pisz* w tym duchu ludzie spokojni,
przedstawiciele elity intelektualnej, mi dzy innymi Klemens z Aleksandrii,
Orygenes i Chryzostom, ale równie! pisarze o radykalnym nastawieniu. U tych
ostatnich czytamy, !e nie jest mo!liwy !aden kompromis mi dzy Wydami a
chrze#cijanami. Wydzi mog* jednak s u!y" chrze#cijanom — jako niewolnicy"60.
Teolog Harnack stwierdza, !e wed ug zgodnej opinii wszystkich pisarzy
chrze#cija skich z epoki postapostolskiej „Izrael by w a#ciwie zawsze
Ko#cio em nieczystym albo Ko#cio em szatana"61.
Pocz*tkowo istotne by y przede wszystkim ró!nice w pojmowaniu
objawienia. Ale z czasem polemika z judaizmem wykroczy a poza teologi ,
zreszt* oczywi#cie nie tylko z winy chrze#cijan62. Dopu#cili si oni przecie!
uzurpacji, przej li bowiem wszystko, co wydawa o im si u!yteczne, od Wydów,
którzy jako niez omni monotei#ci musieli by" stanowczo przeciwni deifikacji
galilejskiego cie#li, podobnie jak nie zaakceptowali ubóstwienia cezarów. Ale
gwa towno#" ataków ze strony chrze#cijan by a znacznie wi ksza ni! !ydowski
opór wobec deifikacji Jezusa63.
Jednakowo! od roku 70 zjawiskiem charakterystycznym dla ca ej
diaspory jest ca kowita separacja spo eczno#ci !ydowskich i chrze#cija skich
wzgl dem siebie. Gdy za# Ko#ció cieszy si ju! poparciem w adzy
pa stwowej, kontrowersja, która pierwotnie
115
pozostawa a w sferze teologii, przerodzi a si w czynny antyjudaizm, ca kowicie
sprzeczny z filosemityzmem, jaki charakteryzowa
reszt
#wiata
pó>noantycznego. Nawet pewien nader konserwatywny uczony konstatuje, !e
„do walki z Wydami na ziemiach Imperium Rzymskiego zach ca chrze#cija ski
Ko#ció i by a to inspiracja zarówno #wiatopogl*dowa, jak i organizacyjna64.
Antyjudaizm pierwszych cesarzy chrze&cija(skich
Je#li dochodzi o do konfliktów, to nie z inicjatywy ludu, lecz — i
jest to ewidentne — z inicjatywy w adz ko#cielnych lub dworu
cesarskiego.
James Parkes65
Chrze#cija scy cesarze przywrócili antysemickie prawodawstwo
nielicznych spo#ród w adców przedchrze#cija skich — w wersji zaostrzonej.
Ulegli oni presji Ko#cio a, który ju! na pocz*tku IV wieku, na synodzie w
Elwirze, wyznaczy kar dla mieszanych ma !e stw chrze#cija sko-!ydowskich
oraz zakaza i duchownym, i ludziom #wieckim kontaktów z Wydami pod gro>b*
pozbawienia komunii66.
Konstantyn, pierwszy cesarz chrze#cija ski, nazywa Wydów „ludem
odtr*conym" i „lud>mi splamionymi krwi*". Zarzuca im „wrodzony ob d" i
wci*! powtarza oskar!enie o zamordowanie Jezusa67. Na jego polecenie sobór
nicejski zakaza Wydom posiadania chrze#cija skich niewolników, by oby to
bowiem niesprawiedliwe, gdyby chrze#cijanie mieli cierpie" pod jarzmem tych,
co mordowali proroków i zabili Pana. Termin obchodzenia przez Wydów Paschy
jako ewentualny termin #wi*t wielkanocnych odrzuci on z nast puj*cym
uzasadnieniem: „Z t* okropn* hord* Wydów nie chcemy mie" nic wspólnego"68.
Synowie Konstantyna karali przej#cie chrze#cijanina na judaizm
konfiskat* ca ego maj*tku, a po#lubienie chrze#cijanki przez Wyda, jak te!
obrzezanie niewolników — #mierci*69.
Natomiast cesarz Julian „Apostata" prowadzi pó>niej wyra>nie
filosemick* polityk 70. Jego chrze#cija scy nast pcy nawi*zali jednak do
polityki w adców wcze#niejszych, chocia! ich wrogo#ci wobec Wydów
towarzyszy y pewne wahania — a! po rz*dy Teodozjusza I. W roku 404
usuni to Wydów z armii — ta decyzja prawna by a realizowana jeszcze nawet w
XIX wieku i potem za rz*dów Hitlera — oraz ze wszystkich urz dów
pa stwowych71. W V i VI
116
stuleciu Wydzi byli nie tylko pozbawieni coraz to innych praw, ale ponadto
odno#ne edykty chrze#cija skich cesarzy zawiera y wiele obelg pod adresem
narodu !ydowskiego, a w roku 553 Justynian wyda te! zakaz korzystania z
Talmudu.
Je#li nawet odgrywa y pewn* rol ró!nice ekonomiczne i rasowe, to
jednak najistotniejszy w owej kampanii by element religijny. O nasilenie walki
z Wydami upomina si Ko#ció i w a#nie ta instytucja kierowa a ow* walk* ju!
od #mierci Juliana, przy czym zmar emu cesarzowi nie szcz dzono zniewag72.
Pierwszymi winowajcami po4arów synagog
byli chrze&cija(scy biskupi i &wi3ci
Je#li jeszcze przynajmniej u schy ku IV wieku cesarze anga!owali si w
ochron synagog, to ju! niebawem coraz cz stsze sta y si ataki na nie ze strony
chrze#cijan73. Wed ug zachowanych relacji, pierwsza synagoga zosta a zburzona
w po owie IV stulecia w pó nocnych W oszech — na rozkaz biskupa Dertony,
Innocentego. Jak si zdaje, skonfiskowano zarazem ca e !ydowskie mienie.
Nieomal jednocze#nie dosz o w pó nocno-afryka skim mie#cie Tipasie do
przekszta cenia synagogi w ko#ció .
Pierwsze spalenie synagogi nast*pi o w roku 388 nad Eufratem, a nakaza
to biskup Kalinikonu. Gdy wówczas cesarz Teodozjusz za!*da ukarania
podpalaczy i odbudowania #wi*tyni z zasobów miejscowego biskupa, inny
biskup, Ambro!y, autor kilkunastu utrzymanych w ostrym tonie listów
antysemickich — ale, zdaniem pewnego wspó czesnego nam katolika, cz owiek
„!yczliwie zainteresowany" Wydami74 — wstawi si za owymi chrze#cija skimi
podpalaczami synagogi i stwierdzi po prostu, !e ich czyn nie by
przest pstwem. Zadeklarowa nawet sw* solidarno#" z biskupem Kalinikonu.
Ten #wi ty, doctor Ecclesiae, pisze: „O#wiadczam !e to ja podpali em
synagog , !e ja wyda em i takie polecenie, i!by nie by o ju! miejsca, w którym
nie czci si Chrystusa"75. Kiedy Teodozjusz zwleka z darowaniem tamtym
chrze#cijanom kary, Ambro!y skrytykowa go w jednym z kaza i odmówiwszy
mu komunii wymusi amnesti .
Oko o roku 415 dosz o z inicjatywy egipskiego arcybiskupa Cyryla do
konfiskaty wszystkich tamtejszych synagog i zamiany ich na ko#cio y
chrze#cija skie. Cyryl rozkaza , by zaatakowano
117
i zburzono synagog w Aleksandrii, zezwoli na grabie! !ydowskiego mienia, a
samych Wydów usun* z Aleksandrii, zreszt* wbrew intencjom cesarskiego
namiestnika76. Jednak!e pewien katolicki historyk Ko#cio a z naszych czasów
nie potrafi dopatrzy" si w poczynaniach Cyryla „!adnych przejawów osobistej
niech ci do Wydów"77. Poniewa! ów patriarcha — jak si jeszcze tu oka!e,
przynajmniej po#rednio zamieszany w bestialskie zamordowanie Hypatii,
kobiety-filozofa — by zarazem jednym z g ównych inspiratorów kultu Maryi,
który na soborze w Efezie propagowa przy pomocy ogromnych apówek (t. I, s.
478 i nast.), tote! zosta w *czony w poczet #wi tych zarówno greckiego
Ko#cio a prawos awnego, jak i Ko#cio a rzymskokatolickiego. „Cyryl nie
chcia by na pewno — domy#la si w pewnej kuriozalnej wypowiedzi kardyna
Newman — by pod ug jego poczyna zewn trznych s*dzono
o jego wewn trznej #wi to#ci"78.
W VI stuleciu biskup Azji, Jan z Efezu, chwali si tym, !e dzi ki niemu
siedem synagog sta o si ko#cio ami — nielegalnie, w nast pstwie aktów
przemocy.
Wymowna jest opowiedziana przez biskupa Jana historia pobo!nego
mnicha Sergiusza z Amidy, który wyst*pi gdzie# w roli misjonarza wobec
sporej grupy Wydów. Sergiusz prowadzi z nimi codziennie dysputy, nazywa ich
„mordercami Syna Bo!ego, których nie nale!a oby w ogóle pozostawi" przy
!yciu", a gdy jego kazania okaza y si daremne, poleci podpali" synagog .
Wówczas Wydzi zniszczyli jego siedzib i mieszkania zwolenników tego
kaznodziei, po czym zbudowali now* synagog , ale Sergiusz nie omieszka
poleci", by i t #wi*tyni zburzono. Kiedy Wydzi wznie#li trzeci* synagog ,
równie! ona sp on a za spraw* #wi tego Sergiusza, który wreszcie
zatriumfowa , potem za#, „jak zawsze, jeszcze przez czterdzie#ci lat pe ni
s u!b mi o#ci wobec Boga i na rzecz obcych"79.
Z wielu relacji wynika, !e bardzo cz sto nie lud inicjowa konflikty
mi dzy Wydami a chrze#cijanami. Wiadomo, i! w IV wieku istnia a w pobli!u
Antiochii synagoga rozs awiona uzdrowieniami i bywali w niej tak!e chorzy
chrze#cijanie80, co wskazywa oby na pokojow* koegzystencj wyznawców obu
religii. I jeszcze w tym!e IV stuleciu chrze#cijanie hiszpa scy zabiegali o to, by
Wydzi po#wi cali ich pola. Ale — jak!e by inaczej — synod w Elwirze nie
omieszka zagrozi" takim chrze#cijanom ekskomunik*, „i!by b ogos awie stwo
Ko#cio a nie traci o na znaczeniu"81.
118
Otó! w a#nie dobre stosunki mi dzy gminami !ydowskimi a
chrze#cija skimi stanowi y najcz stsz* przyczyn gwa townych ataków ze
strony kleru. I zawsze — zarówno w staro!ytno#ci, jak i we wczesnym
#redniowieczu — uzasadniano godz*ce w Wydów ustawodawstwo wy *cznie
wzgl dami religijnymi82.
119
Rozdzia 57
Antyjudaizm KoBcio a w Bredniowieczu
I najobrzydliwsze jest to, !e fanatyczny antysemityzm
przedstawia si jako religi pokoju, jako Ewangeli przynosz*c*
szcz #cie narodom #wiata.
Friedrich Wiegand1
Wzrost pot gi katolicyzmu sprawi , !e u schy ku epoki antycznej oraz w
wiekach #rednich nagonka na Wydów by a realizowana z coraz wi ksz*
zaciek o#ci*.
Nie na wiele i tylko na krótko przydawa a si Wydom askawo#"
niektórych w adców — takich jak Karol Wielki, Ludwik Pobo!ny, Henryk IV,
Fryderyk III i kilku innych2. W wysokich falach antyjudaizmu, który ogarnia
ca y #wiat chrze#cija ski, przepada y te! bez #ladu szlachetne intencje
nielicznych papie!y, zw aszcza za# Grzegorza Wielkiego. Ten!e Grzegorz
jednak wyda surowy zakaz budowania synagog oraz — w a! dziesi ciu listach
— zabroni Wydom posiadania chrze#cija skich niewolników3. Ju! w roku 423
nie wolno by o wznie#" !adnej synagogi bez zgody Ko#cio a i przez ca e
#redniowiecze n kano Wydów podobnymi zarz*dzeniami4.
We Francji
na synodzie w Agde (506 r.) pod gro>b* ekskomuniki zakazano jadania
razem z Wydami5. Trzeci synod orlea ski (538 r.) zabroni im wychodzenia na
ulice w drugiej po owie Wielkiego Tygodnia6. Synod w Macon (581 r.)
przypomnia , i! wcze#niejsze zakazy obowi*zuj*, a ponadto za!*da mi dzy
innymi, by Wydzi z nabo!n* czci* pozdrawiali ksi !y i wstawali na ich widok7.
Taki nakaz okazywania szacunku by pewno potrzebny, skoro ten!e sobór
musia zarz*dzi", !e „!aden duchowny nie powinien odprawia" mszy, kiedy si
obje i opije"8. Kolejne godz*ce w Wydów uchwa y podj to na synodach w
Vannes (rok 465; kanon 12); na drugim synodzie orlea skim (533 r.; kanon 19);
na synodzie w Clermont (535 r.; kanony 6 i 9); na czwartym
120
synodzie orlea skim (541 r.; kanony 30 i 31); na pi*tym z odbytych tam
synodów (548 r.; kanon 22); na synodach: w Pary!u (614 r.; kanon 15), w Reims
(624 r.; kanon 11) i w Chalons-sur-Saone (650 r.; kanon 9). W nast pstwie tych
restrykcji ju! u schy ku VI stulecia dochodzi o w pa stwie Franków, które
znajdowa o si pod w adz* Merowingów, do przymusowych chrztów, masowej
banicji, palenia albo burzenia synagog i zamieszkiwanych przez Wydów domów.
Pochodz*cy z Hiszpanii arcybiskup Lyonu, Agobard (zm. 840 r.) napisa
pi " traktatów przeciwko Wydom, które da y powód do tego, by w pewnej
monografii — sprzed czasów hitlerowskich — zaliczy" go do
„najbrutalniejszych wrogów narodu !ydowskiego w ca ych dziejach #wiata"9.
Ów #wi ty katolicki nie tylko stwierdzi , !e ju! Pi at zaleci Wydom cze#" dla
Jezusa, !e starszyzna !ydowska bada a na smak, czy krew kobiety
miesi*czkuj*cej nie jest przypadkiem nieczysta, ale opowiedzia te! niema o
innych historii, które mia y budzi" groz , a poza tym ju! u niego pojawi o si
s awetne has o hitlerowskie: „Nie kupujcie u !adnego Wyda"10. Pod rz*dami
Hitlera „dzie a Agobarda z Lyonu" i pisma Ojców Ko#cio a o tre#ciach
dezawuuj*cych naród !ydowski przyda y si
oczywi#cie Ko#cio owi
katolickiemu, a o w a#ciwe ich wykorzystanie zatroszczy si pewien znany
jezuita11.
W roku 1010 na polecenie biskupa Limoges teologowie przez cztery
tygodnie przekonywali Wydów o mesjanizmie Jezusa — na podstawie Starego
Testamentu. Mimo tej akcji wi kszo#" z nich pozosta a przy judaizmie, wobec
czego dosz o do masowej banicji i masowej zag ady.
Katolicki król Filip August wyp dzi w roku 1182 wszystkich Wydów z
Francji i skonfiskowa ich mienie; w 1394 roku powtórzono te represje.
W Hiszpanii
fanatyzm chrze#cija ski oraz nienawi#" do Wydów manifestowano z
dawien dawna, i to z wielkim zapami taniem, a po roku 586, kiedy król
Rekkared przeszed na katolicyzm, szybko nast powa y po sobie kolejne
drastyczne restrykcje. Tamtejsi w adcy wydali w jednym tylko VII stuleciu
prawie pi "dziesi*t edyktów, które ogranicza y prawa Wydów12, przy czym
czynili oni to w a#ciwie wy *cznie z pobudek religijnych. Jeden z owych
edyktów
121
gwarantowa przecie! expressis verbis wszelkie przywileje chrze#cijan ka!demu
Wydowi, którego chrystianizm uznano za nieskazitelny. Wszyscy konwertyci
pochodzenia !ydowskiego zostali „z p yn*c* z g bi serca !yczliwo#ci*,
naturalnie, zrównani z pozosta ymi mieszka cami pa stwa" i to jest najlepszy
dowód, !e w represjonowaniu Wydów motywy rasowe, polityczne czy
ekonomiczne nie by y najistotniejsze13.
Najwa!niejszy przedstawiciel Ko#cio a hiszpa skiego, arcybiskup Sewilli,
Izydor (560-636) zach ca do prze#ladowa Wydów i usprawiedliwia takie
dzia ania14. W roku 589, na trzecim soborze w Toledo, zakazano Wydom
posiadania niewolników, do czego chrze#cijanie oczywi#cie mieli prawo (kanon
14), a nast pnie zmuszono Wydów do sprzeda!y maj*tków ziemskich. Czwarty
sobór w Toledo (633 r.) zaj* si specjalnie wyznaczeniem kar dla tych Wydów,
którzy przyj li chrzest, ale potem odst*pili od chrystianizmu, i powierzy
karanie biskupom, odbieraj*c t prerogatyw w adzom pa stwowym. Owi
odszczepie cy nie mogli wyst powa" jako #wiadkowie w procesach s*dowych
ani te! piastowa" !adnych urz dów. W przypadku ma !e stwa mieszanego nie
b d*cy wyznania chrze#cija skiego m !owie lub !ony musieli przyj*" chrzest
albo rozsta" si ze swymi partnerami. Obrzezane dzieci odszczepie ców
nale!a o odebra" rodzicom i wychowa" je w rodzinach chrze#cija skich. O
Wydach traktuje a! dziesi " kanonów (57-66). W pierwszym z nich (57) znalaz a
jednak swój wyraz dezaprobata uczestników soboru dla chrztów przymusowych.
Ale ju! szósty sobór w Toledo nakaza , w roku 638, by wszyscy
zamieszkali w Hiszpanii Wydzi przyj li chrzest (kanon 3). Ten nakaz zosta
powtórzony na ósmym soborze toleda skim (653 r.), a zarazem upomniano
króla Rekkeswintha, stwierdzaj*c, !e nie powinien on panowa" nad
blu>niercami i obra!a" poddanych obecno#ci* niewiernych w tym!e kraju
(kanon 12). Ów król wyda wi c edykt z nast puj*c* przestrog*: „Nikomu nie
wolno, cho"by tylko w g bi duszy, mie" jakichkolwiek w*tpliwo#ci co do wiary
katolickiej. Kto w*tpi, ten b dzie banit* — póki nie zmieni zdania"15.
Siedemnasty sobór w Toledo, odbyty w roku 694, wyda decyzj , która by a
jeszcze dotkliwsza: wszyscy Wydzi zostali uznani za niewolników, a jako
pretekst pos u!y y rzekoma dzia alno#" antypa stwowa oraz zniewa!anie
Chrystusowego krzy!a (kanon 8). Mienie Wydów uleg o konfiskacie, ich dzieci
za# — od ósmego roku !ycia wzwy! — zosta y im odebrane, po czym
zmuszono je do ma !e stw z osobami wyznania chrze#cija skiego.
122
Gdy pod koniec VIII wieku dosz o w Hiszpanii do pewnego zbli!enia
mi dzy spo eczno#ciami chrze#cijan i Wydów, papie! Hadrian I pot pi tych
wiernych, którzy jadali w towarzystwie Wydów czy w ogóle si z nimi zadawali,
a wi c po prostu przypomnia dawny zakaz obcowania z Wydami16. Za
okazywanie pogardy dla religii chrze#cija skiej by y przewidziane wysokie kary
pieni !ne i dotkliwe kary ch osty, natomiast Wyda, który by próbowa nawróci"
chrze#cijanina na judaizm, czeka a konfiskata maj*tku i #mier"17.
Pó>niejsze sposoby n kania Wydów hiszpa skich by y coraz okrutniejsze.
Sobór w Zamorze, odbyty w roku 1313, nakaza uznanie wszystkich Wydów za
niewolników i za!*da od w adz #wieckich wykonania tej decyzji — pod gro>b*
ekskomuniki. Rokrocznie nale!a o odczytywa" w ko#cio ach godz*ce w Wydów
postanowienia18. Od roku 1378 zach ca do gn bienia Wydów arcybiskupkoadiutor Martinez, w roku 1391 za# pod jego przewodem pozbawiono w
Sewilli !ycia cztery tysi*ce Wydów, a bez ma a dwadzie#cia pi " tysi cy innych
osób tego pochodzenia sprzedano w niewol . Po tym „zwyci stwie" sewilski
koadiutor nakaza : „Wydów, którzy nie chc* sta" si chrze#cijanami, nale!y
zabija"".
W roku 1492 bezlito#nie wyp dzono wszystkich nie ochrzczonych Wydów
z Hiszpanii, a pi " lat pó>niej ten sam los spotka Wydów portugalskich.
W Niemczech
prze#ladowania Wydów rozpocz y si w epoce krucjat. Od pierwszej
wyprawy krzy!owej ich sytuacja stale si pogarsza a i tak dzia o si przez wiele
stuleci19. Równie! w Niemczech pogromy wynika y nie z nienawi#ci rasowej
czy niech ci do konkurencji w handlu, lecz z klerykalnego fanatyzmu, a
dowodzi takiej zale!no#ci cho"by ten fakt, !e w okresie pierwszej fali
prze#ladowa kupcy chrze#cija scy pomagali swoim !ydowskim konkurentom,
na ile to by o mo!liwe20.
„Po có! szuka" wrogów chrze#cija stwa w dalekich krajach, skoro po#ród
nas !yj* !ydowscy blu>niercy, o wiele gorsi ni! Saraceni, i bezkarnie zniewa!aj*
Chrystusa i sakramenty!"21 Tak argumentowali krzy!owcy, którzy w Metzu,
Trewirze, Wormacji, Moguncji, Ratyzbonie, Pradze i innych miastach
wymordowali tysi*ce Wydów.
123
W Nadrenii !y w XII wieku zakonnik imieniem Radulf, który nie
zawaha si rozpocz*" agitacji na rzecz krucjaty przeciwko Wydom.
W roku 1298 oskar!ono Wydów z bawarskiego miasta Róttingen o
zbezczeszczenie hostii. Wówczas to pewien katolicki szlachcic, Rindfleisch,
powo a si na rozkaz otrzymany od Pana Boga i zebra grup
wspó wyznawców, z którymi nie tylko wymordowa wszystkich Wydów z
Róttingen, ale tak!e — do jesieni tego roku — zniszczy prawie 140 osad
!ydowskich.
Tamto oskar!enie powtarza o si potem cz sto; utrzymywano, !e Wydzi
przebijaj* gwo>dziami hostie, wykradane na ogó przez ich chrze#cija sk*
s u!b — jakby odtwarzaj*c ukrzy!owanie Chrystusa. Dowodami by y hostie
ociekaj*ce krwi*. Dlatego te! pozbawiono chrze#cija skich niewolników i s ug
z domów !ydowskich mo!liwo#ci przyjmowania komunii i wyznaczono kar
#mierci za kradzie! hostii. W ci*gu ca ego #redniowiecza chrze#cijanie dawali
wiar owym maj*cym budzi" groz opowie#ciom o bezczeszczeniu hostii (jak
równie! o mordach rytualnych i zatruwaniu studni), tak wi c po „krwawi*cych"
hostiach pojawili si krwawi*cy Wydzi.
W roku 1337 takie rzekome zbezczeszczenie komunikantów sk oni o
katolików z dolnobawarskiego miasta Deggendorf do wymordowania
wszystkich tamtejszych Wydów. Mordercom pozwoli o to uwolni" si od
d ugów, jakie wcze#niej zaci*gn li u swych ofiar, a tak!e rozgrabi" !ydowskie
mienie.
Dwana#cie lat pó>niej w jednym tylko Strasburgu spalono dwa tysi*ce
Wydów, ich maj*tek za# zosta rozdzielony w#ród chrze#cijan. W tym!e roku
1349, „najgorszym dla niemieckich Wydów przed doj#ciem Hitlera do w adzy",
za spraw* katolików postrada a !ycie niemal ca a !ydowska ludno#" trzystu
pi "dziesi ciu gmin; na ogó palono !ywcem22. Bardzo wielu Wydów mog o
unikn*" #mierci przez przyj cie chrztu, ale prawie zawsze przedk adali oni
m cze stwo nad !ycie w wierze chrze#cija skiej23.
W 1426 roku wyp dzono Wydów z Kolonii — „na chwa Boga i Nwi tej
Dziewicy". Z Erfurtu usuni to ich w roku 1458. W Ratyzbonie dosz o w 1529
roku do eksterminacji gminy !ydowskiej i by a to konsekwencja
kilkudziesi cioletniego szczucia, jakie uprawiali katoliccy duchowni, zw aszcza
dominikanie, tak zdemoralizowani, !e niejednokrotnie czyniono zabiegi na rzecz
zreformowania ich !ycia w klasztorze24. Wyg aszanie kaza godz*cych w
Wydów uchodzi o w Ratyzbonie, „jak si zdaje, wr cz
124
za funkcj urz dow* proboszcza katedry"25. Zastrze!enia formu owane przez
cesarza Fryderyka i petycje Wydów do tamtejszego biskupa okaza y si daremne.
Z Frankfurtu nad Menem wygnano Wydów w roku 1614. Ale jeszcze u schy ku
XVIII wieku obowi*zywa o ich pozdrawianie chrze#cijan. Gdy który# z
wyznawców tej religii wo a na ulicy: „Oka! mores, Wydzie!", ów musia zdj*"
kapelusz26.
W innych krajach te! prze#ladowano Wydów albo ograniczano ich prawa.
W niektórych republikach pó nocnow oskich nie tolerowano ich z zasady. W
Anglii byli oni, pocz*wszy od roku 1290, przez cztery stulecia lud>mi wyj tymi
spod prawa27.
Wyj*tkowa by a jedynie postawa królów polskich. Ci ostatni nawet
zach cali Wydów do imigracji, i to pomimo oporu ze strony kleru28. Ale w roku
1648 równie! na ziemiach polskich dosz o — na skutek nasilenia si
antysemityzmu — do wymordowania oko o dwustu tysi cy Wydów*.
„Straszliwe rzezie, "wiartowanie, okaleczenia, rozpruwanie cia , palenie
!ywcem wielu tysi cy ludzi — wszystko to odbywa o si w imi wiary"29.
Przytoczyli#my tu konstatacj pewnego chrze#cijanina; w innym miejscu ten!e
uczony stwierdza, !e trudno by oby wymieni" jak*kolwiek niegodziwo#",
jakiekolwiek represje, które nie spotka y Wydów w chrze#cija skiej Europie30.
Cierpienia najdawniejszych chrze#cijan wydaj* si b ahostk* w
porównaniu z martyrologi* Wydów, tym bardziej, !e ci ostatni, zgo a przeciwnie
ni! tamci, prawie nigdy nie ratowali si odst pstwem od wiary; manifestowali w
ten sposób fanatyzm religijny, który jest godny tylko po!a owania. Umierali
razem z !onami i dzie"mi. Tysi*ce, dziesi*tki tysi cy Wydów zabijali
chrze#cijanie go ymi r kami, topili, palili !ywcem, amali ko em, wieszali;
ponadto krajano ich, "wiartowano, duszono i grzebano !yj*cych jeszcze ludzi.
Na postronkach i za w osy zaci*gano ich do baptysteriów. I wy!sze
duchowie stwo bra o czynny udzia w chrzczeniu przemoc*31.
Nic dziwnego! Przez wiele wieków atakowali Wydów w swoich pismach
Ojcowie Ko#cio a. Wi kszo#" papie!y kontynuowa a te ataki. Leon Wielki
mówi o ohydnych zbrodniach pope nianych przez Wydów, okre#la ich jako
ludzi, których trzeba nienawidzi" i wyklina"32. Pod koniec IX wieku zostali oni
przez papie!a Stefana nazwani „psami". W roku 1179 uchwalono, na trzecim
* Autor ma zapewne na my#li rze>, której dopu#cili si Kozacy (przyp. t um.).
125
soborze latera skim, !e chrze#cijanie, „którzy si o#mielaj* wspó !y" z Wydami,
podlegaj* ekskomunice"33. Innocenty III nazwa ich w roku 1205 „wykl tymi
przez Boga niewolnikami", !ycz*c im wiecznego ujarzmienia34. Czwarty sobór
latera ski, odbyty za pontyfikatu tego! papie!a, pozbawi Wydów prawa
piastowania urz dów i zakaza im wychodzenia na ulice podczas wi kszych
#wi*t chrze#cija skich. Oprócz tego ów sobór narzuci Wydom noszenie
wyró!niaj*cej odzie!y albo odznak — przypomnijmy sobie gwiazd Dawida z
czasów hitlerowskich! — i uzna ten nakaz za przepis prawa kanonicznego35.
Poza tym trzeba tu wspomnie", !e wielowiekowym #redniowiecznym
zwyczajem by o l!enie Wydów podczas celebracji, co podsyca o antyjudaizm
wiernych36. Najkrwawszych pogromów dopuszczano si cz sto w Wielkim
Tygodniu.
126
Rozdzia 58
Antyjudaizm od reformacji do Hitlera
Luter
Przera!aj*ce jest to podobie stwo do j zyka, jakim bez ma a
czterysta lat pó>niej wypowiada si Hitler.
H. G. Adler1
Luter nie odmieni chrze#cija skiego antyjudaizmu ani na jot .
Przeciwnie! Ale znane s* pewne jego wczesne wypowiedzi, w których znajduje
wyraz !yczliwo#" dla Wydów, a mianowicie napisa on na przyk ad, !e papi#ci,
biskupi, sofi#ci i mnisi odnosili si do Wydów tak, i! wszyscy dobrzy
chrze#cijanie powinni by pragn*" sta" si Wydami. Gdyby sam by Wydem i
musia patrze", jak z nimi obchodzili si chrze#cijanie, to wola by by" #wini*.
Jednak!e w pó>niejszych latach Luter przemieni si w zawzi tego antysemit ,
który w ohydnych pamfletach, takich jak List do dobrego przyjaciela przeciw
tym, co obchodz szabat, O Pydach i ich k"amstwach, Szem Hamforas i innych,
zaleca „surowe mi osierdzie" i ze swad* powtarza niemal!e wszystkie katolickie
k amstwa i mro!*ce krew w !y ach opowiastki; nie zabrak o tu zatruwania
studni ani morderstw rytualnych. Szwajcarski reformator Bullinger, który
zaprotestowa przeciw „niegodnej, niecnej elokwencji" Lutra, stwierdzi , !e owe
paszkwile napisa nie s ynny duszpasterz, lecz „#winiopas"2. Bo te! niejeden raz
uto!sami Luter Wydów ze #winiami i nie zawaha si wyrazi" mniemania, !e oni
s* „gorsi ni! maciory"3.
Ze „Sturmera", s awetnej hitlerowskiej gazety antysemickiej, trudno by
by o wydoby" obrzydliwsze potwarze wobec Wydów ani!eli z dzie Marcina
Lutra, na które zreszt* powo a si redaktor naczelny owej gazety, Julius
Streicher, kiedy przysz o mu zeznawa" przed Mi dzynarodowym Trybuna em
Wojskowym w Norymberdze4.
Luter pisze na przyk ad co nast puje: „Ci Wydzi, którzy od 1400 lat s*
nasz* plag*, zaraz*, sprawcami wszelkich nieszcz #", to ludzie przywodz*cy do
rozpaczy, przesi*kni ci z em, pe ni jadu, ludzie, którzy pozostaj* pod wp ywem
szatana. W sumie mamy w nich najprawdziwsze diab y"5.
127
Albo: „Bierzcie si do ca owania! Szatan znowu si wypró!ni , znowu
nasra w portki. Oto prawdziwa #wi to#", któr* Wydzi i ci, co za Wydów chc*
uchodzi", niechaj ca uj*, po!eraj*, pij* i obdarzaj* czci*, i niech te! szatan
po!era i spija to, co tacy jego uczniowie potrafi* z siebie wyplu", wydali" u góry
i u do u. Zebrali si tu odpowiedni dla siebie go#cie i gospodarze, wszystko jest
dobrze ugotowane i przyrz*dzone... Teraz szatan z angielskim ryjem zajada si
tym, co wychodzi z dolnej i górnej g by Wyda"6.
Albo: „Mamy tu w Wittenberdze przy farze kamienny pos*!ek maciory;
pod ni* le!* ss*ce prosi ta i ss*cy Wydzi; za macior* stoi rabin, podnosi jej
praw* nog , potem swoj* lew* r k* unosi ogon maciory, pochyla si i bardzo
pilnie wpatruje si pod jej ogonem w Talmud, tak jakby chcia tam znale>" i
przeczyta" co#, co by oby osobliwe i dobitne... Dlatego w a#nie Niemcy
powiadaj* o kim#, kto bez podstawy puszy si wielk* m*dro#ci*: Gdzie on to
przeczyta ? Mówi*c brzydko, w dupie maciory"7.
W pamflecie z roku 1543, zatytu owanym O Pydach i ich k"amstwach,
który w #rodowiskach protestanckich nazywano arsena em antysemityzmu8,
Luter domaga si , by „wszystkie synagogi czy szko y podpalono, a co b dzie si
>le pali", trzeba przysypa" ziemi*, i!by !aden cz owiek nie zobaczy ju! nigdy
cho"by jednego kamienia ani popio u po nich. I niech to si dzieje na chwa
naszego Pana, na chwa chrze#cija stwa, aby Bóg wiedzia , !e jeste#my
chrze#cijanami i !e nie #cierpieli#my i nie pozwolili#my, aby otwarcie
wypowiadano k amstwa o jego synu i o chrze#cijanach, aby jego i nas
przeklinano i obsypywano blu>nierstwami... Trzeba tako! zniszczy", wyburzy"
ich domy. Bo tam czyni* oni to samo, co w swoich szko ach. Niechby za to
umieszczono ich wszystkich pod jednym dachem, w jakiej# stajni, niczym
Cyganów... Trzeba im odebra" wszystkie modlitewniki i obja#nienia Talmudu,
w których jest tyle ba wochwalstwa, k amstw, przekle stw i blu>nierczych
nauk... Trzeba ich rabinom zagrozi" #mierci*, je#liby dalej nauczali... Trzeba im
pod gro>b* pozbawienia !ycia zakaza", by w#ród nas jawnie chwalili Boga,
dzi kowali mu, modlili si do niego, i by nauczali"9.
Jak pod wieloma innymi wzgl dami, tak i pod tym nie zawstydza Marcin
Luter katolików. Wrogo nastawieni do Wydów byli równie! wszyscy inni
czo owi reformatorzy. Pó>niej za# — za spraw* Hitlera — nast*pi a kulminacja
antyjudaizmu. Wilhelm Maurer potwierdza w swoich wyk adach O Ko&ciele i
Synagodze, i! Luter „mia udzia w tym, !e w wielu #rodowiskach
128
chrze#cija skich uzasadniany czci* dla sakramentów antysemityzm przetrwa
poza #redniowiecze, a! zast*pi go antysemityzm uzasadniany ró!nicami
rasowymi"10. A teolog Martin Stóhr przyznaje, wypowiadaj*c si o Lutrze:
„Przysz o nam do#wiadczy" tego, i! jego s*dy oraz pogl*dy innych teologów
mia y przez kilka stuleci tak* moc, !e wybuchy nienawi#ci dla wielu okazywa y
si #miertelne"11.
Od XVI do XX wieku
Najpó>niej w XV wieku dokona si haniebny post p: na chrze#cija skim
Zachodzie pojawi o si getto — wprowadzone nie tyle za wzgl dów
politycznych czy ekonomicznych, ile jako konsekwencja religijnej niech ci
#redniowiecznych chrze#cijan do Wydów12. Zakazano wszelkich kontaktów
prywatnych z Wydami i wszelkich dyskusji religijnych, tych ostatnich dlatego, !e
od pocz*tku IX wieku do#" cz ste by y przypadki przechodzenia na judaizm i
w#ród takich konwertytów zdarzali si równie! duchowni13.
Szesnastowieczni papie!e narzucili separacj Wydów, palenie ich ksi*g
oraz pewne ograniczenia ekonomiczne. W roku 1581 Grzegorz XIII stwierdzi ,
!e „wina tej rasy, która odtr*ci a i ukrzy!owa a Chrystusa, zwi ksza si z
generacji na generacj i obci*!a wszystkich jej przedstawicieli wiecznym
zniewoleniem"; ta konstatacja sta a si elementem katolickiego prawa
kanonicznego14. W ci*gu XVI wieku dwukrotnie wyp dzono Wydów z Pa stwa
Ko#cielnego i tylko trzy miasta wyj to spod tej restrykcji15.
Oskar!enia Wydów o bezczeszczenie hostii oraz mordy rytualne
powtarza y si a! do po owy XVIII wieku; nie ustawa y te! prze#ladowania.
Gdy na usiln* pro#b spo eczno#ci !ydowskiej w roku 1756 powsta a zlecona
przez Benedykta XIV ekspertyza zawieraj*ca ocen Wydów, ów papie! nie
zezwoli na og oszenie pochlebnego dla nich dokumentu16.
Dopiero w O#wi cimiu — tak bardzo oczernianym przez Ko#ció —
pojawi a si szansa na równouprawnienie Wydów17, a w XIX wieku nast*pi y ju!
pewne !yczliwe wobec nich gesty ze strony papie!y. Baron Karl Meyer von
Rothschild, Wyd, zosta przyj ty na audiencji przez Grzegorza XVI i — w
dowód wdzi czno#ci za niema e subwencje — udekorowany Orderem
Zbawiciela18. Po kolejnym wsparciu Watykanu przez
129
Rothschildów nast*pi o w roku 1846 decyzj* Piusa IX uwolnienie Wydów od
konieczno#ci cotygodniowego wys uchiwania kaza chrze#cija skich. I ju! w
1850 roku otrzyma Pius IX od Rothschildów now* po!yczk w wysoko#ci a!
50 milionów franków, dzi ki której móg powróci" z Gaety, dok*d uciek po
rewolucji 1848 roku19.
Ale podsycana w ci*gu wielu stuleci przez Ko#ció nienawi#" ludu do
Wydów nie przemija a. W roku 1819 dosz o najpierw w Wurzburgu, a potem
gdzie indziej w Niemczech do straszliwych pogromów. O intencjach mówi
wystarczaj*co ta oto charakterystyczna proklamacja: „Bracia w Chrystusie!
Ruszcie si , zbierzcie si , uzbrójcie si w odwag i si , by pokona" wroga
naszej wiary, nadszed czas ujarzmienia tych, co zabili Chrystusa, i!by nie
zapanowali nad wami i waszym potomstwem, albowiem !ydowska horda
dumnie podnosi g ow ... precz z nimi, zanim ukrzy!uj* naszych kap anów,
poha bi* nasze #wi to#ci i zburz* nam ko#cio y, jeszcze mamy nad nimi
w adz ... wykonajmy wi c wyrok, który sami na siebie wydali... Ruszaj si ,
ktokolwiek jest ochrzczony, chodzi o spraw naj#wi tsz*... Ruszajmy do
zemsty! Niech naszym okrzykiem bojowym b dzie: Hip! Hip! Hip!!!
Wszystkim Wydom #mier" i wyt pienie, musicie ucieka" albo zgin*"!"20
Gdy w latach 1891 i 1892, a wi c zaledwie siedemdziesi*t lat temu, na
forum Reichstagu toczy a si debata na temat procesu w Xanten, w którym
pad o oskar!enie o mord rytualny, przy czym nawet prokurator postulowa
uniewinnienie, wówczas przedstawiciel Ko#cio a, nadworny kaznodzieja
Stócker, deputowany od bez ma a trzydziestu lat, stwierdzi co nast puje: „Kto
zna histori , ten nie zaprzeczy chyba, !e przez wiele wieków chrze#cijanie,
zw aszcza dzieci, gin li z r*k Wydów, którymi powodowa fanatyzm albo
zabobon"21.
Na pocz*tku XX wieku pruski minister sprawiedliwo#ci, Schónstedt,
pochwali !ydowskich notariuszy za uczciwo#", sumienno#" i obowi*zkowo#",
ale zarazem przyzna , !e nie mo!e „pomin*" faktu, i! znaczna cz #" ludno#ci
chrze#cija skiej odnosi si do Wydów nieufnie"22. Owa nieufno#" nie zanik a i
wtedy, gdy spo#ród oko o 100 000 !ydowskich !o nierzy, którzy uczestniczyli w
pierwszej wojnie #wiatowej, prawie 12 000 zgin o, a oko o 30 000 otrzyma o
odznaczenia wojskowe23.
Kartel niemieckich studentów-katolików — wyró!nia y ich kolorowe
czapki i odznaki — przyj* w 1923 roku nast puj*c* uchwa : „Przeszkod* w
przynale!no#ci do kartelu jest
130
pochodzenie semickie, cho"by tylko w trzecim pokoleniu"24. I konsekwentne
by o o#wiadczenie wydane dok adnie dziesi " lat pó>niej, z okazji plebiscytu i
wyborów do Reichstagu, które wyznaczono na 12 listopada 1933 roku:
„Wszyscy m !czy>ni, b d*cy cz onkami kartelu, powinni w tym czasie wielkich
decyzji rado#nie stan*" pod sztandarami Adolfa Hitlera. Kto w dniu 12 listopada
nie wypowie swego «Tak» i nie wybierze listy NSDAP, ten sprzeniewierzy si
korporacyjnej przysi dze, bo w godzinie najwi kszego niebezpiecze stwa oka!e
si zdrajc* ojczyzny i narodu"25.
Pod rz dami Hitlera
Osobisto#ci przewodz*ce Ko#cio owi i jego organa
administracyjne okaza y si w ogóle nie przygotowane na
zmian , jaka si dokona a. Pastorów nie-aryjskich gremialnie
usuni to i cieszono si z tego, !e owych kap anów ju! nie ma w
Ko#ciele.
Teolog Wilhelm Niemóller26
Katoliccy biskupi Niemiec na ogó nie popierali prze#ladowania Wydów,
jakie odbywa o si za czasów hitlerowskich.
Zdarzali si jednak teologowie katoliccy, którzy usi owali wówczas zbi"
kapita na tradycyjnym antysemityzmie ich Ko#cio a. Oto w roku 1934 pewien
jezuita zaleca pamflety przeciwko Wydom autorstwa Tertuliana, Cypriana i
Augustyna, antyjudaistyczne listy papie!a Grzegorza i paszkwile Agobarda z
Lyonu jako >ród a przydatne do studiowania „dziejów kwestii !ydowskiej w
Ko#ciele rzymskim"27. Inny teolog katolicki stwierdza w pewnej na wskro#
antyjudaistycznej rozprawie, !e dogmat o niepokalanym pocz ciu jest
najwa!niejszym wydarzeniem XIX wieku, które definitywnie po o!y o kres
„ujarzmieniu chrze#cijan" przez Wydów. „Dogmat o narodzinach z dziewicy
uwolni Zbawiciela ze strony ojca od naturalnej wi zi z narodem !ydowskim,
natomiast pó>niejszy z tych dogmatów ponownie i jeszcze mocniej
zaakcentowa owo uwolnienie, jako !e równie! matka Zbawiciela zosta a
wydobyta ze stanu demoralizacji przez grzech pierworodny — którym Bóg
pokara Wydów i pogan — z zarazem uwolniona od szczególnej postaci tej
demoralizacji: !ydowskiego sekularyzmu"28. Jeszcze nawet w roku 1941
znalaz y si oskar!enia pod adresem Wydów, podówczas ju! ofiar eksterminacji,
131
w napisanych przez pewnego benedyktyna — i wydanych z ko#cielnym
imprimatur — Listach do m"odego 4o"nierza29. Ale takie g osy stanowi y
wyj*tki. Ko#ció katolicki nie uczestniczy w nazistowskich pogromach.
Ale te! nigdy im si nie sprzeciwi ! Ustawy norymberskie, które
dotyczy y tak zwanego zachowania czysto#ci rasowej, zosta y przez ten Ko#ció
przyj te be! !adnego negatywnego komentarza. Trzeba tu doda"; !e —
podobnie jak Ko#ció ewangelicko-augsburski — Ko#ció katolicki przyczynia"
si do ujawniania Wydów przez to, !e ksi gi parafialne s u!y y za >ród o
informacji przy sporz*dzaniu dowodów aryjskiego pochodzenia. Pewien teolog
napisa , !e dzi ki temu „zohydzenie Wydów w oczach ludzi nale!*cych do
naszego w asnego narodu okaza o si niespodziewanie atwe do osi*gni cia"30.
Postaw Ko#cio a protestanckiego wobec Wydów niemieckich w czasach
Hitlera najlepiej zobrazuj* nast puj*ce fakty.
Wprowadzony w roku 1933 do wewn trznego kodeksu Ko#cio a
ewangelicko-augsburskiego paragraf o Aryjczykach stanowi , !e osoby
pochodzenia niearyjskiego nie mog* by" duchownymi lub urz dnikami
administracji ogólnoko#cielnej, natomiast duchowni albo urz dnicy aryjscy,
którzy zawarli zwi*zek ma !e ski z osob* niearyjskiego pochodzenia, musz*
zosta" zwolnieni31. W 1939 roku w adze Ko#cio a ewangelickiego !*da y
dowodu pochodzenia aryjskiego ju! tak!e od kandydatów teologii32.
W dniu 10 lutego 1939 roku Rada Krajowa Ko#cio a Ewangelickiego
Turyngii przyj a godz*c* w Wydów uchwa o nast puj*cym brzmieniu w § 1:
„Wydzi nie mog* stawa" si cz onkami Ko#cio a Ewangelickiego Turyngii".
Podobne uchwa y i w tym!e miesi*cu 1939 roku zosta y przyj te przez Ko#cio y
ewangelicko-augsburskie Meklemburgii, Anhaltu i Saksonii33. Co# takiego nie
zdarza o si nawet w najbardziej ponurych okresach #redniowiecza.
Dnia 17 grudnia 1941 narodowo-ko#cielni przywódcy Ko#cio a
ewangelickiego og osili takie oto wyja#nienie statusu Wydów wyznania
ewangelickiego w Ko#ciele:
„Narodowosocjalistyczne w adze Niemiec niezaprzeczalnie udowodni y
licznymi dokumentami, !e t wojn , która ogarn a ca y #wiat, wywo ali Wydzi.
Dlatego te! w adze podj y decyzje i kroki zabezpieczaj*ce Niemców tu w kraju
i poza Rzesz* przed dzia alno#ci* Wydów.
132
Maj*c #wiadomo#" swej przynale!no#ci do niemieckiej wspólnoty
narodowej, ni!ej wymienione Ewangelickie Ko#cio y Krajowe i ni!ej podpisani
przywódcy tych!e w *czaj* si w ow* obronn* walk , która mi dzy innymi
wywo a a potrzeb wydania przez policj Rzeszy rozporz*dzenia o znakach
charakterystycznych dla Wydów jako naturalnych wrogów #wiata i Rzeszy; jak
wiadomo, ju! Martin Luter (!) musia po swoich gorzkich do#wiadczeniach
wysun*" !*danie, by zastosowano jak najsurowsze represje wobec Wydów i
wydalono ich z ziem niemieckich.
Od czasu ukrzy!owania Chrystusa a! po dzie dzisiejszy Wydzi zwalczali
chrze#cija stwo albo te! niegodnie wykorzystywali prawdy tej wiary dla
w asnych partykularnych celów, b*d> dopuszczali si zafa szowa religii
chrze#cija skiej. Chrzest nie poci*ga za sob* !adnej zmiany specyfiki rasowej
Wyda, jego przynale!no#ci narodowej i jego egzystencji biologicznej. Niemiecki
Ko#ció Ewangelicki musi troszczy" si o !ycie religijne niemieckich rodaków i
sprzyja" mu. D1a chrze#cijan rasy !ydowskiej nie ma w tym Ko#ciele ani
miejsca, ani !adnych praw.
Ni!ej wymienione Ko#cio y Ewangelickie i ni!ej podpisani przywódcy
tych!e k ad* zatem kres wszelkiej wspólnocie z chrze#cijanami pochodzenia
!ydowskiego. Nie b dzie tolerancji dla jakiegokolwiek wp ywu duchowo#ci
!ydowskiej na niemieckie !ycie religijne i ko#cielne".
Ta deklaracja zosta a podpisana przez biskupów krajowych b*d>
prezydentów krajowych Ko#cio ów Saksonii, Hesji, Meklemburgii, SzlezwikaHolsztynu, Anhaltu i Turyngii oraz przez przewodnicz*cego Ko#cio a
ewangelicko-augsburskiego Lubeki34.
W dniu 22 grudnia 1941 roku Niemiecka Ewangelicka Kancelaria
Ko#cielna za!*da a w pi#mie skierowanym do najwy!szych w adz Ko#cio a, by
te, w porozumieniu z Rad* Powiernicz* Duchownych, „podj y kroki niezb dne
dla wykluczenia ochrzczonych nie-Aryjczyków z !ycia ko#cielnego gminy
niemieckiej. Nie-Aryjczycy b d* musieli sami poszuka" mo!liwo#ci stworzenia
sobie instytucji, które odpowiada yby ich szczególnej (.. .)"35.
Ewangelicki Ko#ció Krajowy Hanoweru zarz*dzi , !e pocz*wszy od 9
stycznia 1942 roku nie b dzie si przyjmowa" od Wydów podatku ko#cielnego,
„poniewa! Wydzi nie mog* by" uznawani za cz onków — posiadaj*cego
osobowo#" prawn* — Ewangelicko-Lutera skiego Ko#cio a Krajowego
Hanoweru"36.
133
Byli jednak i tacy teologowie ewangeliccy, zw aszcza w tak zwanym
Ko#ciele Przywi*zania do Wiary (Bekennende Kirche), którzy otwarcie pot piali
antyjudaizm w adz hitlerowskich. Przywódcy tego #rodowiska napisali nawet do
Hitlera: „W sytuacji, w której #wiatopogl*d narodowosocjalistyczny narzuca
chrze#cijanom zobowi*zuj*cy do nienawi#ci antysemityzm, chrze#cijanie musz*
jednak stosowa" si do nakazu mi o#ci bli>niego"37. Równie! ewangelicki
biskup krajowy Wirtembergii, Wurm, uj* si — i to jeszcze w 1943 roku — w
pi#mie skierowanym do ministra spraw ko#cielnych, przynajmniej za Wydami
ochrzczonymi i tymi, którzy !yli w ma !e stwach mieszanych38. Ponadto
teologowie ewangeliccy sprzeciwiali si wykluczaniu chrze#cijan niearyjskich
ze wspólnoty ko#cielnej i wzywali pastorów oraz cz onków gmin do zachowania
jedno#ci z Wydami39. Ale by y to nieliczne protesty i rzadko kiedy formu owane
bardzo stanowczo. I po stronie protestanckiej wypada o przyzna", !e nawet
Ko#ció Przywi*zania do Wiary „oci*ga si z zaj ciem stanowiska wobec
antysemickich ustaw i prze#ladowania Wydów"40.
Ale, abstrahuj*c od tego wszystkiego, wolno chyba zapyta": czy
zarz*dzona przez Hitlera eksterminacja Wydów by aby w ogóle mo!liwa bez
wcze#niejszej antyjudaistycznej agitacji Ko#cio a, kontynuowanej przez ponad
pó tora tysi*clecia? Chrze#cija ski uczony F. W. Foerster okre#la Hitlera (w
ksi*!ce wydanej przez katolick* oficyn Herder-Verlag) jako „potomka w linii
prostej" takich chrze#cija skich antysemitów, jakimi byli austriaccy zwolennicy
socjalizmu chrze#cija skiego41.
Sam Hitler przyznaje, !e dojrzewa politycznie pod wp ywem
austriackiego polityka Karla Luegera, chrze#cijanina-antysemity42. Od roku
1885 Lueger by deputowanym do parlamentu, a od 1897 roku — burmistrzem
Wiednia. Ra!*co antysemicka Partia Chrze#cija sko-Spo eczna sta a si w roku
1907 najsilniejsz* frakcj* w izbie Deputowanych. Dwa lata pó>niej, w 1909
roku, kiedy to zreszt* po raz pierwszy pojawia si , jako symbol „niemieckonarodowy" i antysemicki, swastyka, Hitler przyje!d!a do Wiednia i tam kupuje
broszury antysemickie, pierwsze, z którymi si zapoznaje43.
Nienawi#" do Wydów odgrywa a na pocz*tku wielk* rol w poczynaniach
cz onków austriackiej Partii Chrze#cija sko-Spo ecznej. Dopatrywano si w tej
nienawi#ci wr cz „bezcennego narz dzia, dzi ki któremu dokona si odrodzenie
religijne"44. Przej ci takimi ideami duchowni wyst powali przeciw Wydom nie
tylko
134
w prasie, na zebraniach ludowych, w toku kampanii wyborczych, ale tak!e z
ambon45. Jeszcze o klerze austriackim z lat trzydziestych mo!na by by o
niebezpodstawnie napisa", !e styl jego kaza cz sto nie ró!ni si wiele od stylu
propagandy hitlerowskiej46. Oto na przyk ad biskup Linzu, Gfóllner, pi tnowa
w li#cie pasterskim z 21 stycznia 1933 roku „zdegenerowane !ydostwo",
uskar!a si na to, !e „Wydzi wywieraj* bardzo z y wp yw na wszystkie niemal
dziedziny wspó czesnego !ycia kulturalnego", a dalej stwierdzi , i! walka z tym
szkodliwym wp ywem jest „nieuchronnym obowi*zkiem sumienia ka!dego
przekonanego chrze#cijanina", i za!*da , by skutecznie przeciwstawiano si
„intelektualnej ohydzie i zgnili>nie moralnej, która zagra!a #wiatu przede
wszystkim ze strony Wydów"47.
Czy wówczas, gdy hitlerowcy w swoich przemówieniach i publikacjach
propagowali antysemityzm, przypomniano sobie o tym, !e nienawi#" do Wydów
by a wcze#niej podsycana przez Ko#ció chrze#cija ski w niezliczonych
traktatach, homiliach, papieskich brewe i uchwa ach soborów, i wszystko to
dzia o si od samego pocz*tku istnienia Ko#cio a? Czy w roku 1938, w „noc
kryszta ow*", gdy w Niemczech podpalono 191 synagog, a 76 dalszych
zdemolowano, ktokolwiek przypomnia sobie, !e pierwszymi podpalaczami
synagog byli biskupi i #wi ci Ko#cio a katolickiego? Czy wówczas, gdy
hitlerowcy wprowadzili gwiazd Dawida jako obowi*zkowy znak dla Wydów,
gdy zacz li ich ograbia", eliminowa", zagazowywa", przypomniano sobie, i!
wyró!niaj*c* odzie! narzucili Wydom ju! #redniowieczni chrze#cijanie, i! to oni
pozbawiali Wydów mienia, wyp dzali ich z wielu wspólnot i krajów, skupiali ich
w gettach i mordowali ich, a ofiary liczy o si w setkach tysi cy?
Jeszcze w naszych czasach czyta si w wydawanych za zgod* papie!y
modlitewnikach, !e ukrzy!owawszy Chrystusa Wydzi „pope nili najwi ksz*
zbrodni , jaka kiedykolwiek zha bi a #wiat"48. Jeszcze dzisiaj pokazuje si w
ko#cio ach filmy antysemickie49. Jeszcze dzi# przedstawia si w bawarskim
Oberammergau widowisko pasyjne, które — zdaniem ksi dza Schroedera,
pra ata osobistego Jego Nwi*tobliwo#ci — wywar o wp yw na sposób my#lenia i
emocje ca ych narodów. O roli Wydów w tym spektaklu ksi*dz-pra at pisze: „Ich
bezgraniczna nienawi#" stanowi si sprawcz* ca ej historii m ki Pana"50.
Jeszcze dzisiaj uwa!a si po stronie !ydowskiej, !e sposób nauczania religii
chrze#cija skiej jest jedn* z g ównych przyczyn antysemityzmu o pod o!u
religijnym51.
135
Jeszcze dzi# antyjudai#ci usprawiedliwiaj* sw* postaw licz*cymi sobie
bez ma a dwa tysi*ce lat sloganami Ko#cio a. Dlatego w a#nie w roku 1961
jeden z dwóch oskar!onych o zbezczeszczenie synagogi w Kolonii wyja#ni
przewodnicz*cemu s*du, czym Wydzi budz* w nim tak* niech ", w
nast puj*cych s owach: „Tym, !e nie s* Niemcami i !e ukrzy!owali
Chrystusa"52. Jeszcze dzi# w jednym z ko#cio ów Deggendorfu o tamtejszej
rzezi Wydów, dokonanej 30 wrze#nia 1337 roku, przypomina malowid o z
nast puj*cym obja#nieniem pod spodem (latem 1961 roku zamalowano t
inskrypcj ): „Wydzi s* zabijani i wyt piani przez chrze#cijan, którzy okazuj*
gorliwo#" mi * prawdziwemu Bogu. Spraw, Panie Bo!e, by nasza ojczyzna by a
zawsze wolna od tego ludu z piek a rodem".
136
2
WALKA Z POGANAMI
Rozdzia 59
Zag ada pogan
Zanim chrystianizm zatriumfowa , !*dano, by pa stwo nie
zmusza o nikogo do jakiegokolwiek jednego kultu, ale pó>niej,
takim samym tonem, !*dano, !eby pa stwo zmusza o wszystkich
do okazywania czci Bogu chrze#cijan, i !eby osi*gano to,
uciekaj*c si do wszelkiej przemocy.
Teolog Carl Schneider1
Ko#ció pozostawa tolerancyjny, póki stanowi mniejszo#" i mia przeciw
sobie wi kszo#" przyt aczaj*c*. W owych czasach chrze#cijanie skwapliwie i
bezustannie czynili z potrzeby cnot , pokazuj*c ca emu #wiatu, jacy to oni s*
dobrzy.
Jak stwierdza autor listu do Diogneta, przebywali oni na ziemi, ale
duchem byli w niebie. Kochali wszystkich ludzi, ale od wszystkich zaznawali
prze#ladowa . Wyj*c w niedostatku, wielu innych bogacili2. „Oni s* tak!e
cierpliwi" — twierdzi Arystydes. „A !e wiedz*, i! tamci (poganie) s* w b dzie,
pozwalaj*, by ich tamci bili, znosz* to cierpliwie, co wi cej odnosz* si do nich
agodnie, widz*c w nich ludzi, którzy nie dost*pili poznania"3. Gdyby ich bito
— tak chwali chrze#cijan Atenagoras — nie odpowiadaliby tym samym; gdyby
ich ograbiano, nie procesowaliby si , przeciwnie, nadstawiliby drugi policzek i
do odzienia zdartego z ich cia dodaliby p aszcz; pob ogos awiliby swych
wrogów i modliliby si za swoich morderców. Ale ju! w pierwszych s owach
cytowanego pisma Atenagoras upomina cesarzy, i!by „ka!demu pozostawiono
wybór, jakich bogów zechce czci""4.
Za wolno#ci* wyznania opowiada si tak!e, i to bardzo stanowczo, Ojciec
Ko#cio a Tertulian. Chrze#cijanie — pisze on — nie s* !*dni s awy i
zaszczytów, nie s* skorzy do tworzenia stronnictw, nic nie jest im bardziej obce
ni! polityka. Niechaj jeden
137
czci Boga, inny za# Jowisza; niechaj jeden modli si do nieba, inny do o tarza
Fides. „Pomy#lcie raczej o tym, czy nie by oby to powodem do oskar!enia o
bezbo!no#", gdyby chciano kogo# pozbawi" wolno#ci religijnej i swobodnego
wyboru bóstwa"5.
Jeszcze w po owie III wieku przeciwstawia si wielkoduszny Orygenes
wszelkiemu zniewa!aniu bogów, cho"by dozna o si krzywdy. Orygenes nie
uwa!a bowiem, i!by mi o#" Boga chrze#cija skiego nie obejmowa a
poga skich bogów6.
Prze"om za panowania Konstantyna
Jednak!e skoro tylko chrystianizm zosta uprzywilejowany przez
pa stwo, przestano domaga" si tolerancji i wolno#ci wyznania.
Tym, który zaintonowa triumfalny #piew chrze#cijan, by , jak si zdaje,
Ojciec Ko#cio a Laktancjusz, niegdy# ultrapacyfista. Nie szcz dz*c obelg
okrutnym prze#ladowcom chrze#cijan, „drapie!nym wilkom", których marny
koniec odmalowuje z upodobaniem, Laktancjusz wo a: „Oto le!* na ziemi ci, co
stawiali opór Bogu; ci, co zburzyli #wi*tyni , padli, powaleni z wi ksz* si * —
upadli pó>no, ale nisko i pod ug zas ug"7.
Ju! bodaj!e w roku 317 równie! historyk Ko#cio a Euzebiusz og asza, !e
wreszcie Chrystus wywy!szy chrze#cijan wobec ca ego #wiata. „Dlatego teraz
najwy!si, cesarze, jak nigdy przedtem, pluj* w twarze martwym bo!kom, s*
bowiem #wiadomi dostoje stwa, jakie otrzymali od Chrystusa i w tej
#wiadomo#ci depcz* nienale!ne prawa demonów, wy#miewaj* dawne
szale stwo, odziedziczone po ojcach"8.
Ale sprawy nie posun y si jeszcze tak daleko. Wówczas bowiem
Konstantyn zachowywa
neutralno#", a Licyniusz nie by nawet
chrze#cijaninem. W ostatnich latach swego panowania Konstantyn wyst*pi
jednak przeciw poga stwu. Nie tylko zabroni restaurowania #wi*ty
popadaj*cych w ruin 9, ale równie! nakaza zburzenie ich, jak na przyk ad
#wi*ty Afrodyty na Golgocie, w Aface u podnó!a gór Libanu, w Heliopolis,
czy sanktuarium Eskulapa w Aegae. Zarz*dzi zamkni cie serapejonu w
Aleksandrii oraz skonfiskowa #wi*tynne grunty i cenne pos*gi bogów, mi dzy
innymi statu Apollina delfickiego i statu Kybele z Kyzikos. Wcze#niej si gali
zreszt* po #wi*tynne dobra cesarze poga scy — Neron, Karakalla, Dioklecjan
— i to, co tamci uwa!ali za w a#ciwe, chrze#cijanom wydawa o si godne
pochwa y.
138
Dokonywane przez Konstantyna grabie!e wprawia y chrze#cijan w
zachwyt10.
Mimo to za jego panowania takie akty przemocy stanowi y wyj*tki. W
stolicy wyrasta y nawet nowe #wi*tynie poga skie. Nikagoras, kap an misteriów
eleuzyjskich, otrzyma stypendium na podró! do Egiptu. Filozof Sopatros,
g ówna posta" w#ród neoplatoników po #mierci Jamblicha, cieszy si przez
wiele lat ask* cesarza i mia prawo publicznie zasiada" po jego prawicy, dopóki
chrze#cija ski prefekt gwardii, Ablabiusz, obro ca Atanazego, nie zatroszczy
si o egzekucj Sopatrosa.
I niezad ugo ludzie Ko#cio a zacz li wypowiada" si bardziej agresywnie.
Renegat Firmicus Maternus
Proces zast powania ideologii chrze#cija skiej czym# przeciwnym —
nast*pi o to w IV wieku — znalaz wr cz klasyczny wyraz w stanowi*cym
pe n* nienawi#ci tyrad antypoga sk*, napisanym w kilka lat po #mierci
Konstantyna i adresowanym do jego synów, Konstancjusza i Konstansa,
traktacie, którego autorem by Firmicus Maternus: „Naj#wi tszy cesarzu, takie
rzeczy musz* by" wykorzeniane, unicestwiane, a ponadto powinny by
wprowadzi" odmian surowe przepisy prawne i wasze edykty, i!by owo fatalne
szale stwo nie ha bi o ju! globu rzymskiego, i!by owe wstr tne, ohydne
obyczaje nie utrwali y si , i!by nie panowa o ju! na tym #wiecie nic, co s u!y
deprawowaniu cz owieka Bo!ego".
Dopóki nie posiadano jeszcze w adzy, !*dano wolno#ci wyznania i
umi owania wroga. Teraz natomiast mówi si tak: „Wbrew woli podaje si
marne jedzenie i gorzkie napoje, a kiedy z o si rozplenia, trzeba ucieka" si do
ognia i !elaza"11.
Bez !adnych skrupu ów namawia ten Ojciec Ko#cio a cesarzy do
pl*drowania #wi*ty i — powo uj*c si na Boga Starego Testamentu — domaga
si , by dawn* religi t piono „na wszelkie sposoby". „Bóg przykazuje, !eby nie
oszcz dza" ani syna, ani brata, i nawet cia o ukochanej ma !onki przebija
mieczem zemsty. Równie! przyjaciela prze#laduje on z niez omn*
bezwzgl dno#ci* i ca y naród zostaje uzbrojony, !eby po tamtych
niegodziwo#ciach pozostawa y tylko strz py. Ma o tego: ca e miasta czeka
upadek, je#li zostanie dostrze!one takie ich niecne post powanie; i!by#cie
139
jasno to rozpoznali, zanim b dziecie czyni" konieczne zabiegi, chc
przypomnie", co nakazuje Prawo".
Wcze#niej uczono tak: „Kiedy czytasz Stary Testament, nie czytaj go jako
Prawa. (...) Prawem Bo!ym jest tylko to, co pokrywa si z Ewangeli*"12.
Teraz jednak Ko#ció stosuje si ju! do rozkazu rzekomo to!samego z
Jezusem Boga Wydów, który — pod ug Starego Testamentu — przykazuje
zburzy" o tarze pogan, po ama" ich stele, spali" ogniem ich pos*gi, a ich samych
wyt pi"13.
Stawianie krzy4a na ruinach i stosach trupów
Zniszczenie #wi*ty nast*pi o przede wszystkim za spraw*
ludno#ci chrze#cija skiej, a udzia organów cesarskiej
administracji by mniejszy.
K. Voigt14
Niektórzy podpalacze i z odzieje byli czczeni jako #wi ci, na
przyk ad Marcin z Tours, Teodor z Amasei czy Karterios. (...)
Szczególnie w Egipcie i Galii by o wielu m czenników
poga skich.
Teolog Carl Schneider15
Apel Firmicusa do chrze#cija skich w adców okaza si skuteczny.
Konstancjusz, który ju! w roku 341 nakaza wyplenienie „zabobonu", pi " lat
pó>niej poleci , !eby natychmiast zosta y zamkni te wszystkie #wi*tynie.
Ktokolwiek by si opiera , musia liczy" si z tym, !e dosi gnie go „miecz
zemsty" i !e jego maj*tek przepadnie na rzecz fiskusa16. Nawet w #rodowiskach
klerykalnych uznano ów drugi, surowszy edykt za nast pstwo podjudzaj*cego
pamfletu Firmicusa17; w roku 356 pojawi o si kolejne ostrze!enie: wszyscy,
którzy sk adali ofiary albo okazywali cze#" wizerunkom bogów, zostali
postawieni wobec gro>by #mierci18.
Walka nasili a si za panowania Gracjana, Walentyniana II, a zw aszcza
pod rz*dami Hiszpana Teodozjusza I (379-395), w uznaniu zas ug na tym polu
obdarzonego przez chrze#cijan przydomkiem „Wielki". Teodozjusz nakaza
konfiskat wszelkich dochodów zwi*zanych z kultami poga skimi, za
ucz szczanie do #wi*ty i sk adanie ofiar wyznaczy kar banicji lub #mierci, a
ponadto zabroni poganom nawet odprawiania kultu we w asnych domach19.
W uj ciu jezuickim Ko#ció nie wykaza si szczególnym fanatyzmem
przy niszczeniu dzie antycznej sztuki religijnej, lecz
140
tylko „zmieni ich przeznaczenie"20. W istocie jednak dosz o do spl*drowania i
obrócenia w ruiny niezliczonych sanktuariów poga skich, a czynili to
chrze#cijanie, którym przewodzi ich kler.
Niektórzy kap ani, na przyk ad Marek z Aretuzy czy Cyryl z Heliopolis,
zdo ali nawet zas yn*" jako niszczyciele #wi*ty 21. Wyró!ni si tak!e biskup
Marceli, który przyczyni si mi dzy innymi do zburzenia #wi*tyni Zeusa w
miejscowo#ci Apameia22. Biskup Aleksandrii, Teofil, ju! to likwidowa
poga skie sanktuaria, ju! to — tak by o w przypadku pewnej #wi*tyni
Dionizosa — przemienia je w ko#cio y. Pos uguj*c si wyposa!eniem #wi*ty
poga skich, urz*dza on parodiuj*ce tamte kulty procesje, a w roku 391
osobi#cie zniszczy , przy u!yciu topora, kolosalny pos*g Serapisa, którego
twórc* by wielki ate ski artysta Bryaksis23. Teofil mia , jak si zdaje,
sprzymierze ców w#ród mnichów, znienawidzonych za swój wk ad do t pienia
poga stwa — dlatego te! pewien poganin stwierdza, i! wygl*daj* oni jak ludzie,
ale !yj* jak #winie24. Inny #wiadek tamtych wydarze pisze: „Ob adowani
drewnem albo uzbrojeni w kamienie i miecze, atakuj* oni #wi*tynie, a niektórzy
czyni* to nawet bez !adnej broni, r koma i nogami. Potem — tak jakby chodzi o
o bezpa skie budynki — zrywaj* dachy, obalaj* mury, niszcz* wizerunki
bogów, rozbijaj* o tarze. Kap anom pozostaje ju! tylko wybór mi dzy
milczeniem a #mierci*. Po obróceniu w ruin pierwszej #wi*tyni spiesz* oni do
nast pnej i do trzeciej, gromadz*c trofea — w pogardzie dla prawa"25.
Pó>niej poga skie #wi*tynie bywa y cz sto po prostu zamieniane w
chrze#cija skie. Znane s* dwadzie#cia trzy takie przypadki tylko z obszaru
Egiptu oraz trzydzie#ci dwa przypadki z ziem Syrii i Palestyny26. Nad drzwiami
jednego z ko#cio ów syryjskich pojawi si napis: „Siedziba z ych duchów sta a
si domem Bo!ym"27.
Podobnie obchodzono si z pos*gami bogów; pierwszym miastem, w
którym je niszczono, by prawdopodobnie Rzym28. W bazylice Santa Croce in
Gerusalemme pos*g Hery przemieniono w figur #wi tej Heleny w ten sposób,
!e ber o bogini zast*piono krzy!em, a czar w jej lewej r ce — gwo>dziami z
krzy!a. Ponadto pojawi a si inna g owa i oto #wi ta Helena patrzy a pe nym
wiary wzrokiem na wierzcho ek krzy!a29.
Czasami przemiana okazywa a si zbyteczna. Gdy oko o roku 500
po#wi cony niegdy# dziewiczej Atenie partenon zamku ate skiego zamieniono
na ko#ció Naj#wi tszej Maryi Panny, przedstawiona
141
tam Atena zosta a okre#lona jako zwiastuj*cy anio , a siedz*ca przed ni* kobieta
— jako matka Jezusa30. W Hiszpanii chrze#cijanie wykorzystywali nawet
poga skie o tarze, dokonawszy tylko niewielkich zmian31.
Na Zachodzie poga stwo by o zwalczane szczególnie przez #wi tego
Marcina, dawniej !o nierza, który dzi ki wskrzeszaniu ludzi trafi na stolic
biskupi* w Tours. Pó>niej awansowa do pozycji patrona Francuzów. Pomimo
gwa townego oporu, stawianego przede wszystkim przez ch opów, w jego
diecezji nie by o ju! wkrótce ani jednej #wi*tyni poga skiej. „Zadeptywa on
o tarze i wizerunki bogów"32.
W Italii dosz o w roku 382 za spraw* Ambro!ego do usuni cia z sali
posiedze Senatu o tarza i pos*gu Wiktorii, i to pomimo emocjonalnego protestu
wysokich rang* poga skich urz dników pa stwowych. Ow biskup, który
ponadto zadeklarowa solidarno#" z lud>mi bezczeszcz*cymi synagogi, nie cofa
si ani przed sofistyk*, ani przed miotaniem obelg. Nie zawaha si on
stwierdzi", !e rekonstrukcja o tarza by aby równoznaczna z prze#ladowaniem
chrze#cijan, i zagrozi , i! duchowie stwo chrze#cija skie przestanie pe ni" sw*
s u!b 33.
Jeszcze radykalniej poczynano sobie za d ugiego panowania Teodozjusza
II (408-450), który nakaza nawet egzekucj dzieci, bo bawi y si zniszczonym
pos*giem, ale o którym tak oto wypowiada si historyk Ko#cio a Sokrates:
„Przewy!sza on wszystkich agodno#ci* i humanitarnym podej#ciem" oraz
„stosowa si do wszystkich przepisów chrze#cija stwa"34. Poniewa!
Teodozjusz mia dopiero siedem lat, gdy przejmowa tron, Ko#ció
podporz*dkowa go sobie bardziej ni! innych w adców. W roku 416 wyda on
edykt narzucaj*cy pozbawienie wszystkich niechrze#cijan ich godno#ci
pa stwowych; w 418 roku Teodozjusz poleci spali" wszelkie pisma
antychrze#cija skie. W 423 roku wyznaczy za udzia w sk adaniu ofiar kar
banicji i konfiskaty dóbr, natomiast w latach 435 i 438 zosta y przeze wydane
edykty uprzedzaj*ce o karze #mierci za praktykowanie kultu poga skiego; edykt
z roku 438 zawiera nawet wzmiank o wywo ywanych przez kult bogów
kl skach !ywio owych35! Ostatni przepis prawny w sporz*dzonym w 438 roku
zbiorze edyktów cesarskich od czasów Konstantyna, zwanym Codex
Theodosianus, dotyczy niszczenia #wi*ty
i brzmia jak nast puje:
„Rozkazujemy, by wszystkie #wi*tynie — o ile istniej* jeszcze takie, co nie
dozna y szwanku — zosta y zburzone na polecenie osobisto#ci rz*dowych, a
miejsca
142
po #wi*tyniach oczyszczone poprzez umieszczenie tam znaku szacownej religii
chrze#cija skiej"36.
Zniszczenie antycznych miejsc kultu i wizerunków bogów w Afryce
Pó nocnej, gdzie pod wp ywem Ko#cio a !ywiono wielk* niech " do poga stwa,
wyda o si #wi temu Augustynowi prawdziw* manifestacj* chrze#cija skiej
pobo!no#ci37.
W Aleksandrii dosz o w roku 416 do zamordowania przez mot och
chrze#cija ski, w sposób bardzo okrutny, znanej i podziwianej na ca ym
ówczesnym #wiecie, ostatniej w#ród wielkich przedstawicieli neoplatonizmu —
Hypatii. Zaatakowano j* znienacka, po czym zosta a zaci*gni ta do ko#cio a,
gdzie j* rozebrano i od amkami szk a dos ownie poci to na kawa ki. Tego
krwawego morderstwa dokonano za zgod* patriarchy, wielkiego czciciela
Maryi, Cyryla Aleksandryjskiego, którego Ko#ció katolicki uzna za #wi tego;
morderczym atakiem na Hypati pokierowa jeden z dostojników ko#cielnych,
imieniem Piotr38.
Kulminacja owej walki nast*pi a jednak dopiero za panowania pobo!nego
Justyniana I (527-565). Okre#li on w szczegó ach, jak nale!y nawraca"
przemoc*, zarz*dzi przymusowe chrzty, przywróci kar #mierci i uzna pogan
za niezdolnych do jakiegokolwiek aktu prawnego, który by by wa!ny39.
Wszyscy ludzie nie ochrzczeni, jak równie! — o czym si zaraz przekonamy —
wszyscy chrze#cijanie spoza Ko#cio a katolickiego byli pozbawieni wszelkich
praw i za lada czynno#" religijn* karano ich #mierci*.
Nie wiadomo nic o tym, by którykolwiek spo#ród autoratywnych
przedstawicieli Ko#cio a sprzeciwi si prze#ladowaniu pogan. Natomiast nawet
tacy doctores Eccleciae, jak Hieronim i Augustyn, nawo ywali do tego. I stoimy
tu w obliczu faktu, !e chrze#cijanie — przytoczmy s owa wspó czesnego nam
teologa — „byli w t pieniu niechrze#cijan o wiele bardziej radykalni, przelali
wi cej krwi i wykazali si wi kszym okrucie stwem, ni! ktokolwiek z tych
ludzi, którzy prze#ladowali chrze#cijan"40.
Uleg szy presji Ko#cio a, w adcy pa stwa chrze#cija skiego doprowadzili
z czasem do upadku wszystkich instytucji poga skich. W roku 394 odby y si
po raz ostatni igrzyska olimpijskie. Uniwersytet ate ski — ta z antycznych
uczelni, która utrzyma a si najd u!ej i a! do ko ca by a propagatork* filozofii
wy *cznie poga skiej — zamkni ty zosta w 529 roku. Gdy to nast*pi o, ostatni
niechrze#cija scy filozofowie wyemigrowali.
143
3
WALKA Z „KACERZAMI"
Gdzie! jest os awiony, dziki p d do nawracania na okre#lone
formy religii i gdzie straszne has o: zbawienie tylko dla nas?
Teolog Schleiermacher1
Rozdzia 60
Zwalczanie kacerzy w epoce antycznej
Walka chrze#cijan z chrze#cijanami rozpocz a si ju! wtedy, gdy Pawe
toczy spór z gmin* pierwotn*. Nazywa on autorytatywnych przedstawicieli tej
gminy „psami", okre#la ich jako „ludzi kalekich" i „aposto ów k amstwa" (t. I,
s. 213 i nast.). Ale i w innych miejscach Nowego Testamentu chrze#cijanie zw*
chrze#cijan brudnymi, ha bi*cymi plamami, dzie"mi przekle stwa,
„nierozumnymi zwierz tami", które s* „przeznaczone z natury na schwytanie i
zag ad " (!), a dalej pisze si tam!e: „Spe ni o si na nich to, o czym s usznie
mówi przys owie: Pies powróci do tego, co sam zwymiotowa , a #winia umyta
— do ka u!y b ota"2.
Takim j zykiem zaczynaj* si
pos ugiwa" nawet prawdziwie
wielkoduszni chrze#cijanie, na przyk ad Bazyli, prawie zawsze, gdy pojawiaj*
si rozbie!no#ci doktrynalne. Jak zauwa!a pewien poga ski filozof z owych
czasów, wtedy „atakuj* oni siebie wzajemnie, obrzucaj*c si najgorszymi
kalumniami, których nie chcia oby si powtarza""3. Mówi si o „bagnie z a".
To, co wypowiadaj* przeciwnicy, jest „jak zaraza". Adwersarze chrze#cija scy
s* w opinii tych, którzy maj* siebie za prawowiernych, nie znaj*cymi umiaru
k amcami, lud>mi !*cymi i oczerniaj*cymi innych ohydniej, ni!by to czyni
diabe 4. Pisma owych adwersarzy okazuj* si „rojeniami" i „gadanin* starych
bab"5, ich nauki to „choroba", „szale stwo", „przywidzenia", „bezbo!no#""6.
Chrze#cijanie nazywaj* siebie wzajemnie „ateistami", „pierworodnymi
synami szatana", „zwierz tami w ludzkiej postaci", „w#ciek ymi psami, które
gryz* znienacka"7. Porównuj* siebie
144
nawzajem ze „zwinnie umykaj*cymi w !ami", przeciwnicy to „psy, które
bezczeszcz* #wi to#" Ko#cio a"8, albo — przytoczmy to, co wypowiedzia
doctor Ecclesiae #wi ty Hieronim — „#winie" i „nadaj*ce si do piek a byd o
rze>ne", koz y, do których garnie si wiele kóz, spragnione klaczy rumaki,
chrz*kaj*ce pro#ne maciory9.
Chrze#cijanie daj* wyraz dumie, jak* napawaj* ich wizje, których sami
doznaj*, a zarazem twierdz*, !e wizje heretyków to „#wiadome oszustwa"10.
Nawet nieznaczne cuda po stronie wrogów okazuj* si „magicznymi omamami"
i „z ud*", podczas gdy cz onkom gmin prawowiernych zdarzaj* si i
wskrzeszenia11.
Katolik Ireneusz pisze o gnostyku Marku, !e ten podaje niektórym
ludziom „napoje mi osne i #rodki odurzaj*ce, !eby wyniszczy" ich cia a"12. A
montanista Tertulian zapewnia, !e katolicy, którzy nadu!ywaj* alkoholu w
czasie celebrowania wieczerzy Pa skiej, pó>niej sypiaj* ze sob*13. Z kolei
katolik Cyryl pomawia montanistów o mordowanie i po!eranie ma ych dzieci14.
Starczy oby tych inwektyw na wiele tomów.
Szlachetny Orygenes zosta" uznany za heretyka
Do bardzo nielicznych chrze#cijan, którzy w ogóle nie !ywili nienawi#ci
do heretyków, nale!y Orygenes, ekskomunikowany jednak przez Ko#ció —
oczywi#cie nie z powodu dobroci, ale przecie! pomimo niej. Wspominanego tu
wcze#niej Hieronima (zm. 420 r.) — porównajmy te dwie sytuacje — Ko#ció
czci natomiast jako #wi tego nie w uznaniu przejawów pychy, oszczerstw i
zafa szowa , jakich si dopu#ci , ale przecie! pomimo nich. Hieronim pa a
fanatyczn* nienawi#ci* do Orygenesa, którego zarazem — tak jak i Cycerona —
okrada , na wielk* skal , z tre#ci literackich; dzisiaj #wi ty Hieronim jest
patronem ludzi nauki.
Los Orygenesa to pocz*tek dziejów cierpie „kacerzy". Chcia on !y"
zgodnie z filozofi*, któr* g osi . Sypia na ziemi, ca ymi latami chodzi boso i
niczego nie posiada 15. Nie pyszni si takim trybem !ycia, a mimo to wkrótce
zmuszono go do opuszczenia Aleksandrii i uznano za niegodnego kap a stwa,
jako !e — potraktowawszy dos ownie pewien werset ewangeliczny — dokona
autokastracji.
Nie poprawi sobie opinii tym, !e okaza si niez omny w czasie tortur,
jakim poddano go w okresie prze#ladowania
145
decja skiego, i zmar w nast pstwie owego udr czenia. Przeciwnie! Zmar y
Orygenes by atakowany zacieklej ni! za !ycia. Obrona ze strony niektórych
chrze#cijan okazywa a si daremna. W roku 543 zosta on wykl ty przez synod
konstantynopolita ski, a jego doktryn definitywnie pot piono.
Mimo !e odt*d by postaci* z pi tnem i nawet w okresie reformacji nie
zdobyto si na zrehabilitowanie go, Ko#ció katolicki eksploatowa jego system
doktrynalny i czerpie z niego po dzi# dzie . Wspó cze#ni nam katolicy sk onni
s* wybaczy" temu tak genialnemu cz owiekowi, „!e mimo woli kilka razy
pob *dzi ", i przyznaj*, i! po wykl ciu Orygenesa wszystko, co propagowa
Ko#ció , by o „ciasne, jednostronne, dogmatyczne i apodyktyczne"16. Co wi cej,
chwali si go: „A! do ko ca !y pod ug przykaza Bo!ych, zawsze skory do
walki, zawsze ubogi (...) i chocia! Ko#ció nie wyniós tego #wi*tobliwego m !a
na o tarze, to jednak !ywi podziw dla owego pioniera w#ród teologów"17.
Katolicka historiografia! „Chocia! Ko#ció nie wyniós tego #wi*tobliwego
m !a na o tarze..."! Przecie! zosta wykl ty, a na o tarze wyniesiono kogo#
takiego, jak Hieronim, i kogo# takiego, jak Cyryl, zamieszany w zamordowanie
Hypatii profanator synagog i specjalista w przekupywaniu.
Samokrytyczne wypowiedzi Ojców Ko&cio"a
Znakiem rozpoznawczym wszystkich chrze#cijan mia a by" communicatio
pacis, sta a si nim jednak „wojna wewn trzna", !e przytoczymy sformu owanie
Grzegorza z Nazjanzu, który z rozbrajaj*c* szczero#ci* przyzna , !e mi dzy
chrze#cijanami istnia a niesamowita wrogo#". Oto o klerze katolickim czytamy
u niego na przyk ad nast puj*ce znamienne s owa: „Wszyscy jeste#my pobo!ni
tylko w takiej mierze, w jakiej innych pos*dzamy o bezbo!no#". (...)
Otwarli#my nie «wrota sprawiedliwo#ci* lecz drzwi obmowy i arogancji wobec
braci. (...) S*d przychylny b*d> ujemny zale!y nie tyle od obyczajno#ci, ile od
tego, czy cz owiek, którego si ocenia, jest kim# obcym, czy przyjacielem. (...)
Có! to za nieszcz #cie! Atakujemy si wzajemnie i po!eramy. (...) Wsz dzie
najwa!niejsz* spraw czyni si z wiary; ten pi kny pretekst przydaje si w
wa#niach prywatnych. Naturaln* kolej* rzeczy spotyka nas nienawi#" ze strony
pogan. Co gorsza, nie mo!emy nawet twierdzi", !e oni nie maj* racji. (...) Takie
s* dla nas skutki owej
146
wewn trznej wojny; to zgotowali nam ci, którzy nie przestrzegaj*c !adnych
regu tocz* walk w imieniu dobrych i agodnych, ludzie, którzy wykazuj*
nadgorliwo#" w okazywaniu Bogu swej czci. (...) Czy nale!y walczy" w imi
Chrystusa, nie stosuj*c si do tego, co on przykaza ? Czy przys u!ymy si
sprawie zachowania pokoju, je#li b dziemy o niego walczy" w sposób
niedozwolony"18?
Yatwo zrozumie" to, !e ów Ojciec Ko#cio a ch tnie ucieka od swoich
powinno#ci duchownego. Post*pi tak, gdy wy#wi cono go wbrew jego woli na
ksi dza (ok. 362 r.) i dziesi " lat pó>niej, kiedy otrzyma niechcian* sakr
biskupi*. Nigdy nie zaj* przeznaczonej mu stolicy biskupiej w Sasimie.
Pretekstem by o zbawienie dusz Wiernych; ale chodzi o o w adz — By
nie rzec, i! o daniny i podatki, Z których powodu #wiat si wykrwawia19.
W roku 374 zmar ojciec Grzegorza, po czym on sam mia zosta" nast pc*
ojca jako biskup Nazjanzu, ale broni si przed przyj ciem godno#ci. Gdy go
wyniesiono na konstantynopolita ski tron biskupi, w maju 381 roku, ju! po
miesi*cu zrezygnowa z zaszczytu w obliczu powa!nych rozd>wi ków mi dzy
nim a nietolerancyjnymi wspó wyznawcami. Zaledwie dwa lata pó>niej wyrzek
si funkcji ordynariusza w swej niewielkiej diecezji pierwotnej, w Nazjanzie, i
a! do #mierci !y w b d*cym jego w asno#ci* maj*tku o nazwie Arianz20.
Równie! doctor Ecclesiae Jan Chryzostom, który stwierdzi kiedy#: „Nie
by oby ju! pogan, gdyby#my okazali si prawdziwymi chrze#cijanami",
przyznaje, !e w ówczesnym Ko#ciele panowa a demoralizacja. Jak!e wi c —
pyta — nawraca" pogan? „Wskazywa" na cuda? Te ju! si nie zdarzaj*. Dawa"
przyk ad w asnym !yciem? Ale! ono jest ca kiem nieobyczajne. Okazywa"
mi o#"? Nigdzie nie ma po niej ani #ladu"21.
Gdy Ko&ció" zdoby" w"adz3,
przyst pi" do prze&ladowania
wszystkich chrze&cija(skich innowierców
Póki Ko#ció nie posiada w adzy, jego przywódcy cz sto twierdzili, !e
pozbawienie wolno#ci wyznania jest aktem bezbo!nym; tylko Panu przys uguje
u!ywanie rózgi i !aden chrze#cijanin nie powinien si wa!y" na to, „!eby dla
zrobienia porz*dku w tej
147
stodole cho"by j*" si opaty"; !aden chrze#cijanin nie mo!e „zabija" wrogów i
tych, co naruszaj* prawa, skazywa" na #mier" przez spalenie czy
ukamienowanie"22. Nawet pewien doctor Ecclesiae z IV wieku pisze jeszcze tak
oto: „Nie jest tedy dozwolone zabicie heretyka, bo ktokolwiek to uczyni,
sprowadzi na #wiat wojn , której nie b dzie ko ca"23.
Ale ju! i pierwszy cesarz chrze#cija ski — ten, który w Mediolanie
obieca swobod religijn* — wkrótce zacz* faworyzowa" Ko#ció oficjalny i w
imi integralno#ci cesarstwa wyst*pi przeciw licznym heretykom i
schizmatykom, w czym oczywi#cie, na miar swoich mo!liwo#ci, wspierali go
katolicy.
W roku 331 po raz pierwszy zaatakowa Konstantyn zwolenników
Walentyna, Nowacjana, Marcjona, Montanusa i Paw a z Samosaty. Cesarz
zabroni im spotka i nabo!e stw, skonfiskowa ich mienie i ksi gi, a tak!e
rozkaza , by zniszczono ich zbory24. Nieomal identyczne decyzje
zapocz*tkowa y zaledwie dwadzie#cia lat wcze#niej fal prze#ladowa , jakie za
czasów Dioklecjana spotka y chrze#cijan. Jednak!e godz*ce w „kacerzy"
rozporz*dzenia Konstantyna by y urzeczywistniane niezbyt gorliwie, a w ci*gu
nast pnych kilkudziesi ciu lat te! nie przeprowadzono !adnej planowej akcji
represyjnej w imieniu pa stwa. Jeszcze za rz*dów Walentyniana I i Walensa
zwalczano heretyków do#" agodnie. Szczególne nasilenie represji nast*pi o pod
panowaniem Gracjana, Walentyniana II i Teodozjusza I.
Ten ostatni wyda 27 lutego 380 roku nies awnej pami ci tesalonicki
edykt religijny, którym zada on #miertelny cios kultywowanej w czasach
poga skich tolerancji, ów dekret uczyni bowiem przyj cie wiary katolickiej
obowi*zkowym dla ka!dego obywatela Imperium Rzymskiego, i to pod gro>b*
kar niebia skich i doczesnych. W tym edykcie, podpisanym tak!e przez
zachodnich wspó cesarzy, Gracjana i Walentyniana II, czytamy mi dzy innymi:
„Rozkazujemy, aby ci, którzy zechc* zastosowa" si do niniejszego dekretu,
przyj li imi «chrze#cijan katolickich»; natomiast inni, których uznajemy za
op tanych i szalonych, niechaj !yj* z t* ha b*, i! b d* nazywani kacerzami. Ich
zbory nie mog* zwa" si ko#cio ami. Najpierw spotka ich zemsta Boga, potem
za# zostan* te! pokarani naszym gniewem, bo czujemy si w adni kara",
zgodnie z wola niebios"25.
Ów dekret, godz*cy zw aszcza w arian, wprowadzi zasad narzucania
wiary przez pa stwo. Ponowne wezwanie do stosowania tego przymusu
sformu owali w roku 425 cesarze Teodozjusz II
148
i Walentynian III. Je!eli bowiem — taka by a argumentacja — niepodobna
przekona" „kacerzy" rozs*dn* perswazj*, to trzeba nawraca" przy pomocy
gró>b26.
Zbiór praw imperialnych z roku 438, Codex Theodosianus, zawiera oko o
osiemdziesi ciu dekretów skierowanych przeciw „kacerzom" w ci*gu
poprzednich pi "dziesi ciu o#miu lat (od roku 380)! Zarz*dzono odebranie im
#wi*ty , zakazano budowania nowych ko#cio ów i wykorzystywania
prywatnych domów do celów religijnych. Zabroniono niekatolikom wszelkich
nabo!e stw, zgromadze , nauczania, wy#wi cania duchownych; nakazano
zniszczenie pi#miennictwa.
Tamte dekrety zawiera y gro>by wydalenia, wiecznej banicji i konfiskaty
maj*tku. Odmówiono innowiercom prawa do podawania si za chrze#cijan,
sporz*dzania testamentów i dziedziczenia na mocy tych!e; w niektórych
edyktach pojawi y si nawet orzeczenia, i! innowiercy s* niezdolni do
jakichkolwiek aktów, które mia yby moc prawn*. I wreszcie pomy#lano tak!e o
karze #mierci — pocz*tkowo czeka a ona tylko cz onków sekt manichejskich, a
potem ju! wszystkich „odszczepie ców"27.
Pierwsza egzekucja heretyków
Ju! w roku 385 dosz o w Trewirze za spraw* katolickich biskupów do
#ci cia mieczem uczonego chrze#cijanina hiszpa skiego Pryscyliana i sze#ciu
zwolenników tego!, mi dzy innymi jednej kobiety. A oskar!ono ich o
uprawianie „sztuk magicznych" (maleficium). Pryscylian wzywa chrze#cijan,
by ca kowicie poddali si Bogu, by przeciwny jedzeniu mi sa, pos ugiwa si
apokryfami i negowa trójpostaciowo#" Boga oraz zmartwychwstanie — nie
inaczej ni! ka!dy teolog krytyczny w naszych czasach. Gdy jego kongregacja, w
której znale>li si tak!e biskupi, rozprzestrzeni a si w nied ugim czasie na ca y
obszar Hiszpanii i poszerzy a si o Akwita czyków, u#miercono go, po czym —
przez pó tora tysi*clecia — zarzucano Pryscylianowi, !e popad w herezj
manichejsk*. Dopiero w roku 1886, kiedy odnaleziono jego pisma, owo
oszczerstwo straci o wszelkie podstawy.
Nie ma w*tpliwo#ci co do tego, i! Ko#ció — na ile móg — przyczynia
si do formu owania godz*cych w heretyków dekretów cesarskich. Papie! Leon
I (440-461), doctor Ecclesiae i #wi ty
149
tego Ko#cio a, zach ca do rozprawienia si z pelagianami, hiszpa skimi
pryscylianami oraz tymi, którzy wyznawali manicheizm — w ca ym imperium.
Edykt cesarski, który nakaza prze#ladowanie manichejczyków, zosta zreszt*
sporz*dzony w sekretariacie papie!a28. Co wi cej, sam papie! ujawnia
„kacerzy" s*dom cesarskim29. Przedtem, jak wiemy, o prze#ladowanie
heretyków upomina si Ambro!y30 i w tym samym okresie biskup numidyjskiej
diecezji Mileve, Optatus, za!*da , by wyznaczono kar #mierci dla
donatystów31, chocia! w#ród tych ostatnich nie wszyscy byli heretykami.
Donatyzm
Nasza wiedza o tym pot !nym ruchu, który by niegdy# nadzwyczaj
niebezpieczny dla katolicyzmu, jest zgo a jednostronna, poniewa! Ko#ció
zniszczy wszystkie dokumenty donatystyczne.
Spór rozpocz* si od tego, !e w roku 311 diakon Cecylian zosta
biskupem Kartaginy w sposób niew a#ciwy. Bardziej rygorystycznie my#l*ca
cz #" gminy opowiedzia a si przeciw Cecylianowi, który, jak si zdaje, sprawi
te! zawód w okresie prze#ladowa , i wybra a lektora Majoryna, wyniesionego
do godno#ci ordynariusza — rywala dzi ki poparciu siedemdziesi ciu biskupów
numidyjskich.
Schizma uwydatni a si za czasów jego nast pcy, Donata, przy czym
kwesti* naczeln*, o któr* chodzi o, by os*d obyczajno#ci kleru. Donaty#ci sami
te! wyrzekli si pewnych idea ów najdawniejszych chrze#cijan, które
pozostawa y wa!ne dla innych grup opozycyjnych, podobnie bowiem jak u
katolików, tak!e u rygorystycznych „kacerzy" zachodzi o coraz dalej posuwane
upodobnienie !ycia religijnego do #wieckiego. Nowacjanie oczekiwali jeszcze
od cz onków swojej sekty, !e nie dopuszcz* si oni post pków #wiadcz*cych o
rozwi*z o#ci, morderstw ani te! apostazji, natomiast donaty#ci !*dali tego ju!
tylko od kap anów, gdy tymczasem biskupi katoliccy byli skorzy do wybaczania
samym sobie wszelkich grzechów, nie wy *czaj*c najci !szych. Wed ug
doktryny katolickiej, która jest zreszt* sprzeczna z wiar* wszystkich chrze#cijan
najdawniejszych, Ko#ció pozostaje zawsze #wi ty, cho"by osobisto#ci rz*dz*ce
i administruj*ce nim by y straszliwie zdemoralizowane.
150
Przeciw tej — wykoncypowanej w a#nie w owych czasach
— sofistycznej obronie Ko#cio a zaprotestowali donaty#ci, którzy ponadto
uzale!nili wa!no#" sakramentu od obyczajowej czysto#ci osoby udzielaj*cej go,
co wielu chrze#cijanom, szczególnie tym powa!niej my#l*cym, trafi o do
przekonania. Donaty#ci tak si gorszyli rozprz !eniem, jakie panowa o w#ród
katolików, !e zabronili cz onkom swojej sekty kontaktów z wyznawcami
katolicyzmu. Zwi*zali si natomiast z ch opskim ruchem religijnorewolucyjnym cyrkumcelionów*, którzy chcieli przemoc* po o!y" kres
przera!aj*cej eksploatacji ludu przez w a#cicieli latyfundiów. Zazwyczaj
cyrkumcelioni czekali na skargi niewolników oraz ludzi obci*!onych d ugami,
po czym przyst powali do rokowa , a gdy okazywa o si to ostatni*
mo!liwo#ci*, wymierzali barbarzy skie kary32.
Biskup Cecylian zwróci si o pomoc do cesarza i ten wys a wojska
przeciw donatystom. By a to pierwsza akcja prze#ladowcza, któr* pa stwo
przeprowadzi o w imieniu Ko#cio a — zaatakowawszy chrze#cijan. Ale t
mordercz* agresj usprawiedliwiono przy pomocy Starego Testamentu. Wielu
donatystów spo#ród osób #wieckich, jak te! spo#ród ni!szych duchownych i
biskupów, zgin o m cze sk* #mierci*. Potem cesarz szybko zaniecha owych
ca kowicie bezskutecznych represji i — jest to fakt kuriozalny — zaleci
biskupom Ko#cio a oficjalnego, by zemst pozostawili Bogu33. Ruch
donatystyczny rós w si , a! wreszcie wyznawcy donatyzmu uzyskali w Afryce
Pó nocnej przewag liczebn*.
* Cyrkumcelioni (circumcelliones — afryka scy zwolennicy Donata, którzy kr*!yli wokó domów w miastach i
wsiach (st*d nazwa) w poszukiwaniu zdrajców wiary chrze#cija skiej; z fanatycznym uporem szukali okazji do m cze stwa.
Tak samo nazywano w XIII w. wyst puj*cych przeciw papiestwu zwolenników cesarza Fryderyka II, pot pionych na
synodzie w Lyonie — przyp. red.
151
Nauczyciel Ko&cio"a Augustyn propaguje
przymusowe nawracanie
(...) wzór #redniowiecznego prze#ladowcy heretyków.
Teolog Holl34
Wszyscy ci nurzaj*cy si we krwi oprawcy, którzy w
#redniowieczu t pili heretyków, mogli powo ywa" si na
uznawany powszechnie autorytet Augustyna — i czynili to.
Teolog Nigg35
Na wielkich synodach z udzia em zwolenników ortodoksji i donatystów
próbowano zlikwidowa" schizm . Owe konferencje, które zaj y w sumie
prawie ca e stulecie, dawa y pocz*tkowo nadziej na pozytywne rezultaty,
powsta y problem teologiczny chciano bowiem rozwi*za" poprzez negocjacje,
nie za# przemoc*. Ale tamte dysputy religijne przybra y inny charakter, gdy
wyst*pi Augustyn — opowiedzia si on za prawem do wywierania nacisku w
kwestiach religijnych i za!*da stosowania represji wobec tych chrze#cijan,
którzy byli bardziej rygorystyczni w swoim sposobie my#lenia: na o!enia kar
pieni !nych, konfiskaty ich ko#cio ów, banicji. Augustyn ucieka si przy tym
do ró!norakiej sofistyki, co szczególnie wyra>nie wykazuje jego
dziewi "dziesi*ty trzeci list do Wincentego, biskupa donatystów, napisany
oko o roku 408.
Rany przyjaciela — zapewnia tutaj ów wielki katolik — maj* wi ksz*
warto#" ni! poca unki wroga. Lepiej kocha" b d*c zarazem surowym, ni!
oszukiwa" okazuj*c agodno#". Lepiej odebra" chleb g odnemu, gdy ten ma w
pogardzie sprawiedliwo#". Augustyn zna ponadto !yczenie Boga, !eby nie
pozwalano na to, by donaty#ci umierali jako wrogowie Ko#cio a. Bardzo
po!yteczny okaza si te! znowu Stary Testament. Zdaniem Augustyna,
Ko#cio owi wolno prze#ladowa" donatystów, tak jak Sara prze#ladowa a Hagar.
A jak Eliasz odniós si do klechów Baala? I czy! równie! Pawe nie wyda ju!
poniektórych szatanowi? „Czy s*dzisz — pyta Augustyn, obja#niaj*c biskupowi
donatystów tak!e Ewangeli — !e nikt nie mo!e by" zmuszany do tego, by
przejawia sprawiedliwo#", skoro czytasz, i! pan rzek do s ugi: «Wyjd> na drogi
i mi dzy op otki i zmuszaj do wej#cia, aby mój dom by zape niony.»?"36
Odpowiadaj*ce s owom „zmuszaj do wej#cia" sformu owanie Augustyna brzmi:
„cogite intrare". W innym
152
miejscu za# nie waha si on przedstawi" represjonowania heretyków jako
ja mu!ny i dzie a mi osierdzia. Albowiem kto karze surowiej, ten daje dowód
wi kszej mi o#ci37!
Tak argumentuje Ko#ció , kiedy ma poparcie ze strony pa stwa. I
wówczas walka z inaczej my#l*cymi, walka prowadzona z pomoc* pa stwa, jest
nie tylko dozwolona, ale i po!*dana.
Jak natomiast argumentuje Ko#ció , gdy pa stwo jest jego wrogiem?
Pouczaj*cy przyk ad znajdujemy u innego ksi cia Ko#cio a z epoki
antycznej, #wi tego Atanazego.
Z jakim! zapa em or dowa ów brutalny patriarcha za tolerancj*, kiedy w
latach 357 i 358 ucieka przed urz dnikami Konstancjusza i przebywaj*c w#ród
mnichów na pustyni pisa swoj* Histori3 arianl Z jakim! ferworem
przeciwstawia si przymusowi, uznaj*c go nawet za oznak mylno#ci
narzucanej doktryny! „Zrozumia e by oby stosowanie go przez ludzi, którzy nie
pok adaj* ufno#ci w swojej w asnej wierze. Tak post puje diabe , bo nie ma on
!adnej prawdy. «Siekier* i toporem» rozbija on drzwi tych, którzy go nie
przyjmuj*". Natomiast Zbawiciel nie zmusza nikogo, lecz puka do drzwi i
mówi: „Otwórz mi, droga siostro, droga oblubienico". Chrystus — zapewnia nas
Atanazy — wchodzi potem do domów tych, co go ch tnie widz* u siebie, od
innych za# odwraca si . „Prawd g osi si bowiem nie przy pomocy miecza albo
uku i nie z pomoc* !o nierzy, lecz perswaduj*c i doradzaj*c. Co znaczy jednak
perswazja, gdy panuje obawa przed cesarzem? Co znaczy doradzanie, gdy
ka!dy, kto si sprzeciwia, okupuje to banicj* i #mierci*?"38
Tak wi c dopóki pa stwo zwalcza o „kacerzy", stosowanie przeze
przemocy by o po!*dane i zawsze atwe do uzasadnienia owym „zmuszaj do
wej#cia". Je#li natomiast pa stwo w sojuszu z heretykami prze#ladowa o
Ko#ció , to zapewniano, !e Zbawiciel nie zmusza nikogo, lecz tylko prosi:
„Otwórz mi, droga siostro, droga oblubienico".
Gdy cesarz Konstans wyst*pi przeciw donatystom, a ci zaprotestowali
przeciw jego ingerencji w ich !ycie religijne, wówczas katolicki biskup Mileve,
Optatus, za!*da uznania prawa cesarza do ingerowania w !ycie ko#cielne39.
Kiedy jednak niezad ugo cesarz Konstancjusz zacz* faworyzowa" arian,
katolicki biskup Kordoby, Hozjusz, napisa do niego: „Nie mieszaj si do spraw
ko#cielnych"40. Podczas gdy biskup Optatus o#wiadczy : „Nie pa stwo jest w
Ko#ciele, lecz Ko#ció w pa stwie", biskup Ambro!y
153
zadekretowa co# wr cz przeciwnego: „Cesarz jest cz onkiem Ko#cio a, nie za#
nad Ko#cio em"41. Kiedy bowiem wypowiedzia si Optatus, cesarz Konstans
sta po stronie katolików, a gdy formu owa sw* my#l Ambro!y, cesarz
Walentynian II popiera arian.
Jak widzimy, Ko#ció katolicki zawsze umie si przystosowa". Z patosem
broni wolno#ci sumienia, gdy jest uciskany, i proklamuje przymus, kiedy sam
mo!e uciska". Gdy potrzebne mu jest odrzucenie przemocy pa stwa, powo uje
si na swego nauczyciela Atanazego, kiedy potrzebuje czego# przeciwnego,
przypomina on sobie o innym nauczycielu — Augustynie, a zarazem w obu
przypadkach nie brak mu wielu innych autorytetów.
Jako !e Ko#ció nie zdo a upora" si z donatyzmem poprzez teologi ,
tote! wypleni go przemoc*, po czym Augustyn pochwali zagrabienie
donatystycznych ko#cio ów, które przekazano katolikom42. Znikome
pozosta o#ci po donatyzmie i jego #wi*tyniach zosta y pó>niej obrócone
wniwecz przez ekspansj islamu, od której katolicy te! ucierpieli.
W przypadku donatystów Augustyn móg by jeszcze usprawiedliwi" swoj*
postaw wskazaniem na pewne represje z ich strony. Ale zamienne dla niego
jest to, !e bez skrupu ów upomnia si — dla przeforsowania w asnego
stanowiska — o zastosowanie przez pa stwo przemocy w celu ukrócenia
dzia alno#ci Pelagiusza, który nie zagra!a bynajmniej adowi spo ecznemu43.
Tak oto biskup diecezji Hippo Regius sta si nies awnej pami ci
rzecznikiem przymusowego nawracania, które sam pocz*tkowo zwalcza , ale
pod wra!eniem jego skuteczno#ci zaaprobowa je i wreszcie popar je moralnie i
ideologicznie — w diametralnej sprzeczno#ci z nauk* Jezusa. Nie idea y
ewangeliczne, lecz dewizy Augustyna sta y si dominantami chrze#cija skiego
#redniowiecza i przez wiele wieków oznacza y one, dla milionów ofiar,
prze#ladowania, tortury i #mier". „Linia prosta — pisze Hendrik Berkhof —
prowadzi od Augustyna do wojen z albigensami, do inkwizycji oraz wyroków
na Husa i Serveta, do m czenników reformacji i wojen religijnych"44.
154
Rozdzia 61
Kilka uwag o inkwizycji
W ka!dym wi zieniu krucyfiks i awa tortur sta y obok siebie i
we wszystkich prawie krajach zaprzestanie tortur wynik o
w a#ciwie z inicjatyw, które natrafi y na opór ze strony Ko#cio a,
i z dzia alno#ci ludzi, których Ko#ció wykl* . (...) Nieomal ca a
Europa by a przez wiele stuleci sk*pana we krwi przelewanej z
bezpo#redniej inspiracji albo przynajmniej z pe n* akceptacj*
w adz duchownych. (...) Je#li we>miemy to wszystko pod uwag ,
wówczas nie oka!e si zapewne przesadnym stwierdzenie, i!
Ko#ció przysporzy ludziom wi kszych cierpie ni! jakakolwiek
religia wyznawana w przesz o#ci.
William E. H. Lecky1
Papie!e nie tylko byli mordercami na wielk* skal , lecz ponadto
uczynili mord podstaw* prawn* Ko#cio a chrze#cija skiego oraz
warunkiem zbawienia.
Katolicki historyk lord Acton2
W okresach rozkwitu chrze#cija stwa ca e !ycie cechowa a
wiosenna #wie!o#" i nie inaczej by o w #redniowieczu.
H. Weisweiler S. J.3
Jezus biblijny zakazuje wszelkiego zabijania. I jeszcze w IV wieku doctor
Ecclesiae Jan Chryzostom uwa!a przynajmniej zabicie „kacerza" za zbrodni ,
której sprawca nie móg by jej zmaza" pokut*4. Ale ju! wówczas katolicy
dopu#cili si pierwszych mordów na innych chrze#cijanach, a oko o tysi*ca lat
pó>niej, tu! po og oszeniu przez Lutra jego tez, handlarz odpustami Tetzel
wo a : „Tego kacerza trzeba najpó>niej za trzy tygodnie wrzuci" w ogie !"5
Tymczasem Luter pisa : „Dlaczego! by#my nie mieli zaatakowa" tych
kardyna ów, papie!y i ca ej tej rzymskiej Sodomy wszelk* broni*, a potem my"
r ce w ich krwi?"6
Inkwizycja przyst*pi a ju! w czasach Karolingów do tworzenia biskupich
s*dów, które mia y orzeka" w sprawach o szkodz*ce Ko#cio owi przest pstwa
osób #wieckich. Synod odbyty w 1184
155
roku w Weronie za!*da od biskupów #cigania „kacerzy", natomiast czwarty
sobór latera ski (1215 r.) zobowi*za w adze #wieckie do karania heretyków.
Istotne dla inkwizycji sta y si postanowienia synodu odbytego w 1229
roku w Tuluzie. Synod na o!y na biskupów obowi*zek, by w ka!dej parafii
wyznaczyli grupy ludzi #wieckich, którzy mieliby #ciga" heretyków. B d*cy
schronieniem heretyka dom nale!a o zburzy", a jego w a#ciciela raz na zawsze
pozbawi" maj*tku i podda" karze cielesnej. „Kacerz" okazuj*cy skruch musi
nosi" na swoim odzieniu dwa krzy!e, a ponadto nie wolno mu bez zgody
papie!a piastowa" !adnego urz du ani te! dokonywa" jakichkolwiek aktów
prawnych. Wszyscy chrze#cijanie powinni przysi*c biskupom, !e z zapa em
b d* prze#ladowa" kacerzy i t przysi g trzeba powtarza" co dwa lata. A oto
postanowienie najbardziej interesuj*ce: „Osoby #wieckie nie mog* posiada"
ksi*g Starego i Nowego Testamentu; wolno im mie" tylko psa terz i brewiarz
albo godzinki maryjne, ale i te ksi gi nie w t umaczeniach na j zyki narodowe"7.
Kary wymierzane przez inkwizycj by y coraz bardziej drastyczne, a ich
kulminacj stanowi y: uci cie j zyka i #mier" przez spalenie; ta ostatnia zosta a
zalegalizowana najpierw w Hiszpanii, w roku 1194, potem za# we W oszech, w
Niemczech i Francji, i wreszcie w Anglii (1401 r.)8.
Og oszona w roku 1252 przez papie!a Innocentego IV bulla Ad
Extirpanda, która uzna a chrze#cija skich innowierców za nie lepszych ni!
z odzieje i zbójcy, bulla, której istotne tre#ci by y powtarzane przez
pó>niejszych papie!y, na o!y a na w adców obowi*zek zmuszania wszystkich
„heretyków" do tego, by przyznali si do winy i zdradzili wspó wyznawców,
oraz obowi*zek wykonywania wyroku #mierci na osobach uwa!anych za winne
w ci*gu pi ciu dni9.
Tomasz z Akwinu poucza wówczas: „Co si tyczy kacerzy, ci dopu#cili
si takiego grzechu, który usprawiedliwia to, i! nie tylko zostaj* wykl ci przez
Ko#ció , ale tak!e poprzez kar #mierci usuni ci z tego #wiata. O wiele wi ksz*
jest bowiem zbrodnia zafa szowania wiary, któr* !yje ludzka dusza, ni!
sfa szowanie pieni dzy, s u!*cych !yciu doczesnemu. Skoro zatem fa szerzy
pieni dzy albo innych z oczy ców zgodnie z prawem natychmiast spotyka
#mier" z wyroku w adców #wieckich, tym bardziej uprawnione jest usuwanie ze
wspólnoty ko#cielnej kacerzy, ledwo zostanie im dowiedzione kacerstwo, a
prócz tego s uszne s* egzekucje tych!e"10.
156
Tak poucza Tomasz w dziele, które uchodzi o za powsta e z inspiracji
Ducha Nwi tego i które podczas soboru trydenckiego spoczywa o na o tarzu
obok Biblii; oto nauki katolika, który w roku 1323 — ju! jako doctor angelicus
— zosta kanonizowany, w XVI wieku dzi ki decyzji Piusa V otrzyma tytu
doctor Ecclesiae, a u schy ku XIX wieku sta si z woli Leona XIII g ówn*
postaci* w dziejach nauk ko#cielnych i patronem wy!szych uczelni katolickich.
Historia inkwizycji nie mo!e tu by" odtworzona. Trzeba jednak pokrótce
przypomnie", jak post*piono z wieloma milionami ludzi — z tymi, których na
skutek podpuszczenia przez Ko#ció pa stwo chrze#cija skie mordowa o w
ci*gu wieków, poddaj*c ich uprzednio wiele dni i tygodni trwaj*cym torturom,
#ci#le okre#lonym kanonicznie przez papie!a Innocentego IV.
Obok awy tortur wisia krzy!, a w czasie torturowania s u!*ce do tego
narz dzia by y wielokrotnie oblewane wod* #wi con*. Cz onkowie s*du
odmawiali przed rozpocz ciem rozprawy modlitw do Ducha Nwi tego, ale swej
heretyckiej ofierze nie pozwalali na obron — ani osobist*, ani poprzez
adwokata. Tymczasem dla wykazania winy oskar!onych wolno by o s dziom
ucieka" si do wszelkich oszustw: istnia o jednoznacznie sformu owane
przyzwolenie na stosowanie takich metod11. Ko#ció nie wzdraga si przy tym
przed wykorzystywaniem anonimów i zach ca do denuncjowania. Ka!dy
katolik by obowi*zany wyda" innowierc . Dzieci, które by nie donios y na
swych heretyckich rodziców, musia y liczy" si z utrat* wszystkiego, co by o w
ich posiadaniu12. Skruszonych „kacerzy" karano na przyk ad postami,
obowi*zkiem odbycia pielgrzymki, trybutem pieni !nym, i cz sto narzucano im
na wiele lat odzie!, po której byli rozpoznawalni; jak wiemy, noszenie
zewn trznych oznak pochodzenia narzuci Ko#ció tak!e Wydom, antycypuj*c
praktyk hitlerowsk*. Natomiast oskar!ony, który obstawa przy swej wierze,
by przez Ko#ció przekazywany „ramieniu #wieckiemu", z którego pomoc*
g osi Ko#ció Ewangeli od czasów Konstantyna.
Egzekucje „kacerzy", wykonywane na ogó w dni #wi*teczne, stawa y si
demonstracjami nieograniczonej w adzy Ko#cio a katolickiego. Heroldowie
zapraszali lud, drogo liczono sobie za miejsca w oknach i ka!dy wierny, który
nosi drewno na stos, otrzymywa odpust zupe ny. Drog na miejsce egzekucji
ofiara odbywa a cz sto w czapce b aze skiej, szczypano nieszcz #nika
roz!arzonymi obc gami i czasem pozbawiano go prawej r ki. Jedynie w
wyj*tkowych przypadkach — i by a to wielka aska —
157
duszono ofiar przed straceniem. Podczas gdy heretyk albo si dusi , albo
powoli p on* , zale!nie od kierunku wiatru, zgromadzeni katolicy #piewali pie#
Chwalimy Ci3, wielki Bo4e. Intencj* spalenia na stosie by o niedopuszczenie do
tego, by ofiara zmartwychwsta a w dniu S*du Ostatecznego. Dlatego te! nawet
ekshumowano szcz*tki „kacerzy" i rzucano je w ogie , co spotka o na przyk ad
zw oki Amalryka z Beny (zm. 1206 lub 1207 r.)13. Mienie straconych by o przez
Ko#ció konfiskowane, a ich wydziedziczeni potomkowie przez trzy pokolenia
uchodzili za ludzi niegodnych.
Ko#ció , który — niezrównany w swej hipokryzji — prosi w adze
pa stwowe o to, by oszcz dza y „!ycie i cz onki kacerza"14, ekskomunikowa
tego przedstawiciela w adzy #wieckiej, który nie zatroszczy si o u#miercenie
danego heretyka. Trzeba tu zwróci" uwag na fakt, i! ekskomunika poci*ga a za
sob* kary cywilnoprawne, pod ug ustawodawstwa niemieckiego na przyk ad od
roku 1220 wykluczenie ze wspólnoty obywatelskiej i pozbawienie wszelkich
praw. Papie! Urban II wyrazi pogl*d, i! zabicie osoby ekskomunikowanej z
tak* intencj*, by by o #wiadectwem przywi*zania do Ko#cio a, nie stanowi
morderstwa15. Papie! Grzegorz XI ekskomunikowa do siódmego pokolenia16.
G ow* Ko#cio a by niejeden inkwizytor i jeszcze w roku 1867, za pontyfikatu
Piusa IX, dost*pi kanonizacji wyj*tkowo okrutny inkwizytor hiszpa ski, Pedro
Arbues. Ale pewna spalona z woli Ko#cio a „heretyczka", mianowicie Joanna
d'Arc, te! zosta a uznana za #wi t*.
Brutalnym karaniem chciano przeciwdzia a" sta emu zmniejszaniu si
liczby osób prawowiernych. W niektórych okolicach ju! we wczesnym
#redniowieczu bywa o ich mniej ni! heretyków. Tymczasem etyka Ko#cio a
przejawia a si w tym, !e nie pozwala on nawet na dysputy z przeciwnikami, by
nie dosz o do ujawnienia jego prawdziwego oblicza.
Do watyka skich archiwaliów dotycz*cych inkwizycji nie dopuszcza si
nikogo.
158
Wolno&O sumienia i tolerancja nie s te4 po my&li
wspó"czesnego Ko&cio"a katolickiego
Dla prawdziwego katolika tak zwana tolerancja jest czym#
niestosownym.
Kardyna" Alfredo Ottaviani (z Kurii rzymskiej)17
Podstawowe prawa zagwarantowane w Deklaracji Praw Cz owieka —
powszechne równouprawnienie oraz wolno#" my#li, s owa i prasy, zw aszcza w
kwestiach religijnych — zosta y ju! w brewe Piusa VI Quod ali uantum z 10
marca 1791 roku pot pione jako „potworno#ci" {monstra). „Czy4 mo!na
wymy#li" co# bardziej absurdalnego (quid insanius excogitari potest) — pisze
ów papie! — ni! zadekretowanie takiej wolno#ci i równo#ci dla wszystkich?"18
W roku 1832 równie! Grzegorz XVI uzna wolno#" sumienia za
„szale stwo" (deliramentum)19.
Pius IX „z ca ego serca" przy *czy si do pogl*du poprzednika20. W 1864
roku papie! ten odrzuci „indyferentyzm", pozwalaj*cy ka!demu uzna" za swoj*
t religi , która danemu cz owiekowi wydaje si prawdziwa. Otó! pa stwu
przys uguje prawo wykluczenia wszystkich religii oprócz katolickiej21. Pius IX
by konsekwentny, gdy cztery lata pó>niej w or dziu wyg oszonym 22 czerwca
1868 roku, nazwa „ohydn* ustaw*" (infanda lex) przyj t* rok wcze#niej
konstytucj austriack*, w której „zostaje ustanowiona wolno#" pogl*dów, prasy,
wyznania, sumienia i nauczania oraz zostaj* zrównane i uzyskuj* akceptacj ze
strony pa stwa wszelkie wspólnoty religijne"22.
W dziele pewnego katolickiego teologa z czasów Leona XIII (papie!a
zmar ego w roku 1903) — wed ug bibliografii katolickich jest to najwa!niejsza
ksi*!ka o takiej tematyce — czytamy, !e wolno#" sumienia „zas uguje na
wzgard , bo stanowi przejaw bezbo!no#ci i jest pomys em niesmacznym"23.
Ale i wspó cze#ni nam papie!e daj* poprzez swoich teologów do
zrozumienia, !e „chrze#cijanin wyznaj*cy katolicyzm nie musi — póki !yje na
tym #wiecie, in statu viatoris — pojmowa" poszczególnych prawd wiary, lecz
przede wszystkim winien okazywa" pos usze stwo wobec doktrynalnego
autorytetu Ko#cio a"24.
To oczywiste, !e Ko#cio owi nie by aby na r k powszechna #wiadomo#"
genezy dogmatów i znajomo#" dziejów chrze#cija stwa. Waden katolik —
oprócz kardyna ów, biskupów i profesorów
159
uczelni katolickich — nie ma prawa bez specjalnej zgody czyta" publikacji
krytycznych wobec tej religii25. Trzeba w tym miejscu jeszcze raz przypomnie",
i! 29 czerwca 1910 roku katoliccy egzegeci Starego i Nowego Testamentu
musieli przysi*c, !e zaakceptuj* wszystkie decyzje papieskiej komisji biblijnej,
nie tylko wydane uprzednio, ale i te, które zostan* wydane w przysz o#ci. Tak
wi c papie! zmusi swoich teologów do z o!enia przysi gi dotycz*cej czego#, co
nie by o im jeszcze znane!
Ko#cio owi potrzeba #lepego pos usze stwa, które gwarantuje trwanie
wszelkich rz*dów dyktatorskich. To w a#nie systematycznie wpaja si wiernym.
Nic dziwnego, !e Wielki Inkwizytor z powie#ci Dostojewskiego mówi do
Chrystusa, który powróci i natychmiast zosta uj ty: „Och, przekonamy ich, i!
s* wolni tylko wtedy, gdy nam ofiarowuj* swoj* wolno#"".
Wszystkie podstawy ideowe #redniowiecznej inkwizycji pozosta y po dzi#
dzie !ywe i aktualne w Ko#ciele katolickim. Nadal istnieje #redniowieczny
trybuna inkwizycyjny, niegdy# zwany Congregatio Sanctae In uisitionis
Haereticae Pravitatis, dzi# natomiast krócej: Congregatio Sancti Officii, i
przewodzi temu zgromadzeniu sam papie!. Nie tylko usuni to z nazwy
nawi*zanie do bardzo p omiennej przesz o#ci, ale tak!e niejako uduchowiono
praktyczn* dzia alno#" inkwizytorów generalnych, co okaza o si konieczne w
obliczu upowszechnienia si o#wieceniowych my#li o poszanowaniu godno#ci
cz owieka. Mimo to w kierowanych wspó cze#nie do Watykanu petycjach
katolików wszyscy innowiercy s* okre#lani jako „nurzaj*ce si w brudzie
zwierz ta". Jeszcze dzi# wolno katolikom opowiada" si za prawem do zabijania
heretyków, zachwyca" si „b ogos awionymi p omieniami stosów" albo te!
broni" palenia kacerzy — jako „aktu !arliwej mi o#ci"26.
Jeszcze w tym stuleciu watyka ska gazeta „Osservatore Romano" uznaje
istnienie w Rzymie szko y protestanckiej za „obraz naszego Pana"27.
Jeszcze w roku 1947 madryccy studenci katoliccy napisali w ulotce, któr*
rozdawali przed spl*drowaniem anglika skiej kaplicy: „(...) my, hiszpa ska
m odzie! akademicka z roku 1947, uwa!amy si za — w pe nym tego s owa
znaczeniu — spadkobierców ducha inkwizycji"28. Inna ulotka g osi a: „Stosy
inkwizycji by yby nam milsze ni! liberalna tolerancja! Ani kroku dalej w tym
kacerstwie!"29
Jeszcze w li#cie pasterskim z lutego 1952 roku hiszpa ski kardyna
Segura stwierdza, wypowiadaj*c si o !yj*cych w jego kraju
160
protestantach, !e w przypadku konfliktu z katolikiem „kacerz" nie zashiguje na
ochron prawn*30. I jeszcze w 1953 roku dzia aj*cy w Kurii rzymskiej kardyna
Alfredo Ottaviani skonstatowa , w wypowiedzi dotycz*cej mniejszo#ci
protestanckich we W oszech i w Hiszpanii, co nast puje: „Zdaniem
prawdziwego katolika tak zwana tolerancja jest czym# niestosownym"31.
Nietzsche mia racj : „Przed rzucaniem nas w ogie powstrzymuje
dzisiejszych chrze#cijan nie ich mi o#" do innych ludzi, lecz to, !e nie maj* jak
okaza" tej mi o#ci"32.
Reformatorzy — Luter, Zwingli, a zw aszcza Kalwin — byli zreszt* tak
samo nietolerancyjni, jak katoliccy hierarchowie, i te! domagali si kary #mierci
dla heretyków33. „Z kacerzami — pisze Luter — nie potrzeba d ugo si
certowa", mo!na ich skaza", nie wys uchawszy tego, co maj* do powiedzenia. I
gdy ci gin* na stosach, wierny winien wykorzenia" z o i p awi" r ce we krwi
biskupów i papie!a, który jest diab em w przebraniu"34.
Wolter obliczy , i! 9 468 800 chrze#cijan straci o !ycie za spraw* innych
chrze#cijan — w imi wiary.
161
Rozdzia 62
ChrzeBcija<skie polowania na czarownice
Palono wszystkich, kobiety i m !czyzn, katolików i
protestantów, idiotów i uczonych, czteroletnie dzieci i
osiemdziesi cioletnie staruszki, wszystkich — bez selekcji, bez
ró!nicy — posy ano na stos i przemieniano w popió .
Teolog Niigg1
Smutniejsze bodaj ni! egzekucje heretyków s* dzieje palenia czarownic
na stosach, któr* to histori te! mo!emy tu tylko naszkicowa".
Ko&cielna wiara w duchy
Wiara w z e duchy i fataln* pot g tych!e stanowi jeden z
podstawowych elementów wszelkich religii prymitywnych.
Teolog Knopf2
Wiara w demony odgrywa a wielka rol ju! u staro!ytnych
Babilo czyków. Niewykluczone, !e podczas pobytu w Babilonii przej li j*
Wydzi. W czasach Jezusa kwit a ona, co potwierdzaj* liczne przypadki
wyp dzania demonów, o których opowiada Nowy Testament3. Ale Jezus nie
u#mierca , lecz uzdrawia ludzi rzekomo op tanych przez z e duchy. Ko#ció ich
zabija .
Chrze#cijanie przej li wiar w demony we wszystkich jej przejawach i
wypowiadali si o niej nie inaczej ni! Wydzi i poganie4, i bynajmniej nie dotyczy
to wy *cznie ludu. Jak wiadomo, egzorcyzmowanie sta o si nawet funkcj*
ko#cieln*. Ju! w czasach Nowatusa w jednej tylko rzymskiej gminie
chrze#cija skiej dzia a o pi "dziesi ciu dwóch egzorcystów5. Uwalniali oni od
z ych duchów poprzez wymienianie imienia Jezusa, modlitwy, z pomoc*
relikwi, postów, gniewnych okrzyków, bicia, przyk adania r*k, i innymi
sposobami. Egzorcyzmy tych, którzy pragn li przyj*" chrzest, powtarza y si
codziennie rano przez czterdzie#ci dni6.
162
A jednak z e duchy straszy y nada — zarówno u apologetów, jak te! u
scholastyków.
Wed ug Justyna i innych pisarzy wczesnochrze#cija skich, demony s*
owocami zwi*zków upad ych anio ów z dziewicami7. Zdaniem Tertuliana, który
nie zwa!aj*c na szyderstwa, jakie go spotyka y, utrzymywa , i! dowiód
istnienia demonów, ch tnie le!* one na powierzchni wody, bo na#laduj*
boskiego ducha, który przed stworzeniem #wiata unosi si nad wodami8. Doctor
Ecclesiae Hieronim udowodni na podstawie Biblii, !e powietrze jest pe ne
demonów. Nauczyciel Ko#cio a Augustyn nie pochwala co prawda wró!enia z
„kart Ewangelii", ale uwa!a je za lepsze ni! uciekanie si do pomocy z ych
duchów i tym ostatnim przypisywa wszelkie choroby chrze#cijan. Widzia on
pono" jakiego# demona na w asne oczy9. By te! #wi cie przekonany, !e istniej*
fauny napastuj*ce kobiety10. Ów biskup Hippony zaj* si demonami bardzo
skrupulatnie11.
Tomasz z Akwinu twierdzi, !e demony powoduj* deszcze, wichury i
podobne zjawiska. W #redniowieczu postrzegano bowiem ca * przyrod jako
splugawion* przez diab a. I w a#nie ten!e wielki Tomasz z Akwinu ze
szczególnym zapa em afirmowa wiar katolików w istnienie czarownic12.
Po stronie protestanckiej nie mniej op tany nienawi#ci* do czarownic by
Luter, który, jak wiadomo, pozostawa zwolennikiem wielu #redniowiecznych
nauk ko#cielnych i który z wiekiem popad w groteskow* wr cz psychoz w
zwi*zku z diab ami. Nie tylko odradza stanowczo k*piele pod go ym niebem,
bo szatan przemieszkuje wszak w lasach i rzekach, ale ponadto mocno wierzy
w istnienie odmie ców zwanych Wechselbalge i Kilkrópfe, b d*cych
potomstwem zwi*zków diab a z czarownicami13.
W istnienie czarownic wierzyli tak4e papie4e
W czarownice wierzono ju! w czasach przedchrze#cija skich14. Ale w
staro!ytnej Babilonii zadowalano si paleniem wizerunków, natomiast za
spraw* Ko#cio a p on y same „czarownice". Ob *ka cza wiara
#redniowiecznych chrze#cijan w istnienie diab a i zwi*zanych z nim kobiet
nasila a si w miar up ywu czasu. Nieszcz sne kobiety zacz to te! pó>niej
oskar!a" o kacerstwo i stosownie do tych oskar!e post powano.
163
Papie! Grzegorz VII, który, jak wiemy, ch tnie powo ywa si na s owa
Jeremiasza o tym, i! trzeba przekl*" ka!dego, kto nie chce miecza splami"
krwi*, napisa co prawda do swej przyjació ki i protektorki, Matyldy z Toscanii:
„Raczej uchro cie si przed zemst* Boga stosown* pokut*, ni!by#cie mieli
daremnie niczym drapie!ne zwierz ta atakowa" owe niewiasty bez winy i tym
w a#nie sprowadzi" na siebie Bo!y gniew"15. Ale niejeden z jego nast pców
uwierzy w istnienie czarownic — byli w#ród takich papie!y Innocenty VIII,
Aleksander VI, Leon X, Juliusz II, Hadrian VI16, wspó czesnych nam katolików
nie powstrzymuje to jednak przed zrzucaniem winy na „mniej wykszta cony
lud" i twierdzeniem, !e prowadzona przez Ko#ció bezustanna walka z tym
zabobonem „okaza a si nieskuteczna"17.
Grzegorz IX (1227-1241), któremu Pan Bóg pozwoli prze!y" bez ma a
sto lat, jako pierwszy spo#ród g ów Ko#cio a wyda rozkaz prze#ladowania
czarownic i za jego pontyfikatu odby si w okolicy Trewiru pierwszy proces o
czary.
Natomiast oficjaln* aprobat Ko#cio a dla polowa na czarownice
sformu owa papie! Innocenty VIII w bulli Summis desiderantes affectibus —
„bulli o czarownicach" — z 5 grudnia 1484 roku. „Nie bez wielkiego smutku —
!ali si Ojciec Nwi ty — dowiedzieli#my si niedawno, !e w niektórych
cz #ciach Górnych Niemiec, w miastach i wsiach, jest wiele osób p ci obojga,
które obcuj* ciele#nie z lubie!nymi nocnymi duchami, czarodziejskimi
sposobami, z pomoc* diab a, udaremniaj* porody niewiast, niwecz* p odno#"
zwierz*t i niszcz* owoce ziemi (...), a ponadto potrafi* uniemo!liwi"
m !czy>nie sp odzenie, niewie#cie za# wydanie dziecka na #wiat, potrafi*
przeszkadza" obojgu w spe nianiu ich ma !e skich obowi*zków". Na
zako czenie swego dekretu namiestnik Chrystusa zakaza wszystkim ludziom
— gro!*c straszliwymi karami — przeciwstawianie si zarz*dzonemu przeze
eliminowaniu czarownic. „Ktokolwiek jednak powa!y si na to, niechaj wie, !e
sprowadzi na siebie gniew Boga wszechmog*cego oraz jego #wi tych aposto ów
Piotra i Paw a"18. Takim g osem przemówi a Stolica Nwi ta, której niwinnymi
ofiarami sta o si , wed ug szacunków, dziewi " milionów ludzi19.
Dopiero gdy przypomnimy sobie, !e babilo ski w adca Hammurabi bez
ma a dwa tysi*ce lat przed nasz* er* ju! w paragrafie 2 swojego kodeksu
zagrozi #mierci* i konfiskat* mienia ka!demu, kto by bezpodstawnie oskar!y
inn* osob o czary, dopiero wówczas docenimy post p etyczny, jaki dokona si
w chrze#cija skim
164
#redniowieczu, a tak!e wielce humanitarny charakter tej epoki, któr* pewien
katolicki autor nazwa „czasem naiwno#ci i serdecznego ciep a", bo przecie!, jak
stwierdza inny katolik, „ca e !ycie" cechowa a w owej epoce „wiosenna
#wie!o#""20.
„M"ot na czarownice"
Kto nie wierzy w czary, ten dopuszcza si wielkiego kacerstwa.
M"ot na czarownice
(...) ostatni kamie budowli wznoszonej przez wiele stuleci.
J.W.R. Schmidt21
Jedynie rodzajem komentarza do „bulli o czarownicach", poprzez któr*
szale stwo polowa uzyska o niepodwa!aln* sankcj Ko#cio a, jest wydany po
raz pierwszy w roku 1489 i potem wznawiany prawie trzydziestokrotnie M"ot na
czarownice (Malleus maleficarum). Autorzy tego dzie a, wykonawcy
papieskiego polecenia, dominikanie Heinrich Kramer (Henricus Institoris) i
Jakob Sprenger, chcieli w pocz*tkowym stadium prze#ladowa z ama" opór
udzielnych ksi*!*t i biskupów. Pragn*c si lepiej uzbroi", autorzy postarali si
zawczasu o opini s awnego wtedy wydzia u teologicznego uniwersytetu w
Kolonii, ale nie wypad a ona wystarczaj*co przychylnie, sfabrykowali wi c
now* opini i ów falsyfikat zamie#cili w swym dziele jako przedmow 22. Ci
„umi owani synowie" papie!a23 fa szowali ponadto akty notarialne, a Heinrich
Institoris ledwo unikn* pobytu w wi zieniu, gdy oskar!ono go o to, !e
zdefraudowa pieni*dze uzyskane za udzielanie odpustów24.
Autorzy M"ota przeciwstawiaj* si „dawnemu mniemaniu, i! czary nie s*
niczym prawdziwym, lecz istniej* tylko w ludzkiej wyobra>ni"25. Kto by mia
w*tpliwo#ci, ten narazi by si natychmiast na podejrzenie, !e sam jest
„kacerzem" albo „czarownic*". Ci autorzy powo uj* si przy tym co rusz na
interpretowan* pod ug swoich potrzeb Bibli oraz na licznych Ojców Ko#cio a,
w#ród których pojawiaj* si postacie tak wybitne, jak Jan Chryzostom,
Augustyn, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Bonawentura i inni26, a czary
uprawiaj*, zdaniem obu dominikanów, przede wszystkim niewiasty. Kobieta
bowiem — jak wiadomo, bardzo postponowana ju! przez antyczny Ko#ció —
nie tylko jest g upsza
165
i mniej rozumie ni! m !czyzna, ale tak!e zawsze odznacza si niklejsz* wiar*.
Dowodzi tego jakoby etymologia aci skiego odpowiednika wyrazu „kobieta":
femina, który sk ada si z elementów fe i minus — fe = fides (wiara); minus =
mniej, „przeto femina = ta, która ma mniej wiary". Ale kobieta jest te! bardziej
skora do folgowania zmys om, ma o tego, umi owani synowie papie!a nie
wahaj* si stwierdzi", !e „niewiasta jest tylko niedoskona ym zwierz ciem"27.
Do takich konstatacji dochodz* obaj zakonnicy, czerpi*c ze Starego
Testamentu i pism wielu Ojców Ko#cio a — Tomasz z Akwinu uwa!a
niewiast , nie inaczej ni! wcze#niej Arystoteles, za „niewydarzonego samca"
(mas occasionatus)28 — i ko cz* swoje wywody jak nast puje: „Niewiasta jest
tedy z a z natury, rychlej bowiem traci zaufanie do swej wiary i rychlej wyrzeka
si jej, to za# stanowi podstaw uprawiania czarów"29.
Rozmiary prze&ladowa(
To szale stwo sz o z Rzymu i s u!y o papiestwu. (...) Gdy
wybuch a reformacja, nie rozpoznano i nie poniechano
szale stwa, a przeciwnie: nasili o si ono. Luteranie okazali si w
prze#ladowaniu starych kobiet jako rzekomych czarownic nawet
bardziej fanatyczni ni! dawna inkwizycja.
Wolfgang Menzel30
Waden arystokrata niemiecki nie pozwoli by na to, by jego pies
my#liwski zosta rozszarpany w taki sposób.
Jezuita Friedrich Spee31
Ogromna wi kszo#" „czarownic" pochodzi a z nizin spo ecznych,
prawdopodobnie jednak nie dlatego tak by o, !e warstwy najni!sze s* zawsze
najliczniejsze, lecz z tego powodu, i! elita spo ecze stwa potrafi a
wykorzystywa" swoje koneksje dla uchronienia si przed zarzutem uprawiania
czarów32.
Nieszcz sne kobiety bywa y cz sto w wilgotnych, zimnych i
pozbawionych jakiegokolwiek #wiat a lochach przywi*zywane do drewnianych
krzy!y albo te! przykuwano je od zewn*trz do wi ziennych murów. By y
nara!one na ataki szczurów i myszy, na wszelk* pogod , m odsze z nich tak!e
na gwa cenie przez stra!ników i duchownych. Zdarza o si — to praktykowano
166
w Lindheim w prowincji Wetterau — !e „czarownice" z ko#"mi
pogruchotanymi w czasie tortur wisia y w przeznaczonych dla nich wie!ach na
a cuchach, !e cierpia y od mrozu, g odowa y, i wreszcie sma!ono je na
wolnym ogniu33. Ale darujmy sobie szczegó owy opis ko#cielnego sadyzmu.
Ko#ció chrze#cija ski pali czarownice przez pó tysi*clecia, od XIII do
XVIII wieku. Niech pewne liczby dadz* przynajmniej ogólne poj cie o ogromie
pope nionych przez Ko#ció zbrodni.
W roku 1678 arcybiskup Salzburga kaza spali" 97 kobiet w zwi*zku z
wielk* zaraz*, jaka dotkn a byd o34. Biskup Bambergu rozkaza spali" 600
kobiet, po czym wyda zgod na publikacj Prawdziwej relacji o 600
czarownicach, która ukaza a si w 1659 roku35. Za rz*dów biskupa Wurzburga,
Adolfa, spalono 219 czarownic i magów, w#ród nich grup kanoników i
wikariuszy, 18 ch opców, którzy ucz szczali do szkó , pewn* niewidom*
dziewczyn oraz dwie siostry, jedn* dziewi cioletni*, a drug* jeszcze m odsz*36.
Za spraw* arcybiskupa Trewiru, Jana, spalono w roku 1585 tyle czarownic, !e w
dwóch miejscowo#ciach diecezji pozosta y tylko po dwie kobiety37. Bywali tacy
duchowni, którzy nawet podczas spowiedzi zmuszali swe ofiary do k amstw.
Otó! Friedrich Spee opowiada o pewnym kap anie, który towarzysz*c prawie
dwustu czarownicom przed ich #mierci* !*da od nich, by powtórzy y zeznania
z o!one podczas tortur, bo je#liby tego nie uczyni y, musia yby „zdechn*" jak
psy — bez sakramentu"38.
W niektórych miejscowo#ciach s dziowie, inkwizytorzy i spowiednicy
otrzymywali za ka!d* ofiar egzekucji premie i kolekty, dlatego te! mawiano, !e
najszybszym i naj atwiejszym sposobem na wzbogacenie si jest palenie
czarownic39. Pewien moguncki ksi*dz dziekan kaza spali" ponad 300 osób z
dwóch tylko wsi, chcia bowiem po *czy" ich ziemie ze swoj* posiad o#ci*40. W
Fuldzie dzia a skryba, który okaza si szczególnie gro>ny dla ludzi zamo!nych
— chwali si on tym, !e przez dziewi tna#cie lat pos a na stos 700 osób p ci
obojga41.
Reformacja te! niczego nie zmieni a. Przeciwnie! Najwi ksze nasilenie
prze#ladowa nast*pi o po pierwszym okresie dzia alno#ci reformatorów. Luter,
który w Wittenberdze ekskomunikowa „czarownice", pochwala palenie
„diabelskich ladacznic" z nie mniejszym zapa em ni! papie!e42. W jednym tylko
ksi stwie brunszwickim gin o pod koniec XVI wieku cz sto nawet dziesi "
czarownic dziennie43. W Quedlinburgu spalono którego# dnia 1589 roku 133
czarownice.
167
Przed tak* #mierci* nie chroni !aden wiek. W roku 1591 zgin a w
Wolfenbuttel kobieta, która liczy a sobie 106 lat44. W roku 1651 za# w #l*skim
mie#cie Zuckmantel spalono 102 osoby, w#ród których znalaz y si ma e dzieci
od roku wzwy!, jako !e ich ojcem by pono" diabe 45.
Jeszcze w wieku XVIII, kiedy to oparta na surowym przestrzeganiu
dogmatów ko#cielna prawowierno#" osi*gn a sw* kulminacj , prawdopodobnie
oko o miliona ludzi — g ównie kobiet — sta o si ofiarami procesów o czary46.
W drugiej po owie tamtego stulecia w jednym tylko westfalskim miasteczku
Lemgo w ci*gu trzech lat spalono 38 kobiet jako czarownice47.
W protestanckiej Szwecji bywa o i tak, !e palono czarownice na
podstawie dzieci cych donosów. Nwiadectwo dzieci by o nawet szczególnie
cenione, gdy! chrze#cija ski s*d móg si powo a" na pewien werset biblijny
mówi*cy o tym, i! z ust dzieci i niemowl*t pochodzi moc potrzebna do
pokonania wroga oraz tego, który pa a !*dz* odwetu48.
Koniec polowa( na czarownice
Dopiero O#wiecenie po o!y o kres udr ce kobiet i „kacerzy". Fryderyk
Wielki, który chcia , by ka!dy osi*ga zbawienie wed ug w asnego uznania, jako
pierwszy z w adców Prus zakaza stosowania tortur — przez pi "set lat
aprobowanych przez Ko#ció , przypisuj*cy sobie wy *czne prawo do orzekania
o zbawieniu.
W Berlinie ostatni proces o czary odby si w roku 1728. W Bawarii
jeszcze w roku urodzenia Goethego #ci to i spalono oskar!on* o uprawianie
czarów zakonnic Mari Renat (baronówn Songer von Monau) z klasztoru
Unterzell pod Wurzburgiem. Pó>niej za#, bo w latach 1754 i 1755 #ci to tam
jako czarownice dwie dziewczyny w wieku trzynastu i czternastu lat (t ostatni*
w mie#cie Landshut). Do ostatniego w Bawarii procesu o czary dosz o dopiero
w roku 1775 w Kempten. Ostatni* rzekom* czarownic w Europie spalono w
roku 1782, a sta o si to w szwedzkim mie#cie Glarus, i jeszcze w 1823 roku
poddano w Delden (Holandia) pewn* „czarownic " próbie wodnej.
Pierwszym,
który
publicznie
zaprotestowa
przeciw
temu
chrze#cija skiemu szale stwu, by lekarz Johann Weyer (Jan Wier), ucze
Agryppy z Nettesheimu, który to przyczyni si do obalenia filozofii
scholastycznej i sam te! przeciwstawia si
168
wierze w istnienie czarownic. Wydane w roku 1653 dzie o Weyera, De
praestigiis daemonum, które stanowi o klarown* i zarazem pe n* serdecznego
wspó czucia obron „czarownic" zosta o przez Ko#ció umieszczone na
indeksie.
Nast pcami Weyera stali si dwaj jezuici, Austriak Tanner (zm. 1632 r.)
oraz poeta Friedrich Spee (zm. 1635 r.), który — jak opowiada Leibniz —
przypisywa sw* przedwczesn* siwizn wstrz*saj*cym prze!yciom w chwilach,
kiedy towarzyszy nieszcz snym ofiarom w drodze na miejsce ka>ni49.
Zas ugi tych dwóch jezuitów s* niema e, ale nie sposób chyba uple#"
wie ca chwa y dla Ko#cio a dlatego tylko, !e po latach morderstw w#ród jego
przedstawicieli znale>li si ludzie, którzy o#mielili si zaprotestowa". Zreszt*
Spee, cz owiek niew*tpliwie szlachetny, a ponadto wybitny poeta, które dzie o
Cautio criminalis ukaza o si w roku 1631 anonimowo, nak adem protestanckiej
oficyny wydawniczej w Rinteln, pot pi tylko procesy „czarownic", natomiast
ich istnienie uzna za pewne. „Ktokolwiek chcia by poda" to w w*tpliwo#" —
pisze Spee — pope ni by bezece stwo i dowiód by, !e jest bardzo
nieroztropny"50. Ale zarazem Spee jest ewidentnie przekonany o tym, i! nie
wi cej ani!eli dwie spo#ród pi "dziesi ciu spalonych kobiet by y winne51.
Przysi ga on nawet, !e nie towarzyszy w drodze na stos !adnej oskar!onej,
któr* móg by uzna" za winn*52.
Dalej Spee przyznaje, i! w Niemczech palenie czarownic jest cz stsze ni!
w innych krajach i !e w a#nie w Rzeszy przypisuje si „czarownicom" wszelkie
nieszcz #cia, kl ski !ywio owe, choroby i inne — dla niego jest to powód, by
wstydzi" si swego niemieckiego pochodzenia i wstydzi si on tym bardziej, i!
duchowni nie przeciwstawiaj* si owym egzekucjom w !aden sposób, a
przeciwnie, „dm* w ten sam róg"53. „Trudno wprost uwierzy", !e w#ród
Niemców i zw aszcza (wstyd mi, !e musz to powiedzie") w#ród katolików tak
powszechne s* zabobon, zawi#", oszczerstwa, zniewa!anie ludzi i tak dalej".
Wed ug #wiadectwa, które pozostawi po sobie jezuita Spee, w a#nie te ujemne
zjawiska ka!* ludziom wszczyna" procesy o czary54.
Inny cz onek zakonu, do którego nale!a Spee, chcia , by wyra!aj*ca
sprzeciw Friedricha Spee wobec polowa na czarownice Cautio criminalis
znalaz a si na indeksie, natomiast genera tego zakonu by nawet skory do
wykluczenia poety z Towarzystwa Jezusowego55.
169
Jezuita Tanner, zgodny w pogl*dach z Friedrichem Spee, zosta
okrzyczany czarownikiem, a pch pod mikroskopem, która pozosta a w
spu#ci>nie po nim, uznano za jego domowego diab a, spiritus familiaris56.
Po stronie protestanckiej najwi ksze znaczenie dla zaniechania procesów
o czary mia o — prze o!one na wiele j zyków — siedemnastowieczne dzie o De
Betoverde Weereld {2wiat zaczarowany) kalwi skiego duchownego z
Niderlandów, Balthasara Bekkera (zm. 1698 r.). Z ca * energi* wyst*pi on
przeciw szale czym poczynaniom Ko#cio ów, podkre#liwszy, !e w Biblii
g ówn* rol odgrywa Bóg, diab u za# przypada rola podrz dna, gdy tymczasem
w dotychczasowym praktykowaniu wiary chrze#cija skiej by o akurat
odwrotnie. Jeszcze przed ukazaniem si ostatniego tomu 2wiata zaczarowanego
Bekker zosta decyzj* synodu odsuni ty od kap a stwa i pozbawiony
mo!liwo#ci przyjmowania komunii.
Pó>niej uporczyw* i nader skuteczn* walk z wiar* w istnienie czarownic
toczy g ównie jeden z przedstawicieli niemieckiego O#wiecenia, teoretyk prawa
i filozof Christian Thomasius (1635-1728), a s u!y o temu zw aszcza jego dzie o
Vom Verbrechen der Zauberei {O zbrodniczym uprawianiu czarów).
Wiara w diab"y i demony jeszcze nie wygas"a
Kanony, które pos u!y y za podstaw procesów o czary,
pozostaj* #wi te, s*d papie!y o mistrzach czarownic oraz o
samych czarownicach jest nadal „opini* Ko#cio a", a podr czniki
katolickiej teologii moralnej wci*! definiuj* i obja#niaj* w
szczegó ach „diabelsk* sztuk magii i czarów" tak samo, jak
uczyni by to mag babilo ski, i dlatego Ko#ció utrzymuje w
gotowo#ci swoich exorcistae, to znaczy ludzi uwalniaj*cych od
diab a.
F. Delitzsch57
Na chrze#cija skim Zachodzie stosy p on y niemal!e po wiek
dziewi tnasty, a >ród o wiary w istnienie czarownic, którym jest na wskro#
poga ska wiara w diab y i demony, nie znikn o. Zw aszcza katolicyzm
kultywuje wci*! niema o form i formu zabobonnego egzorcyzmowania 58,
mimo !e — jak zapewnia nas pewien jezuita — Ko#ció okaza si „mi osierny,
wyrozumia y i bardzo cierpliwy", kiedy k ad kres ob dnemu uprawianiu
czarów59.
170
W ka!de niedzielne przedpo udnie katoliccy duchowni pozbawiaj* wod ,
z której (przy u!yciu soli!) sporz*dzaj* wod #wi con*, demonicznych mocy i
czyni* t ciecz nosicielk* mocy boskich. Równie! cz sto powtarzany przez
kap ana w czasie mszy znak krzy!a jest sposobem obrony przed z ymi duchami.
Po ka!dej mszy kap an odmawia ponadto modlitw s u!*c* odp dzaniu
demonów.
Trzeba tu doda", !e w licznych ko#cio ach katolickich w a#ciwy obrz d
chrztu jest poprzedzany wyp dzeniem z noworodka „wszelkich nieczystych
duchów", bo przecie! za spraw* grzechu pierworodnego diabe zdoby w adz
nad tymi dzie"mi60. Teolog Julius Gross napisa niedawno, !e „na w asne uszy"
s ysza zapewnienie pewnego ksi dza z wielkiego miasta, i! za ka!dym razem,
gdy udziela chrztu, rozpoznaje on bardzo dok adnie moment, w którym diabe
opuszcza dziecko61.
Nwiece po#wi cane 2 lutego, w dniu Matki Boskiej Gromnicznej, albo
przy innych okazjach, te! dzia aj* odstraszaj*co na demony; podobne jest
dzia anie kadzid a, którego u!ywanie by o pocz*tkowo surowo zakazane przez
Ko#ció , a które od IV stulecia wykorzystywano bardzo cz sto; dotyczy to tak!e
bicia w dzwony, charakterystycznego ju! dla kultów najdawniejszych62; prócz
tego w Ko#ciele katolickim dzwony s* myte wod* po#wi con* przez biskupa,
nast pnie za# namaszczane: od zewn*trz siedem razy olejem, wewn*trz
natomiast czterokrotnie krzy!mem, a w czasie wojen Ko#ció godzi si na to, by
z dzwonów produkowano kule armatnie.
Ta ostatnia uwaga pozwala nam przej#" do ko cz*cej ksi g cz #ci
czwartej.
171
4
STOSUNEK DO WOJNY
Rozdzia 63
Pacyfizm Jezusa i wybiegi KoBcio a
Szokuj*ca jest konstatacja, i! poj cie dozwolonej obrony
koniecznej — stanowi*ce podstaw tradycyjnego my#lenia o
walce zbrojnej — nie znajduje oparcia w Biblii, i !e nawet w
Nowym Testamencie nie ma w ogóle mowy o obronie
koniecznej. Nie sposób wskaza" !adnego tekstu, który
dopuszczaln* obron
jednoznacznie usprawiedliwia —
przeciwnie, Jezus Chrystus wykluczy j*.
Teolog Lasserre1
Nowy Testament wyda
wyrok na
nowotestamentowa nie ma dla niej pob a!ania.
Teolog MacGregoi2
wojn :
etyka
Pogl d Jezusa biblijnego
Nie znamy !adnych jednoznacznych s ów Jezusa o wojnie, co wynika
zapewne z jego konkretnej sytuacji. W Imperium Rzymskim nie istnia
powszechny obowi*zek s u!by wojskowej. Liczebno#" wojsk by a znikoma w
porównaniu z liczb* ludno#ci. Ponadto — i to jest najistotniejsze — !adnego
Wyda nie wolno by o zmusza" do s u!by w armii rzymskiej. Zgo a
nieprawdopodobne wydaje si te! powo anie któregokolwiek z uczniów Jezusa
do wojska Heroda Antypasa czy jego brata Filipa albo do jerozolimskiej policji
#wi*tynnej3.
Mimo !e nie ma !adnej wypowiedzi Jezusa, która dotyczy aby problemu
wojny, to jednak odrzuca on wszelkie formy przemocy.
Taki wniosek sugeruje ju! — po#rednio — jego przykazanie mi o#ci
bli>niego. Bli>nim jest bowiem dla niego nie tylko osoba tej samej narodowo#ci
czy wspó wyznawca, lecz ka!dy, kto cierpi niedostatek czy potrzebuje pomocy4,
jak poucza nas przypowie#" o mi osiernym Samarytaninie, tym bardziej
sugestywna,
172
!e podówczas Wydzi i Samarytanie darzyli siebie nawzajem zaciek *
nienawi#ci*. Ale i wtedy, gdy Pi at kaza wymordowa" ziomków Jezusa, ten nie
nawo uje do zemsty, natomiast zach ca do nawrócenia si : „(...) je#li si nie
nawrócicie, wszyscy tak samo zginiecie"5.
Bli>nim jest dla Jezusa tak!e wróg. Jak wiemy, Jezus domaga si , by nie
tylko bez !adnego sprzeciwu przyjmowano z o, lecz ponadto odp acano za nie d
o b r e m, i or duje za takim post powaniem, formu uj*c antytezy #wiadcz*ce o
tym, i! jest przekonany o s uszno#ci tego, co g osi, a zarazem wyra>nie
polemiczne wobec starotestamentowego postulatu zemsty. „S yszeli#cie, !e
powiedziano: Oko za oko i z*b za z*b! A Ja wam powiadam: Nie stawiajcie
oporu z emu: lecz je#li ci kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi!
Temu, kto chce prawowa" si z tob* i wzi*" twoj* szat , odst*p i p aszcz!"6
Nakaz mi o#ci do nieprzyjació jest nieograniczony. Jezus synoptyczny
opowiada si za heroizmem tolerancji, nie za# za heroizmem towarzysz*cym
manifestowaniu w asnej si y. Jezus nakazuje ca kowite st umienie w sobie ch ci
odwetu, zupe n* rezygnacj ze stawiania oporu. W rozumieniu Jezusa nie ma
!adnej zas ugi ten, kto za mi o#" odp aca mi o#ci*. „Czy! i celnicy tego nie
czyni*? I je#li pozdrawiacie tylko swych braci, có! szczególnego czynicie?"7
Wspó czesna katolicka teologia moralna uczy czego# diametralnie
przeciwnego: „Tak jak w sprawach czysto ludzkich powinni#my dawa"
pierwsze stwo krewnym, tak w sprawach politycznych trzeba nad innych ludzi
przedk ada" wspó obywateli, a w sytuacjach wojennych — towarzyszy broni"8.
Kto potrafi w swym my#leniu zdoby" si na obiektywizm, ten dostrze!e
równie!, i! pot pienie wojny zawarte jest w przykazaniu „Nie zabijaj"9. Jak
wiadomo, powo uj*c si na ów zakaz zabijania, Ko#ció zabrania tak!e
samobójstw, chocia! nie ma takiego zakazu w !adnej cz #ci Nowego
Testamentu! Skoro jednak przykazanie „Nie zabijaj" implicite przeciwstawia si
samobójstwom, to czy! nie stanowi ono tym bardziej pot pienia wojny? Spo#ród
przykaza , których przestrzeganie — jak wyja#nia Jezus — zapewnia !ycie
wieczne, zakaz zabijania zostaje wymieniony na pierwszym miejscu10. Ale czy
to mo!liwe, by Jezus, w co ka!e nam wierzy" Ko#ció , zabroni mordu
pojedynczego, na ma * skal , natomiast pozwoli na powszechne zabijanie si w
czasie wojny, a wi c na wielk* skal ?
173
Wszyscy ci teologowie, których sta" na rzeczow* interpretacj ,
podkre#laj*, i! ewangeliczne przykazania obowi*zuj* bezwarunkowo. Wed ug
ich wyk adni, ca kowicie zgodnej z tekstem biblijnym, chrze#cijaninowi nie
wolno zabi": ani osobistego nieprzyjaciela, ani zbrodniarza, ani te! wroga
danego narodu czy danej religii11. Nawet tacy spo#ród teologów, którzy sami nie
byli bynajmniej pacyfistami, lecz bronili udzia u chrze#cijan w wojnie — na
przyk ad Windisch albo Harnack — przyznaj*, !e pot pienie wojny we
wszystkich jej postaciach jest jedyn* postaw* zgodn* z duchem Kazania na
Górze12.
Wybiegi Ko&cio"a
Podwójnej moralno#ci — innej dla jednostek, innej dla narodów,
pa stw, m !ów stanu — z Jezusowych przykaza wyprowadzi"
nie sposób, ani te! nie uzasadniaj* one rozlu>nienia obyczajów
ogó u ludzi i narzucenia surowszych obyczajów ksi !om oraz
cz onkom zakonów.
Heinrich Ackermann13
Obro cy Ko#cio a, który przez pó tora tysi*clecia wymordowa miliony
ludzi, nie wzdragaj* si oczywi#cie przed !adnymi argumentami s u!*cymi
zbagatelizowaniu absolutnego charakteru, jakim odznacza si ewangeliczny
pacyfizm. Na wszelkie mo!liwe opaczne sposoby interpretuj* oni sprzeczne z
ich pogl*dami wersety Biblii; bior*c dos ownie przydatne im s owa, podkre#laj*
oni orientaln* kwiecisto#" wypowiedzi, nadmiar ozdobników, przesad . Wiedz*
jednak, !e interpretacje pod ug dos ownego brzmienia danych wersetów
wykracza yby poza intencje Jezusa. Stwierdzaj* zatem, !e nie nale!y niczego
doprowadza" do absurdu, bo doprowadzi oby to do anarchii. By oby to
równoznaczne z daniem powodu do obrazy, i tak dalej, i tak dalej14.
A konkretnie wskazuje si na przyk ad, i! sam Jezus pos u!y si wizj*
wojny i przelewania krwi. Czy! jednak fakt pos u!enia si wizj* jakiego#
zjawiska pozwala na wyci*gni cie wniosku, i! dane zjawisko zosta o tym
samym usankcjonowane? W jednej z Jezusowych przypowie#ci jest przecie!
tak!e mowa o pl*drowaniu, a nikt nie dopatruje si tam usprawiedliwienia
grabie!y. W obu przypadkach wyst puje paraboliczno#" i tylko ona — jeden z
ewangelistów pisze wszak expressis verbis: „(...) mówi im w
przypowie#ciach"15.
174
Albo te! przytacza si Jezusow* wzmiank o bojach, które musz*
nast*pi"16, przemilczaj*c jednak to, i! Jezus nie usprawiedliwia tu konfliktów
zbrojnych na tle religijnym ani !adnych innych rzezi, lecz mówi o wojnach
maj*cych poprzedzi" koniec #wiata jako o „pocz*tku bole#ci", to znaczy
pocz*tku Bo!ego s*du.
Teologowie Ko#cio a powo uj* si poza tym na wyp dzenie przez Jezusa
handlarzy ze Nwi*tyni, przy czym przedk adaj* nad wszystkie inne wersj
johannejsk* ze s owami psalmisty: „Gorliwo#" o dom Twój poch onie Mnie", w
której, co wi cej, Jezus pos uguje si biczem17, narz dziem nie wspomnianym
przez !adnego ze starszych ewangelistów. Jest to zreszt* oczywiste, !e
pojedynczy cz owiek nie zdo a by przep dzi" t umu, zastosowawszy sam* tylko
przemoc f i z y c z n *, ale dokona by tego raczej dzi ki oddzia ywaniu swej
osobowo#ci, nie mówi*c ju! o tym, i! ów fakt wyp dzenia bankierów i
przekupniów ze Nwi*tyni — zapewne wydedukowany z ksi*g Jeremiasza (7, 11)
oraz Izajasza (56, 7) — prawdopodobnie w ogóle nie zaistnia 18.
Tak czy inaczej, wnioski, jakie ze wyci*gni to, s* diametralnie
sprzeczne z g ównym przykazaniem Jezusa. I nawet ewangelia Jana nie
opowiada o !adnym mordzie pope nionym przez Jezusa. A od usuni cia ludzi ze
Nwi*tyni, bez rozlewu krwi, jest jeszcze daleka droga do stosów inkwizycji i
chrze#cija skich wojen religijnych. Ów wyczyn Jezusa nie przydaje si
zw aszcza jako usprawiedliwienie wojny obronnej, aprobowanej przez Ko#ció
obrony koniecznej. Bo przecie! Jezus nie zosta zaatakowany, on sam by
„agresorem"19.
Ko#cielni uczeni przypominaj* i to, i! Jezus chwali pewnego
zawodowego !o nierza, setnika z Kafarnaum — tyle !e nie za jego profesj 20.
„Ów setnik — pisze jeden z tych teologów, którzy propaguj* s u!b wojskow*
— jest mu równie mi y, jak dowolny cz owiek innego stanu czy zawodu, i
Jezusa nie razi to, i! zetkn* si z wojakiem; uwa!a, !e ma do czynienia z
cz owiekiem, który potrzebuje ode pomocy"21. Ale, ca kiem abstrahuj*c od
faktu, !e w ówczesnej Palestynie !o nierze byli tylko i po prostu policjantami,
oraz od tego, i! teologia krytyczna uznaje ow* scen uzdrowienia na odleg o#"
za niehistoryczn*, nie sposób si tu doczyta" jakiejkolwiek pochwa y
!o nierskiej profesji. Dla Jezusa — czy te! dla narratora legendy — jest to bez
znaczenia, !e tamten cz owiek okaza si setnikiem. Znalaz si on w trudnej
sytuacji i Jezus pomaga mu. Ale czy! dlatego mo!emy go uwa!a"
175
za przyjaciela owego !o nierza i zwolennika wojny, o której tutaj w ogóle nie
ma mowy?
Do wykazania s abo#ci tego argumentum e silentio niech pos u!y tak!e
nast puj*ca refleksja. W tym samy rozdziale, w którym — u Yukasza — Jezus
chwali setnika, wyra!a on swe uznanie dla jawnogrzesznicy22. Czy!by tym
samym pochwali jej profesj ?
Nawet ze s ów: „(...) wszyscy, którzy za miecz chwytaj*, od miecza
23
gin*" wywnioskowuje Ko#ció czasem dopuszczalno#" wojny obronnej, jako
!e agresor mo!e pono" zgin*" tylko od miecza ofiary ataku. A przy tym pomija
si s owa wcze#niejsze: „Schowaj miecz swój do pochwy (...)". By to bowiem
miecz obro cy! Tak wi c zosta o tu przez Jezusa wypowiedziane, zgodne z
innymi jego s owami przekazanymi w ewangeliach, pot pienie równie! — i
w a#nie — obrony.
W tym kontek#cie przytacza si te! ch tnie logion zapisany przez
Mateusza: „Nie przyszed em przynie#" pokoju, ale miecz", którego
odpowiednikiem s* Yukaszowe wersety o „roz amie" i „rozdwojeniu w jednym
domu"24. Ale i u Mateusza owo stwierdzenie Jezusa nie stanowi bynajmniej
legitymizacji wojny, nie wyra!a zgody na zabijanie, lecz mówi — jak wskazuje
dalszy ci*g danego passusu — o niezgodzie w rodzinach. Miecz jest tu
symbolem kaznodziejskiego zapa u, którego skutkiem bywa obrócenie wniwecz
jedno#ci duchowej ludzi sobie najbli!szych.
Prawdopodobnie jednak te s owa, których Marek nie przytacza i które u
Yukasza brzmi* inaczej, nie zosta y w ogóle wypowiedziane przez Jezusa, lecz
zaczerpni te z wersetu 7, 6 Ksi gi Micheasza. Niew*tpliwie s* one sprzeczne z
Jezusowym nakazem mi o#ci. Bo jak!e tu pogodzi" z owym przykazaniem
zapowied> niezgody mi dzy najbli!szymi sobie lud>mi, wyst*pienia dzieci
przeciwko rodzicom i rodziców przeciw dzieciom? Czy to mo!liwe, by Jezus
(Bo!e uchowaj!) pochwala albo sugerowa taki roz am — ten Jezus, który
jednoznacznie uznaje przykazanie mi o#ci bli>niego za równe rang* przykazaniu
mi o#ci do Boga? Tamte s owa zosta y najprawdopodobniej sformu owane
dopiero wówczas, gdy oskar!ano chrze#cijan o to, i! siej* niezgod i nienawi#"
w rodzinach, przy czym istotny jest i ten fakt, !e powi*zano je bezpo#rednio z
— ponad wszelk* w*tpliwo#" nieautentycznym — nast puj*cym logionem:
„Kto nie bierze swego krzy!a, a idzie za Mn*, nie jest Mnie godzien"25. Otó!
podobna wypowied> Jezusa by aby ca kowicie niezrozumia a dla jego
s uchaczy, poniewa! metaforyczne wykorzystanie symbolu krzy!a stanowi
176
antycypacj ukrzy!owania Jezusa, a na t metafor mog aby si zdoby" tylko
gmina #wiadoma faktu Jezusowej #mierci na krzy!u i jedynie taka gmina
potrafi aby ów metaforyczny sens zrozumie".
Chrystusowy Ko#ció nie waha si te! pomniejsza" znaczenia faktu, i!
Jezus g osi mi o#" nieprzyjació 26 — utrzymuje si , !e to ostatnie s owo
dotyczy tylko wrogów osobistych. W greckim tek#cie rzeczywi#cie wyst puje
wyraz echthros, oznaczaj*cy osobistego wroga, nie za# polemios, co odnosi oby
si do nieprzyjaciela, z którym prowadzi si wojn . Ale ludzie Ko#cio a
przemilczaj* przy tym t okoliczno#", !e wyraz polemios w ogóle si nie
pojawia w Nowym Testamencie, s owo echthros bowiem dotyczy i wroga
osobistego, i nieprzyjaciela ca ego pa stwa.
Nawet werset mówi*cy o tym, !e nie powinno si rzeczy #wi tych dawa"
psom ani te! rzuca" pere przed wieprze, jest przez chrze#cijan wykorzystywany
jako usprawiedliwienie przemocy. Oto w pewnej ksi*!ce z roku 1917 (!),
traktuj*cej o etyce Jezusa, czytamy: „Nie !*da si od nas jednak, aby#my
pozwolili na to, by «psy i wieprze» po prostu nas rozszarpa y"27. „Psy i wieprze"
z tamtych czasów to w pierwszej kolejno#ci zachodni s*siedzi chrze#cija skich
Niemców, dzisiaj s* to pewno g ównie s*siedzi wschodni, a kiedy# by" mo!e ci
z zachodu Europy znowu zas u!* sobie na takie epitety.
Równie! opowie#" o kontaktach Jana Chrzciciela, rzekomego „prekursora
Jezusa", z !o nierzami przydawa a si teologom, którzy podczas pierwszej
wojny #wiatowej uprawiali propagand militarystyczn*28. Wcze#niej pochwa y
!o nierskiej profesji przez Chrzciciela dopatrzy si w owej opowie#ci Luter. Ale
Jan Chrzciciel reaguje na pytanie !o nierzy o to, jak powinni post powa",
zaleceniem, by wobec nikogo nie dopuszczali si przemocy ani bezprawia i by
zadowalali si swoim !o dem, zaleceniem, które oznacza, i! tylko w czasie
pokoju wolno by" !o nierzem.
Bardzo prawdopodobne jest wszak!e to, !e Jan Chrzciciel takich s ów
wcale nie wypowiedzia , i pewno nie wysz y one tak!e z gminy pierwotnej,
która s u!by wojskowej nie akceptowa a w ogóle. Teolog Bultmann stwierdza
nie bez pewnej ironii, !e mamy tu do czynienia z wypowiedzi* nadaj*c* si do
katechizmu, „naiwnie w o!on* w usta Janowi Chrzcicielowi, tak jakby !o nierze
pielgrzymowali do niego"29.
Ko#cielni or downicy pokoju wiedz* jednak i to, !e Jezus dopuszcza, jak
zapewniaj*, nawet zabijanie, o ile nie towarzysz* mu gniew i nienawi#".
„Chrze#cija ski !o nierz, który mierzy
177
w nieprzyjaciela, musi by" prawdziwie dobry i sprawiedliwy" — pisz* oni. A
oto inny cytat: „Pod ug Jezusowego przykazania, chrze#cijanin musi mi owa"
swoich nieprzyjació i modli" si za nich. Ale mi o#" i modlitwa nie wykluczaj*
bynajmniej zranienia czy nawet zabicia nieprzyjaciela"30. Bardzo dobrze
zareagowa na takie chrze#cija skie zabijanie bez gniewu i nienawi#ci teolog
Lasserre: „Je#liby#my tak w a#nie odnie#li si do m*k zadawanych w
O#wi cimiu i w Ravensbriick, do zrzucenia na Hiroszim bomby atomowej,
wówczas owe fakty okaza yby si wzorcami chrze#cija skiej moralno#ci"31.
I wreszcie zwróci" trzeba uwag na to, i! ju! od czasów Augustyna32
Ko#ció ze szczególnym upodobaniem interpretuje jako usprawiedliwienie
wojny ewangeliczne s owa o „nale!nej cz #ci", mimo !e w danym rozdziale
ewangelii mowa jest tylko o p aceniu podatku i nie chodzi tu nawet o wszelkie
podatki, a jedynie o pog ówne, które budzi o u Wydów szczególn* niech ",
odk*d zacz* dzia a" Judasz Galilejczyk i odk*d powsta o stronnictwo zelotów33.
Nie zostaje tutaj bynajmniej poruszony problem, czy w ogóle nale!y p aci"
cesarzowi podatek.
Zastanówmy si nad ow* sytuacj*. Faryzeusze pytaj* Jezusa, czy wolno
p aci" podatek cesarzowi, i jest to pytanie podst pne, na które oczekuj* oni
jednoznacznej odpowiedzi: „tak" albo „nie". W przypadku potwierdzenia Jezus
oka!e si wrogiem swego narodu, a je#li odpowie przecz*co, to zostanie uznany
za buntownika. Jezus rozpoznaje intencje faryzeuszy, ka!e przynie#" sobie
denara i pyta czyj jest obraz i napis. Tamci odpowiadaj*: „Cezara." I wówczas
Jezus mówi: „Oddajcie wi c Cezarowi to, co nale!y do Cezara, a Bogu to, co
nale!y do Boga"34.
Ta ch tnie cytowana i cz sto (zapewne #wiadomie) interpretowana
opacznie sentencja, któr* Jezus zr cznie unika zastawionych na side , ma
wyra>nie ironiczny wyd>wi k35. Nie zawiera ona jednak ani s owa o szacunku
dla pa stwa ani te! nie usprawiedliwia ona prowadzenia wojen. Autorytatywni
teologowie dopatruj* si tutaj natomiast sprzeciwu wobec mieszania ze sob*
dwóch dziedzin !ycia, deklaracji wskazuj*cej na potrzeb pojmowania cesarza i
Boga jako dwóch odr bnych w adców, oraz nawet po#redniej degradacji
Rzymu36.
W !adnym miejscu Nowego Testamentu nie znajdziemy nakazu
kolaboracji z pa stwem. Co znamienne, najdawniejsi chrze#cijanie nie powo uj*
si te! nigdy na s owa o „nale!nej cz #ci", kiedy poruszaj* temat pa stwa37.
Je#li jednak chcieliby#my z tych
178
s ów wydedukowa" jaki# obowi*zek poddanego, to nie mogliby#my — co
trafnie uzasadnia badacz Nowego Testamentu, teolog MacGregor — za o!y", !e
chodzi tu o obowi*zek noszenia broni dla utrzymania niepodleg o#ci pa stwa,
lecz jedynym obowi*zkiem, który tutaj zostaje wskazany, jest konieczno#"
podporz*dkowania si niepo!*danej dyktaturze38, gdy! taka w a#nie by a w
czasach Jezusa sytuacja Wydów pod w adz* Rzymian.
Zanim omówimy stosunek dawnego Ko#cio a do wojny i s u!by
wojskowej oraz do kary #mierci, przedstawimy pokrótce stosunek chrze#cijan z
czasów przedkonstanty skich do pa stwa jako takiego.
179
Rozdzia 64
Stosunek chrzeBcijan przedkonstanty<skich do pa<stwa
Jezus a pa(stwo
O pa stwie nie ma mowy.
Teolog Troeltsch1
Jezus biblijny nie jest zainteresowany polityk*. Pa stwo to dla niego
civitas diaboli — obszar w adzy diab a2. Wed ug Jezusa, rz*dz*cy panuj* nad
narodami dzi ki przemocy, ujarzmiaj* nacje, narzucaj* im swoj* wol i jeszcze
ka!* si nazywa" „dobroczy cami"3. Dlatego te! nic nie obchodz* Jezusa ani
potentaci sprawuj*cy w adz w Rzymie, ani Herod, w adca jego w asnego kraju,
Herod, którego stolica, Tyberiada, nie zosta a w !adnej ewangelii nawet
wymieniona z nazwy. Nie wyst puje w ewangeliach tak!e s owo po"iteia4 i nie
ma w nich istotnych my#li o strukturze chrze#cija skiego spo ecze stwa, chyba
!e uznamy za wa!ne znane s owa o tym, i! ktokolwiek chcia by by" pierwszym,
musia by sta" si s ug* wszystkich pozosta ych ludzi, ale te s owa nie pos u!y y
!adnej spo eczno#ci chrze#cija skiej za wytyczn*. Zreszt* ogólnie bior*c, Jezus
proklamuje tak* koegzystencj w obr bie wspólnot ludzkich, która nie wymaga
uregulowa prawnych, a pozwalaj* nam na tak sformu owany wniosek zarówno
jego pryncypialna awersja do sk adania przysi*g, jak te! jego przykazanie, by
nie przeciwstawia" si z u5.
Równie! !ycie zawodowe i rodzinne, a wi c formy egzystencji maj*ce
#cis y zwi*zek z istnieniem pa stwa i ju! niebawem dla chrze#cijan bardzo
wa!ne, znacz* dla Jezusa niewiele. Nie dba on zupe nie o zaspokojenie potrzeb
!ycia codziennego. Obce mu s* planowanie, rozs*dna kalkulacja, etyka
zawodowa. G osi on, i! nie trzeba troszczy" si o to, jak minie nast pny dzie ,
i! nie trzeba mówi": „Co b dziemy je#"? co b dziemy pi"? czym b dziemy si
przyodziewa"? Bo o to wszystko poganie zabiegaj*"6. Podczas gdy rabini !ywili
wielki szacunek dla pracy, Jezus uznaje tylko jej niezb dno#" jako sposobu na
zaspokojenie potrzeb !yciowych. Sama w sobie nie ma ona !adnej warto#ci
moralnej7.
180
Niezbyt wielk* wag przywi*zuje on tak!e do tego, co dobre w !yciu
codziennym8.
I wreszcie sam Jezus biblijny w ogóle nie d*!y do w adzy ani te! nie
przejawia patriotyzmu. Chocia! Jezus wychowa si w religii ewidentnie
narodowej, !adnym s owem nie afirmuje on szowinistycznych niemal!e nadziei
swego narodu. Nie jest dla równie! interesuj*cy ruch zelotów, „zapale ców",
którzy akurat wtedy prowadzili w Galilei gor*czkow* dzia alno#" skierowan*
przeciw rzymskiemu panowaniu i którzy posiadali w swych szeregach licznych
proroków i takich ludzi, co pretendowali do roli Mesjaszów. Jezus dystansuje si
w stosunku do wszelkich nami tno#ci i instynktów nacjonalistycznych. Nie chce
by" Mesjaszem politycznym, wojuj*cym apokaliptykiem. Nie zale!y mu na tym,
by Wydzi z diaspory powrócili do Ziemi Nwi tej, nie d*!y do restytucji królestwa
Dawidowego, nie chodzi mu o to, !eby lud Izraela zapanowa nad ca ym
#wiatem. Gdy lud chce go za króla, on ucieka. A kiedy w drodze z Góry Oliwnej
do Jerozolimy Jezus s yszy, !e ludzie wo aj* „Hosanna" — co by o zapewne
demonstracj* wy *cznie polityczn* — reaguje on gestem ewidentnie
apolitycznym. Dosiada os a i w ten sposób, #wiadomie przeciwstawiaj*c siebie
je!d!*cym konno, usposobionym wojowniczo w adcom #wiata, manifestuj*c to,
!e jest królem pokoju, nieskorym do prowadzenia wojen i stosowania
przemocy9.
Ma o to jednak prawdopodobne, !eby biblijna opowie#" o wje>dzie do
Jerozolimy stanowi a relacj z autentycznego wydarzenia. Zosta a ona
przypuszczalnie zaczerpni ta z tekstu proroka Zachariasza10, jak te! z zawartej
w jednej z Ksi*g Królewskich opowie#ci o uroczystym wje>dzie monarchy.
Otó! ju! u Zachariasza znajdujemy owo zwierz , os a, który przez Mateusza
zostaje zast*piony dwoma, co jest kuriozalne i co #wiadczy o niezrozumieniu
hebrajskiego paralelizmu membrorum. U Zachariasza wyst puj* ponadto
motywy wjazdu i okazania czci: „Raduj si wielce, Córo Syjonu, wo aj rado#nie,
Córo Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie (...)"n.
181
Nienawi&O najdawniejszych chrze&cijan do pa(stwa
Tak wi c natykamy si wsz dzie na radykaln* negacj . Nigdy nie
posta a w g owach chrze#cijan my#l o pozytywnym
wspó tworzeniu pa stwowo#ci.
Teolog Weinel12
Na pytanie o pochodzenie w adzy cesarza odpowiada si tak oto:
da mu j* szatan i wszystko, co czyni* cesarz i pa stwo, jest
czynione w s u!bie szatana.
Teolog Knopf13
Najdawniejsi chrze#cijanie na ogó odnosili si wrogo albo z rezerw* do
pa stwa, albo przynajmniej okazywali zadziwiaj*c* oboj tno#"14. Niemal!e
powszechnie wierzyli oni w to, !e w adza cesarska pochodzi od szatana. W
Apokalipsie, pierwszym #wi tym pi#mie chrze#cijan po#ród ksi*g Nowego
Testamentu, pa stwo zosta o nazwane ohydnym zwierz ciem, które wynurza si
z morza, „Wielk* Nierz*dnic*", „Macierz* nierz*dnic i obrzydliwo#ci ziemi",
jawi si ono jako przyczyna i kulminacja wszelkiej brutalno#ci, perwersji,
ba wochwalstwa, uciele#nienie bezbo!no#ci15.
T ewidentn* niech " do pa stwa podziela y szerokie kr gi chrze#cijan16.
Jeszcze bardziej fanatycznym przejawem owej niech ci sta a si chrze#cija ska
sybillistyka — zreszt* b d*ca tylko na#ladowaniem i kontynuacj* poga skiej
literatury wieszcz*cej — zainicjowana w po owie II wieku i wynik a w a#nie z
nienawi#ci do Rzymu, potem za# cytowana przez wielu Ojców Ko#cio a17. W III
wieku tak!e jeden z uczniów Ireneusza, biskup Rzymu i doctor Ecclesiae
Hipolit, dopatruje si w pa stwie poprzednika antychrysta oraz przeciwie stwa
królestwa Jezusowego. Przy tym Hipolit by autentycznie umiarkowanym i
nawo uj*cym do rozs*dku rzecznikiem chrze#cijan wrogo usposobionych do
pa stwa18.
Ale i w IV stuleciu zwalcza Ojciec Ko#cio a Laktancjusz takimi oto
trafnymi, cycero skimi z ducha, s owami nacjonalizm i patriotyzm: „Czym!e s*
«korzy#ci ojczyzny», je#li nie stratami innego pa stwa czy narodu? — rozszerza
si w asne terytorium, przemoc* odbieraj*c ziemie innym, pomna!a si
bogactwo i zwi ksza dochody pa stwa. Nie s* to wszak cnoty, lecz niweczenie
cnót. Unicestwia si bowiem nade wszystko wi > mi dzy lud>mi, wniwecz
obraca si
uczciwo#", szacunek dla cudzego maj*tku i wreszcie
sprawiedliwo#"... Bo jak!e móg by by"
182
sprawiedliwy ten, kto szkodzi, kto nienawidzi, kto zagrabia, kto zabija? Ale
czyni* to wszystko ci, którzy chc* przysporzy" korzy#ci swojej ojczy>nie"19.
Orientacja afirmuj ca pa(stwo
Jednak!e podobnie jak we wszystkich niemal!e kwestiach
fundamentalnych, równie! w przypadku stosunku do pa stwa ukszta towa si w
staro!ytnym chrze#cija stwie, i to od najdawniejszych czasów, podzia na dwie
orientacje. Pomimo tego bowiem, i! wi kszo#" chrze#cijan postrzega a
imperium jako pa stwo opanowane przez diab a, w cesarzu za# widzia a owa
wi kszo#" namiestnika szatana, to jednak znalaz y si niebawem ma e
#rodowiska chrze#cija skich sympatyków w adzy #wieckiej, którzy przypisywali
tej!e w adzy pochodzenie boskie i którym cesarz jawi si jako Bo!y
pe nomocnik. T ca kiem odmienn* kwalifikacj pa stwa zainicjowa ju! Pawe .
Wszystkie jego wskazania w tej materii okazuj* si nowe, gdy porównujemy je
z nauk* Jezusa.
Oczekiwanie rych ego ko ca #wiata czyni o Paw a pocz*tkowo
cz owiekiem nie zainteresowanym sprawami doczesnymi (t. I, s. 224 i nast.).
Ale gdy Pan si nie pojawi , gminy za# stawa y si coraz liczniejsze, ów aposto
przesta wpatrywa" si w ob oki, gdzie spodziewa si ujrze" Jezusa, i
przeorientowa swoj* nauk tak, by by o w niej wi cej tre#ci dotycz*cych #wiata
ziemskiego20.
Brzemienne w skutki okaza y si ju! nawet Paw owe zalecenia odnosz*ce
si do rodziny i !ycia zawodowego, które to sfery ludzkiej egzystencji Jezus
niejednokrotnie deprecjonuje — dlatego w a#nie Pawe orientuje si g ównie na
etyczne idea y poga stwa. Wszystkie jego rejestry grzechów i zas ug, wszystkie
wyliczenia obowi*zków wynikaj*cych z przynale!no#ci do danego stanu21,
pochodz* z etyki poga skiej i po cz #ci z tradycji judaistycznej. Ju! Celsus
napisa o chrze#cija skiej etyce, i! jest „tak*, jak u innych filozofów (!), nie za#
nauk* godn* poznania ani te! now*"22.
Diametralnym przeciwie stwem Jezusowego zakazu procesowania si ,
zakazu dezawuuj*cego ca * praktyk prawn*, jest przyzwolenie na to, które
odnajdujemy u Paw a. O tym, !e Jezus przywi*zywa wielk* wag do swej
negacji procesów i przysi*g, #wiadczy jego podkre#lenie, i! nie nale!y w ogóle
przysi ga", „ani na niebo"23. Jezusowy zakaz przysi gania ma charakter
183
totalny i ca kowicie pokrywa si z zakazem przysi gania, który istnia u
esse czyków24. Podczas gdy Jezus pyta, czy zosta postawiony ponad ludzi jako
s dzia, arbiter, podczas gdy naucza, !e trzeba odda" i p aszcz temu, kto chce si
prawowa" i wzi*" szat , Pawe przestrzega tylko przed udawaniem si do
s dziów poga skich25. Ale ju! w III wieku gminy chrze#cija skie
niejednokrotnie rozstrzyga y swoje spory przed s*dami pa stwowymi. Pó>niej
za# ju! tylko nieliczne sekty — na przyk ad socynianie czy zw aszcza Bracia
Czescy — traktowa y powa!nie pauli ski zakaz procesowania si przed s*dami
#wieckimi, a zawieraj*cy ow* przestrog passus Nowego Testamentu poszed
dzi# w niemal!e zupe ne zapomnienie26, podobnie jak nie pami ta si o
rygorystycznej nauce Jezusa.
Tym skwapliwiej przestrzegano innych przykaza Paw a, zw aszcza
szacunku dla zwierzchno#ci pa stwowej, dla tej w adzy, która w jego uj ciu
pochodzi od Boga i jest narz dziem Boga s u!*cym do wymierzania
sprawiedliwej kary27.
Nie by o w staro!ytno#ci nikogo, kto by pochwali pa stwo bardziej ni!
Pawe , którego teologii pa stwa zadaje k am ca a historia #wiata. Bo przecie!
pa stwo raczej demoralizuje ludzi, jak stwierdza teolog Overbeck28,
zaprzyja>niony z dwoma admiratorami w adzy, Treitschkem i Nietzschem, a
polityczne dzieje naszego stulecia — zw aszcza w Niemczech, o czym si dalej
przekonamy — unaoczniaj* to równie licznymi ilustracjami, jak przesz o#".
Ju! w 156 roku przed nasz* er* pose ate ski Karneades obja#nia w toku
wyk adów wyg aszanych w Rzymie dla tamtejszej elity — wyk adów, które
wywo ywa y wiele komentarzy — !e Rzymianie zawdzi czali swoj* dominacj
tylko niezliczonym wojnom, te za# s u!y y zaspokojeniu bezgranicznej ch ci
przysparzania sobie maj*tku i ci*gle dopuszczano si bezprawia29. Salustiusz
przyznaje: „Wszystko, co oni posiadaj*, pochodzi z grabie!y i tak by o od
pocz*tku — kradli domy, kobiety, ziemie, grabie!* powi kszali imperium...
Osi*gn li wielko#" odwag*, oszustwem i nieprzerwanym ci*giem wojen
zaborczych"30. Natomiast Seneka pisze: „Przeciwstawiamy si zabójstwom,
pojedynczym morderstwom. Có! jednak powiedzie" o wojnach i chwalebnej
zbrodni unicestwiania ca ych narodów? W*dza wzbogacenia si i okrucie stwo
nie znaj* !adnej miary. A tymczasem wszystko, co pojedynczy ludzie czyni*
potajemnie, jest mniej szkodliwe i mniej przera!aj*ce. Okrucie stwa pope nia
si na podstawie uchwa Senatu
184
i w imi dobra narodu, i to, czego jednemu uczyni" nie wolno, zostaje nakazane
przez pa stwo"31.
Jednak!e
Pawe
przedstawia
rz*dz*cych
jako
uciele#nienie
sprawiedliwo#ci, jako s ugi Bo!e! Popada tym samym w diametraln*
sprzeczno#" z nauk* Jezusa synoptycznego: „Wiecie, !e w adcy narodów
uciskaj* je, a wielcy daj* im odczu" sw* w adz "32. Przez t zwierzchno#", któr*
Pawe wys awia, Jezus zosta skazany na #mier"! Wcze#niej i Pawe oskar!y
rz*dz*cych o zamordowanie Jezusa, pisz*c o w adcach „przemijaj*cych"33;
wcze#niej nazwa tych urz dników pa stwowych, których uzna z czasem za
ludzi pe ni*cych swoje urz dy z woli Boga, niesprawiedliwymi (adikoi)34. Ten!e
aposto sam by wiele razy razy ch ostany na rozkaz w adz i wreszcie sta si
ofiar* egzekucji; dziwne wra!enie wywo uje równie! konfrontacja historii
prze#ladowania chrze#cijan z tym, co g osi Pawe .
Ra!*cy jest kontrast z nauk* Jezusa biblijnego, który ka!e za z o odp aca"
dobrem, który ludzi maj*cych w adz nazywa z ymi, który dystansuje si w
stosunku do nich wyra>nie, nie chce mie" do czynienia z pa stwem i w Kazaniu
na Górze deklaruje radykaln* negacj spraw doczesnych, porz*dków tego
#wiata, posiadania w adzy, wojny. Ale na pó>niejszych chrze#cijan — tak sta o
si
i w tym przypadku — oddzia ywa o nie przes anie Jezusa, lecz to co g osi
Pawe . Jego teoria przystosowania si , która stanowi afirmacj ówczesnego
idea u dobrego, prawomy#lnego obywatela35, okaza a si brzemienna w skutki
godne po!a owania.
Najistotniejsz* koncesj Ko#cio a na rzecz pa stwa36 przedstawimy teraz
w kontek#cie tego, co stanowi g ówny przedmiot rozwa!a w ostatniej cz #ci.
185
Rozdzia 65
Stosunek dawnego KoBcio a
do wojen, s uJby wojskowej w czasie wojny i kary Bmierci
Ogólnie rzecz bior*c, wczesny Ko#ció by przeciwny s u!bie
wojskowej i wojnom.
Arnold J. Toynbee1
Religia chrze#cijan by a przez nich identyfikowana z
nastawieniem pokojowym, chrze#cijanie surowo pot piali wojny.
C. /. Cadoux2
Dawny Ko#ció uwa!a mi o#" i zabijanie za zjawiska nie do
pogodzenia. (...) Wszyscy wybitni pisarze Wschodu i Zachodu s*
przeciwni s u!bie wojskowej chrze#cijan w czasie wojny.
Roland H. Bainton3
Ktokolwiek chce uzyska" orientacj w tej nader wa!kiej problematyce,
zauwa!a natychmiast ewidentny brak literatury przedmiotu. Jest on tym bardziej
ra!*cy, !e mniej istotnym zagadnieniom dotycz*cym dziejów staro!ytnego
chrze#cija stwa po#wi ca si niezliczone ilo#ci opracowa . Przyk adowo w
Anglii nie by o do roku 1919 w ogóle !adnej ksi*!ki, która zajmowa aby si
wy *cznie i ca o#ciowo w a#nie tym kompleksem spraw4. Nie jest to przypadek,
lecz nast pstwo jednej z najfatalniejszych i najbardziej kompromituj*cych
przemian dawnego Ko#cio a.
Gdy Wydzi przygotowywali si do walki z Rzymianami, gmina pierwotna
na krótko przed otoczeniem Jerozolimy uciek a w pe nym sk adzie do
perejskiego miasta Pelli, ludzie ci nie chcieli bowiem — jak pisze pewien
katolicki teolog — „chwyci" za miecz"5. Dla ówczesnych chrze#cijan by o to nie
do pomy#lenia. Dlatego w a#nie judeochrze#cijanie nie wzi li równie! udzia u w
powstaniu Bar Kochby, które wybuch o siedemdziesi*t lat pó>niej; narazili si
tym na prze#ladowania ze strony przywódcy powsta ców.
Je#li pominiemy legendarny chrzest setnika Korneliusza z r ki Piotra —
w której to relacji biblijnej pojawia si nawet
186
anio — wówczas oka!e si , i! do roku 170 nie zosta o zapisane !adne
wiarygodne #wiadectwo istnienia bodaj!e jednego !o nierza w#ród wyznawców
chrystianizmu6. Pytanie o to, czy chrze#cijaninowi wolno by" !o nierzem,
pojawi o si dopiero pod koniec II wieku — stanowi to wystarczaj*cy dowód na
to, !e wcze#niej chrze#cija skich !o nierzy by o bardzo niewielu. Jednak!e
znale>li si oni w armii, zanim zostali chrze#cijanami, a gdy przyj li t wiar
zastosowali si do Paw owego wskazania, by ka!dy trwa w tym stanie, który
jest jego powo aniem. Jeszcze w III wieku s u!ba !o nierska chrze#cijan by a
czym# wyj*tkowym7.
Nigdzie w ca"ym pi&miennictwie chrze&cija(skim
epoki przedkonstanty(skiej nie ma przyzwolenia
na udzia" w wojnach8
W po owie II wieku za#wiadcza Justyn, !e chrze#cijanie, którzy przed
nawróceniem prowadzili wojny i zabijali si nawzajem, potem gremialnie i na
ca ym globie przemienili bro w co# innego: „miecze sta y si lemieszami, a
oszczepy — narz dziami uprawy ziemi"9. W innym miejscu Justyn cytuje
Kazanie na Górze i stwierdza: „Nie wolno nam przeto stawia" oporu"10.
Równie! ucze Justyna, Tacjan, by przeciwnikiem s u!by !o nierskiej i
uwa!a wojn i mord za synonimy11.
Oko o 200 roku natykamy si u Tertuliana na okre#lenie mi o#ci do
nieprzyjació jako „g ównego przykazania". „Skoro przykazano nam mi owa"
nieprzyjació , kogo mieliby#my nienawidzi"? Skoro zakazano nam odp acania
za niesprawiedliwo#" inn* niesprawiedliwo#ci*, któ! mia by z naszej winy
ucierpie"?"12 Wo nierska profesja wydaje si Tertulianowi, który mówi o
!o nierzach tylko nieco lepiej ni! o rozbójnikach, czym# w ogóle nie do
pogodzenia z !yciem chrze#cija skim. Rozbroiwszy Piotra — pisze Tertulian —
Pan „odebra miecze wszystkim !o nierzom"13. A bez miecza nie sposób
prowadzi" wojny i nawet niepodobna by" !o nierzem w czasie pokoju.
Tymczasem s u!ba w armii podczas wojny ma takie konsekwencje, które s*
„równoznaczne z od!egnaniem si od wiary"14.
Bezwarunkowy ko#cielny pacyfizm znajduje te! — oko o roku 250 —
potwierdzenie u Orygenesa15. To #wiadectwo ma szczególne znaczenie, jako !e
Orygenes zna gminy chrze#cija skie Egiptu i równie! te w Palestynie, Azji
Mniejszej i Grecji.
187
Wróg chrze#cijan i patriota, Celsus, polemista Orygenesa, stwierdza u
schy ku II wieku: gdyby wszyscy post powali tak, jak chrze#cijanie, to cesarz
by by osamotniony, a imperium wpad oby w r ce barbarzy ców16. Zatem i
Celsus nie zna takich chrze#cijan, którzy by s u!yli w armii. Skierowane do nich
wezwanie Celsusa, by nie od!egnywali si od tej s u!by, doczeka o si riposty
ze strony Orygenesa — zapewni on, !e chrze#cijanie sekunduj* cesarzowi
modlitwami! „Nie chwytamy ju! bowiem za miecz przeciwko narodowi i nie
uczymy si ju! sztuki wojennej, jako !e — dzi ki naszemu przywódcy,
Jezusowi — stali#my si dzie"mi pokoju"17. Orygenes powtarza wielokrotnie i w
ostrym tonie zakaz s u!by !o nierskiej i przyznaje, i! Jezus nie pozwoli na
zabicie cz owieka — bez wzgl du na okoliczno#ci18.
Równie! Ojciec Ko#cio a Cyprian surowo zabrania ha bienia siebie
chwytaniem za miecz i plamienia si krwi*. Pewien katolicki teolog-moralista
komentuje to tak: „Jak si zdaje, ten passus przeciwstawia si wszelkiemu
zabijaniu, bez wzgl du na powód"19. Cyprian postuluje, by chrze#cijanin nie
!*da zwrotu tego, co zabrano mu bezprawnie, by temu, kto bije nadstawi
chrze#cijanin i drugi policzek — obstaje on wi c przy dos ownym rozumieniu
Kazania na Górze i postawie zgodnej z takim jego pojmowaniem20. Znamienne
s* te! nast puj*ce s owa Cypriana: „Ca a ziemia ocieka krwi* ludzi, którzy
atakuj* siebie nawzajem; gdy jeden pope nia mord, jest to zbrodnia; ale kiedy
mordowanie odbywa si w imieniu pa stwa, mówi si o m stwie"21.
W statucie ko#cielnym z III wieku, sporz*dzonym przez biskupa Rzymu,
Hipolita, zosta o zakazane nawet wst powanie do wojska. „Je#li katechumen
albo cz owiek ochrzczony chce by" !o nierzem, to trzeba go odtr*ci",
sprzeniewierzy si bowiem Bogu!" W tym samym kontek#cie odtr*ca ów
rzymski biskup prostytutk , pederast , dobrowolnego kastrata i wszystkich tych,
którzy dopuszczaj* si innych nieprzyzwoito#ci. Otó! Hipolit uwa!a ich za
„pokalanych", tak jak !o nierza22. Wed ug owego statutu, nawet my#liwi musz*
zrezygnowa" z owów, je#li chc* sta" si chrze#cijanami23. Jak widzimy, zakaz
zabijania jest wszechogarniaj*cy; przekonamy si o tym jeszcze w trakcie
rozwa!a o stosunku Ko#cio a do obrony koniecznej i do wymierzania przez
pa stwo kary #mierci. Ale w IV stuleciu dokonuje si nag y i radykalny zwrot.
188
O tym, jak spo&ród chrze&cija(skich pacyfistów
wy"onili si3 kapelani polowi
Jeszcze na pocz*tku IV wieku stykamy si z niew*tpliwym pacyfizmem
odrzucaj*cego wszelki udzia w wojnie Laktancjusza, który da wyraz takiej
postawie w swym g ównym dziele Divinae Institutiones z 313 roku. „Skoro Bóg
zakazuje zabijania, to zabronione zostaje nie tylko zbójeckie mordowanie ludzi;
takiego mordowania nie dopuszcza tak!e prawo pa stwowe; Bo!y zakaz
dotyczy wszelkich przypadków zabicia cz owieka, równie! tych, które by y
dozwolone pod ug prawa #wieckiego"24. Jednak!e we wznowieniu dzie a
Laktancjusza, wydanym nieco pó>niej, nie tylko brak wszystkich fragmentów
antymilitarystycznych, ale i wychwala si #mier" za ojczyzn !
Co si sta o?
W roku 313 Konstantyn, którego syn Kryspus by potem wychowankiem
Laktancjusza, uczyni chrze#cija stwo religi* oficjalnie akceptowan*.
Uszcz #liwieni ponad wszelk* miar Ojcowie Ko#cio a rych o przystosowali si
do nowego kursu i dlatego jakby z dnia na dzie chrze#cija skich pacyfistów
zast*pili kapelani polowi. Biskupom by o zapewne atwiej pob ogos awi"
wojska cesarskie ni! zakaza" im prowadzenia wojny.
Teologowie podkre#laj* to, !e historyczna wolta od poga stwa do
chrystianizmu dokona a si najpierw w armii, !e Konstantyn kreowa
chrze#cija stwo na religi !o nierzy i Rzym prawdopodobnie szybciej ni! inne
gminy chrze#cija skie zrezygnowa z negacji !o nierskiej profesji25. Wojna
Konstantyna z Licyniuszem mia a ju! niew*tpliwie charakter wojny religijnej.
Cesarz wyruszy na wojn z namiotem modlitewnym, w którym modli si przed
ka!d* bitw*. Potem wybiega z namiotu i wydawa rozkaz ataku, który jego
!o nierze wykonywali „nie oszcz dzaj*c nikogo", jak opowiada Euzebiusz26.
Niebawem wojskom zacz li towarzyszy" biskupi, a przy#wieca o !o nierzom
pierwszego chrze#cija skiego cesarza ju! od roku 317 labarum, chor*giew z
inicja ami Chrystusa w jej górnej cz #ci27.
Tak jak przedtem bogów czyniono pomocnikami podczas bitew, tak teraz,
powo uj*c si na Boga chrze#cijan, zwalczano wszystko, co by o sprzeczne z
politycznymi celami pa stwa albo z celami Ko#cio a. Od czasów Konstantyna
chrze#cijaninem móg by" — i uwa!ano to za ca kiem naturalne —
generalissimus, który mia na sumieniu tysi*ce istnie ludzkich. „Bogami
!o nierzy"
189
stali si oto Chrystus, Maryja, jak równie! niektórzy #wi ci, Menas, Wiktor,
Jerzy, Marcin z Tours i inni, a ich funkcje by y zbie!ne z funkcjami tamtych
poga skich bogów !o nierskich28. Niebawem te! znalaz a si w dziejopisarstwie
chrze#cija skim konstatacja, !e Bóg podpowiada nawet plany bitew29.
Prowadzenie wojen przy pomocy Boga pozostaje zachodnim zwyczajem
po dzi# dzie , tak jak w staro!ytno#ci zwyczajowo toczono wojny przy pomocy
bogów poga skich. Do Boga wyznawców chrystianizmu odwo ywali si
równie! ludzie, którzy niew*tpliwie tej religii nie wyznawali — by zapewni"
sobie wspó dzia anie chrze#cijan w realizacji ich planów. Nawet Hitler ozdobi
swoje przemówienie wyg oszone w chwili rozpocz cia inwazji na Zwi*zek
Radziecki wezwaniem pomocy Boga Wszechmog*cego, a zako czy je
dos ownym cytatem z Biblii30.
Tak wi c w czasach Konstantyna Ko#ció od!egna si z dnia na dzie od
idea u, który propagowa przez trzysta lat, powo uj*c si na Jezusa. W 313 roku
Konstantyn przyznaje chrze#cijanom ca kowit* wolno#" wyznania, w roku 314
za# synod odbyty w Arelate uchwali ekskomunikowanie dezerterów31. Kto
porzuca bro , nara!a si na wykluczenie; przedtem wykluczono tych, którzy
jej nie porzucali. Dziejopis Ko#cio a Euzebiusz, który niegdy# oskar!a
poga skich !o nierzy o „tysi*ce morderstw", zapisa teraz w tonie triumfalnym,
!e pierwszy monarcha chrze#cija ski wyda wojn liczniejszym narodom i
wi cej ich ujarzmi ni! wszyscy pozostali cesarze32.
Ko#ció okaza si nawet tak przemy#lny, !e w tym momencie — co
zosta o potwierdzone przez niejedno #wiadectwo — nie omieszka usun*" z
kalendarzy imion wszystkich !o nierzy-m czenników, by zapobiec
niepo!*danemu wp ywowi na armi chrze#cija sk*33. Zastanówmy si na tym:
w czasach najdawniejszych rzymski !o nierz, który przyjmowa
chrze#cija stwo, musia niezw ocznie zrezygnowa" z dalszej s u!by, a Ko#ció
przedkonstanty ski wsz dzie energicznie przeciwstawia si s u!bie wojskowej
swoich wiernych34. Mimo pó>niejszej ko#cielnej cenzury znamy imiona wielu
chrze#cijan, którzy odmówili s u!enia w wojsku35. Niejeden zgin* #mierci*
m cze sk*. I oto nagle sprzyjaj*cy armii Ko#ció usun* owe imiona z
kalendarzy i zast*pi prawdziwe m cze stwa !o nierzy wymy#lonymi, które
zosta y tak przedstawione, !eby mia y wy *cznie dzia anie podbudowuj*ce na
chrze#cija skich !o nierzy36.
190
Jeszcze w drugiej po owie IV wieku doctor Ecclesiae Bazyli zaleca, by
osobom #wieckim, które podejmuj* walk ze zbójcami, nie udzielano komunii,
natomiast w stosunku do duchownych zaanga!owanych w tak* walk
postulowa pozbawienie godno#ci kap a skiej. „Ka!dy bowiem — pisze
szlachetny Bazyli, powo uj*c si na Pismo — kto chwyta za miecz, zginie od
miecza". A samym !o nierzom przykazuje Bazyli, „by ich nieczyste r ce
przynajmniej przez trzy lata nie tyka y komunii"37.
Natomiast inny doctor Ecclesiae, Atanazy, „ojciec prawos awia", w tym!e
okresie nie tylko nie zakazuje zabijania na wojnie, ale nawet je chwali.
„Mordowanie jest niedozwolone" — pisze Atanazy. „Jednakowo! podczas
wojen zabijanie przeciwników jest legalne, i chwalebne"38. Czy z ust Jezusa
mog yby pa#" takie s owa?
Ale i biskup Grzegorz z Nazjanzu poucza teraz tak: „Gdzie widoczne jest
z o, tam lepiej pos u!y" si ogniem i mieczem, zr czno#ci* i przemoc*, lepiej
uciec do wszelkich mo!liwych sposobów (!), ni! patrze" na to, jak z o si
rozprzestrzenia"39. Diametralne przeciwie stwo nauki biblijnego Jezusa —
nauka Ko#cio a katolickiego.
Najwybitniejszy ormia ski pisarz ko#cielny, Jeznik z Kolbu, formu uje
nawet — w pierwszej po owie V wieku — chrze#cija skie usprawiedliwienie
krwawej zemsty40.
Wiedzia to ju! tak!e Augustyn, !e kto pos uguje si broni*, ten mo!e
spodoba" si Bogu. Pisze on, !e nosili bro i #wi ty Dawid, i wielu innych
„sprawiedliwych" w owych czasach41.
Augustyn mówi te! ju! o „sprawiedliwych wojnach"42, co jest poj ciem
co najmniej kontrowersyjnym, a wynalezionym przez chrze#cijan. Wcze#niej
nikt nie fantazjowa na temat „wojen sprawiedliwych". Ale oto ju! niebawem
dosz o do tego, !e jedna nacja chrze#cija ska prowadzi a „sprawiedliwe wojny"
z inn* chrze#cija sk* — i ka!da powo ywa a si na t sam* wiar i tego samego
Boga. „Prowadzenie wojny — pisze doctor Ecclesiae Augustyn — i poszerzanie
pa stwa poprzez ujarzmianie innych narodów ludziom z ym wydaje si
szcz #ciem, dobrym za# — konieczno#ci*. Ale jako !e by oby gorzej, gdyby
niesprawiedliwi zapanowali nad sprawiedliwymi, przeto nie bez racji nazywa si
szcz #ciem to, co przed takim panowaniem chroni"43. Znowu mamy tu do
czynienia ze stanowiskiem ra!*co sprzecznym z nauk* Jezusa biblijnego.
Jako „wojen sprawiedliwych" broni Augustyn wszystkich tych, „które s*
pomszczeniem niesprawiedliwo#ci"44, czego
191
w a#nie Jezus zabrania! Ale wojn prowadzi si przecie! tylko po to —
stwierdza sofistycznie Augustyn — by osi*gn*" pokój45. Ma o tego,
przeciwstawiaj*c si wyznawcy manicheizmu, Faustusowi, #wi ty biskup pisze
wr cz: „Có! z ego jest w wojnie? Czy to, !e gin* ludzie, którzy tak czy inaczej
musz* kiedy# umrze"?"
Ko#ció usi uje usprawiedliwi" od!egnanie si od pacyfizmu, które
nast*pi o za czasów Konstantyna, stwierdzeniem, i! dawniej odmawiano
s u!enia w armii tylko dlatego, !e by oby trudno unikn*" w niej sk adania ofiar
poga skim bogom. Ale gdy to si sko czy o, chrze#cijanie mogli ju! bez
skrupu ów stawa" si !o nierzami.
Je#li nawet ca kowicie pominiemy fakt, !e zignorowane tu zosta y
jednoznaczne przykazania Jezusa, to znajdziemy jeszcze co#, co bezpo#rednio
podwa!a ko#cieln* argumentacj . Otó! byli tacy pisarze przedkonstaty scy,
którzy — odmiennie ni! wielu innych — nie wyst powali przeciwko wszelkiej
s u!bie wojskowej, lecz tylko przeciw udzia owi w wojnie. S u!b wojskow* w
czasie pokoju uznawali oni za dozwolon*46. Ale !e w czasie pokoju problem
sk adania ofiar bo!kom równie! istnia , tak wi c ca kowicie jasne jest to, !e nie
sk adanie ofiar by o przyczyn* pot pienia s u!by !o nierskiej przez wspó czesny
Ko#ció — by o ni* natomiast nieuniknione podczas wojny mordowanie!
Najdawniejszy Ko#ció zabroni chrze#cijanom przyjmowania wszelkich
stanowisk i wykonywania takich zawodów, które wymaga y przelewania krwi i
wymierzania kary #mierci47. Nwiadczy o tym równie!
Stosunek Ko&cio"a antycznego do obrony koniecznej
oraz do wymierzanej w imieniu pa(stwa kary &mierci
W Nowym Testamencie nie ma ani jednego wersetu, który
móg by zosta" uznany za przyzwolenie na zabijanie w obronie
koniecznej; niejeden werset wyklucza nawet wszelkie prawo do
obrony koniecznej. Wszyscy pisarze chrze#cija scy z pierwszych
trzech stuleci neguj* prawo do obrony koniecznej.
Katolicki teolog Bernhard Schópf48
Postulaty zawarte w Kazaniu na Górze, które !*da bezwarunkowej
rezygnacji z odwetu, by y przez wszystkich Ojców Ko#cio a z pierwszych trzech
stuleci rozumiane dos ownie49 i dlatego byli oni przeciwni zarówno zabijaniu w
obronie koniecznej, jak te! wymierzaniu kary #mierci w imieniu pa stwa50.
192
Nauczyciel Ko#cio a Ireneusz zakazuje chrze#cijanom wszelkiej obrony
koniecznej51. Minucjusz Feliks, apologeta ko#cielny z pocz*tków III wieku,
stwierdza, !e !aden chrze#cijanin nie mo!e si pogodzi" z zabiciem cz owieka52.
Tertulian odmawia chrze#cija skim urz dnikom pa stwowym nie tylko prawa
do ferowania wyroków #mierci, ale i prawa do wymierzania kary wi zienia, kary
tortur, zakucia itd. Dopuszcza natomiast nak adanie kar pieni !nych53. Równie!
Cyprian zakazuje chrze#cijanom wszelkiego zabijania innych ludzi54. Nie
inaczej wypowiada si na pocz*tku IV wieku Ojciec Ko#cio a Laktancjusz. Nie
pozwala on nawet na sk adanie doniesie o zbrodniach, za które grozi kara
#mierci, bo zabijanie jest zakazane zawsze. „Od tego przykazania — pisze
Laktancjusz — nie mo!e by" uczyniony !aden wyj*tek, zawsze bowiem zabicie
cz owieka jest niesprawiedliwe, jako !e z woli Bo!ej !ycie ludzkie musi
pozostawa" niezagro!one".
Jeszcze na pocz*tku IV stulecia równie! Arnobiusz wyja#nia, mówi*c o
pokoju rzymskim, pax romana, !e zrodzi si on z tego, i! tak wielu chrze#cijan
nauczy o si od Pana, !e za z o nie nale!y odp aca" z em, !e niesprawiedliwo#"
lepiej jest znosi" cierpliwie ni! j* pope nia", !e w asn* krew lepiej jest przela"
ni! splami" r ce i sumienie krwi* innych ludzi55. I w tym!e okresie równie!
synod w Elwirze pozbawi na zawsze, tak!e w godzinie #mierci, komunii tych
chrze#cijan, którzy przez zadenuncjowanie innego cz owieka przyczyniliby si
do jego egzekucji albo banicji. Owo hiszpa skie gremium ko#cielne nie
rozró!ni o donosu zgodnego z prawd* i oszczerczego. Chrze#cijanin, który —
legalnie b*d> nielegalnie — przyczynia si do #mierci innego cz owieka, zostaje
wykluczony ze wspólnoty56.
W wydanym niedawno dziele Das Tótungsrecht bei den fruhchristlichen
Schriftstellern bis zur Zeit Konstantins {Prawo zabijania u pisarzy
wczesnochrze&cija(skich sprzed epoki konstanty(skiej) jego autor, katolicki
teolog-moralista, którego obiektywizm sprawi by pewno osza amiaj*ce wra!enie
na czytelnikach innych ksi*!ek teologów katolickich, te! w ostatnim momencie
podporz*dkowuje si dogmatowi: „(...) w ca ym okresie, którym tu si
zaj li#my, nie znajdziemy u !adnego pisarza chrze#cija skiego ani jednej aluzji
(!) do tego, i! zabijanie w obronie koniecznej jest dozwolone; ci którzy
poruszaj* ten temat, dopatruj* si w obronie koniecznej grzechu"57. O
Jezusowym przykazaniu, by nie przeciwstawia" si z u i temu, kto uderza w
prawy policzek, nadstawi" tak!e lewy, ów katolicki uczony pisze co nast puje:
„S owa
193
Kazania na Górze s* zawsze rozumiane dos ownie". Natomiast w
odniesieniu do Jezusowego rozkazu skierowanego do Piotra, by ten schowa
miecz do pochwy, ów teolog wyja#nia: „Tamte s owa cytuje si niezmiennie
jako wszechogarniaj*cy zakaz zabijania"58.
Tymczasem oficjalne uznanie Ko#cio a przez Konstantyna sk oni o t
instytucj nie tylko do g oszenia konieczno#ci s u!by wojskowej, ale i do
opowiedzenia si za prawem do obrony koniecznej oraz za kar* #mierci.
Ju! dla biskupa Euzebiusza karanie #mierci* przez Konstantyna jest
czym# ca kiem oczywistym. Pierwszy cesarz chrze#cija ski nie post powa
inaczej ni! jego poga scy poprzednicy — nawet z krewnymi. Na rozkaz cesarza
zamordowano obu jego szwagrów: Licyniusza, który by m !em jego siostry,
Konstancji, oraz Basaniusza, m !a drugiej siostry, Anastazji; cesarz nakaza
zaliczenie do stanu niewolników syna Licyniusza, gdy ch opiec dorós , po czym
spotka a go straszna #mier"; te#" Konstantyna, Maksymian, zosta uduszony z
rozkazu cesarza; Konstantyn kaza te! otru" w asnego syna, Kryspusa,
sp odzonego w konkubinacie z Minerwin*; a ma !onka cesarza, Fausta,
pos*dzona o zdradzenie go z jej pasierbem59, zosta a utopiona w czasie k*pieli.
Pewien epigramat, jaki powtarzano sobie w Rzymie, przyrówna morderstwa
Konstantyna do wymordowania w asnej rodziny przez Nerona.
Natomiast Ojciec Ko#cio a Laktancjusz przypisa Konstantynowi
„nadzwyczajne przejawy cnoty i #wi to#ci"60. Inny pisarz ko#cielny, Euzebiusz,
wychwala cesarza jako idea w adcy chrze#cija skiego, jako ulubie ca Boga i
istot podobn* Bogu, i to ju! po pope nieniu przez Konstantyna wszystkich jego
zbrodni61.
Pó>niej tylko niewielkie grupy chrze#cija skich „kacerzy" waldensów,
albigensów czy „entuzjastów" okresu reformacji, przeciwstawia y si karze
#mierci, Ko#ció natomiast uzna odrzucenie tej kary za postaw „heretyck*".
Tomasz z Akwinu obstaje nawet przy tym, by ka!dego, kto jest gro>ny dla
spo ecze stwa, zabi" jak czyni*ce szkod zwierz 62. Za kar* #mierci opowiadali
si równie! reformatorzy. Ich zdaniem, podobnie jak wcze#niej wyra!onym
zdaniem Paw a, poprzez zwierzchno#" — pomy#lmy o Hitlerze! — zabija sam
Bóg63.
Dopiero o#wiecenie postulowa o rezygnacj z kary #mierci64. Ale Ko#ció
katolicki — ca kowicie sprzecznie ze stanowiskiem Ko#cio a najdawniejszego
— po dzi# dzie opowiada si za jej dopuszczalno#ci* i konieczno#ci*, nie
inaczej ni! wi kszo#" teologów ewangelickich. Do chwalebnych wyj*tków
nale!y Karl Barth.
194
Rozdzia 66
Stosunek KoBcio a do wojny w Bredniowieczu i czasach nowoJytnych
Dzieje narodów chrze#cija skich to historia ich wojen, mimo !e
Nowy Testament zawiera niejedno zaprzeczenie tego faktu. (...)
Chrze#cijanie wszelkich orientacji bez skrupu ów wzywali
pomocy Bo!ej, kiedy prowadzili wojny, i tak bywa te! dzisiaj,
natomiast Ko#cio y — równie! po dzi# dzie — z premedytacj*
popieraj* wojny. (...) Od #redniowiecza a! do XX wieku
chrze#cija stwo mog oby zapobiega" wojnom, gdyby wyznawcy
chrystianizmu naprawd tego chcieli.
Karl Becker1
„2wi3te" wojny katolickiego &redniowiecza
Wsz dzie prowadzono krucjaty i wsz dzie odpust zupe ny
sankcjonowa wzajemne masowe mordowanie. W Hiszpanii
odpust zupe ny uzyskiwano za udzia w wojnie z almohadami. W
Anglii uwa!ani byli za krzy!owców ci, którzy odmówili
pos usze stwa Janowi bez Ziemi. W Prusach proklamowano
krucjat przeciw poganom, w Konstantynopolu — przeciw
Grekom.
Teolog Buonaiuti2
Oprócz poj cia „wojny sprawiedliwej" Ko#ció chrze#cija ski zna poj cie
„#wi tej wojny". Odgrywa ono nawet o wiele istotniejsz* rol w dziejach
Ko#cio a, bo przecie! zezwala na agresj , na wojn religijn*.
Za przyk ad niech pos u!y dzia alno#" papie!a Stefana, który nak oni
Pepina do wojny w interesie Ko#cio a (t. II, s. 78).
Papie! Urban II us ysza og uszaj*ce brawa, gdy w roku 1095 w Clermont
wezwa do rozpocz cia krucjaty. „Mówi do obecnych i oznajmi to równie!
nieobecnym, ale tym, który rozkazuje, jest Chrystus.. ."3 Papie! zach ci nawet
zbójców do tego, by zostali !o nierzami, i obieca uczestnikom odpust oraz
wiele upów, a ludzie do których przemawia , krzykn li: „Bóg tego chce! Bóg
tego chce!"
195
Namiestnik Chrystusa osobi#cie w drowa przez dziesi " miesi cy od
miejscowo#ci do miejscowo#ci i propagowa krucjat , która w Niemczech
rozpocz a si wcze#niej straszliwymi ekscesami antysemickimi, za# na
chrze#cija skich W grzech towarzyszy y jej dalsze okrucie stwa. Katolicki
mnich Gwibert z Nogent (zm. 1124 r.) tak o tym opowiada: „Nie zadowoliwszy
si !yczliwym przyj ciem, jakie ich spotka o, owi przybysze, ogarni ci
niepoj tym szale stwem, zacz li wkrótce n ka" mieszka ców kraju; i gdy ci
ostatni, czuj*cy si
chrze#cijanami, dobrotliwie ofiarowywali swym
chrze#cija skim braciom wszystko, co mieli do sprzedania, tamci nie potrafili
pow#ci*gn*" swoich nami tno#ci. Powodowani strasznym gniewem, podpalali
oni spichrze, uprowadzali i gwa cili dziewcz ta, ha bili ma !e stwa, odbieraj*c
m !om !ony, wyrywali swym gospodarzom brody albo te! podpalali je; !aden
nie zamierza ju! kupowa" tego, co mu by o potrzebne; ka!dy !y tak, jak umia ,
z mordu i rabunku, i wszyscy wykazywali niepoj t* bezczelno#", przechwalaj*c
si , !e tak samo potraktuj* Turków"4.
Istotnie, w innych krajach krzy!owcy tak w a#nie si zachowywali.
Przyk adowo po szturmie na Antiochi — z okrzykiem „Bóg tego chce!" —
niweczyli wszystko, co napotkali. Naoczny #wiadek tych wydarze ,
chrze#cijanin, opowiada: „Wszystkie place miasta by y pe ne trupów i nikt tam
nie wytrzymywa z powodu z ej woni. Po ulicach chodzi o si ponad
zw okami"5.
Naoczny #wiadek zdobycia Jerozolimy, które nast*pi o 15 lipca 1109
roku, pisze: „Gdy przeto nadesz a godzina, w której nasz Pan Jezus Chrystus
dopu#ci do swej #mierci za nas na krzy!u, nasi rycerze z baszty walczyli
zaciekle... Wkrótce... wszyscy obro cy uciekli z murów poprzez miasto, a nasi
#cigali ich, p dzili ich przed sob*, zabijaj*c, wyrzynaj*c, a! do #wi*tyni
Salomona, gdzie dosz o do takiej rzezi, i! nasi brn li po kostki we krwi...
Niebawem krzy!owcy rozbiegli si po ca ym mie#cie, przyw aszczaj*c sobie
z oto, srebro, konie i mu y; pl*drowali pe ne bogactw domy. Potem za#,
szcz #liwi, p acz*c z rado#ci, poszli nasi odda" cze#" grobowi naszego
Zbawiciela". Znowu przekonujemy si tu, jaka „naiwno#"", „serdeczno#"" i
„wiosenna #wie!o#"" cechowa a ówczesne !ycie katolików. „Pozostali przy
!yciu Saraceni wywlekali zmar ych z miasta i z o!yli ich na stosach, których
wysoko#" dorównywa a wysoko#ci domów. Nikt przedtem nie s ysza i nie
widzia podobnej rzezi po#ród pogan"6. Owo zbo!ne dzie o zako czy o si
u#mierceniem oko o 60-70 tysi cy Saracenów7.
196
Papie! Eugeniusz III, który w po owie XII wieku nalega na
zorganizowanie kolejnej krucjaty, obiecywa jej uczestnikom nawet !ycie
wieczne. Bernard z Clairvaux podró!owa z kraju do kraju i nawo ywa do
„#wi tej wojny", zach caj*c do udzia u w niej tak!e zbrodniarzy, którym
gwarantowa bezkarno#" i odpuszczenie grzechów. Wadne prawo — zapewnia
Bernard — nie zabrania chrze#cijanom obracania mieczem. Ewangelia zaleca
!o nierzom umiar i sprawiedliwo#", „ale nie mówi przecie! do nich: rzu"cie
bro i od!egnajcie si od s u!by wojskowej. Zakazana jest natomiast wojna
niesprawiedliwa, a szczególnie wojny pomi dzy chrze#cijanami". Tak czy
inaczej, Bernard zabrania jeszcze prowadzenia wojny, któr* chrze#cijanie tocz*
od wielu stuleci.
Tymczasem wybijanie i eksterminacj pogan uwa!a #wi ty Bernard za
„najszczytniejsze zadanie tych wszystkich, co wybrali rzemios o nie bardzo
chlubne". Wojna za Chrystusa i za wiar jest, zdaniem Bernarda, zawsze
sprawiedliwa. „Bojownik Chrystusowy mo!e zabija" ze spokojem sumienia i
umrze" w pokoju. Gdy umiera, pracuje dla siebie; gdy zabija, pracuje dla
Chrystusa. (...) Nmier" pogan przysparza mu chwa y, bo oznacza ta #mier"
chwa Chrystusa"8.
Kiedy krucjata okaza a si przedsi wzi ciem katastrofalnym
— spo#ród a! 150 000 m !czyzn powróci o zaledwie kilka tysi cy
— #wi ty Bernard wyja#ni , !e fiasko zosta o spowodowane przez
grzechy chrze#cijan, i zrzuci odpowiedzialno#" na papie!a. „Czy! to my
zawinili#my nadmiern* odwag* i lekkomy#lno#ci*?" — z takim pytaniem
zwróci si on do papie!a. „Nie, ufnie poszli#my drog* wskazan* przez Was"9.
Papie! Innocenty III (1198-1216) za!*da nast pnej krucjaty. Dosz o te!
wówczas do„krucjaty dzieci cej". Oko o 30000 francuskich ch opców i
dziewcz*t ju! to zmar o, zanim sko czy si rejs, ju! to, po znalezieniu si na
pok adzie statku, sta o si niewolnikami. Nie powróci a równie! wi kszo#"
spo#ród oko o 20000 niemieckich dzieci. Potem tylko hitlerowcy, którzy
przecie! przej li pewne metody dzia ania katolików, pos ali w 1945 roku dzieci
na wojn , tak jak niegdy# Ko#ció rzymski.
Papie! Innocenty III zagrzewa ponadto Francuzów do walki przeciw
„heretyckim" waldensom i albigensom, którzy chcieli prawdziwego
na#ladowania Chrystusa i których tysi*ce wymordowano mimo zapowiedzi
odpuszczenia grzechów: „Ruszaj, wojowniku Chrystusa! Krew sprawiedliwych
krzyczy do ciebie, by# ochroni Ko#ció przed jego wrogami mieczem wiary;
powsta
197
i przypasz miecz"10. Nast pnie, w lipcu 1209 roku, wybito w Beziers oko o
20000 mieszka ców, miasto spalono, a „#wi ta wojna" przerodzi a si w
dwudziestoletni* wojn domow*.
Darujmy sobie dalsze przyk ady. Jak wiadomo, w ci*gu ca ego
#redniowiecza dla biskupów chrze#cija skich udzia w bitwach by poniek*d
oczywisty. Teori wojny „sprawiedliwej" przej* te! Luter; nie inaczej odniós
si do niej Kalwin. Teolog tej miary co Schleiermacher wr cz o#wiadcza:
„Obra!a Boga, kto uchyla si od udzia u w wojnie, bo nie uwa!a jej za
sprawiedliw*"11. I dopiero niedawno prymas polskich katolików, kardyna
Wyszy ski, za!*da respektu dla duchowie stwa, jego przedstawiciele bowiem
„cz sto z broni* w r ku" walczyli o wolno#" Polski12. Czy potrafimy teraz
zrozumie" wypowied> Napoleona: „Nie ma ludzi, którzy pojmowaliby si lepiej
ni! ksi !a i !o nierze"13? Albo genera a Adolfa von Thiele, pisz*cego do swej
!ony: „Dzisiaj nasze wojska zostan* pob ogos awione, o Bogu nie trzeba
bowiem zapomina" podczas !adnej wojny"14?
Katolicy pojmuj* taki w a#nie rozwój „etyki" ko#cielnej jako stopniowe
ostro!ne dostosowywanie si do adu #wiata danego przez Boga15.
Dopiero w czasach nowo!ytnych pojawi y si ponownie wspólnoty, które
w imi przywi*zania do chrze#cija stwa pierwotnego odrzuca y s u!b
wojskow* w czasie wojny — od XVI wieku czynili tak mennonici, od XVII
wieku kwakrzy, uhonorowani w 1947 roku Pokojow* Nagrod* Nobla.
Do czego dosz o sklerykalizowane chrze#cija stwo polityczne, niech
poka!e, w sposób drastyczny, porównanie biblijnych nakazów: mi ujcie swoich
nieprzyjació ; b ogos awcie tych, którzy was przeklinaj*; czy cie dobro tym,
którzy was nienawidz*, z wyg oszonym w roku 1915 kazaniem pewnego
chrze#cija skiego teologa: „Ach, jak szybko wydobywa si on z pochwy! Jak!e
l#ni w s onecznym blasku majowego poranka! Poczciwy niemiecki miecz, nigdy
nie poha biony, zwyci ski, dobroczynny. Bóg w o!y nam ciebie w r ce;
obejmujemy ci niczym oblubienic ... ty# jest ostatni* racj*. Ty, umi owany
wojowniku, jeste# w naszych oczach nosicielem ducha. Nie tylko stanowisz
ultima ratio królów;
i my, duchowni, pos ugujemy si tob*, ty za# masz po!ytek z nas. I
niechaj duch Zielonych Nwi*tek b dzie b ogos awie stwem dla naszego
miecza... Twoja mowa jest mow* przepo owionych j zyków. Ka!dy ci
rozumie, bo trafiasz do wszystkich. Pójd>, mieczu, ty# jest mi objawieniem
ducha... oby# zdoby obfite trofea.
198
I wolno ci zabi" ich wszystkich jako moje ofiary. Walcz, bro si i s*d>.
Oni otaczaj* ci zewsz*d, ale w imi Pa skie mo!esz ich pozabija""16.
Takie dewizy towarzyszy y g oszeniu Ewangelii przez chrze#cija ski
Ko#ció ju! od IV wieku i on sam doprowadzi siebie ad absurdum — w jakim
stopniu i na jak wielk* skal , wyka!emy przy omawianiu kolejnego tematu.
Zacytowane wy!ej s owa z kazania brzmi* szczególnie ra!*co, ale by to tylko
jeden g os w chórze tych, którzy w owych latach nadu!ywali pokojowego
przes ania galilejskiego nauczyciela do rozp tania wprost niewiarygodnej
histerii wojennej.
Postawa Ko&cio"a podczas I wojny &wiatowej
Na dworcu sta kap an
I #piewa : „Witamy serdecznie!
Bogu i cesarzowi
Granatów potrzeba koniecznie!
Granatów!
Granatów!!
Granatów!!!"
Johannes R. Becher17
Ka!dy cios zadany szabl* i ka!dy granat, którymi musimy
walczy" o prawo do !ycia, zosta y pob ogos awione przez Boga.
Teolog Zurhellen18
(...) cho" nazywaj* siebie chrze#cijanami, s* to drapie!ne wilki w
owczej skórze.
Goethe19
1. Niemieccy chrze&cijanie
a) Protestanci
Nasze chrze#cija stwo sta o si nazbyt agodne i sentymentalne.
Ta wojna dodaje krwi niemieckich chrze#cijan !elaza... Trzeba,
by#my w szkole Jezusa wyro#li na ludzi, którzy potrafi*
zaatakowa".
Teolog Dieterich20
Charakterystyczny i wa!ny jest fakt, !e obie konfesje obiecywa y sobie umocnienie
wiary chrze#cija skiej
199
dzi ki wojnie. Potwierdza si w tym przypadku wyra!any cz sto, mi dzy
innymi i szczególnie przez Nietzschego, pogl*d, i! Ko#ció czerpie zyski z
katastrof, jakie spotykaj* ludzko#", i w a#nie dlatego wr cz dostrzega w nich
korzystn* dla siebie sytuacj . Jak wiadomo, nawet po stronie katolickiej
przyznano, !e „koniec realnego adu #wiata" zawsze poci*ga za sob* wzmo!on*
pobo!no#"21.
Tak* bowiem wymow ma niemal!e jednog o#ny zachwyt teologów w
obliczu wybuchu wojny: „Oto nast*pi o przebudzenie, wywi*zuje si !ywio owa
religijno#"" — ciesz* si oni22. Albo: „(...) tak, wojna rozbudzi a religijno#", (...)
ko#cio y s* znowu pe ne ludzi"23. Albo: „Tak oto wojna i chrze#cija stwo, cho"
w swej istocie odmienne, zawieraj* najpi kniejszy sojusz"24. Albo przytoczmy
s owa znanego teologa Adolfa Deissmanna: „Nasz Pan ma swój wielki wk ad do
pot !nego wybuchu religijno#ci... Pradawne, prachrze#cija skie (!) si y, które w
d ugim okresie pokoju po cz #ci znikn y w pod#wiadomo#ci naszych dusz,
teraz zosta y znowu wydobyte"25.
Albo zacytujmy superintendenta generalnego Lahusena: „(...) wicher
wojny ogarnia nasz Ko#ció , staj*c si powiewem o!ywczym". „Wojna
pozwoli a nam zrobi" znaczny post p". I tak jak wojna sprzyja ekspansji
Ko#cio a, tak te! Ko#ció sprzyja wojnie: „Nabo!e stwa we wspólnotach dodaj*
odwagi, wytrwa o#ci, ch ci do walki"26.
W apelu skierowanym do ewangelików spoza Niemiec spora grupa
najwybitniejszych teologów protestanckich, a w#ród nich F. Loofs, G.
Haussleiter, von Bodelschwingh, Deissmann, Harnack, wyra!a nadziej , !e „z
odpowiedzialno#ci, jak* nak ada ten moment dziejowy", inaczej mówi*c: wojna,
„wyp ynie strumie nowego !ycia dla narodów chrze#cija skich". Ówczesna
elita teologów niemieckich czuje si zatem powo ana do tego, by zapewni"
swoich braci z krajów nieprzyjacielskich, i! wszyscy b d* walczy" a! do ko ca,
„ufaj*c w #wi to#" i sprawiedliwo#" Boga" i „wznosz*c wzrok ku niemu"27.
Tamta wojna, w której mia o straci" !ycie dziesi " milionów !o nierzy,
jawi si protestanckim teologom wr cz jako s u!ba Bo!a. „Nasze sumienie
podpowiada nam, !e mo!emy naprawd rozpocz*" t wojn w imi Bo!e"28.
Inny teolog stwierdza: „Walka, do której przyst pujemy, stanowi obowi*zek
moralny, nakaz naszego Boga"29. Trzeci pisze: „Nie, nie mamy wyrzutów
sumienia, walczymy z Bo!* pomoc* i na jego
200
rzecz"30. Czwarty z uczonych interpretatorów bosko#ci deklaruje si nawet jako
uczestnik walki, któr* Niemcy „prowadz* przeciw antychrystowi"31.
Przera!aj*ca zawarto#" wydanej w roku 1915 antologii Die deutschprotestantische Predigt der Gegenwart (Wspó"czesne niemieckie kaznodziejstwo
protestanckie) stanowi dowód szowinistycznego my#lenia i widzenia
rzeczywisto#ci przez niemieckich teologów protestanckich z owej epoki.
W wielu przypadkach odnosi si wra!enie, !e obcuj* oni ze swym
Bogiem, z bosko#ci*, tylko podczas wojny. Jeden z duchownych wyznaje, i!
„Bóg ukazuje si nagle, jakby wyszed z ob oków"32. Inny opowiada, !e „w tych
czasach wielki Bóg przemawia do nas tak, jak zwyk mówi" jedynie w chwilach
prze omowych dla ca ej ludzko#ci"33. Trzeci teolog pisze: „Wydaje si , !e ca a
bosko#" i szlachetno#" tego, co stanowi istot niemiecko#ci, objawia si w a#nie
teraz! Doprawdy nie tylko armatom zawdzi czamy nasze zwyci stwa"34.
Czwarty pyta: „Czy! istnieje co# wa!niejszego dla ogó u umi owanych
Niemców ni! spe nienie woli Bo!ej, tak!e w tej chwili? Zapewne nie"35. Pi*ty
konstatuje: „Zda si , jakby na ziemi niemieck* zst*pi Duch Nwi ty"36.
Ci w a#nie teologowie nie wahaj* si stwierdzi", !e wojna #wiatowa jest
doskonale zgodna z osobowo#ci* Jezusa. Wyra!aj* oni bowiem my#l, !e „ten
#wiat pe en walki i okropno#ci jest bardziej pokrewny #wiatu Jezusa ni!
pokojowa Europa dwudziestego wieku"37. Albo tak*: „(...) Ukrzy!owanemu
walka nie jest obca i nie odrzuca on równie! walki «morderczej». On wie, ile
znacz* rany"38. Albo tak*: „Jezus jest dowódc*, chrze#cijanie (po obu stronach!)
s* jego !o nierzami"39.
Typowe — i od pó tora tysi*ca lat antycypowane przez ko#cieln* tradycj
— s* te! pewne sofizmaty, które s u!* za usprawiedliwienia: „(...) ten sam czyn
mo!e by" boski i szata ski, #wi ty i niegodziwy: liczy si intencja. Nikt z nas
nie chcia tej wojny. Nasi nieprzyjaciele wszcz li t wojn z w asnej woli"40.
Albo rozró!nia si bro : „Niech b dzie b ogos awiony miecz, którego u!ywa si
w imi nami tno#ci chwalebnej pod wzgl dem moralnym (!). Biada temu
mieczowi, za który chwyta si z nienawi#ci"41. Albo: „Kto chce zaakceptowa"
germanizacj #wiata, ten musi te! pochwali" wojn #wiatow*, ale powiedzie"
«nie», gdy propaguje si nacjonalistyczn* polityk przemocy"42. Niemcy
uprawiaj* bowiem
— co ów teolog daje do zrozumienia ju! w tytule swojej rozprawy
— idealistyczn*, ich przeciwnicy natomiast nacjonalistyczn* polityk
globaln*.
201
A tymczasem rozró!nienia czynione przez ludzi normalnie my#l*cych s*
skwapliwie zamazywane przez owych zachwyconych wojn* chrze#cijan. Jeden z
nich, któremu „przelewanie czerwonej krwi" jest zawsze bardziej w smak ni!
„blada #mier" g odowa", „udowadnia", !e wojn* jest i to, co dzieje si w
przemy#le, walce konkurencyjnej, handlu43! W a#nie podczas wojny — czytamy
dalej — chrze#cija stwu przypada w udziale pewne szczytne zadanie. „Trzeba
okaza" mi osierdzie rannemu nieprzyjacielowi"44. Najpierw przyprawi si go
by" mo!e o kalectwo, a potem wyst*pi si w roli chrze#cija skiego rycerza!
W artykule zatytu owanym Nie zabijaj dowodzi si nawet, nawi*zuj*c do
Kazania na Górze, i! dopuszczalne jest zabijanie z mi o#ci45. Tak* my#l wyra!a
ju! Augustyn (t. II, s. 151). Natomiast inni teologowie uwa!aj* za dozwolone
czasowe niestosowanie si do pi*tego przykazania czy te! do nakazu mi o#ci
nieprzyjació i oznajmiaj*, i! „teraz nie mo!emy przebaczy" naszym
nieprzyjacio om, którzy napadli na nas, gdy byli#my usposobieni ca kiem
pokojowo"46.
Cz sto natrafia si te! na nast puj*c* my#l: „Nasz naród prosi jednak
Boga o zwyci stwo zupe nie inaczej ni!, jak mi si zdaje, uczyniliby to
Rosjanie"47. Zreszt* ci ostatni przedstawiali wszystkie swoje wojny toczone a!
do obalenia caratu jako wojny religijne, s u!*ce obronie prawdziwego
chrze#cija stwa. Ten sam frazes przyda si czo owym politykom Anglii oraz
Ameryki do moralnej legitymizacji wojny z Niemcami48. W polskim eseju
zamieszczonym przed Wielkanoc* roku 1911 przez „Kurier Warszawski"
czytamy co nast puje: „Nasz Bóg jest rodem z Polski, nasz Chrystus jest
Polakiem, dzieci ciem naszej Matki Boskiej Cz stochowskiej. Tutaj, w
mazowieckim piasku, nad Wis *, ma on swój grób. Nasz Bóg jest Polakiem i nie
szukajmy go w Betlejem ani na Golgocie"49. „Niemiecki Chrystus" by
propagowany ju! od po owy XIX wieku50. A podczas pierwszej wojny
#wiatowej pewien teolog pisze: „Nigdy jeszcze nasz stary niemiecki Bóg nie by
#wiadkiem takiej dobroci i wielko#ci swoich Niemców"51.
202
b) Katolicy
Nawet straszliwa, bardzo m cz*ca walka bywa lepsza ni! pe en
ospa o#ci, wygodny pokój.
Peter Lippert S. J.52
(...) chwyci mnie kurczowo za r k i powiedzia : „O Bo!e, tam
w domu s* moja !ona i dzieci. Co czeka moje dzieci? Jeszcze
dzi# mam przed sob* rozszerzone oczy tego umieraj*cego
m !czyzny, gdy mu powiedzia em: „Bracie, b*d> zadowolony. O
twoj* rodzin musi zatroszczy" si ojczyzna. A twoje dzieci
otrzymaj* takie samo wychowanie religijne, jakie da by im
ojciec".
Biskup Michael Faulhaber53
W dalszym ci*gu b dziemy cytowa" wy *cznie z jezuickiego periodyku
„Stimmen aus Maria-Laach", który na pocz*tku roku 1915 skwapliwie
przemianowano na „Stimmen der Zeit" („G osy Czasu").
Ju! w wydaniu sierpniowym 1914 roku jezuita L. wyra!a „Na rozpocz cie
wojny europejskiej" rado#" z tego powodu, !e idea narodowa okaza a si
najsilniejsz*, !e objawi si w ca ej pe ni naturalna si a, wr cz co# #wi tego.
Poczucie narodowo#ci pochodzi bowiem od Boga, a je#li nawet Bóg nie mo!e
przys u!y" si !adnemu nacjonalizmowi przeciw innemu, to przecie! „wszelki
nacjonalizm, tak!e ten na czas wojny" mo!e i powinien „przys u!y" si Bogu".
Bo te!, nie inaczej ni! protestantom, I wojna #wiatowa jawi si katolikom
jako „s u!ba Bo!a". Jezuita L. mówi dalej: „I uniesienie narodu niemieckiego
sta o si zaiste s u!b* Bo!*. Zobaczyli#my przemian wielkich placów w
ko#cio y... Zobaczyli#my, !e ko#cio y przepe ni y si lud>mi, a w wielu
rodzinach w tych dniach po raz pierwszy po d ugim czasie odmawiano szczer*,
g boko prze!yt* modlitw przy stole (!)". Po finezyjnym porównaniu armii
niemieckiej z zast pami anio ów Pa skich czytamy: „To prawda, !e modlili#my
si o zwyci stwo naszych wojsk, a tym samym o kl sk , ruin i #mier" naszych
wrogów, i czynili#my to szczerze, z g bi serca, co wi cej, ze strasznym
odwo aniem si do wiary chrze#cija skiej i Ewangelii. Ale wolno nam by o tak
czyni". Uprzednio bowiem skonfrontowali#my nasz* wojenn* modlitw z
przykazaniami Ewangelii, podporz*dkowali#my nasz narodowy zapa zasadom
chrze#cija stwa"54.
203
Pi knie przedstawia ten!e ten!e jezuita katolickie duszpasterstwo:
„Dopowiedzmy, !e te wspania e pocz*tki wojny (!) zawdzi czamy — i to w
niema ym stopniu — d ugoletniej, niestrudzonej, cz sto pe nej wyrzecze i
gorzkich do#wiadcze pracy niemieckich katolików: ich duszpasterstwu, które
poprzez spokojne, ale niewymownie !mudne zarazem dzia anie kap anów
zachowa o nasz naród w duchowej #wie!o#ci i zdrowiu fizycznym" itd. itd.
„Jaki! ogromny kapita si y narodowej (czytaj: mi sa armatniego) zgromadzi o
cho"by tylko Narodowe Zrzeszenie na Rzecz Katolickich Niemiec"!55
Tak jak protestanci, katoliccy teologowie ciesz* si ze wzrostu presti!u,
jakiego dost puj* teraz oni sami oraz ich Ko#ció .
Jezuita L.: „Nawet konsekwencje historyczne takiej wojny, wszystkie
przemiany polityczne i kulturowe bledn* wobec blasku gwiazd wiary, które
przy#wiecaj* nam w t wojenn* noc"56.
Jezuita N.: „Ale niema y jest zysk w postaci warto#ci duchowych, który
przynios y nam ju! pierwsze dni mobilizacji i pierwsze gor*ce zmagania. Nasz
naród i ca y #wiat !ywi* podziw dla g bi i #wi to#ci tej si y, na któr* Niemcy
nagle si zdobyli. Ten naród odnalaz si ; odnalaz w sobie to, co najlepsze
(...)"57.
Jezuita Z.: „Huk bitew stwarza cisz , w której rozbrzmiewaj* g osy
niebia skie". „Ca y kraj sta si domem Bo!ym. Sakramentów udzielano na
dworcach, w koszarach, gospodach, pod drzewami, w krzakach (...)" „W
szeregach naszych !o nierzy pi knie rozkwita !ycie religijne". „Sami dowódcy
prosz* o msze polowe... Ch tnie odmawia si ró!aniec... Pewien duchowny
poprosi nawet o to, by darowano ró!a ce, sprowadzi ich ju! tak wiele, ale
wszystko to jest jak jedna kropla spadaj*ca na gor*cy kamie ". Ten!e jezuita
cytuje równie! pewnego duchownego z Francji: „Cz sto my#l sobie, !e Ojciec
Nwi ty Pius X nie doczeka tych wielkich chwil. Jego program cz stego
przyjmowania komunii #wi tej jest znakomicie wr cz urzeczywistniany przez
naszych !o nierzy na froncie". Natykamy si te! na takie podkre#lenie: „Nie
musimy ju! dowiadywa" si z gazety «Bamberger Volksblatt», jak bardzo
spragnieni kap anów s* ranni i umieraj*cy". Dla pokazania uporczywej niewiary
— równie! w obliczu #mierci — ten jezuita znajduje tylko przyk ad
umieraj*cego Francuza (!), który pono" powiedzia do ksi dza: „Przecie! nie
jestem niczym wi cej jak zwierz ciem"58.
Jezuici, jak wiadomo, elitarny oddzia Watykanu, z wielk* konsekwencj*
przystosowuj* do potrzeb wojennych wszystkie
204
dziedziny !ycia spo ecznego i duchowego, po czym szpikuj* naród swoj*
propagand*. Tak wi c natrafiamy na artyku y o relacji mi dzy wojn* #wiatow* a
wyznawaniem religii, o wojnie i „egzaminie dojrza o#ci" klasy robotniczej, o
wojnie i gimnazjum humanistycznym, o wojnie i gospodarce narodowej, o
poleg ych, sierotach wojennych, neutralno#ci.
Jezuita K.59 referuje temat „Wojna w zwierciadle sztuki", a rozpoczyna
takim oto stwierdzeniem: „Ostatnie dziesi ciolecia pokoju nie sprzyja y
malarstwu batalistycznemu". Ów oddany muzom zakonnik, który przez
kilkadziesi*t lat uczy obcowania ze sztuk*, przepowiada teraz #wiatu
chrze#cija skiemu: „Jedn* z najbardziej oczywistych konsekwencji tego
wielkiego starcia narodów oka!e si
ponowny rozkwit malarstwa
batalistycznego". „Ale tak!e sami ludzie b d* domaga" si takich obrazów".
„Przed oczyma artysty pojawia si nadzwyczajne wprost bogactwo wdzi cznych
(!) tematów zwi*zanych z nowoczesn* wojn*: ogromne mo>dzierze,
majestatyczne pancerniki, kr*!owniki, samoloty. Ju! teraz setki r*k pracuj* nad
tym, by o!ywi" obrazami czasopisma ilustrowane oraz kroniki wojenne".
(Dwadzie#cia lat pó>niej ten!e jezuita, na amach tego samego pisma, tak oto
ko czy swój esej „Sztuka i naród": „Naród jest wszak spragniony kszta towania
jego smaku, które to nasz Ojciec Nwi ty uzna niedawno za wa!ny element
pracy wychowawczej"60.)
Jezuita N. umie nawet — w artykule nosz*cym tytu „Troska o ludzi
kalekich" — pocieszy" inwalidów wojennych, odmalowuj*c na amach
„Kólnische Volkszeitung", roztaczaj*ce si przed nimi perspektywy: „Kto straci
wzrok, ten znajdzie w ka!dym nowoczesnym zak adzie dla niewidomych
solidne przygotowanie do rzemios a. Kto utraci s uch, ten mo!e sta" si kupcem
w dowolnej bran!y. (...) Ca kowity parali! nie zdarza si prawie wcale. Tacy
pacjenci nie mog* by" zatrudniani, niechaj zatem cierpliwym godzeniem si z
tym, co ich spotka o, daj* dobry przyk ad otoczeniu. (...) Inwalidzi, którzy
stracili r k , s* na ogó dobrymi piechurami. Trzeba im zapewni" sztuczne r ce i
uczyni" ich (...). Utrata obu nóg jest u ocala ych inwalidów wojennych czym#
bardzo rzadkim. Zawsze pozostaj* im jednak kikuty, bardzo przydatne dla
za o!enia protez (...)" itd. itd.61
Ci katolicy nie maj* w ogóle wstydu, co wyka!emy tylko kilkoma
zdaniami autorstwa jezuity L.62: „I dlatego triumf niemieckiego ducha nie b dzie
jedynie zwyci stwem lepszych armat, lecz przede wszystkim zwyci stwem
skupionej, powa!nej,
205
etycznej duchowo#ci chrze#cija skiej, triumfem dobrego, szlachetnego
cz owiecze stwa. Jest to w interesie ludzko#ci, tak!e naszych nieprzyjació , by
móg dominowa" cz owiek naszego pokroju". „St*d te! i my, katolicy
przywi*zujemy wag do tej wojny, mimo !e po przeciwnej stronie zdarzaj* si
nasi wspó wyznawcy". „Wojna prawdziwie moralna i sprawiedliwa to przecie!
w swej istocie co# wi cej ni! masowe mordowanie i niszczenie kultury". A wi c
jest ona i tym. Ale ponadto jest prawdziwie moralna i sprawiedliwa! „Krucjaty
nale!a y do rzadko#ci i dzisiaj, dzisiaj nasz naród prowadzi tak* wojn .
Albowiem ka!da wojna, która toczy si w imi idei oraz idea ów, a nie tylko dla
pieni dzy i zdobycia ziemi, ka!da taka wojna ma w sobie zawsze co# z
krucjaty". To w a#nie, podobnie jak — czy! mog oby by" inaczej? — ca * tamt*
g upi*, zbrodnicz* frazeologi , us yszano przy okazji nast pnej wojny
#wiatowej. „A zw aszcza, gdy prowadzi si j* w powadze, nabo!no#ci, pokorze i
skupieniu, w imi Bo!e i z modlitw* w sercu i na ustach. Wówczas to sama
wojna staje si s u!b* Bo!*, wojn* zaiste #wi t*". „Nasi bracia polegli na
#wi tej wojnie". „Ich #mier" by a pocieszaj*ca i pi kna (!), niemal!e jak #mier"
m czennika". Mimo woli przypomina si zwrotka z Ballady o martwym
4o"nierzu Bertolta Brechta:
A !e zw oki !o nierza #mierdzie" zaczyna y, ksi !ulo przyku#tyka do i
nad !o nierzem kadzid a roztacza wo , !eby d u!ej nie #mierdzia y.
2. Francuscy chrze&cijanie
Ah, c'est la minute divine!
(Ach, oto nadesz a boska chwila!)
Argumentuj* oni tak, jak Niemcy, tyle !e z mniejsz* ilo#ci* frazesów,
przynajmniej w tych tekstach, które tutaj przytaczamy.
Arcybiskup Bordeaux dopatrzy si w wojnie „wys annika Bo!ego, który
musi doprowadzi" do religijnego, moralnego i socjalnego odrodzenia"63.
Ksi*dz Sertillanges mówi 9 maja 1915 roku w paryskim ko#ciele SainteMadeleine: „Gdy wyrwiemy si z okopów niczym z groty Getsemani, to
pójdziemy na Golgot , tam, gdzie dokonuje
206
si ludzka ofiara, tam, gdzie jest przygotowywane nasze wybawienie i gdzie
zap at* za nie jest moneta chwa y!" Ten!e katolik powiedzia owego dnia:
„Siedemdziesi*tka pi*tka milczy. Kapitan wyjmuje rewolwer z kabury. Ka!dy to
rozumie. Nast puje chwila potwornego, #miertelnego strachu. Naprzód! Ach,
oto nadesz a boska chwila!"
Czo owa francuska gazeta katolicka „La Croix" zamie#ci a 2 maja 1917
roku tekst nast puj*cy: „Oto zostaje przeci ty wrzód niemieckiej nauki i kultury.
Gdy ojcowie i matki zabitych niemieckich !o nierzy dowiedz* si , !e ich dzieci
nie tylko zmar y, ale ponadto gotowano ich zw oki, by z nich otrzymywa"
stearyn , olej albo myd o — tak, myd o! — jaki! krzyk podnios* wtedy
przeciwko swemu cesarzowi i jego wojnie!"
W li#cie, który 16 sierpnia 1914 roku wystosowa do redaktora
naczelnego gazety „Le Petit Parisien" monseigneur Baudrillart, rektor
uniwersytetu katolickiego i pó>niejszy arcybiskup Pary!a, czytamy: „Szanowny
Panie, skoro czyni mi Pan ten zaszczyt, !e pyta o moj* opini na temat tego, co
prze!ywamy obecnie, dam wyraz mniemaniu, i! mimo ofiar i cierpie , o których
tu mówi" niepodobna — wszyscy odczuwamy ich gorycz — aktualne
wydarzenia s* bardzo pomy#lne. Niech mi wolno b dzie powiedzie" Panu, !e
moja skromna osoba, !e ja oczekiwa em ich od dawna. (...) Francja odzyskuje
si y i moim zdaniem nie mog a ich odzyska" inaczej ni! poprzez wojn —
oczyszczaj*c* i jednocz*c*".
Dodajmy do tego g osu przynajmniej jedn* wypowied> francuskiego
protestanta, pastora E. Menegoza, niegdy# profesora wydzia u teologii
protestanckiej na uniwersytecie w Pary!u: „Czuj si obowi*zany zaprotestowa"
przeciw pewnej os abiaj*cej, niejako ewangelicznej teorii, która jednak w istocie
nie jest niczym innym, jak chorobliwym pacyfizmem, i nie opiera si
bynajmniej na Pi#mie Nwi tym; poczuwam si te! do tego, by naszym drogim
!o nierzom przekaza" s owa otuchy i podzi kowania, im w a#nie, którzy
przelewaj* za nas krew — niechaj nadal dzielnie walcz*, maj*c t #wiadomo#",
!e w#ród bitwy, w obliczu #mierci i w trakcie zadawania #mierci mog*
zachowa" pokój duszy, !e ten pokój mo!e by" ca kowity"64.
Powró"my teraz na krótko do teologów niemieckich i przypatrzmy si ich
postawie po przegranej wojnie.
207
Po kl3sce
Podczas gdy w toku wojny katolicy nieustannie wychwalali rozkwit !ycia
religijnego, pe ne ko#cio y, d ugie szeregi modl*cych si , t ok w czasie
udzielania komunii, wreszcie znowu g boko prze!ywane modlitwy przy stole;
podczas gdy przepowiadali zwyci stwo nie tylko lepszych armat, ale i pe nej
skupienia, powa!nej, po prostu bardziej chrze#cija skiej niemieckiej
duchowo#ci; podczas gdy mówili o „walce, w której to, co lepsze i zdrowsze,
chce przewa!y" nad tym, co chore i zgni e", o #wiadectwie uduchowienia i si y
wiary chrze#cija skiej, na które „zdobyli si — w sposób imponuj*cy —
sprzymierzeni Niemcy i Austriacy"; podczas gdy, co wi cej, czuli si tak
przepojeni duchowo#ci*, si *, wiar* chrze#cija sk*, i! pisali: „Tak wi c
chcieliby#my naszym braciom w krajach nieprzyjacielskich przekaza" cz*stk
tego b ogos awie stwa, jakim obdarzy nas Bóg"65, to w roku 1918
skonstatowali: „Czego wi c zabrak o? Wywotno#ci wiary i konsekwencji w
manifestowaniu jej"66.
Ten sam jezuita, który przez kilka lat g osi — w stylu Goebbelsa —
pochwa totalnego terroru, który przedstawia wojn jako krucjat i s u!b
Bo!*, który os adza niemieckim !o nierzom umieranie, który mówi o szcz #ciu
tych, co polegli, a ich #mier" porównywa ze #mierci* m czennika, po kl sce
pisze w artykule „Unseren Toten, ein Gedenken und Geloben" („Ku pami ci i
chwale naszych poleg ych"): „(...) pomylili#cie si , spe nili#cie swój !o nierski i
obywatelski obowi*zek w imi fantomów, którymi was omamiono (!). Ale
pomylili#cie si w dobrej wierze i szlachetnie my#l*c (.. .)"67.
Nie inaczej zachowuj* si protestanci. Ten sam wybitny teolog, który co
rusz zapewnia o tym, !e Pan Bóg gotuje Niemcom wspania * przysz o#" —
„Skoro przypada nam w udziale tyle zwyci stw, to z woli Bo!ej czekaj* pewno
jeszcze nasz naród wielkie chwile"; „Bóg jest z nami. Ma on co do nas pewne
dalsze zamiary" itd.68 — pisze 18 wrze#nia 1918 roku: „W a#nie Pan w swoim
gniewie po ama to, co by o zmursza e i przegni e, i w a#nie Pan w swej
cierpliwo#ci i dobroci chce pozwoli" nam na nowy pocz*tek"69.
A przecie! teologowie zapewniali przedtem po tysi*ckro", !e !ycie
religijne kwitnie! Zreszt* kl ska te! okaza a si korzystna. Przynajmniej Ko#ció
katolicki w ogromnym stopniu wyzyska panuj*c* w Niemczech inflacj dzi ki
swemu kapita owi zagranicznemu. Pos u!my si tylko jednym przyk adem: w
latach 1919-1930
208
zak adano w tym kraju przeci tnie dwana#cie, trzyna#cie klasztorów w jednym
miesi*cu70.
Oczywi#cie by y w Niemczech jeszcze inne kr gi, którym dziesi "
milionów poleg ych !o nierzy przynios o zyski.
Ju! w chwili wybuchu wojny, w roku 1914, po stronie nieprzyjació
Niemiec znajdowa o si nie mniej ni! 27000 armat wyprodukowanych przez
firm Kruppów71, za której dzia alno#" ju! wcze#niej uczyniono Alfreda Kruppa
oficerem francuskiej Legii Honorowej. Ale i podczas wojny zaopatrywanie
krajów nieprzyjacielskich z Niemiec nie ustawa o. Otó! tylko w pierwszym
pó roczu 1916 roku niemiecki trust stalowy przekaza do Francji miliard pi "set
milionów kilogramów stali i !elaza.
Syndyk niemieckiej Izby Handlowej, dr Wallroth, napisa w maju 1915
roku w dziewi tnastoszpaltowym artykule, zamieszczonym na amach
„Deutsche Ritterzeitung", !e nieprzyjaciele Niemiec otrzymywali swoje
najlepsze okr ty wojenne, sw* najlepsz* i najta sz* blach na czo gi, ci !kie
dzia a obl !nicze itd., z Niemiec, a ministerstwo spraw wewn trznych Rzeszy
zezwala o w czasie wojny na wywóz niejednokrotnie i w takich przypadkach,
„gdy importer nie ukrywa faktu swego zamieszkiwania w jednym z krajów
nieprzyjacielskich"72.
Patent KPz 96-04 na zapalnik do granatów zosta ju! w roku 1902, za
wiedz* niemieckiego ministerstwa wojny, sprzedany przez Kruppa angielskiej
firmie zbrojeniowej Vickers — z zastrze!eniem udzia u w zysku ze sprzeda!y
ka!dego granatu. Po wojnie firma Kruppów otrzyma a od firmy Vickers 123
miliony marek w z ocie za korzystanie z tego patentu73.
Niemiecka firma zbrojeniowa Thyssena, która pó>niej wspó finansowa a
Hitlera, podczas pierwszej wojny #wiatowej dostarcza a do Francji tarcze
ochronne dla piechoty, i to po 68 marek za sztuk , natomiast armia niemiecka
otrzymywa a je po 117 marek za sztuk 74.
O tym, !e walka z g upot* jest daremna, #wiadczy to, co napisa
korespondent jednego z niemieckich dzienników we Francji. W artykule
zatytu owanym tyAus ehemaligen «Erbfeinden» wurden Kameraden. Immer
engere Zusammenarbeit zwischen der Bundeswehr und der franzósischen
Armee" („Dawniej «odwieczni wrogowie» teraz towarzysze broni. Coraz
#ci#lejsze wspó dzia anie Bundeswehry z armi* francusk*") uzmys awia on
bowiem, w po owie 1962 roku, skal dotychczasowej wspó pracy nast puj*cym
209
epizodem: „Niedawno armia francuska zademonstrowa a na jednym z
burgundzkich poligonów — w obecno#ci licznych attaches wojskowych — swój
najnowszy sprz t. Znalaz o si tam skonstruowane przez pewnego francuskiego
pu kownika, a produkowane w Niemczech urz*dzenie s u!*ce do budowy
mostów. Nie ma to ju! znaczenia, w jakim kraju dzia a firma, do której nale!y
produkcja"75.
210
Rozdzia 67
KoBcio y chrzeBcija<skie a faszyzm
Wspó dzia anie Ko#cio a i pa stwa opiera si na zasadzie Do ut des —
wzajemnego poparcia. Na tej podstawie katolicyzm i protestantyzm
sprzymierzaj* si z wszelkimi re!imami, nawet tymi najbardziej zbrodniczymi,
co wykaza stosunek danych Ko#cio ów do Mussoliniego, genera a Franco i
Hitlera.
1. Watykan a faszyzm
Watykan zabroni swym duchownym okazywania wrogo#ci
wobec faszyzmu i uczyni swoich biskupów cerberami
strzeg*cymi bezpiecze stwa re!imu.
Avro Manhattan1
Pomi dzy Watykanem a przedfaszystowskimi W ochami istnia y stosunki
napi te, po cz #ci ze wzgl du na liberalny charakter ze#wiecczonego pa stwa
w oskiego, po cz #ci za# z powodu jego pretensji do przej cia posiad o#ci
papieskich. Natomiast dyktatura faszystowska zosta a niezad ugo obdarzona
pe ni* askawo#ci ze strony Kurii.
Papie! Pius XI (1922-39) interesowa si losami nowej partii
faszystowskiej ju! wtedy, gdy by kardyna em, i popar j*, zanim dosz o do
„marszu na Rzym", sfinansowanego przez maj*cy #cis e powi*zania z
Watykanem Banco di Roma. Na pocz*tku roku 1923 rozpocz y si rozmowy
sekretarza stanu, kardyna a Gasparriego, z Mussolinim. Watykan zobowi*za si
do tego, i! przys u!y si Mussoliniemu wyeliminowaniem partii katolickiej,
Partito Popolare, bo przecie! po faszystach móg papie! spodziewa" si o wiele
bardziej radykalnego, a zatem skuteczniejszego, zwalczania liberalnych,
demokratycznych i komunistycznych wrogów Watykanu. Mussolini
zagwarantowa Ko#cio owi likwidacj socjalizmu i respektowanie praw tej
instytucji.
Pierwsza przys uga wy#wiadczona przez owego eks-socjalist Stolicy
Apostolskiej mia a zwi*zek z finansami. Uratowa on bowiem Banco di Roma,
któremu i sama Kuria, i niejeden z jej dostojników powierzyli spore sumy, przed
bankructwem — poprzez
211
subsydium pa stwowe na kwot bez ma a pó tora miliarda lirów2. (Dzisiaj bank
ten pozostaje pod kontrol* rodziny Pacellich.)
Od tamtego momentu datuje si wychwalanie Mussoliniego przez
w oskich purpuratów, a tak!e przez papie!a. Dziekan tak zwanego Nwi tego
Kolegium, kardyna Vannutelli, ju! wówczas stwierdzi , !e Mussolini „zosta
wybrany jako ten, który ocali naród i przywróci mu pomy#lno#""3. Papie! nie
zaprotestowa ani jednym s owem, gdy faszy#ci zaatakowali cz onków partii
katolickiej, dopu#ciwszy si morderstw, a w#ród ofiar znale>li si równie!
kap ani, mi dzy innymi ksi*dz Minzoni4. Kiedy za# Mussolini chcia wiosn*
1923 roku poprzez zmian ordynacji wyborczej wyeliminowa" parlament i
zaprowadzi" dyktatur , który to zamiar spotka si z gwa townym sprzeciwem
tak!e ze strony partii katolickiej, papie! wymusi na jej przywódcy, sycylijskim
ksi dzu Sturzo ust*pienie, co nast*pi o 9 czerwca 1923 roku, a ponadto zaleci
rozwi*zanie partii5. Wy!si duchowni katoliccy chwalili Mussoliniego i jego
polityk ; ma o tego, arcybiskup Florencji, kardyna Mistrangelo, u#ciska go
dziesi " dni pó>niej i nawet uca owa w oba policzki6.
W czerwcu 1924 roku zosta zamordowany przez faszystów
najzacieklejszy przeciwnik Mussoliniego, przywódca socjalistów i deputowany
do parlamentu, Giacomo Matteotti. Wywo a o to ogromne oburzenie we
W oszech. Wydawa o si , !e kariera Mussoliniego dobieg a ko ca. Za!*dano od
króla, by go usun* , ale Watykan znowu stan* po stronie Mussoliniego i
nakaza nawet wyst*pienie wszystkich ksi !y z partii katolickiej, co równa o si
rozwi*zaniu tej ostatniej. Tak wi c papie! zlikwidowa jedn* z najwi kszych
przeszkód na drodze do dyktatury faszystowskiej i ten!e Ojciec Nwi ty
obwie#ci 20 grudnia 1926 roku ca emu #wiatu: „Mussolini zosta nam zes any
przez Opatrzno#""7.
Wspó praca Watykanu z faszystami doprowadzi a w roku 1929 do
zawarcia uk adu latera skiego, który z jednej strony przyda faszystom presti!u
w oczach #wiata, z drugiej za# okaza si bardzo korzystny dla Ko#cio a
rzymskiego. Otó! katolicyzm sta si we W oszech religi* pa stwow*, a ponadto
Kuria otrzyma a miliard lirów w papierach warto#ciowych oraz 750 milionów
lirów gotówk* jako odszkodowanie za nacjonalizacj watyka skich posiad o#ci.
Pius XI uzna znowu — 13 lutego 1929 roku — za konieczne z o!enie
o#wiadczenia, i! Mussolini jest m !em opatrzno#ciowym, i poleci , by wszyscy
kap ani ko czyli codzienne msze modlitw* za króla i Wodza (Pro Rege et
Duce)8.
212
Dodajmy na marginesie tej sprawy, !e po podpisaniu uk adu latera skiego
ówczesny nadburmistrz Kolonii, Konrad Adenauer, zapewni Mussoliniego w
wystosowanym do telegramie gratulacyjnym, i! jego nazwisko zostanie
zapisane z otymi zg oskami w dziejach Ko#cio a katolickiego9. Nawiasem
mówi*c, równie! abisy scy mahometanie zatelegrafowali do przywódcy W och
w roku 1937 z nie mniejszym zachwytem — po to, by zapewni", !e #wiat
muzu ma ski uwa!a go za „swego protektora"10.
Bo te! Mussolini ju! dawno da si pozna" jako „przyjaciel #wiata
islamskiego", kaza wznie#" b*d> odrestaurowa" wiele meczetów w Libii oraz
zak ada" szko y arabskie i przyczyni si nawet do powstania wy!szej uczelni,
na której poznawano islamsk* kultur i prawo koraniczne11.
Mussolini, ze swej strony, przys u!y si Watykanowi tym, !e narzuci
dyrektorom i rektorom w oskich szkó , by czytano w nich Nowy Testament.
By a to lektura obowi*zkowa dla profesorów uczelni i nauczycieli, którzy mieli
obja#nia" go dzieciom. „Ta ksi*!ka jest najwi kszym, i najpotrzebniejszym
dzie em" — g osi pewien dekret. W ten sposób rz*d narodowy chce dzieci, a
poprzez nie dusz narodu w oskiego sprowadzi" na drog , która powinna
pozwoli" naszej ojczy>nie osi*gn*" prawdziw*, majestatyczn* wielko#""12.
Po zawarciu uk adu latera skiego równie! kardyna owie za#wiadczyli w
pi#mie skierowanym 9 marca 1929 roku do papie!a, i! faszystowski dyktator
rz*dzi „na polecenie Bo!ej Opatrzno#ci"13. W rok pó>niej kardyna Vannutelli
po raz kolejny stwierdzi : „Bardzo podziwiam Mussoliniego, który zas uguje na
wielki szacunek"14. I wkrótce dzieci w oskie wypowiada y nast puj*c* modlitw
u o!on* przez Ko#ció : „Duce, dzi kuj ci, !e mi pozwoli e# dorasta" w zdrowiu
i sile. Bo!e drogi, chro naszego Duce, !eby d ugo rz*dzi faszystowskimi
W ochami"15. Zreszt* w ogóle ówczesne podr czniki dla w oskich szkó
podstawowych sk ada y si w jednej trzeciej z fragmentów katechizmu i
modlitw, a w dwóch trzecich z wypowiedzi gloryfikuj*cych faszyzm i wojn .
Nic dziwnego wi c, !e Watykan zaakceptowa bez zastrze!e
faszystowsk* agresj na Abisyni . W oski marsza ek de Bono przyznaje bez
ogródek w poprzedzonej wst pem Mussoliniego ksi*!ce La preparazione e
leprime operazioni, !e sam w roku 1932 namówi Mussoliniego do tej wojny i
czyni do niej od roku 1933 tajne przygotowania, mi dzy innymi poprzez
przekupywanie dowódców podleg ych negusowi Etiopii, przy czym postawa
w adcy
213
tego kraju nie mia a dla niego !adnego znaczenia16. Podczas gdy ca y #wiat
pot pi tamt* faszystowsk* agresj , Ko#ció katolicki, a zw aszcza wy!szy kler
w oski, stan* po stronie Mussoliniego. W dniu 27 sierpnia 1935 roku, kiedy
W ochy intensywnie przygotowywa y si do wojny, papie! o#wiadczy , i! wojna
obronna (!) maj*ca za cel ekspansj (!) coraz liczniejszej ludno#ci mo!e by"
sprawiedliwa i s uszna17. Zaledwie w kilka dni pó>niej, a na cztery tygodnie
przed inwazj*, 19 arcybiskupów i 57 biskupów wystosowa o do Mussoliniego
zamieszczony w „Osservatore Romano" telegram, w którym czytamy:
„Katolickie W ochy modl* si o to, by nasza ukochana ojczyzna, dzi ki jej
rz*dowi bardziej zjednoczona ni! kiedykolwiek przedtem, stawa a si coraz
pot !niejsza"18.
Gdy 3 pa>dziernika W osi wkroczyli do Abisynii, entuzjazm faszystów i
purpuratów — przez naród nie podzielany — by bezgraniczny. W oscy biskupi
wezwali duchowie stwo do przekazywania z ota i dzwonów na potrzeby — oby
zwyci skiej — wojny i z ambon do *czali swoje g osy do wypowiedzi
agitatorów, którzy reprezentowali parti faszystowsk*. Arcybiskup Tarentu
nazwa ow* agresj „#wi t* wojn*, krucjat*", a poprzedzi o t konstatacj
odprawienie mszy na pok adzie jednej z odzi podwodnych19. Arcybiskup
Neapolu urz*dzi procesj z Pompei do Neapolu, w trakcie której niesiono obraz
Madonny, równocze#nie za# samoloty wojskowe zrzuca y ulotki gloryfikuj*ce w
tym samym zdaniu Naj#wi tsz* Panienk , faszyzm oraz kampani abisy sk*20.
W oscy !o nierze przesy ali z tej wojny nawet karty pocztowe, na których wida"
otoczon* gwiazdami Madonn z Dzieci*tkiem na wie!yczce czo gu, spowitego
dymem w czasie ostrzeliwania przez piechot . Podpis: „Ave Maria"21.
Arcybiskup Mediolanu, kardyna Schuster, który jesieni* 1935 roku
pob ogos awi wojska wyruszaj*ce na front, porówna Mussoliniego z Cezarem,
Augustem i Konstantynem, i pouczy w osk* dziatw szkoln*, !e poprzez to,
czego dokonuje Duce, „wypowiedzia si Bóg, który jest w niebie"22. Wielu
innych purpuratów b ogos awi o podczas tej wojny armaty i bombowce, i
wyra!a o w imieniu Ko#cio a katolickiego aprobat dla niej23. Jeden z
naukowców zwi*zanych z Harvard University twierdzi, i! co najmniej 7
w oskich kardyna ów, 29 arcybiskupów i 61 biskupów popar o tamt*
faszystowsk* agresj natychmiast, i to nie zwa!aj*c na zawarty w roku 1929
konkordat, bezwzgl dnie zakazuj*cy biskupom wszelkiej aktywno#ci
politycznej24. Nawet pewien katolik przyzna pó>niej: „Mussolini zosta
pot piony przez ca y #wiat — z wyj*tkiem papie!a"25.
214
W a#nie w czasie wojny abisy skiej watyka skie czasopismo jezuickie
„Civilta Cattolica" przedstawi o przes anki etyczne kolonizacji gospodarczej tak
oto, i! „katolicka teologia moralna nie pot pia bynajmniej wszelkiej ekspansji
gospodarczej, której dokonuje si z zastosowaniem przemocy". Przeciwnie:
pa stwo mo!e w przypadku nieuniknionej konieczno#ci „dowie#" swego prawa
do istnienia agresywnym podbojem", o ile ca kowicie wyczerpa y si jego
rezerwy i o ile przedtem bezskutecznie zastosowa o wszelkie pokojowe metody
dzia ania26.
Jak ostentacyjne by o poparcie Ko#cio a katolickiego dla faszyzmu
w a#nie we W oszech, niech uzmys owi tak!e relacja z pompatycznego wiecu na
zako czenie kongresu eucharystycznego, który odby si w maju 1937 roku w
Taranto (Tarencie), relacja zaczerpni ta z niemieckiego czasopisma „Stimmen
der Zeit", wydawanego przez jezuitów: „Kardyna uda si z Naj#wi tszym
Sakramentem na pok ad okr tu wojennego, nad którym powiewa a flaga
papieska. Dooko a niego zgromadzili si najwy!si rang* dowódcy, a na innych
okr tach floty wojennej pozostali dowódcy oddali honory wojskowe Bogu
eucharystycznemu. Na nadmorskich ulicach by o wprost czarno, gdy! znalaz o
si tam ponad sto tysi cy ludzi. W przejrzystym powietrzu lecia y z wolna
samoloty eskadry przybrze!nej. Na wszystkich okr tach wojennych, które
zarzuci y tam kotwice, za ogi w mundurach galowych czeka y na Naj#wi tszy
Sakrament. Na przystani kutrów torpedowych kardyna z monstrancj* wsiad do
wspania ego samochodu-o tarza, po czym przy d>wi kach muzyki i w#ród
powiewaj*cych flag przejecha przez fantastycznie udekorowane lampionami i
kolorowym p ótnem miasto, a towarzyszy y mu #wietne deputacje w adz
ko#cielnych i #wieckich, delegacje wszystkich rodzajów wojsk, wszystkich
komórek Partii Faszystowskiej i wspólnot zakonnych"27.
Jeszcze 12 stycznia 1938 roku Mussolini przyj " 72 biskupów i 2340
ksi !y w Palazzo Venezia, gdzie arcybiskup Nogara w wyg oszonym
przemówieniu poprosi Boga o to, by wspiera przywódc W och we wszystkich
walkach — na po!ytek chrze#cija skiej Italii.
Tu! po Nogarze wyst*pi ksi*dz Menossi: „Ekscelencjo! Kap ani w oscy
modl* si o to, by dzi# i zawsze Bóg udziela swego b ogos awie stwa osobie
Waszej Ekscelencji, wszystkiemu, co czyni Pan jako m*! stanu, który restauruje
Itali i tworzy imperium, oraz rz*dowi faszystowskiemu. Pragniemy ponadto,
aby Pana i Pa ski rz*d otacza a aureola rzymskiej m*dro#ci cnoty.
215
Duce! S udzy Chrystusa, duszpasterze ludu, z ca ym oddaniem wyra!aj*
Panu swój szacunek. B ogos awi* oni Wasz* Ekselencj . Zapewniaj* o swej
wierno#ci. Z nabo!nym zapa em, g osem narodu i z g bi serca narodu wo amy:
Chwa a Ci, Duce!" Wówczas to wszyscy biskupi i ksi !a krzykn li: „Duce!
Duce! Duce!"28.
Gdy w adza Mussoliniego si sko czy a, kler Italii pospieszy
przypodoba" si Amerykanom.
2. Ko&ció" katolicki a wojna domowa w Hiszpanii
(...) wymiesza" mi so i krew z komunistów, by u!y" ich jako
zaprawy przy odbudowie ko#cio ów.
Frankistowski genera" Queipo de Llano29
Kler katolicki od najdawniejszych czasów dysponowa w Hiszpanii
szczególnie wielk* w adz*. Tamtejszy Ko#ció ju! w czasach antycznych ra!*co
zaciekle zwalcza kacerzy. Prze#ladowanie Wydów ci*gn o si w Hiszpanii
bardzo d ugo, niewolnictwo przetrwa o do XVIII wieku30, inkwizycja za#
prosperowa a tam, jak w !adnym chyba innym kraju.
Natomiast pod wzgl dem gospodarczym i kulturowym, je#li we>miemy
pod uwag cho"by poziom wykszta cenia ludno#ci, rozkwitu odnotowa" nie
sposób. Jeszcze w roku 1870 ponad 60% Hiszpanów by o analfabetami; zreszt* i
na w oskich terytoriach papieskich odsetek analfabetów by jednym z
najwy!szych w Europie. (Dzisiaj te! !yje w katolickich W oszech bez ma a pi "
i pó miliona ludzi nie umiej*cych pisa" i czyta", a siedem i pó miliona
W ochów to pó analfabeci31.) Nawet w Madrycie 80000 dzieci nie ucz szcza o
w 1930 roku do !adnej szko y32. Nak ady na o#wiat by y w Hiszpanii
niewiarygodnie niskie, a sytuacja materialna wi kszo#ci mieszka ców kraju
wprost przera!aj*ca. Tymczasem hierarchowie Ko#cio a, wspó dzia aj*cy ze
szlacht* i wielkim kapita em, posiadali fabryki, banki, kopalnie, koleje; jezuici
za# mieli oko o roku 1912 jedn* trzeci* ca ego hiszpa skiego kapita u w swoich
r kach33.
Rosn*ce bogactwo Ko#cio a i ubo!enie ludno#ci sprzyja y w coraz
wi kszej mierze od!egnywaniu si od katolicyzmu. Oko o 1910 roku prawie
dwie trzecie Hiszpanów nie praktykowa y ju! tej religii. W roku 1931, po
obaleniu monarchii, spo#ród 80000 mieszka ców jednej z dzielnic Madrytu
tylko 3,5% ludzi ucz szcza o na msze, 25% dzieci nie mia o chrztu, 40%
ludno#ci umiera o
216
bez sakramentów34! W Andaluzji ju! tylko 1% ludno#ci uczestniczy w s u!bie
Bo!ej35. Roz!alenie na kler kaza o Hiszpanom od roku 1931 do wybuchu wojny
domowej zburzy", jak si podaje, 700 ko#cio ów i klasztorów. Natomiast w
pi#mie okólnym biskupów hiszpa skich, napisanym po pierwszym roku wojny
domowej, wymieniona jest liczba ponad 20000 zniszczonych ko#cio ów i
kaplic36.
O pora!ce Ko#cio a mówi* nawet katolicy. Otó! wiosn* 1936 roku
prymas Hiszpanii, kardyna Goma, zdoby si w jednym z listów pasterskich na
nast puj*ce wyznanie: „Nie jeste#my ju! przewodnikami duchowymi naszego
narodu, nie tylko odnosi si on do nas z niech ci*, ale wr cz widzi w nas
wrogów swej pomy#lno#ci"37. Pod koniec tego! roku równie! pewien niemiecki
jezuita zauwa!a, !e Ko#ció katolicki Hiszpanii „jest przez bardzo wielu ludzi"
postrzegany jako „sprzymierzeniec konserwatywnych warstw posiadaj*cych", a
„jego dzia alno#" socjalna rozwija si w sumie s abo"38. Salvador Madariaga
za#, który reprezentowa Hiszpani w Lidze Narodów, napisa w ksi*!ce
wydanej w roku 1935: „Kto zechce ocenia" roztropnie i bezstronnie, ten mo!e
zarzuci" Ko#cio owi brak kultury ogólnej i zacofanie w podej#ciu do kwestii
gospodarczych i spo ecznych. (...) Dopiero w ostatnim czasie (!) dba o#"
Ko#cio a o sprawy gospodarcze i socjalne #wiadczy o tym, !e istotnie od!ywa w
tej instytucji oficjalnie przez ni* propagowany duch chrze#cija ski"39.
Na czym polega o owo o!ywienie, informuje na przyk ad pra at Henson,
m*! zaufania komisji dla udzielenia pomocy Hiszpanii, zorganizowanej przez
katolickich biskupów Anglii. Otó! ten pra at donosi podczas wojny domowej z
Valladolid, zapewne z zamiarem gloryfikowania mi osierdzia Ko#cio a
katolickiego, !e w czwartki nie jada si s odyczy, a 1 i 15 dnia ka!dego miesi*ca
spo!ywa si w po udnie i wieczorem tylko jedno danie. Zaoszcz dzone w ten
sposób pieni*dze s*, razem z wp ywami ze specjalnego podatku, przeznaczone
na tyto i inne przyjemno#ci dla biednych40.
Ko#ció hiszpa ski, który przed I wojn* #wiatow* sprawi , !e tysi*ce ludzi
#redniowiecznymi metodami torturowano w wi zieniach, a setki rozstrzelano, z
ka!dym kolejnym dziesi cioleciem traci zatem na presti!u. Ludno#" coraz
ch tniej popiera a partie liberalne, socjalistyczne i radykalnie socjalistyczne. Na
pocz*tku lat trzydziestych Hiszpania nie by a ju! krajem katolickim. Przy
aprobacie przyt aczaj*cej wi kszo#ci obalono monarchi , proklamowano
217
republik i w nast pnych latach przeprowadzono ca y szereg torpedowanych
wcze#niej, lecz pilnie potrzebnych reform.
Nowy rz*d, powo any w wyniku prawomocnych wyborów, nie by
bynajmniej antyreligijny czy skory do uczynienia z Hiszpanii pa stwa
antychrze#cija skiego. Wprawdzie rozwi*za on zakon jezuitów i pozosta e
zakony obj* #cis * kontrol*, a tak!e zezwoli na rozwody, ale równocze#nie nie
przeszkadza Ko#cio owi w g oszeniu jego nauk i gwarantowa wolno#"
wyznania i sumienia41. Przewa!aj*ca wi kszo#" hiszpa skich hierarchów
przyst*pi a jednak niezw ocznie do akcji, której celem by o odzyskanie dawnej
wysokiej pozycji.
Episkopat otwarcie podburza przeciwko rz*dowi, przy czym szuka
poparcia u zwolenników starego re!imu, posiadaczy wielkich maj*tków
ziemskich, szlachty oraz ze strony warstwy najbardziej zacofanej, ludno#ci
ch opskiej, w#ród której jeszcze w trzeciej dekadzie XX wieku by o 80%
analfabetów — dzi ki katolickiej edukacji42. Ju! w roku 1933 biskupi
hiszpa scy sformu owali w jednym z listów pasterskich, papie! natomiast w
encyklice z 3 czerwca, postulat „#wi tej krucjaty dla ca kowitego przywrócenia
Ko#cio owi jego praw"43.
Ko#ció sprzymierzy si przede wszystkim z przywódc* utworzonej w
roku 1931 Acción Popular, Gilem Roblesem, który by entuzjast* Hitlera, oraz z
genera em Franco. Szwagier tego ostatniego, Serrano Su er, sekretarz zwi*zku
m odzie!y katolickiej, pó>niej za# minister spraw wewn trznych i
zagranicznych, nale!a do grona przyjació Mussoliniego i Hitlera, a pod koniec
1942 roku zosta przez papie!a odznaczony Krzy!em Wielkim Orderu Piusa IX.
Na dwa miesi*ce przed tym wydarzeniem Su er poinformowa korespondenta
jednej z du skich gazet, !e ju! 15 000 Hiszpanów walczy na froncie wschodnim
i !e liczba tych !o nierzy wzro#nie do miliona, gdyby Niemcy tego
potrzebowa y44.
Rosn*cy wp yw si ko#cielnych i faszystowskich w Hiszpanii sk oni
socjalistów, syndykalistów i komunistów do po *czenia si , w styczniu 1936
roku, we Froncie Ludowym. Odbyte w lutym tego roku wybory przynios y
Frontowi 269 mandatów, podczas gdy prawica uzyska a 140 miejsc, a partie
centrowe — oko o 70 mandatów. Ta druzgoc*ca kl ska strony katolickiej sta a
si dla monarchistów i katolików okazj* do otwartego buntu przeciw rz*dowi,
przy czym trzeba tu wspomnie", !e w#ród 473 deputowanych do parlamentu
znalaz o si tylko 15 komunistów45.
218
Wojna, pob ogos awiona przez Ko#ció , rozpocz a si 16 lipca 1936
roku. Kler katolicki usilnie or dowa na rzecz przywódcy faszystowskich
rebeliantów z ambon i w prasie, i to z widocznym skutkiem nawet w takich
krajach protestanckich, jak Wielka Brytania czy USA. Równie! papie!, który
zosta jako pierwszy poinformowany przez genera a Franco o wybuchu
powstania, apelowa pisemnie i ustnie do #wiatowej opinii publicznej, a prócz
tego wspó dzia a nie tylko z Mussolinim, który przys a powsta com oko o 100
000 !o nierzy, ale i z Hitlerem, który wspar genera a Franco eskadrami
bombowców i czo gami46.
Watyka skie czasopismo „Civilta Cattolica", wydawane przez jezuitów,
nieustannie propagowa o t wojn domow*. „Podczas puczu faszystowskiego —
pisano 2 stycznia 1937 roku — wojsko wykaza o si postaw* chwalebn*,
zas uguj*c* na stokrotne b ogos awie stwo"47. W wydaniu z 20 listopada 1937
roku ten pó oficjalny organ Watykanu stwierdza: „Obecnie wszyscy uczciwi
obywatele musz*, nie zwa!aj*c na ró!nice pogl*dów w innych kwestiach,
zjednoczy" si we wspólnym dziele pozbycia si tamtych nowo!ytnych
barbarzy ców bez ojczyzny i bez Boga — cokolwiek by mia o z tego
wynikn*""48.
Biskupi niemieccy og osili ju! 30 sierpnia 1936 roku, nak onieni do tego
bezpo#rednio przez sekretarza stanu, kardyna a Pacellego, list pasterski, który na
tematy hiszpa skie wypowiada si tak oto: „Zadanie, jakie przypada w udziale
naszemu narodowi i naszej ojczy>nie jest oczywiste. Oby nasz Fuhrer zdo a z
pomoc* Bo!* zrealizowa" to nadzwyczaj trudne dzie o obrony (!) z
niezachwian* konsekwencj* i przy pe nym wspó udziale wiernych rodaków".49.
I ju! 3 stycznia 1937 roku niemieccy biskupi znowu — i te! w zwi*zku z
Hiszpani* — urabiaj* wiernych. „Umi owani diecezjanie! Nasz Fuhrer, kanclerz
Rzeszy Adolf Hitler, przewidzia zawczasu ekspansj bolszewizmu i do o!y
wszelkich stara , by odsun*" to straszne niebezpiecze stwo od narodu
niemieckiego i od #wiata zachodniego. Niemieccy biskupi uwa!aj* za swój
obowi*zek wspiera" przywódc Rzeszy w tej walce obronnej wszystkimi
#rodkami, jakimi obdarzy ich Bóg"50.
Pierwsz* flag* obc* nad kwater* g ówn* genera a Franco w Burgos by a
flaga papieska, nad Watykanem za# powiewa a odt*d flaga frankistowska51.
Biskup Salamanki, Enrique Pla y Deniel, ju! we wrze#niu, w dwa
miesi*ce po rozpocz ciu wojny domowej sformu owa
219
moralne usprawiedliwienie tej!e — „wykazawszy nie lada uczono#"", jak
zapewnia organ niemieckich jezuitów52.
Antonio Ruiz Villaplana, ciesz*cy si uznaniem s dzia — bynajmniej nie
komunista — dzia aj*cy podczas wojny domowej w Burgos, opowiada w swej
ksi*!ce Asi es Franco, !e Ko#ció katolicki nie tylko uczestniczy wtedy we
wszelkich wiecach organizowanych dla poparcia wojny, ale im nawet
przewodzi , !e po#wi cano bro i organizowano #piewanie Te Deum — tak
samo by o w Niemczech w czasie wojny wywo anej przez Hitlera. „W toku tej
walki — pisze Villaplana — duchowie stwo ani przez chwil nie zapomnia o o
zem#cie. (...) Niczym b ben wojenny brzmi g os tego, który powinien by"
pasterzem i przewodnikiem ludu, lecz wypowiada wojownicze wezwania: «Nie
mo!emy !y" razem z tymi bezwstydnymi socjalistami... trzeba wojny, krwi i
ognia! Nie mo!e by" rozejmu ani pardonu, póki nie zostanie zapewniony triumf
religii i adu.. .»"53.
Jak wielki po!ytek mia Caudillo z kolaboracji Ko#cio a katolickiego,
niech wyka!e ponadto ta oto wypowied> kardyna a Goma: „Jeste#my ca kowicie
zgodni z rz*dem narodowym, który nie podejmuje !adnych kroków bez mojej
rady, lecz zawsze si do niej stosuje"54.
Gdy republika zosta a zlikwidowana, papie! przes a 1 kwietnia 1939
roku genera owi Franco telegram gratuluj*cy zwyci stwa i zach ci go do
przywrócenia „dawnych tradycji chrze#cija skich"55. I znowu po o!ono w
Hiszpanii kres wolno#ci s owa, prasy i zgromadze ; literatura, sztuka filmowa,
radio znalaz y si pod #cis * cenzur*; zabroniono dzia alno#ci wszystkich partii
prócz faszystowskiej Falangi i uniemo!liwiono praktykowanie wszelkich
wyzna niekatolickich, mi dzy innymi dosz o do zamkni cia wszystkich
#wi*ty i szkó protestanckich. Katolicyzm sta si religi* pa stwow*, przy
czym znamienny jest fakt, !e na prowincji znikn y bez #ladu wszelkie
egzemplarze Biblii. W Madrycie policja skonfiskowa a ich a! sto tysi cy. Przy
wje>dzie do Hiszpanii odbierano je po prostu podró!nym. Sta y wzrost ilo#ci
sprzedanych egzemplarzy Biblii, jaki obserwowano przed wojn* domow*,
osi*gn* w roku poprzedzaj*cym jej wybuch liczb dwustu jedenastu tysi cy56.
Jeszcze w trzy lata po zako czeniu wojny domowej, w roku 1942, oko o
pó tora miliona osób pozostawa o w wi zieniach z przyczyn politycznych (byli
w#ród nich duchowni baskijscy); tysi*ce wi >niów rozstrzelano57. Nowa dewiza
Hiszpanii brzmia a:
220
„Jeden naród, jedno pa stwo, jeden przywódca, jedna wiara, jeden
Ko#ció "58.
Tymczasem Franco, sojusznik Mussoliniego, Hitlera i papie!a, od którego
po zako czeniu wojny domowej kilkakrotnie otrzyma b ogos awie stwo oraz
krzy! Orderu Piusa IX „za szczególne zas ugi dla Boga i Ko#cio a", wyrazi w
lipcu 1940 roku podziw dla „wojsk niemieckich, które staczaj* te bitwy, na
które Europa i #wiat chrze#cija ski czeka y tak d ugo"59.
3. Narodowy socjalizm a Ko&cio"y chrze&cija(skie
Biskupi, nast pcy aposto ów i reprezentanci Stolicy Apostolskiej,
potwierdzaj* sw* wspó prac z now* Rzesz* z o!eniem na r ce
przedstawicieli najwy!szych w adz pa stwa uroczystej przysi gi,
#wiadcz*cej o determinacji.
Franz von Papen60
Od chwili zako czenia pierwszej wojny #wiatowej Watykan wywiera
istotny wp yw na polityk Niemiec za po#rednictwem kardyna a Eugenio
Pacellego61. Pacelli, który rozpocz* sw* dzia alno#" w roku 1901 w dyplomacji
watyka skiej, od ko ca wojny mieszka w Niemczech, najpierw w Monachium,
potem za# w Berlinie. Od roku 1920 by nuncjuszem papieskim, a w 1930 roku
Pius XI mianowa go sekretarzem stanu; wreszcie, w roku 1939, zosta on —
jako Pius XII — g ow* Ko#cio a katolickiego.
Politycznym narz dziem Kurii w Niemczech by a, zwi*zana ze znanymi
nadre skimi przemys owcami, Partia Centrum, której przywódca, dr Mara, nie
podejmowa !adnej wa!nej decyzji bez uprzedniej konsultacji ze swym
przyjacielem, Pacellim. Wp yw tego kardyna a na Parti Centrum wzrós
jeszcze, gdy jej przewodnicz*cym zosta w 1928 roku pra at Kaas, profesor
historii Ko#cio a na uniwersytecie bo skim. Za jego po#rednictwem Pacelli,
który cz sto sp dza razem z Kaasem urlopy w Szwajcarii, przesterowywa
Parti Centrum coraz bardziej na prawo. Pacelli sympatyzowa z nurtami i
kr gami nacjonalistycznymi, a to przez niech " do umacniania si ugrupowa
demokratycznych i socjalistycznych; tym wi ksz*, !e Partia Centrum traci a na
znaczeniu.
Ju! wybory roku 1928 okaza y si dla niej kl sk*, bo odwróci o si od
niej blisko pó miliona wyborców. Gdy za# w 1932 roku spo#ród ponad 35
milionów g osów oddanych w wyborach
221
do Reichstagu 13,7 miliona przypad o partii hitlerowskiej, *cznie 13,2 miliona
partiom socjalistycznej i komunistycznej, natomiast Partii Centrum oraz
Bawarskiej Partii Ludowej 5,7 miliona, Watykan uzna — porównajmy to z jego
stosunkiem do Mussoliniego — za konieczne doprowadzenie do przej cia
w adzy przez Hitlera, a motywem do takiego dzia ania by a obawa przed
partiami lewicowymi.
Katolik Franz von Papen,
który rozpocz* sw* karier jako attache wojskowy w Waszyngtonie, a
latem 1932 roku zosta kanclerzem Rzeszy, poprzez zamach stanu usun*
socjaldemokratyczny rz*d Brauna i Severinga, odwo a zakaz dzia alno#ci SA i
SS, po czym „pracowa ", jak informuje katolicki Herder-Lexikon, „na rzecz
mianowania Hitlera"62. Na pocz*tku stycznia 1933 roku katolik von Papen
zapewni Hitlera" — w domu pewnego bankiera kolo skiego — o poparciu ze
strony papie!a. W zamian Papen za!*da rozprawienia si z parti*
komunistyczn* oraz socjaldemokratyczn*, jak te! zawarcia konkordatu. Hitler
przysta na to i z rekomendacji Papena zosta 30 stycznia 1933 roku powo any
przez Hindenburga na stanowisko kanclerza Rzeszy. Papen przej* obowi*zki
wicekanclerza. W dniu 9 listopada 1933 roku, przemawiaj*c na forum
Wspólnoty Robotniczej Katolickich Niemców w Kolonii, Papen wyzna : „Od 30
stycznia, kiedy to Opatrzno#" wyznaczy a mi zadanie istotnego przyczynienia
si do tego by zrodzi si rz*d odnowy narodowej, nie opuszcza mnie my#l, !e
wspania e dzie o odbudowy, realizowane przez kanclerza i jego wielki ruch, nie
mo!e w !adnym przypadku by" zagro!one za amaniem cywilizacyjnym. (...)
Elementy strukturalne narodowego socjalizmu nie tylko bowiem nie przecz*
katolickiemu podej#ciu do !ycia, lecz odpowiadaj* mu niemal!e pod wszelkimi
wzgl dami"63.
W tym samym roku katolik von Papen zawar konkordat mi dzy
Niemcami hitlerowskimi a Watykanem. W tajnym pi#mie wystosowanym 2
lipca 1933 roku do Hitlera z Rzymu wicekanclerz von Papen da wyraz
przekonaniu, „!e zawarcie tego konkordatu trzeba uzna" za wielki sukces
polityki zagranicznej rz*du odnowy narodowej"64. Wspomnijmy i o tym, !e ju!
wtedy Papen uzgodni ze Stolic* Apostolsk* — w formie porozumienia
traktatowego —
222
postaw Watykanu w przypadku wprowadzenia w Niemczech powszechnego
obowi*zku s u!by wojskowej. „Mam nadziej , !e to porozumienie ucieszy
Pana" — pisze Papen do darzonego przez siebie wielkim szacunkiem kanclerza
Hitlera65.
W latach 1934-1938 Papen by ambasadorem Niemiec w Wiedniu, gdzie
przygotowywa przej cie w adzy w Austrii przez nazistów. Von Papen, który
pono" lubi by" nazywany „pobo!nym katolikiem", nie tylko wyprosi dwie#cie
tysi cy marek miesi cznie dla „prze#ladowanych zwolenników narodowego
socjalizmu w Austrii", ale ponadto w memoriale adresowanym do Hitlera
upomnia si o pieni*dze dla „katolickiego Zwi*zku Wolno#ciowego" w
Wiedniu, by „zosta a u atwiona jego dzia alno#" antysemicka"66. Po aneksji
Austrii Papen otrzyma od Hitlera „za wiern* s u!b " Z ot* Odznak Partyjn*,
któr* przyj* „w podnios ym nastroju i stosownie dzi kuj*c za ni*"67.
Na norymberskim procesie zbrodniarzy wojennych, w roku 1946,
szambelan papieski Franz von Papen zosta uniewinniony, a 9 kwietnia 1962
roku jeden z s*dów zachodnioniemieckich przyzna mu emerytur .
Theodor Heuss a Hitler
Po przej ciu w adzy Hitler za!*da „ustawy o specjalnych
pe nomocnictwach", która mia a mu utorowa" drog do dyktatury. Potrzebn* do
tego parlamentarn* wi kszo#" dwóch trzecich uzyska on z jednej strony przez
niezgodne z konstytucj* rozwi*zanie partii komunistycznej, z drugiej za# strony
dzi ki g osom Centrum. Z wyj*tkiem niewielkiej grupy opozycjonistów, partia
ta — pod przywództwem ksi dza pra ata Kaasa — opowiedzia a si za
Hitlerem, gdy! obieca Kaasowi zawarcie konkordatu z Watykanem.
Jak wiadomo, i Theodor Heuss g osowa wówczas za ustaw* o
pe nomocnictwach. Nic w tym dziwnego, skoro pó>niejszy prezydent Republiki
Federalnej Niemiec na rok przed przej ciem w adzy przez Hitlera po#wi ci jego
dzia alno#ci „nie wyra!aj*c* bynajmniej nie!yczliwego stosunku" ksi*!k
Hitlers Weg (Droga Hitlera) — wydan* w Stuttgarcie w roku 1932 — w której
Heuss co prawda niejeden aspekt narodowego socjalizmu ocenia krytycznie i
czasem ironizuje, zw aszcza przy omawianiu teorii rasowych, ale zarazem
znajduje w nim niema o cech pozytywnych,
223
a przede wszystkim — co rzuca si w oczy — oszcz dza samego Hitlera.
I nie tylko to. Ju! m odo#" Hitlera sk ania Heussa do przedstawienia
„wizerunku Fausta na mansardzie". „Godna podziwu" jest „si a ducha", z jak*
Hitler odnosi si po kl sce puczu monachijskiego z roku 1923 i przygotowuje
potem „zadziwiaj*cy", wr cz „wspania y prze om". „I nikt nie mo!e odmówi"
uznania temu wytrwa emu cz owiekowi, który zada sobie trud zrobienia
nowego naczynia z od amków". Mia by te! „powód do dumy" z rozwoju swego
ruchu. „Nie lada osi*gni ciem" jest finansowanie NSDAP. Zwi kszenie
zasobów pieni !nych poprzez sk adki cz onkowskie to jednak „nie tylko
przejaw znakomitej organizacji". Hitler „trafi tak!e do ludzkich dusz i dlatego
jego dzia alno#ci towarzyszy entuzjazm zwolenników skorych do ofiar i
po#wi ce ". W swej ksi*!ce Mein Kampf ten „czarodziej umiej*cy urzeka", z
widoczn* szczero#ci*" wypowiada si na temat propagandy. W jego teoriach
dotycz*cych narodu i pa stwa wida" „szlachetn* intencj edukacyjn*"; w
NSDAP i jej programie s* „elementy pokrewne katolickiej nauce spo ecznej" i
podobie stwa do hierarchicznej struktury Ko#cio a katolickiego. „To i owo jest
co prawda b dne, by" mo!e nawet bezsensowne", ale przecie! mamy tu do
czynienia z „wol* zwyci stwa, nie za# powolnego lawirowania". A zarazem
Theodor Heuss zdawa sobie spraw z tego, !e „polec* g owy". Ale sam Hitler
jest przeze co rusz brany w obron albo i chwalony. Nie brak tu takich
zwrotów, jak: „(...) z tego nie trzeba mu czyni" zarzutu"; „w dobr* wiar Hitlera
niepodobna w*tpi""; „oczywi#cie s usznie tak w a#nie post puje"; „(...)
osi*gni ty sukces potwierdzi s uszno#" jego poczyna " itd.68
Za czasów katolika Adenauera Heuss nie tylko przez osiem lat by
prezydentem Republiki Federalnej, ale równie! otrzyma pokojow* nagrod
ksi garzy i wydawców niemieckich.
Katolik Adenauer
Dla ciekawo#ci wymienimy niektóre z jego licznych zas ug dla
narodowego socjalizmu, o którym wypowiada si on sam. W li#cie do ministra
spraw wewn trznych z 10 sierpnia 1934 roku — li#cie, dzi# jeszcze, w po owie
roku 1962, prawie !e nieznanym — Adenauer pisze: „Zawsze zachowywa em
si
bardzo poprawnie wobec NSDAP, przy czym niejednokrotnie
sprzeniewierza em si
224
ówczesnym instrukcjom ministerialnym i popada em w konflikt z pogl*dami
frakcji Centrum w kolonskiej Radzie Miejskiej. Otó! przez wiele lat, wbrew
rozporz*dzeniom pruskiego ministra spraw wewn trznych, udost pnia em
NSDAP boiska sportowe i zezwala em, by podczas swoich imprez partia ta
umieszcza a na miejskich masztach flagi ze swastyk*. Potwierdzaj* to akta
w adz Kolonii oraz #wiadectwo emerytowanego urz dnika R. Billsteina". W
swoim d ugim wyliczeniu zas ug Adenauer wspomina o poparciu dla
wydawania gazety hitlerowskiej i dla urz dników nazistowskich, o u atwianiu
imprez hitlerowskich, co wi cej, podkre#la, !e zim* z 1932 na 1933 rok
o#wiadczy publicznie expressis verbis, i!, jego zdaniem, „partia tak wielka, jak
NSDAP, powinna koniecznie odgrywa" rol kierownicz* w rz*dzie"69.
Koniec Partii Centrum
Mo!na oczywi#cie wskaza" na fakt, !e dyktatura Hitlera rozpocz a si
ju! przed przyj ciem ustawy o pe nomocnictwach z 23 marca — wówczas, gdy
wydano dekret dotycz*cy podpalenia Reichstagu oraz dekret odnosz*cy si do
dzia alno#ci dywersyjnej. Ale ustawa o specjalnych pe nomocnictwach w pe ni
usankcjonowa a dyktatur .
Na polecenie Watykanu nast*pi o 5 lipca 1933 roku samorozwi*zanie
Partii Centrum. Protesty ze strony wieku katolików Watykan uciszy
pó oficjalnym komunikatem oraz za po#rednictwem sekretarza stanu Pacellego.
I ku zaskoczeniu wielu osób przywódca Centrum, pra at Kaas, wyda po swej
rozmowie z papie!em i Pacellim o#wiadczenie tej oto tre#ci: „Hitler potrafi
posterowa" naw* pa stwa". Jeszcze zanim zosta kanclerzem, spotka em si z
nim kilkakrotnie i by em pod wielkim wra!eniem jasno#ci jego my#li oraz tego,
!e liczy si z faktami, a równocze#nie pozostaje wierny swym szlachetnym
idea om. (...) Nie jest wa!ne, kto rz*dzi, byleby zosta zachowany ad. Historia
Niemiec w ostatnich latach dowiod a niesprawno#ci demokratycznego
parlamentaryzmu"70.
Tak jak we W oszech Watykan utorowa Mussoliniemu drog do
dyktatury poprzez wyeliminowanie partii katolickiej, tak te! zapewni on
Hitlerowi nieograniczon* w adz ,
225
pos u!ywszy si Papenem i Kaasem oraz narzuciwszy samorozwi*zanie
Centrum, najstarszej partii katolickiej w Europie.
Wszyscy niemieccy biskupi
wezwali w roku 1933 do kolaborowania z Hitlerem
Trzeba zna" te — przedstawione tu tylko z grubsza — powi*zania, by
zrozumie", jakiej wolty dokonali biskupi niemieccy, którzy wcze#niej wr cz
zabraniali katolikom wst powania do NSDAP71, a w roku 1933 nagle gremialnie
opowiedzieli si za Hitlerem. Jest to #wiadectwo zadziwiaj*cej, ale i typowej
konsternacji (aby nie u!y" s owa bardziej pejoratywnego), je#li jeszcze dzi# w
zgo a krytycznym artykule o katolicyzmie politycznym roku 1933, jak si zdaje,
ca kiem powa!nie wyra!a si domys , !e sekretarz stanu, kardyna Pacelli, nie
pochwali takiego post powania, a na poparcie przytacza si — co prawda z
powo aniem si na o. Leibera — s owa Pacellego: „Dlaczego niemieccy biskupi
musieli tak szybko wyj#" naprzeciw rz*dowi?"72
Jeszcze wiosn* 1933 roku biskupi Niemiec przyznawali podczas
konferencji w Fuldzie i Freising, !e „w ostatnich latach odnosili si do ruchu
narodowosocjalistycznego negatywnie i wyra!ali to zakazami oraz
ostrze!eniami". Ale teraz s*dz* — oczywi#cie na polecenie Watykanu, co przy
pe nej zale!no#ci episkopatu katolickiego od Rzymu jest zrozumia e samo przez
si — i! „mog* da" wyraz prze#wiadczeniu, !e wspomniane wszechogarniaj*ce
zakazy i ostrze!enia nie musz* ju! by" uznawane za konieczne"73.
I wkrótce ich aprobata dla re!imu hitlerowskiego staje si coraz bardziej
ewidentna.
We wspólnym li#cie pasterskim wszystkich biskupów niemieckich, z
czerwca 1933 roku, czytamy: „Gdy porównamy nasze czasy z przesz o#ci*, to
stwierdzimy nade wszystko, !e naród niemiecki bardziej ni! dot*d u#wiadamia
sobie w asny charakter i s u!y to uwypukleniu jego warto#ci i mocy. My,
biskupi niemieccy, nie zamierzamy bynajmniej lekcewa!y" tego przebudzenia
narodu ani te! przeciwstawia" si mu. (...) My, katolicy niemieccy, nie
potrzebujemy zatem !adnej nowej postawy wobec narodu i ojczyzny, lecz
mo!emy tylko bardziej #wiadomie i z wi kszym zaanga!owaniem kontynuowa"
to, co dotychczas uwa!ali#my za swój naturalny i chrze#cija ski
226
obowi*zek i co realizowali#my. (...) I dlatego te! nie jest nam wcale trudno
zdoby" si na aprobat dla akcentowania autorytatywno#ci w funkcjonowaniu
pa stwa niemieckiego i podporz*dkowa" si temu z gotowo#ci*, która jawi si
jako cnota naturalna, ale i nadprzyrodzona, bo we wszelkiej zwierzchno#ci
dopatrujemy si odzwierciedlenia w adzy Boga i cz*stki wiecznego autorytetu
Boga (Rz 13, 1 i nast.). (...) Równie! cele wysuwane przez nowe w adze
pa stwa jako te, które maj* zapewni" naszemu narodowi wolno#", musimy
powita" z uznaniem, skoro jeste#my katolikami. Je#li nowe w adze pa stwa
b d* nadal zabiega y o to, by uwolni" nas od a cuchów, którymi sp tali nas
inni, i ponadto b d* sprzyja y wzrostowi pot gi narodu oraz jego uzdrowieniu,
co odm odzi naród i uczyni go zdolnym do spe nienia nowej wielkiej misji, to
takie poczynania oka!* si ca kowicie zgodne z wiar* katolick*. (...) Je#li z
czasem wola w adzy pa stwowej zacznie doprowadza" do tego, !e rozbicie i
sprzeczno#ci w naszym narodzie wreszcie ust*pi* miejsca jedno#ci i zwarto#ci,
to i my, katolicy, w *czymy si , pe ni zrozumienia i gotowi do ofiar (...)"
Nast pnie biskupi wyra!aj* pewne w*tpliwo#ci i stawiaj* w adzom nowej
Rzeszy pewne !*dania, ale potem jeszcze raz podkre#laj*, !e „nie kryje si za
tym bynajmniej niech " do nowego pa stwa". Wcale nie zamierzamy pozbawia"
pa stwa wsparcia ze strony si ko#cielnych. (...) Wyczekiwanie z boku albo
wrogo#" Ko#cio a do pa stwa musia yby okaza" si fatalne dla tego pierwszego
i tego ostatniego (.. .)"74 Ów list pasterski zosta podpisany „w roku
jubileuszowym, upami tniaj*cym nasze zbawienie" przez wszystkich
niemieckich kardyna ów, arcybiskupów i biskupów.
Jest to chyba co najmniej nieprzyjemne #wiadectwo „walki niemieckiego
episkopatu". Obecny biskup-sufragan diecezji monachijskiej, Neuhausler,
dlatego w a#nie w swej ksi*!ce Kreuz und Hakenkreuz {Krzy4 i swastyka),
cz sto cytowanym podstawowym dziele katolickim o walce Ko#cio a, gdy
przysz o mu zaprezentowa" ów wa!ny list pasterski, który — zwa!ywszy na
charakter jego ksi*!ki — móg by z powodzeniem przytoczy" w ca o#ci, post*pi
jak nast puje: otó! nie zamie#ci !adnych fragmentów #wiadcz*cych o
pozytywnym stosunku biskupów do hitleryzmu, mimo !e taka by a tendencja
dominuj*ca w owym dokumencie. A wi c wypad o dziesi " d u!szych cytatów.
W dziewi ciu przypadkach Neuhausler — nie zaznaczaj*c tego — pomin*
pewne zdania albo mniejsze passusy, a nawet arbitralnie zmieni tekst podany
227
w cudzys owach. Tamten list pasterski zosta w jego rzekomo dokumentalnej
monografii „zmieniony tak dalece, !e wprost trudno go rozpozna"", a
post powanie tego edytora jest „sprzeniewierzeniem si
prawdzie
75
historycznej" .
Wydana przez katolick* oficyn Herder-Verlag antologia Zeugnis und
Kampf des deutschen Episkopats, Gemeinsame Hirtenbriefe und Denkschriften
{2wiadectwa walki Episkopatu niemieckiego. Wspólne listy pasterskie i
memoranda) przezornie ca kowicie pomija listy pasterskie z lat 1933-1934 i
tylko w komentarzu wspomina o nich pobie!nie76.
Hans Muller, badaj*cy powojenne pi#miennictwo katolickie dotycz*ce
walki Ko#cio a, dochodzi w roku 1961 do nast puj*cego wniosku: „To, co si
mówi albo przedrukowuje, jest tak jednostronne, !e nie mamy tu ju! do
czynienia z obiektywnym relacjonowaniem. Istotne sprawy s* pomijane, a mniej
istotne prezentuje si
z wszelkimi szczegó ami. Formu owane tam
usprawiedliwienia s* rzadko kiedy wiarygodne. Rzuca si w oczy — i dotyczy
to wi kszo#ci owych ksi*!ek — tendencja do obarczania ca * win* narodowych
socjalistów, co ma s u!y" lepszemu zakamuflowaniu w asnej kompromitacji"77.
Biskupi bawarscy og osili w maju 1933 roku list pasterski, którym chcieli
po o!y" kres do#" powszechnej niepewno#ci, zaniepokojeniu i zatroskaniu, jak
te! przyczyni" si do „wyja#nienia sytuacji i uspokojenia nastrojów". Wiadomo,
i! nieco wcze#niej ci sami biskupi podburzali wiernych przeciw nazistom.
Teraz, spragnieni „przywrócenia pokoju wewn trznego", pisz* oni mi dzy
innymi co nast puje: „Obecny rz*d Rzeszy postawi sam sobie wielkie i
nie atwe zadania. (...) Nikomu nie wolno teraz przez zniech cenie i
rozgoryczenie stan*" z boku i zacz*" wyrzeka"; nikt spo#ród tych, którzy s*
duchowo przygotowani na podj cie wspó pracy, nie powinien zosta" zepchni ty
na margines przez jednostronno#" czy ma ostkowo#". Dlatego te! my, biskupi,
w imi g bokiej mi o#ci do ojczyzny apelujemy do naszych diecezjan, by nie
ogl*dali si ju! na przesz o#", by nie zwa!ali na to, co nas dzieli, lecz na to, co
nas *czy. (...) Nikt nie powinien uchyla" si od udzia u w wielkim
budowaniu"78.
Wys uchajmy jeszcze kilku indywidualnych wypowiedzi biskupów
niemieckich z roku 1933.
Arcybiskup Fryburga, Gróber, przekonuje niemieckich katolików 25
kwietnia, !e nie wolno „wyra!a" dezaprobaty dla nowego
228
pa stwa, lecz nale!y odnosi" si do pozytywnie i bez zastrze!e
wspó pracowa" z jego w adzami"79. W sierpniu ten!e arcypasterz o#wiadczy :
„Nie ma zatem !adnych przeszkód, by flagi i emblematy
Narodowosocjalistycznej Robotniczej Partii Niemiec tolerowa" w Ko#ciele
katolickim i zezwala" na umieszczanie ich w nawach #wi*ty "80.
Wroc awski arcybiskup, który jednoznaczne opowiedzenie si ca ej
niemieckiej hierarchii Ko#cio a katolickiego za re!imem hitlerowskim
usprawiedliwia tak bezwstydnymi zdaniami, jak: „Znowu okaza o si , !e nasz
Ko#ció nie jest zwi*zany z !adnym ustrojem politycznym, z !adn* #wieck*
form* rz*dów, z !adn* konstelacj* partii. Ko#ció stawia sobie wy!sze cele, jego
zadania posiadaj* charakter nadprzyrodzony (!)", stanowczo przeciwstawia si
„domys om, i! Ko#ció niezbyt powa!nie traktuje swoje poparcie dla nowo
powsta ego adu politycznego"81.
Biskup Bornewasser z Trewiru wpada w ton wr cz patetyczny: „Z
podniesion* g ow* i energicznym krokiem wkroczyli#my do nowej Rzeszy i
jeste#my gotowi s u!y" jej z wszystkich si , cia em i dusz*"82.
Biskup-sufragan Burger nie waha si stwierdzi": „Cele rz*du Rzeszy s*
od dawna celami naszego Ko#cio a katolickiego"83.
Kardyna Faulhaber z Monachium, który ju! cesarzowi s u!y jako biskup
polowy podczas I wojny #wiatowej, sta si szczególnie gorliwym zwolennikiem
Hitlera, do którego wys a odr cznie napisany list, zawieraj*cy mi dzy innymi
takie s owa: „Mówimy szczerze, z g bi duszy: oby Bóg zachowa naszemu
narodowi jego kanclerza"84.
Czo"owi teologowie katoliccy te4 popierali Hitlera
Za polityk* hitlerowców opowiedzieli si nie tylko biskupi, ale równie!
inni przedstawiciele katolickiej elity. Ci ostatni zainicjowali, jak wiadomo, seri
wydawnicz*, która — przytoczmy informacj zamieszczon* przez munstersk*
oficyn Aschendorff-Verlag na tylnych stronach ok adek wszystkich tych
broszur — „winna przys u!y" si budowaniu Trzeciej Rzeszy po *czonymi
si ami pa stwa narodowosocjalistycznego oraz katolickiego chrze#cija stwa".
229
Michael Schmaus
Trzeba odró!ni" tak* literatur popularn* od interpretacji
naukowej, teologicznej.
Michael Schmaus podczas dyskusji o ma"4e(stwach
mieszanych85
We wspomnianej serii oficyny Aschendorff-Verlag natykamy si na tak*
oto, ca kiem s uszn* wypowied> Schmausa: „Uwa!am bowiem ruch
narodowosocjalistyczny za najostrzejszy i najdonio#lejszy protest przeciw
duchowo#ci XIX i XX wieku", co ten katolik oceni oczywi#cie pozytywnie.
Zachwyca si on „wyeliminowaniem wszelkiego szkodliwego wp ywu na
literatur , pras , teatr, sztuki pi kne i film"86. I ostro — na wzór
dziewi tnastowiecznych papie!y — pot piaj*c liberalizm, afirmuje on „wrz*c*
krew i !yzn* gleb ". „Tablice zada narodowosoqalistycznych i katolickie
imperatywy — obja#nia Schmaus, ale chyba jednak nie popularyzuj*co, lecz
naukowo — wskazuj* ten sam kierunek", a ponadto dostrzega on, !e w
„narodowosocjalistycznej witalno#ci znowu przejawia si cz owiek jako ca o#",
a nie tylko jedna jego cecha — rozum"87.
Uczona interpretacja narodowego socjalizmu nie zaszkodzi a Michaelowi
Schmausowi w chrze#cija skiej Republice Federalnej — i nikogo to ju! dzi# nie
zdziwi. W roku 1951 zosta on cz onkiem Bawarskiej Akademii Nauk i
rektorem uniwersytetu w Monachium. Szesna#cie konwentów katolickich,
których przywódcy niegdy# równie! z entuzjazmem poparli Hitlera, mianowa o
Schmausa „filistrem honorowym". Sprzymierzony z Hitlerem genera Franco
odznaczy Schmausa Krzy!em Komturskim hiszpa skiego orderu Al merito
civil. Natomiast inny spo#ród dawnych aliantów Hitlera, Pius XII, wyniós go w
roku 1952 do godno#ci pra ata domowego.
Joseph Lortz,
jeden z kolegów Schmausa, te! nie szcz dzi wysi ków, !eby
usprawiedliwi" wolt swego Ko#cio a. Uskar!a si on na to, !e strona katolicka
wykazywa a si „wr cz tragiczn* nieznajomo#ci* imponuj*cych pozytywnych
si , idei oraz planów narodowego socjalizmu, które zosta y w sposób zrozumia y
dla ka!dego i prawdziwie wy o!one ju! w roku 1925 w ksi*!ce Hitlera Mein
Kampf.
230
Wszyscy jeste#my winowajcami tego zaniedbania"88. Odnosz*c si do
Mein Kampf, nasz katolik mówi o „zadziwiaj*cej pewno#ci siebie", o
nadzwyczajnej wprost spójno#ci wewn trznej", co wi cej, u!ywa formu y:
„doprawdy wielkie dzie o"89. Teolog Lortz dzi kuje Hitlerowi — ze
wzruszeniem — za „uratowanie Niemiec, a tym samym Europy, przed chaosem
bolszewizmu", wyznaje, !e dopatrzy si „pokrewnych pryncypiów doktryny
narodowosocjalistycznej i katolicyzmu", pisze: „Pod wieloma wzgl dami tylko
katolicyzm mo!e by" spe nieniem narodowego socjalizmu", i wreszcie „bez
!adnych zastrze!e " wypowiada swoje „tak" dla hitleryzmu, poczuwaj*c si do
„dwojakiego obowi*zku sumienia", narodowy socjalizm jest bowiem
prawowitym ustrojem politycznym Niemiec, zreszt* „w przewa!aj*cej mierze
to!samym z Rzesz* Niemieck*"90.
Zacytujmy tu jeszcze jeden tylko, szczególnie wymowny, fragment pracy
Lortza. Zaliczywszy liberalizm do #miertelnych chorób swojej epoki i g ównych
wrogów Ko#cio a, mówi on mianowicie: „Wr cz wyzwoleniem jest natomiast
ten fakt, !e wreszcie w czasach najnowszych poza Ko#cio em pojawiaj* si
wielka si a i wielkie kszta towanie !ycia, które obiecuj* i w znacznym stopniu
realizuj* to, co w XIX wieku g osili papie!e Grzegorz XVI, Pius IX, jak te!
Leon XIII, nara!aj*c si na wzgardliwy #miech ca ego #wiata tak zwanych ludzi
wykszta conych, post powych, walcz*cych o «kultur », ludzi, którzy odrzucali
to, czemu przeciwstawiali si owi papie!e: przecenianie majoryzacji i mylenie
jej z w adz*; !*danie bezgranicznej wolno#ci prasy i s owa, krótko mówi*c,
wszystkie te wypaczenia, które indywidualistyczny liberalizm nies usznie
uwa!a za istot wolno#ci"91. W owych charakterystycznych przejawach
dzia alno#ci dopatruje si wi c teolog Lortz pe nej zgodno#ci mi dzy
najwybitniejszymi papie!ami XIX wieku a narodowosocjalistycznym
dyktatorem albo, jak pisze ten!e Lortz, „katolikiem Adolfem Hitlerem"92. A
najbardziej znamienne jest to, !e Lortz ma racj .
Joseph Pieper
Ten znany katolicki autor dzie teologicznych dowodzi w og oszonej
przez siebie w roku 1934 broszurze istnienia zbie!no#ci mi dzy encyklik* Piusa
XI Quadragesimo anno z 1931 roku a ideami spo ecznymi hitlerowców. „Te
si gaj*ce bardzo daleko,
231
231
w pewnych punktach zdumiewaj*ce zbie!no#ci mi dzy intencj* encykliki
a
spo eczno-politycznymi
celami
i
realizacjami
(!)
pa stwa
narodowosocjalistycznego trzeba tak dobitnie uzmys awia" po to, by katoliccy
chrze#cijanie spoza NSDAP dostrzegli most *cz*cy ideologi chrze#cija skiej
nauki spo ecznej z polityk* spo eczn* narodowych socjalistów, stanowi*c*
najwa!niejszy element polityki wewn trznej Trzeciej Rzeszy"93.
Katoliccy przywódcy niemieckich studentów
Wspomnijmy tu tak!e o niejednokrotnym wyra!eniu przez tych w a#nie
ludzi swego poparcia dla Hitlera. Oto co przewodnicz*cy zrzeszenia CV,
Forschbach, o#wiadczy przed plebiscytem i wyborami do Reichstagu,
przewidzianymi na 12 listopada: „Kto 12 listopada nie powie «tak», ten
sprzeniewierzy si przysi dze cz onka korporacji, bo w chwili najwi kszego
niebezpiecze stwa zdradzi swoj* ojczyzn i naród"94. Korporacja katolicka,
która og osi a przed wyborami apel o podobnej wymowie, ju! na pocz*tku
wrze#nia stwierdzi a: „Pragniemy istnienia korporacji, chodzi nam bowiem o
jedno#" katolickich i niemieckich studentów w realizowaniu celów narodowego
socjalizmu"95.
Dzisiaj s*dzi si na ogó , !e przyjazny stosunek do nazistów, zw aszcza ze
strony biskupów niemieckich, by tylko krótkotrwa * pomy k*. Od chwili kl ski
Niemiec katolicy wskazuj* na setki skarg, jakie biskupi kierowali do partii oraz
rz*du, na uwi zienie kilku tysi cy ksi !y, a nawet ofiary #miertelne. Zauwa!my
na marginesie, !e !aden biskup niemiecki nie zosta wówczas m czennikiem ani
te! nie trafi do obozu koncentracyjnego. Taki los by stosowny dla duchownych
ni!szych rang*. Ale istotnie cz ste konflikty episkopatu z organami partyjnymi
s u!* teraz tylko do zatuszowania faktycznego stanu rzeczy. Owe protesty
wy!szego kleru by y bowiem jedynie protestami pro domo.
Póki Hitler rz dzi",
niemieccy biskupi nie zaprotestowali nigdy
przeciw jego w"adzy i systemowi, który stworzy"
Oskar!enia ze strony niemieckich biskupów katolickich w latach 19331939 — po wybuchu wojny nie formu owano ich w ogóle — nigdy nie by y
wymierzone przeciw Hitlerowi i jego
232
polityce, która sprowadzi a katastrof na po ow globu. To niemieckim
hierarchom nie przeszkadza o. To popierali i atwo dowie#", !e tak by o. Nie,
ich skargi dotyczy y wy *cznie religijnej polityki Hitlera, naruszania przeze
konkordatu. Wcze#niej obieca respektowanie praw Ko#cio a, ale ani my#la
dotrzyma" obietnicy. Tote! biskupi bronili si przed ograniczeniem ich
zaanga!owania w wychowanie m odzie!y, o#wiat , w dziedzinie prasy, przed
podporz*dkowaniem stowarzysze katolickich panuj*cemu ustrojowi, przed
krytyk* Starego Testamentu, czterech ewangelii, kleru, wyst powali przeciw
konfiskacie dóbr ko#cielnych, zakazowi odbywania procesji, przeciw stawianiu
zakonników przed s*dem, mimo !e sam papie! po kilku procesach rozwi*za
ca * jedn* prowincj zakonu franciszkanów z powodu „ekscesów"96. Ale ten!e
papie! nie omieszka od czasu do czasu cierpko zgani" hitlerowców za
nieprzestrzeganie konkordatu.
Wszystkie !ale Ko#cio a katolickiego odnosi y si jedynie do nara!ania na
szwank interesów katolickich. Niemieccy biskupi nie sprzeciwiali si nigdy
tysi*com niesprawiedliwych wyroków na przeciwników Ko#cio a,
prze#ladowaniu libera ów, demokratów, komunistów, którego wr cz pragn li. Ci
biskupi nie zaprotestowali nigdy przeciwko inwazji Hitlera na Austri ,
Czechos owacj , Polsk , Dani , Norwegi , Belgi , Holandi , Francj czy
Zwi*zek Radziecki (t ostatni* wojn powitali ze szczerym entuzjazmem).
Nigdy nie sprzeciwili si oni straszliwym pogromom Wydów, zniszczeniu ponad
dwustu synagog, upokarzaniu, deportacji, i zagazowywaniu Wydów, którzy byli
wszak co rusz — od tysi*ca pi ciuset lat — prze#ladowani i mordowani przez
macierzysty Ko#ció owych biskupów. Nigdy nie zaprotestowali oni przeciw
ustrojowi narodowosocjalistycznemu jako takiemu. Przeciwnie: tacy wy!si
duchowni jak kardyna Faulhaber z Monachium, kardyna Schulte z Kolonii,
biskup Matthias Ehrenfried z Wurzburga i inni deklarowali (w roku 1935) pe n*
gotowo#" do kolaboracji z nazizmem i ubolewali nad tym, !e zostali
zignorowani97.
„Lew z Munsteru"
W tym kontek#cie nale!a oby zw aszcza przypomnie" posta" biskupa
Munsteru, hrabiego Galena, którego #wiat katolicki postrzega jako wzorzec
katolickiego bojownika antyhitlerowskiego
233
ruchu oporu. Otó! hrabia Galen istotnie wyst powa przeciw przypadkom
uwi zienia ksi !y, zakonników, sióstr zakonnych, przeciw konfiskowaniu
maj*tku Ko#cio a i restrykcjom wobec instytucji religijnych, ale na przyk ad
nigdy nie pot pi wszcz tej przez Hitlera zbrodniczej wojny. Wr cz przeciwnie:
wychwalany „lew z Munsteru" nie waha si nawet usprawiedliwia" swoich
oskar!e
twierdz*c, i! antyreligijna polityka re!imu hitlerowskiego
uniemo!liwia Rzeszy osi*gni cie zwyci stwa! Utrzymywa , !e taka polityka
mog aby niekorzystnie wp yn*" na przebieg wojny, bo niweczy ona
„wewn trzn* jedno#" narodu". Ów darzony czci* katolicki „bojownik ruchu
oporu" — tu! po wojnie mianowany kardyna em — zapewnia , !e
„chrze#cijanie spe ni* swój obowi*zek", !e niemieccy !o nierze „chc* walczy" i
umiera" za Niemcy" i tak dalej98.
Có!, Hitler te! nie !*da od nich wi cej.
Ju! sam ten fakt, i! katoliccy biskupi Niemiec nigdy nie pot pili re!imu
hitlerowskiego jako takiego, póki Hitler by u w adzy, obci*!a ich ogromnie.
Ale ich aktywno#" nie ogranicza a si bynajmniej do popierania Hitlera w roku
1933 i potem do milczenia wobec jego dyktatury, którego nie usprawiedliwiaj*
liczne skargi sk adane w sprawach dotycz*cych polityki ko#cielnej. Dzisiaj — i
to jest niepoj te — wierzy w ow* ograniczon* aktywno#" ca y niemal!e #wiat
zachodni. Oto na przyk ad w zas uguj*cym w a#ciwie na zaufanie krytycznym
omówieniu sposobów prezentacji walki ko#cio a w pi#miennictwie powojennym
czytamy, !e „znaczna cz #" niemieckich katolików, mi dzy innymi biskupi i
inni wy!si dostojnicy, d ugo mamiona przez diaboliczn* taktyk Hitlera, jedynie
w pierwszym roku stan a po jego stronie"99. Yatwo jednak dowie#" takiego oto
stanu faktycznego:
234
A4 po ostatnie lata II wojny &wiatowej niemieccy
(a od roku 1938 tak4e austriaccy)
biskupi katoliccy z ka4dym rokiem energiczniej popierali
jednego z najwi3kszych zbrodniarzy w dziejach &wiata
Z wyj*tkiem masowego zabijania umys owo chorych, biskupi
uczestniczyli we wszystkim, doprawdy we wszystkim.
A. Miller100
Kardyna Faulhaber co rusz domaga si w jednym z listów pasterskich
napisanych w 1934 roku „respektu i pos usze stwa" wobec pa stwowej
zwierzchno#ci, a ponadto wychwala „nieocenione przys ugi" wy#wiadczane
przez rz*d hitlerowski — w wielu dziedzinach — narodowi niemieckiemu i
Ko#cio owi101.
Biskup Osnabruck, Wilhelm Berning, pisze w s owie pasterskim
og oszonym w 1934 roku: „My katolicy niemieccy, którzy — jako wierni
synowie naszego #wi tego Ko#cio a — zabiegamy o utrzymanie i obron
naszych dóbr religijnych i moralnych, jeste#my równie! wiernymi synami
naszego niemieckiego pa stwa, którzy pragn* z rado#ci* i determinacj* bra"
udzia w budowaniu i rozwijaniu nowej Rzeszy. Jako katolicy niemieccy
jeste#my do tego uprawnieni i zobowi*zani"102. Podobne zapewnienia formu uje
ten biskup kilkakro" i okre#la osobist* ofiarno#" na rzecz „wspólnoty
narodowej", wówczas „narodowosocjalistycznej wspólnoty narodowej", jako
„obowi*zek na o!ony na nas przez Chrystusa"103. Berning, ju! w roku 1933 z
rekomendacji Góringa mianowany cz onkiem Rady Pa stwa104, zosta — w
uznaniu jego szczególnej sympatii dla narodowego socjalizmu — tu! po
wybuchu wojny biskupem Berlina.
Arcybiskup Fryburga, Gróber, udowadnia w wydanej w 1935 roku
ksi*!ce swego autorstwa, !e katolicy dochowywali wierno#ci pa stwu poprzez
wszystkie stulecia.
Gróber wychwala ju! nawet wierno#" pa stwu okazywan* przez
dwunastu aposto ów, chocia! w a#ciwie nie mamy o nich !adnych wiadomo#ci
po#wiadczonych przez historiografi 105. Natomiast u najstarszych Ojców
Ko#cio a, których pisma s* nam znane, ten autor odnajduje niewiele #wiadectw
patriotyzmu i dlatego, podobnie jak Carlyle, przypuszcza, i! mi o#" ojczyzny
jest najwi ksza zawsze wówczas, gdy okazuje si prawie !e anonimow*106. Z
jednego z kodeksów prawa salickiego
235
arcybiskup Grober czerpie nast puj*ce zdanie: „Niech !yje Chrystus, który
kocha Franków"107.
W ca ej ksi*!ce podkre#la si oraz ilustruje przyk adami s u!*c*
zachowaniu pa stwowo#ci dzia alno#" katolików, natomiast bezbo!ny Nietzsche
zostaje tu — obszernie — zdyskredytowany jako dobry Europejczyk! Grober
stwierdza, !e niemieccy !o nierze nie wyruszali na I wojn #wiatow* z
Zaratustr w plecakach. „Czegó! mieliby nasi bohaterowie nauczy" si z
Zaratustry? Czy!by entuzjazmu dla cesarza i Rzeszy? W pierwszej cz #ci
mogliby oni przeczyta" rozdzia o nowym bo!ku, z którego p ynie taka oto
nauka o pa stwie: «Pa stwo? Có! to jest? A wi c nadstawcie uszu, bo teraz
opowiem wam o #mierci narodów. Pa stwo to imi najzimniejszego z zimnych
potworów. (...) Co wi cej, wymy#lono tam umieranie za wielu, które samo
siebie podaje za !ycie: zaiste serdeczna przys uga wy#wiadczona wszystkim
kaznodziejom #mierci»"108.
To prawda, trudniej by oby wyruszy" na czteroletni* wzajemn* rze>,
która poci*gn a za sob* #mier" dziesi ciu milionów ludzi z takimi pouczeniami
ni! z tym, co wszystkim stronom walcz*cym doradza Ko#ció katolicki. Bardzo
roztropnie (a mo!e i cynicznie?) ko czy ów, zalecaj*cy katolikom hitlerowskich
Niemiec patriotyzm, fryburski ksi*! Ko#cio a s owami zaczerpni tymi z
encykliki Leona XIII Sapientiae christianae: „W czasie wojny (!) i pokoju nie
ma lepszego obywatela ni! #wiadomy swych obowi*zków chrze#cijan"109.
Hitlerowi pewno si to spodoba o. Gdy w marcu 1936 roku zajmowa
nadre sk* stref zdemilitaryzowan*, w ca ej Nadrenii rozbrzmiewa y ko#cielne
dzwony, Ko#ció katolicki odprawia nabo!e stwa dzi kczynne, a kardyna
Schulte z Kolonii, pono" o wiele sceptyczniej nastawiony do narodowego
socjalizmu ni! niejeden z pozosta ych metropolitów110, zatelegrafowa do
naczelnego dowódcy Wehrmachtu: „W tych pami tnych chwilach, kiedy
Wehrmacht Rzeszy znowu wkracza do niemieckiej Nadrenii jako stra!nik
pokoju i adu, ze wzruszeniem w duszy pozdrawiam powo anych pod bro
(...)"in.
W dniu 11 marca 1938 roku wojska Hitlera zaj y Austri .
Kardyna Innitzer z Wiednia, który w porozumieniu z Watykanem
wcze#niej zaleci Schuschniggowi podporz*dkowanie si
Hitlerowi i
o#wiadczy : „Aneksja jest nieunikniona", uczci wkroczenie Wehrmachtu biciem
w dzwony i wywieszeniem flag ze swastyk* na ko#cio ach, a ponadto poleci , by
duchowie stwo jego
236
diecezji posz o za tym przyk adem. Nazajutrz po aneksji zobowi*za on ksi !y
do odprawienia nabo!e stwa dzi kczynnego. Po audiencji wiede skiego
arcybiskupa u Hitlera, w czasie której ten ostatni obieca nienaruszalno#" praw
Ko#cio a, wszyscy biskupi austriaccy — z wyj*tkiem metropolity Linzu —
wezwali naród do opowiedzenia si za Hitlerem i zako czyli swój apel
pozdrowieniem „Heil Hitler"112.
Dnia 28 marca 1938 roku prasa austriacka opublikowa a pod tytu em
Bekenntnis der katholischen Kirche zu Grossdeutschland. Episkopat fur
Nationalsozialismus {Opowiedzenie si3 Ko&cio"a katolickiego za Wielkimi
Niemcami. Episkopat popiera narodowy socjalizm) uroczyst* deklaracj
{Feierliche Erklarung) biskupów austriackich w zwi*zku z plebiscytem. W
s owie wst pnym kardyna Innitzer oraz ksi*! -arcybiskup Salzburga, Weitz,
podkre#laj*, !e oto „tysi*cletnia t sknota naszego narodu" doczekuje si
spe nienia, a biskupi austriaccy mog* zaapelowa" do wszystkich wiernych „tym
spokojniej", !e pe nomocnik Fuhrera poinformowa ich o kursie polityki tego
ostatniego, której przy#wieca motto: „Oddajcie Bogu, co boskie, a cesarzowi, co
cesarskie"113.
Ilu! zbrodni zd*!yli si ju! wtedy dopu#ci" hitlerowscy oprawcy, ile
tysi cy ludzi ucierpia o w obozach, ilu Wydów! Ale katoliccy biskupi gotowi
byli przysta" na wszystko, byleby otrzymali to, „co boskie", ma o tego, gotowi
byli nawet na miar swoich si popiera" re!im.
I oto w swojej uroczystej deklaracji wszyscy austriaccy arcybiskupi i
biskupi zapewnili:
„Z najg bszym przekonaniem i dobrowolnie o#wiadczamy — my, ni!ej
podpisani biskupi austriackich prowincji ko#cielnych — w zwi*zku z
historycznymi, wielkimi wydarzeniami w Niemieckiej Austrii:
Napawa nas rado#ci* fakt, i! Ruch Narodowosocjalistyczny osi*gn* i
osi*ga wiele, tworz*c dobrobyt narodu i pomy#lno#" gospodarcz*, a zw aszcza
przyczynia si do poprawienia losu najbiedniejszych warstw narodu. Jeste#my
tak!e przekonani, !e dzi ki poczynaniom ruchu narodowosocjalistycznego
zosta o za!egnane niebezpiecze stwo, jakim jest niszcz*cy wszystko, bezbo!ny
bolszewizm.
Biskupi udzielaj* temu dzia aniu dla przysz o#ci swego b ogos awie stwa
i !ycz* mu powodzenia, a ponadto zwróc* si do wiernych, by przyj li oni
podobn* postaw .
237
Jest to nasz, biskupów, oczywisty obowi*zek narodowy, aby#my w dniu
plebiscytu jako Niemcy opowiedzieli si za Rzesz* Niemieck*; ufamy !e
wszyscy wierz*cy chrze#cijanie b d* wiedzieli, co s* winni swemu
narodowi"114.
Ta deklaracja zosta a odczytana we wszystkich katolickich ko#cio ach
Austrii.
Dnia 6 kwietnia papie! i sekretarz stanu Pacelli przyj li Innitzera oraz
kilku innych biskupów austriackich na audiencji. Po powrocie z Rzymu
kardyna Innitzer zaleci wiede skim ksi !om, by wywiesili niemieckie flagi na
ko#cio ach i by w przeddzie plebiscytu rozbrzmiewa y dzwony. Trzy dni
pó>niej, 10 kwietnia, kardyna wszed do lokalu wyborczego z „niemieckim
pozdrowieniem"115.
Kiedy w tym!e roku 1938 Niemcy zmusi y Czechos owacj do uleg o#ci
gro>b* zastosowania przemocy, odbyta w Fuldzie konferencja biskupów sta a
si okazj* do przes ania Hitlerowi adresu gratulacyjnego.
W roku 1939 w dzienniku urz dowym diecezji bamberskiej znalaz si
taki oto tekst:
„Na urodziny Fuhrera
(nale!y to odczytywa" po kazaniach w Bia * Niedziel )
W przysz y czwartek, 20 kwietnia, Naród Niemiecki obchodzi 50.
urodziny naszego Fuhrera i kanclerza Rzeszy, Adolfa Hitlera. Dla uczczenia
tego #wi ta w przeddzie 20 kwietnia decyzj* naszych Najdostojniejszych
Biskupów po wieczornym dzwonieniu modlitewnym nast*pi uroczyste bicie w
dzwony. Ju! dzi# chcemy w tym #wi tym miejscu da" wyraz naszym
najlepszym !yczeniom wspólnie i w skupieniu odmawiaj*c teraz «Ojcze nasz»
za Fuhrera i Ojczyzn . «Ojcze nasz.. .»"116.
Poparcie dla Hitlera ze strony niemieckich biskupów katolickich nie
usta o bynajmniej w chwili wybuchu wojny, lecz by o odt*d wyra!ane jeszcze
gorliwiej. W wielu wypowiedziach zwracali si oni — ju! to w pojedynk , ju!
to wspólnie — ,„ponawiaj*c apel", jak sami pisz* (por. t. II, s. 240), i !arliwiej
ni! przedtem, do narodu niemieckiego, by okazywa Hitlerowi pos usze stwo i z
determinacj* mu s u!y .
W Vademecum fur den katholischen Soldaten (Vademecum dla
katolickiego 4o"nierza), które ju! 8 listopada 1938 roku uzyska o imprimatur
Ordynariatu Biskupiego w Munsterze — przypomnijmy sobie hrabiego Galena!
— czytamy: „Fuhrer uosabia
238
jedno#" narodu i Rzeszy. Jest on najwy!szym nosicielem w adzy pa stwowej.
Niemieckiemu chrze#cijaninowi ju! samo sumienie, tak!e wówczas, gdy nie
zosta a z o!ona przysi ga, nakazuje okazywanie pos usze stwa Fuhrerowi
w a#nie ze wzgl du na posiadanie przeze najwy!szej w adzy w pa stwie. (...)
Niemieckiemu !o nierzowi jest tym atwiej #lubowa" wierno#" swemu
Fuhrerowi i najwy!szemu dowódcy, !e widzi on w nim wzorzec prawdziwie
!o nierskiej postawy i !o nierskiej wierno#ci, !e ofiarowuje wiern* s u!b
cz owiekowi, dla którego sensem !ycia jest przysporzenie wielko#ci i chwa y
swemu narodowi i który we dnie i w nocy sam daje przyk ad wierno#ci,
natomiast !o nierz-chrze#cijanin mo!e wypowiedzie" rot #lubowania z powag*
i rado#ci* w sercu, bo jego wiara uczy go tego, i! w osobie sprawuj*cego w adz
trzeba rozpozna" i doceni" nie tylko ludzkie zdolno#ci i osi*gni cia, ale tak!e
majestat i dostoje stwo nadane mu przez Boga"117.
Gdy jesieni* 1939 roku polscy katolicy gin li masowo od bomb
zrzucanych przez Niemców na Warszaw , niemieccy katolicy, zach ceni do
tego przez swych kardyna ów i biskupów, modlili si o to, by nie ucierpia a
hitlerowska Rzesza. Oto modlitwa odmawiana przez ksi !y diecezji
munsterskiej na polecenie ordynariusza, hrabiego Galena: „Wszechmog*cy
wieczny Bo!e! Prosimy Ci , we> nasz* ojczyzn pod swoj* nieustaj*c* obron :
o#wie" tych, którzy ni* steruj*, #wiat em Twej m*dro#ci, i!by poj li, co s u!y
prawdziwej pomy#lno#ci narodu, i by, przez Ciebie obdarzeni si *, spe niali to,
co s uszne. Chro wszystkich !o nierzy naszego Wehrmachtu i zachowaj dla
nich askawo#", dodawaj otuchy walcz*cym (...)"118.
Po nieudanym zamachu na Hitlera w listopadzie 1939 roku kardyna
Faulhaber odprawi w monachijskim ko#ciele Naj#wi tszej Marii Panny
uroczyst* msz dzi kczynn* i wraz ze wszystkimi biskupami bawarskimi
pogratulowa Hitlerowi ocalenia119.
Na pocz*tku roku 1940 biskup Augsburga, Kumpfmuller, zapewni , !e
Chrystus jest „zawsze najlepszym towarzyszem broni". „Chrystus dochowuje
wierno#ci temu sztandarowi, któremu #lubowa ofiarno#" bez wzgl du na to, co
mia oby si zdarzy""120.
W tym!e okresie biskup Trewiru, Bornewasser, zaapelowa do wiernych,
by „s u!yli narodowi ze wszystkich si wewn trznych i zewn trznych".
„Musimy ponie#" wszelk* ofiar , jakiej wymaga od nas obecna sytuacja"121.
239
Katolicki modlitewnik i #piewnik wojskowy, u o!ony w roku 1940 przez
biskupa polowego Wehrmachtu, Franza Justusa Rarkowskiego, poucza
niemieckiego !o nierza tak oto: „Obowi*zek obrony pa stwa to obowi*zek
honorowy. Niepo#ledni* rol w tworzeniu wielko#ci Niemiec odegra stan
!o nierski. Jest on szko * dzielno#ci, w nim rodz* si wielcy bohaterowie, w nim
mo!na okaza" swój honor i zdoby" chwa !... Niech wskazaniem dla ciebie
b dzie has o: «Z Bogiem za Fuhrera, naród i ojczyzn !». Módlmy si ! (...)
Pozwól nam sta" si plemieniem bohaterskim. Pob ogos aw szczególnie naszego
Fuhrera i naczelnego dowódc Wehrmachtu, aby móg wykona" wszystkie
zadania, jakie przed nim stoj*. Spraw, aby#my wszyscy, pod jego przewodem,
widzieli swe #wi te zadanie w ofiarno#ci wobec narodu i ojczyzny (...)" i tak
dalej122.
Po inwazji Niemiec na Zwi*zek Radziecki w roku 1941 ów katolicki
biskup polowy, o którym nawet po stronie katolickiej napisano, !e jego listy
pasterskie „#wiadczy y dobitnie o narodowosocjalistycznym propagowaniu
przeze wojny"123, og osi s owo pasterskie do katolickich !o nierzy
Wehrmachtu, gdzie zawarte s* mi dzy innymi nast puj*ce stwierdzenia: „Jak
ju! niejeden raz w dziejach, Niemcy staj* si oto ocaleniem i przedmurzem
Europy. (...) Wiele pa stw europejskich rozumie to, !e wojna z Rosj* stanowi
europejsk* krucjat . (...) Owo pami tne i zobowi*zuj*ce do po#wi cenia
prze!ycie, jakim jest wasz udzia w walkach na Wschodzie, u#wiadomi wam, !e
to, i! mo!emy by" Niemcami, trzeba uwa!a" za szcz #cie tak wielkie, !e a! nie
do wys owienia"124.
Wbrew temu, co dzi# ch tnie powtarzaj* katolicy, Rarkowski nie by
„niechlubnym wyj*tkiem". Ca y episkopat Niemiec i Austrii zachowywa si tak
samo jak on.
Bawarscy biskupi katoliccy o#wiadczyli w 1941 roku we wspólnym li#cie
pasterskim: „W czasie tamtej wojny #wiatowej prze!ywali#my ju! co#
podobnego i owe ci !kie, gorzkie do#wiadczenia u#wiadomi y nam, jak
potrzebne i wa!ne jest to, by w takiej sytuacji ka!dy ch tnie, z pe nym oddaniem
i wiernie wype nia swój obowi*zek, by zachowywano spokój, rozs*dek, i by
niezmiennie pok adano ufno#" w Bogu, niepo!*dane by oby natomiast oci*ganie
si i narzekanie. Dlatego w a#nie zwracamy si dzi# do was, drodzy diecezjanie,
w imi ojcowskiej mi o#ci i troski ze s owami apelu, który powinien was
natchn*"
240
do tego, aby#cie — sumiennie wype niaj*c swój obowi*zek i powa!nie traktuj*c
swoje powo anie — nie szcz dzili si w s u!bie dla dobra ojczyzny, dla dobra
Niemiec i umi owanej Bawarii.(...) W pierwszych latach tamtej wojny #wiatowej
byli#my pe ni rado#ci i dumy z tego, !e jedno#" prowadzi do wielko#ci pa stwa,
ale pod koniec wojny do#wiadczyli#my i tego, i! brak jedno#ci zniweczy
osi*gni t* wielko#". B*d>my zgodni w mi o#ci ojczyzny i s u!bie dla niej,
sta my si wspólnot* ludzi ofiarnych i pracowitych, skorych do obrony
ojczystego kraju (...)" To ojcowskie s owo pasterskie zosta o podpisane przez
arcybiskupa Monachium, kardyna a Michaela Faulhabera, przez arcybiskupa
Bambergu, przez biskupów Spiry, Wurzburga, Ratyzbony, Augsburga, Eichstatt
i Passau125.
W memoriale wszystkich katolickich biskupów Niemiec z 10 grudnia
1941 roku owi dostojnicy Ko#cio a stwierdzaj*: „Towarzyszymy naszym
!o nierzom poprzez modlitwy, a dla poleg ych, którzy oddali !ycie za swój
naród, !ywimy wdzi czno#" i mi o#". Ponawiaj*c apel o dzielne wytrwanie,
!arliwie wzywali#my — tak!e w li#cie pasterskim og oszonym latem — naszych
wiernych do sumiennego spe nienia obowi*zku, do ofiarnej pracy i walki w
s u!bie narodu, w tym najtrudniejszym czasie wojny. Z satysfakcj*
obserwujemy walk z pot g* bolszewizmu, przed którym my, niemieccy
biskupi, ostrzegali#my katolików Niemiec w licznych listach pasterskich
og aszanych od roku 1921 do 1936, prosz*c zarazem o czujno#", co jest faktem
znanym rz*dowi Rzeszy"126.
Komentarz by by zbyteczny.
Równie! w latach 1942 i 1943 niemieccy biskupi katoliccy w nie mniej
jednoznacznej formie popierali jednego z najwi kszych zbrodniarzy w dziejach
#wiata127. Potem jednak stali si ostro!niejsi, chocia! na przyk ad austriacki
ksi*! -biskup Ferdinand von Seckau jeszcze w 1944 roku chwali wywo an*
przez Hitlera wojn jako „czas wielko#ci i heroicznych czynów"128, arcybiskup
Kolb z Bambergu pisa za# 31 stycznia 1944 roku: „Gdy walcz* armie z o!one z
!o nierzy, to za lini* frontu musi sta" armia ludzi modl*cych si ". Co wi cej,
jeszcze na pocz*tku szóstego roku wojny bamberski arcypasterz dodawa
katolikom otuchy, by mogli dzielnie znosi" trudy wojny: „W a#nie dlatego, !e
#wiat znalaz si w tak wielkiej opresji, Pan Bóg potrzebuje ludzi, którzy
#wiadomie wezm* na siebie jej ci !ar. (...) Chrystus
241
oczekuje od nas, !e, tak jak On, ch tnie przyjmiemy cierpienie i dzielnie
poniesiemy krzy!". Na zako czenie Kolb upomina si o „gor*c* modlitw za
nasz ukochany naród i za ojczyzn w tej godzinie najwi kszego wyt !enia
si "129.
Równie4 niemiecka prasa katolicka wypowiada"a si3 pozytywnie
o wywo"anej przez Hitlera wojnie
Bóg sprawi , !e wr czony nam zosta miecz zemsty, który
zwrócimy
przeciw
Anglii.
Jeste#my
wykonawcami
sprawiedliwego Bo!ego wyroku.
Katolicka gazeta „Kirchenblatt fur das nordliche
Munsterland", wydanie z 9 marca 1941 roku130
Niewielu jest takich ludzi (...) i do tych wielkich m !ów nale!y
niew*tpliwie cz owiek, który dzi# obchodzi pi "dziesi*te drugie
urodziny — Adolf Hitler. Dzisiaj przyrzekamy mu, !e ze
wszystkich si b dziemy zabiega" o to, by nasz naród otrzyma
nale!ne mu miejsce w #wiecie.
Katolicka gazeta „Kirchenzeitung fur die Erzdiozese
Koln", wydanie z 20 kwietnia 1941 roku131
Oczywiste jest i powszechnie o tym wiadomo, !e tak!e katolicka opinia
publiczna w Niemczech i Austrii okaza a si w ko cu przychylna dla Hitlera.
Gazety katolickie — te, które unikn y likwidacji z woli w adz
hitlerowskich — wzywa y, tak jak podczas pierwszej wojny #wiatowej, do
poparcia tej drugiej. Ameryka ski naukowiec Gordon C. Zahn stwierdzi w
og oszonej w 1961 roku rozprawie Die deutsche katholische Presse und Hitlers
Kriege (Niemiecka prasa katolicka wobec wojen prowadzonych przez Hitlera),
i! w przejrzanej „reprezentatywnej grupie czasopism" nie znalaz „ani jednego
#wiadectwa bodajby ukrytej opozycji wobec wojny". Przeciwnie: „Prasa
katolicka okaza a si pe na wezwa do sprzyjania wojnie, na ka!dej stronie
drukowano p omienne apele o «patriotyzm» i zach ty do «wykonania swego
obowi*zku»"132. „Ogólne wra!enie, jakie odnosi czytelnik — pisze, zreszt* na
amach periodyku jednoznacznie katolickiego, ów ameryka ski socjolog — jest
takie, !e dominowa o narodowosocjalistyczne poparcie dla wojny" i t
konkluzj uzupe nia autor nieco dalej jak nast puje:
242
„Tonacja hipernacjonalistycznego entuzjazmu we wszystkich gazetach,
które przewertowali#my dla potrzeb naszej pracy, nie sprawia na czytelniku
wra!enia tonacji wymuszonej"133.
Bo te! nie wymuszano jej. Autorzy artyku ów, w#ród których — co Zahn
odnotowuje — „by o wielu, a mo!e i wi kszo#", duchownych"134, tak czy
inaczej wzorowali si na swych prze o!onych, biskupach, tak jak ci brali
przyk ad z papie!a.
Postaw* Piusa XII podczas wojny i po jej zako czeniu zajmiemy si w
dwóch ostatnich rozdzia ach. Tutaj pozostaje nam
Spojrzenie z boku na niemiecki Ko&ció" ewangelicki
W licznych or dziach i wielu proklamacjach w adze
poszczególnych prowincji ko#cielnych deklarowa y pragnienie
udzia u w wielkim dziele jednoczenia narodu i podkre#la y sw*
aprobat dla wielkich wydarze , jakie maj* miejsce w !yciu
politycznym Niemiec.
Teolog Kart Kupisch135
Podczas gdy katoliccy biskupi Niemiec gremialnie zwalczali nazizm a! do
roku 1933, #rodowiska teologów ewangelickich sympatyzowa y z nim ju! przed
owym rokiem; tak by o cho"by w przypadku powsta ej w roku 1931 Wspólnoty
Roboczej Pastorów Nacjonalistycznych (Arbeitsgemeinschaft nationalistischer
Pfarrer). A gdy Hitler doszed do w adzy, pronazistowskie apele przywódców
Ko#cio a ewangelickiego nast powa y jeden po drugim.
Przed wyborami marcowymi roku 1933 Zwi*zek Ewangelicki wzywa:
„Ewangeliccy chrze#cijanie, pojmijcie powag i znaczenie tego roztrzygni cia
wyborczego dla przysz o#ci. (...) Opowiedzcie si po stronie przedstawicieli
obecnego rz*du, by u atwi" im ich twórcz* prac . Pami tajcie o swej
odpowiedzialno#ci: chodzi tu o ocalenie Rzeszy!"136
Po
tamtych
wyborach
„Allgemeine
Evangelisch-Lutherische
Kirchenzeitung" pisa a: „Dla Ko#cio a nie jest to czas stania z boku, lecz
uczestnictwa, i ka!dy kolejny dzie uzmys awia nam, !e z w asnej woli jeste#my
#wiadkami tworzenia si wielkiej historii. (...) Ale mimo ogromnej rado#ci z
prze omu, jaki dokona si w kraju, nie mo!emy ani jednego dnia zapomnie" o
tym, i! wyzwolenie, które by oby do osi*gni cia poprzez polityk zagraniczn*,
trzeba jeszcze wywalczy"!"137
243
Tak zwane Kolegium Trzech (Kapler, Marahrens, Hesse) o#wiadcza z
upowa!nienia Niemieckiej Rady Ko#cio ów Ewangelickich, a wi c zarazem
wszystkich Ko#cio ów protestanckich w Niemczech, w or dziu z 25 kwietnia
1933 roku: „Ten historyczny prze om przyjmujemy z wdzi czno#ci*. Bóg nas
tym obdarzy . Chwa a Mu za to!"138
Ewangelicki kapelan Ludwig Muller tak oto przedstawia siebie w apelu z
26 kwietnia 1933 roku: „Pok adaj*c ufno#" w Bogu i maj*c #wiadomo#"
odpowiedzialno#ci przed Bogiem przyst puj do pracy. Cel to zaspokojenie
t sknoty, któr* niemieccy ewangelicy pa aj* od czasów reformacji"139.
W imieniu Ruchu M odych Reformatorów jednoznacznie popar te dwa
ostatnie apele mi dzy innymi aktualny biskup krajowy Lilje140.
Biskup Turyngii, Reichardt, pisze 25 pa>dziernika 1933 roku: „D ug
wdzi czno#ci wobec Boga i Adolfa Hitlera ka!e nam uroczy#cie i jednomy#lnie
stan*" po stronie cz owieka, który zosta zes any naszemu narodowi oraz #wiatu
w celu przezwyci !enia pot gi ciemno#ci. Dlatego te! wzywamy nasze gminy,
by — b d*c z nami jednej my#li — jako zjednoczony naród braci popar y
Fuhrera"141.
Zacytujmy te! pewnego autorytatywnego teologa, który by zwi*zany z
jednym z uniwersytetów. Wypowiada si on w sposób typowy dla wielu.
„Komu Nowy Testament — pisze ów biblista w roku 1935 — wpoi
umiej tno#" rozpoznawania woli Boga oraz Jego drogi przez dzieje, a tak!e
ostatecznych realiów tego #wiata, ten odnajdzie w Trzeciej Rzeszy niejedn*
spo#ród cech pa stwa opisanych w pauli skiej teologii pa stwowo#ci. (...)
Ko#ció musi zaafirmowa" takie pa stwo, musi to by" aprobata wynik a z
przyj cia nauk Nowego Testamentu, afirmacja historycznej misji i celów
Trzeciej Rzeszy, nie inna ni! Paw owe «tak» w obliczu bosko#ci Imperium
Rzymskiego". Ów teolog, który w swych pismach pi tnuje liberalizm,
bolszewizm, !ydowski kapita i wszystkich „entuzjastów" (!), który pochwala
podstawowe poj cia hitleryzmu: krew i ziemi , ras i naród, honor i
bohaterstwo, oraz swastyk , i to nawet kosztem teologii, który Hitlera okre#la
jako pot !n* osobowo#", a Horsta Wessela wspomina jako syna kapelana
wojskowego, i nakazuje niemieckim studentom teologii, by „maszerowali, jak
nale!y, w szeregach SA"142, jest i dzi#, w Niemczech Zachodnich, profesorem,
co dla znawcy powojennych realiów niemieckich jest zreszt* ca kiem oczywiste.
244
W momencie zaj cia nadre skiej strefy zdemilitaryzowanej, w marcu
1936 roku, Rada Ko#cio ów Rzeszy telegrafuje do Hitlera: „Pozostaj*c pod
wra!eniem powagi chwili i niez omnej determinacji Fuhrera, dzia aj*cego w
poczuciu odpowiedzialno#ci przed Bogiem, Niemiecki Ko#ció Ewangelicki z
rado#ci* wyra!a gotowo#" s u!enia do ostatka w imi zachowania honoru i
egzystencji narodu niemieckiego". Zrzeszenia Ksi !y Ewangelickich „w pe ni
zaaprobowa y" t deklaracj wierno#ci Fuhrerowi143.
Dnia 20 listopada 1936 roku ewangeliccy biskupi krajowi o#wiadczaj*:
„Wraz z Rad* Ko#cio ów Rzeszy stajemy po stronie Fuhrera, skoro naród
niemiecki toczy walk na #mier" i !ycie z bolszewizmem. (...) Niezmordowanie
b dziemy nawo ywa" nasze gminy do tego, by nie szcz dzi y swych
chrze#cija skich si w tocz*cej si walce, mamy bowiem pewno#", i! w ten
sposób mo!na najlepiej przys u!y" si narodowi niemieckiemu"144.
Na jedena#cie miesi cy przed wybuchem drugiej wojny #wiatowej, 30
wrze#nia 1938 roku, przywódcy Ko#cio ów ewangelickich telegrafuj*: „Bogu
niech b d* dzi ki, !e za po#rednictwem Fuhrera zachowa naszemu narodowi
honorowy pokój. Razem z wyzwolonymi bra"mi prosimy o Bo!e
b ogos awie stwo dla szczytnego dzie a pokoju. Heil dem Fuhrer!"145
Ale dostojnicy Ko#cio a ewangelickiego w *czaj* si te! spontanicznie w
dzie o wojny — przypominaj* si s owa Leona XIII: „w czasach wojny i
pokoju". Gdy wybuch a druga wojna #wiatowa, 2 wrze#nia 1939 roku, Ko#ció
Ewangelicki Niemiec zapewnia: „Niemiecki Ko#ció ewangelicki zawsze i
niezmiennie poczuwa si do podzielania losu narodu niemieckiego. Wspomaga
on bro wytwarzan* ze stali niepokonan* si * s owa Bo!ego. (...) Tote! i w tym
momencie dziejów jednoczymy si z naszym narodem, modl*c si za Fuhrera i
Rzesz (.. .)"146.
Przewodnicz*cy ogólnoniemieckiej federaqi zrzesze
pastorów
ewangelickich rozpoczyna swój apel z 8 wrze#nia 1939 roku s owami: „Wielkie
Niemcy wzywaj* na s u!b . Wzywaj* wszystkich, starych i m odych, m !czyzn
i kobiety — wzywaj* i nas. Jednych na s u!b frontow* poza krajem, innych
tutaj jako s ugi tego, który rzek : «Pójd>cie do mnie wszyscy, którzy jeste#cie
strudzeni i obarczeni: chc was pocieszy"»"147.
Po udanym ataku Niemiec na Polsk dostojnicy niemieckiego Ko#cio a
ewangelickiego dzi kuj* Bogu i Hitlerowi w or dziu
245
na do!ynki 1939 roku: „I do wdzi czno#ci dla Boga do *czamy wdzi czno#" dla
wszystkich, którzy w ci*gu zaledwie kilku tygodni dokonali tak wielkiego
prze omu: dla Fuhrera i jego genera ów, dla naszych dzielnych !o nierzy na
l*dzie, na morzu i w powietrzu. (...) Chwalimy Ciebie na wysoko#ciach, Ciebie,
który przes*dzasz przebieg bitew, i b agamy Ci , by# nadal mia nas w swej
opiece"148.
Po inwazji Niemiec na Zwi*zek Radziecki otrzyma Hitler — 30 czerwca
1941 roku — d ugi, entuzjastyczny telegram, rozpoczynaj*cy si s owami:
„Klerykalna Rada Powiernicza Niemieckiego Ko#cio a Ewangelickiego, zebrana
po raz pierwszy od momentu podj cia decyduj*cych walk na Wschodzie,
zapewnia Pana, mein Fuhrer, ponownie w tych podnios ych chwilach o
niezmiennej wierno#ci i ofiarno#ci wszystkich chrze#cijan ewangelickich w
Rzeszy. (...) Naród niemiecki, a wi c i wszyscy niemieccy chrze#cijanie,
dzi kuj* Panu za to, czego Pan dokona "149.
Elita Ko#cio a ewangelickiego opowiada a si za Hitlerem równie!
znacznie pó>niej, co wi cej, wezwa a do „wojny totalnej" — w tym duchu
wypowiedzia si na przyk ad prezes Nwiatowego Konwentu Luteran,
Marahrens, który 20 lipca 1943 roku za!*da od pastorów „bezwzgl dnej
determinacji". „Wsz dzie musi zosta" zrozumiane to, !e toczymy wojn , która
wymaga od nas ca kowitego zaanga!owania, i !e ta wojna musi by" prowadzona
w warunkach niezachwianej ofiarno#ci, bez jakichkolwiek przejawów
sentymentalizmu". Zaledwie kilka linijek dalej ów protestancki dostojnik
Ko#cio a nie wstydzi si przypomnie" wersetu 9, 62 z ewangelii Yukasza150, w
którym czytamy: „Ktokolwiek przyk ada r k do p uga, a wstecz si ogl*da, nie
nadaje si do królestwa Bo!ego".
Jeszcze w trzecim roku wojny og asza równie! Hanns Lilje — dzi# biskup
krajowy Dolnej Saksonii i wiceprzewodnicz*cy Rady Ko#cio a Ewangelickiego
w Niemczech — prac w asnego autorstwa o wymownym tytule Der Krieg ab
geistige Leistung {Wojna jako dokonanie duchowe). Lilje pisze mi dzy innymi:
„Albo czy kiedykolwiek !ycie wydaje si milsze ni! podczas wojny?" „Nie
tylko na sprz*czkach !o nierskich pasów, ale równie! w sercu i sumieniu musz*
znaleZO si s owa: Z Bogiem! T ofiar usprawiedliwi tylko po#wi cenie jej
Bogu". Jezusa te! tu oczywi#cie nie zabrak o. Oto Hanns Lilje ko czy swoj*
prac , któr* chcia wnie#" wk ad do wywo anej przez Hitlera wojny, s owami:
„Jezusowa sentencja: «Komu !ycie mi e, ten je straci» ma o wiele
246
g bsz* wymow ni! ta, jak* potrafi rozpozna" mieszcza ska m*dro#"
!yciowa"151.
Tak jak za czasów zbrodniarza Hitlera, tak i dzi# biskup Lilje propaguje
Ewangeli na swój sposób. Oto w trakcie wywiadu telewizyjnego, który
emitowano w roku 1961, da on wyra>nie do zrozumienia, !e w Niemczech
Wschodnich Chrystus ma prawo nie tylko do biernego, ale i do czynnego oporu.
Nie by o jednak intencj* tego zwolennika re!imu hitlerowskiego, by „w chwili
obecnej radzi", !eby bez rozwagi chwycono za bro "152.
Nasuwa si przypuszczenie, !e wi kszo#" obecnych ideologów krucjaty
s u!y a — jako pos uszne marionetki Hitlera — polityce wschodniej, która
doprowadzi a do #mierci pi "dziesi ciu pi ciu milionów ludzi, podczas gdy
ówcze#ni chrze#cija scy pacyfi#ci równie! dzisiaj zwalczaj* militaryzm.
Bo byli, ma si rozumie", protestanci, którzy nie tylko nie ulegli ideologii
hitlerowskiej, ale ponadto otwarcie za#wiadczyli sw* odporno#" na ni*.
Przypomnijmy tylko Ko#ció Prawdziwego Wyznania Wiary (Bekennende
Kirche), takich ludzi, jak Karl Immer, Paul Schneider, biskup krajowy Wurm
albo Martin Niemóller, którego listy do hitlerowskich ministrów trzeba
koniecznie przeczyta", !eby doceni" jego odwag . Znamienne jest to, !e
Niemóller wypowiada si bardzo krytycznie tak!e o aktualnej polityce
niemieckiej.
Ale nawet przewodnicz*cy pierwszego „Tymczasowego Zarz*du"
Ko#cio a Prawdziwego Wyznania Wiary, ówczesny hanowerski biskup krajowy,
napisa w pewnym sprawozdaniu: „W tym miejscu powtarzamy dobitnie to, co
niezliczon* ilo#" razy (!) o#wiadczali#my uroczy#cie ca emu narodowi: !e
jeste#my gotowi ofiarnie i wiernie broni" tego pa stwa"153.
Jak widzieli#my, to samo akcentowali katoliccy biskupi Niemiec,
naturalnie w pe nej zgodno#ci z zaleceniami papie!a.
247
Rozdzia 68
Watykan a druga wojna Bwiatowa
W dalszym ci*gu naszego omówienia uka!emy jeszcze, jak wiele
czyni Pius XII dla przywrócenia pokoju; s usznie zatem uwa!a
si go za jednego z wielkich rzeczników pokoju w#ród papie!y.
Gustem Gundlach S. J1
Tak jak zdarza o si Ko#cio owi katolickiemu popada" w konflikt z
Hitlerem, tak te! dochodzi o — wprawdzie rzadziej — do ró!nic pogl*dów
mi dzy hierarchami a Mussolinim. Ale mimo wszystkich tych rozbie!no#ci,
mimo skarg biskupów i samego Watykanu, jedenasty i dwunasty Pius nie
rezygnowali z aliansu, jaki wi*za ich z faszystami, którzy przecie! uzyskali
w adz z pomoc* Kurii.
Podkre#lamy jeszcze raz ten nadzwyczaj istotny fakt, zw aszcza za# to, !e
papie! utorowa drog Hitlerowi. Te us ugi papie!a zosta y potwierdzone i
wykazane przez von Papena, a ponadto znalaz y najbardziej ewidentny wyraz w
konkordacie, zawartym niemal!e natychmiast po przej ciu w adzy przez Hitlera,
co nada o nowemu pa stwu legalno#" w oczach #wiata. Organ rz*du
hitlerowskiego „V6lkischer Beobachter" pisa triumfalnie latem 1933 roku:
„Poprzez podpisanie konkordatu z Rzesz* Ko#ció katolicki w sposób
najuroczystszy z mo!liwych zaaprobowa istnienie w Niemczech narodowego
socjalizmu. (...) Ten fakt oznacza istotne moralne umocnienie
narodowosocjalistycznego rz*du Rzeszy i podnosi jego presti!"2.
Równie! kardyna Faulhaber potwierdzi expressis verbis fakt udzielenia
pomocy przez papie!a: „Papie! Pius XI — przyzna Faulhaber w jednym z
kaza , które wyg osi w 1936 roku — jako pierwszy zagraniczny suweren
zawar z nowym rz dem Rzeszy donios y uk ad, konkordat, a zale!a o
papie!owi na tym, «!eby umacnia" i pog bia" przyjazne stosunki mi dzy
Stolic* Apostolsk* a Rzesz* Niemieck*»"3.
W tym!e kazaniu kardyna wykaza si jednak jeszcze wi ksz*
otwarto#ci*. „W istocie — powiedzia mianowicie Faulhaber — Pius XI by
najlepszym i na pocz*tku nawet
248
jedynym przyjacielem nowej Rzeszy. Miliony ludzi za granic* przyj y
pocz*tkowo postaw wyczekuj*c*, odnosi y si nieufnie do nowej Rzeszy, i
dopiero zawarcie konkordatu pozwoli o im obdarzy" nowy rz*d Niemiec
zaufaniem"4.
Zauwa!my na marginesie tej sprawy, !e dok adnie dziesi " lat pó>niej
jeden z ówczesnych pra atów diecezji podleg ej owemu kardyna owi, dzisiejszy
monachijski biskup-sufragan, Neuhausler, przedstawi rol papie!a i konkordatu
w nieco innym #wietle. Dzie o uznane za najbardziej autorytatywne omówienie
walki prowadzonej przez Ko#ció katolicki w Trzeciej Rzeszy stwierdza
mianowicie (z zastosowaniem — ch tnie praktykowanego przez wszystkich
niemal!e teologów katolickich i na ogó doprowadzanego do wielkiej przesady
— #cis ego podzia u, który niejako ju! nawet zewn trznie winien nasuwa"
wniosek, i! podawane informacje s* wiarygodne), pod gromkimi tytu ami: „B.
Miejsca koncentracji si ko#cielnego oporu. 1. Opoka Piotrowa", co nast puje:
„Po stronie katolickiej obrona przed antychrze#cija skim narodowym
socjalizmem by a najgwa towniejsza na najwy!szym stanowisku w Ko#ciele
katolickim, na opoce Piotra. Ale pocz*tkowo Stolica Apostolska usi owa a
zapanowa" nad z ymi duchami narodowego socjalizmu «uroczystym
porozumieniem»"5.
Najlepszy i na pocz*tku jedyny zagraniczny przyjaciel hitlerowskiej
Rzeszy, jak go okre#li w roku 1936 kardyna Faulhaber, przemieni si wi c,
wed ug okre#lenia sformu owanego w 1946 roku przez podleg ego niegdy#
Faulhaberowi pra ata, w pogromc z ych duchów!
Zasady konkordatu uzgodniono jeszcze zanim Hitler doszed do w adzy,
co przypomina #cis y kontakt Piusa XI z Mussolinim na d ugo wcze#niej, ni!
zawarto uk ad latera ski — z obawy przed komunizmem. Ten ostatni jest przez
Kuri uwa!any za jej najwi kszego wroga, którego unicestwienia Ko#ció
spodziewa si przede wszystkim po Hitlerze.
W dniu 30 kwietnia 1937 roku sekretarz stanu, kardyna Pacelli, napisa
do ambasadora Rzeszy w Watykanie, von Bergena, !e Stolica Apostolska jest
#wiadoma „wielkiego po!ytku p yn*cego z tworzenia zdrowych wewn trznie i
zdolnych
do
przetrwania
politycznych
frontów
obrony
przed
niebezpiecze stwem ateistycznego bolszewizmu". Pacelli przyzna , !e Stolica
Apostolska te! zwalcza a bolszewizm, ale innymi #rodkami. Pochwali jednak
zastosowanie
„zewn trznej
presji
w
walce
z
bolszewickim
6
niebezpiecze stwem" .
249
Niemiecka inwazja na Czechos"owacj3
W roku 1939, gdy kardyna Pacelli zasiad na tronie papieskim, wojska
Hitlera wtargn y do Czechos owacji. Pacelli, który ju! jako nuncjusz w
Berlinie, jako sekretarz stanu w latach 1932 i 1933 oraz w chwili zaanektowania
Austrii szed na r k Hitlerowi, ca kowicie zignorowa ten nowy akt przemocy.
O#wiadczy natomiast i by a to jedna z pierwszych jego wypowiedzi jako
papie!a, i! pragnie obwie#ci" wszystkim, „jak bardzo ceni Niemcy, a tak!e to,
!e chce wiele uczyni" dla Niemiec"7. Do samego Hitlera wystosowa Pius XII
— z okazji 50. urodzin Fuhrera — w asnor cznie napisane pos anie, które, jak w
maju 1939 roku doniós z Rzymu korespondent „Neue Zurcher Zeitung", zosta o
bardzo dobrze odebrane8.
Nad zniszczeniem „republiki husyckiej", gdzie od 1918 do 1930 roku
sporo ponad milion katolików odesz o z Ko#cio a, trudzi si ju! przed Hitlerem
Watykan, udzielaj*c poparcia separatystycznemu ruchowi katolików
s owackich, szczególnie za# S owackiej Partii Ludowej. By a to partia
konserwatywna i w swej istocie katolicka, o tendencji antysemickiej, a
przewodzili jej ksi*dz-pra at Hlinka i po jego #mierci, która nast*pi a w 1938
roku, ksi*dz Tiso. W nied ugim czasie po obj ciu funkcji premiera S owacji, ten
dawny profesor teologii katolickiej za!*da absolutnej autonomii, mimo !e nieco
wcze#niej z o!y prezydentowi Republiki Czechos owackiej przysi g
wierno#ci. Tiso otrzyma dymisj i wówczas na pok adzie samolotu,
udost pnionego przez austriackiego katolika Seyss-Inquarta, uciek do Berlina,
w aliansie z Hitlerem i Watykanem uczyni S owacj — w marcu 1939 roku —
pa stwem samodzielnym, a w pa>dzierniku zosta jego prezydentem.
W kwietniu 1939 roku papie! jako jeden z pierwszych uzna nowe
pa stwo s owackie, a ponadto mianowa ksi dza Tiso szambelanem papieskim i
nada mu tytu monsignore9. Katoliccy biskupi S owacji zalecili, by 25
pa>dziernika we wszystkich ko#cio ach odczytano list papieski, w którym
udzielili b ogos awie stwa faszystowskiemu re!imowi ksi dza Tiso10. Na wzór
Hitlerjungend utworzono na S owacji organizacje Gwardia Hlinkowska i
M odzie! Hlinkowska, oprócz tego za# powsta a — wzorowana na niemieckiej
— S u!ba Pracy. Zast pca ksi dza Tiso, premier Tuka, o#wiadczy w sierpniu
1940 roku, !e ustrój pa stwa s owackiego b dzie w przysz o#ci stanowi"
po *czenie niemieckiego
250
narodowego socjalizmu z katolicyzmem rzymskim11. Dlatego w a#nie — nie
inaczej ni! w katolickiej frankistowskiej Hiszpanii — zniesiono natychmiast
wolno#" sumienia, s owa i prasy, zakazano dzia alno#ci wszelkich innych partii
oraz rozpocz to szykanowanie wyznawców prawos awia, religii protestanckich i
judaizmu.
Ksi*dz-pra at Tiso by zdeklarowanym antysemit*. Indagowany w
zwi*zku z tym przez niektórych katolików, stwierdzi on 28 sierpnia 1942 roku:
„Co si tyczy kwestii !ydowskiej, ten i ów pyta, czy nasze post powanie jest
chrze#cija skie i humanitarne. Ja odpowiem innym pytaniem: czy jest
chrze#cija skie to, !e S owacy chc* si uwolni" od swoich odwiecznych
wrogów, Wydów?"12 Katolicki biskup Jan Vojta##ak, czo owa posta" w#ród
s owackich hierarchów, nie waha si nawet denuncjowa" Wydów, a 25 marca
1942 roku na sesji s owackiej Rady Pa stwa, której by wiceprzewodnicz*cym,
powiedzia : „Kontynuowali#my deportacj Wydów. Zwi kszyli#my bilans"13.
Ma o tego: ów biskup, z rocznymi dochodami rz du czterech milionów koron,
wykorzysta faszystowskie ustawy rasistowskie do przej cia mienia
!ydowskiego w Betlanovcach i Baldovcach14.
Z broszury wydanej w 1941 roku w Londynie z inicjatywy
czechos owackiego ministerstwa spraw zagranicznych wynika, !e 90%
wszystkich s owackich ksi !y katolickich odmawia o modlitwy za Hitlera15.
Szambelan papieski Tiso pos a legion s owacki na front wschodni, po czym
niejednokrotnie odwiedza swoich legionistów i dodawa im ducha bojowego.
Do ostatka wzywa , by wojn kontynuowano, i jeszcze 27 wrze#nia 1944 roku
zapewni : „S owacja b dzie sta" u boku pa stw Osi a! do ostatecznego
zwyci stwa"16. A katoliccy biskupi Jan Vojtassak i Micha Buzalka b ogos awili
oddzia y ksi dza Tiso przed ich wyruszeniem do walki przeciw katolickiej
Polsce i Zwi*zkowi Radzieckiemu17.
W 1945 roku Tiso zbieg do Niemiec, lecz alianci wydali go, po czym
zosta w Czechos owacji postawiony przed s*dem i skazany jako zbrodniarz
wojenny. Papie! nie zaniedba niczego, co mog o przys u!y" si moralnej
rehabilitacji ksi dza Tiso. W wydanej przez Watykan — przy pe nej aprobacie
ze strony Piusa XII — Encyklopedii Katolickiej czytamy mi dzy innymi: „Tiso
by wzorowym kap anem, który prowadzi !ycie nieskazitelne. Po#wi ci si
polityce, bo uzna , !e zmusza go do tego konieczno#" d z i e j o w a; od
pocz*tku obecnego stulecia jedynie bowiem kler broni praw narodu
s owackiego. Pod rz*dami ksi dza Tiso S owacja osi*gn a wielki post p
zarówno w dziedzinach kultury
251
i gospodarki, jak i w polityce spo ecznej, a ponadto dowiod a swej
samodzielno#ci narodowej". I wreszcie zostaje zacytowany sam Tiso: „Umieram
jako m czennik.(...) Oprócz tego umieram jako ten, który broni cywilizacji
chrze#cija skiej przed komunizmem"18.
Oprócz tego Tiso zmar jako rebeliant z punktu widzenia w adz pa stwa
czechos owackiego; jako katolik, który posy a S owaków na bezsensown*
#mier" za Hitlera; jako zaciek y antysemita i ponadto cz owiek, który — razem z
papie!em — popiera system, morderczy dla milionów ludzi zg adzonych w
obozach koncentracyjnych.
Równie! w Czechach wy!szy kler katolicki kolaborowa . Hitlerowski
namiestnik Pragi, Frank*, pisa jeszcze 5 lipca 1944 roku do kwatery g ównej
Hitlera, !e wspieraj* go wy!si czescy dostojnicy Ko#cio a katolickiego19.
Ju! dwa lata wcze#niej, 10 czerwca 1942 roku, na rozkaz Franka w
„odwecie" za zastrzelenie „protektora" z ramienia Rzeszy, Heydricha, spalono
ca * czesk* wie# Lidice, rozstrzelano na miejscu 184 m !czyzn i 7 kobiet, 203
kobiety i 104 dzieci wywieziono do jednego z obozów koncentracyjnych, w
którym prze!y y tylko 153 kobiety i szesnastoosobowa grupa dzieci20. Tak wi c
wy!szy kler katolicki Czech jeszcze dwa lata pó>niej wspó pracowa z
inicjatorem tamtej zbrodni!
Konsekwencje
Spo#ród 13 milionów mieszka ców Czechos owacji w okresie okupacji
niemieckiej (od 1938 roku) zgin o oko o 300000 osób. Egzekucje rozpocz y
si w pierwszym dniu inwazji. W jednej tylko „Ma ej Twierdzy" (Ma a pevnost)
w Terezinie ko o Litomierzyc gestapo zg adzi o kilkadziesi*t tysi cy ludzi. W
ostatnich tygodniach okupacji Niemcy wrzucili do rzeki przep ywaj*cej obok
twierdzy bez ma a 25 000 urn z prochami pomordowanych. Po wyzwoleniu
znaleziono jeszcze 26000 trupów21.
Oko o 300000 osób deportowano z Czechos owacji i wiele spo#ród nich
straci o !ycie22.
Ludno#" !ydowska zmniejszy a si liczebnie — co zosta o oficjalnie
ustalone przez anglo-ameryka sk* komisj #ledcz* —
* Karl Hermann; nie nale!y go myli" z Hansem Frankiem, znanym w Polsce gubernatorem generalnym (przyp.
t um.).
252
z 315000 w 1939 roku do 60000 w roku 1946. W#ród 255000 zaginionych by o
tylko kilka procent ludzi ocala ych23.
Gda(sk
Równie! przed przy *czeniem Gda ska do Niemiec, co nast*pi o 1
wrze#nia 1939 roku, w pierwszym dniu inwazji na Polsk , Watykan poszed
Hitlerowi na r k . Otó! na usilne !*danie ze strony NSDAP papie! usun* latem
1938 roku ówczesnego biskupa gda skiego, hrabiego 0'Rourke*, któremu
hitlerowcy zarzucali „polonizacj " gda skiego Ko#cio a. Papie! zmieni te!,
pierwotnie przeze zaaprobowany, projekt utworzenia polskich parafii w
Gda sku. Nast pc* hrabiego O'Rourke zosta Niemiec Splett, który zabroni
pos ugiwania si j zykiem polskim podczas spowiedzi i nabo!e stw, a ponadto
zarz*dzi usuni cie polskich napisów nie tylko z ko#cio ów, ale i z p yt
nagrobnych. W czasie niemieckiej okupacji Polski Watykan powierzy
biskupowi Splettowi tak!e diecezj che mi sk*24.
Niemiecka inwazja na Polsk3
Pius XII wiedzia ju! w po owie sierpnia 1939 roku, od swego nuncjusza
w Berlinie, Orsenigo, o planowanej inwazji na Polsk , a ujawni to d ugoletni
watyka ski korespondent agencji Associated Press, Morgan25. W a#nie w
po owie sierpnia Hitler poprosi papie!a, by ten nie pot pi inwazji i by pozyska
polskich katolików dla krucjaty przeciw Zwi*zkowi Radzieckiemu26.
W Watykanie od dwudziestu lat pokonanie komunizmu i Zwi*zku
Radzieckiego by o bardziej upragnione ni! cokolwiek innego, a wi*za o si z
tym jeszcze jedno !yczenie, tak!e wielkiej wagi dla Kurii: by Ko#ció
prawos awny zosta podporz*dkowany Rzymowi. Z drugiej strony, Polska by a
krajem na wskro# katolickim, od wieków niezmiennie dochowuj*cym wierno#ci
Watykanowi, a prócz tego pod w adz* katolickiego dyktatora**, którego *czy y
z papie!em #cis e kontakty.
* Z irlandzkiej rodziny osiad ej niegdy# na polskich Kresach wschodnich (przyp. t um.).
** Zapewne autor ma na my#li zmar ego w 1935 roku marsza ka Pi sudskiego (przyp. t um.).
253
Mimo to wszystko Pius XII postanowi po#wi ci" Polsk . Postawi
jednak!e trzy warunki27: 1. Hitler musi najpierw do o!y" wszelkich stara , by z
Polsk* i mocarstwami zachodnimi osi*gn*" kompromis, 2. w przypadku inwazji
Niemcy mog* wyrz*dzi" Polsce tylko minimalne szkody fizyczne i moralne i
nie mog* stosowa" odwetu na tych polskich katolikach, którzy stawi* opór;
wszystkie interesy Ko#cio a musz* zosta" zabezpieczone, 3. nigdy nie mo!e
zosta" ujawniony fakt rokowa watyka sko-niemieckich na temat inwazji na
Rosj . Hitler obieca wszystko.
Gdy po ataku na Polsk pomimo zabiegów papie!a przyst*pi y do wojny
Francja i Wielka Brytania, Pius XII okaza si tak przej ty wybuchem drugiej
wojny #wiatowej, !e przez wiele dni obawiano si o jego zdrowie. Pó>niej, w
listopadzie, prze!y nawet za amanie nerwowe28. Ale obietnicy dotrzyma . Tak
jak w chwili wkroczenia Niemców do Austrii oraz Czechos owacji, tak i teraz
najwy!sza osobisto#" w Ko#ciele katolickim milcza a i nie pot pi a hitlerowskiej
agresji ani jednym s owem.
Tym energiczniej zaprotestowa Pius XII przeciw zawarciu paktu
niemiecko-radzieckiego — poprzez nuncjusza w Niemczech, a tak!e na amach
„Osservatore Romano" i na antenie Radia Watyka skiego. A gdy jeszcze wojska
sowieckie 17 wrze#nia 1939 roku zaatakowa y Polsk od wschodu i zaj y
Kresy, watyka skie protesty w #rodkach masowego przekazu nie mia y ko ca.
Kuria skar!y a si przede wszystkim na antyreligijne poczynania Armii
Czerwonej. Tymczasem nawet prymas Polski, kardyna Hlond, podaje w swym
raporcie dla papie!a wiele przyk adów prze#ladowania ludno#ci polskiej na tle
religijnym i innym przez Niemców, ale ani jednego przyk adu takiej dzia alno#ci
na terenach zaj tych przez armi radzieck*. Jedynie na zako czenie przedmowy
do swego raportu stwierdzi kardyna Hlond (który o#wiadczy w wywiadzie
prasowym, !e Ko#ció katolicki w Polsce nie by nigdy, odk*d istnieje, tak
szykanowany, jak pod okupacj* niemieck*), i! pogromy na ziemiach przej tych
przez Rosjan s* równie okrutne, jak niemiecka okupacja. Nie przedstawi jednak
!adnych dowodów29.
Jednakowo! Rosjanie faktycznie stosowali represje. Zamykano szko y
prowadzone przez Ko#ció , seminaria i klasztory, konfiskowano kaplice,
ko#cio y obci*!ono wysokimi podatkami, duchownych skazywano na wygnanie,
a nauczycieli-chrze#cijan w szko ach publicznych zast*pili komuni#ci30.
254
Wcze#niej w a#nie tam, na ziemiach przekazanych Polsce przez Rosj po
I wojnie #wiatowej, dosz o do masowych prze#ladowa religijnych, których
inspiratorami byli katoliccy biskupi. Mieszka o tam bowiem blisko osiem
milionów Bia orusinów i Ukrai ców, a prawie po ow tej ludno#ci stanowili
wierni rosyjskiego Ko#cio a prawos awnego. Pomimo uroczystego
przyrzeczenia, jakie Polska z o!y a wielkim mocarstwom, przyrzeczenia, i! b d*
respektowane wszystkie prawa tych mniejszo#ci, równie! religijne, niezad ugo
przyst*piono do nawracania. W porozumieniu z Watykanem w krótkim czasie
uwi ziono ponad tysi*c ksi !y prawos awnych i ca kowicie wyludniono
niejedn* wie#, dokonuj*c rzezi na bia oruskich i ukrai skich wie#niakach. W
pewnej broszurze wydanej w 1931 roku w USA czytamy: „Wi kszo#"
ko#cio ów prawos awnych spl*drowali polscy !o nierze, którzy przemieniali je
w stajnie albo i w latryny"31. Wówczas to niestrudzenie je>dzili po tamtych
ziemiach watyka scy wizytatorzy, którzy rozpoznawali post py misji.
Szykanowanie Polaków z przyczyn religijnych, czego dopuszczali si
hitlerowcy, by o tak ra!*ce, !e nawet Watykan wielokrotnie wyrazi sw*
dezaprobat . Te protesty by y konieczno#ci* dla papie!a, cho"by przez wzgl*d
na #wiat katolicki przez ca * wojn pozorowa on #cis * neutralno#". Jego
protesty s u!y y, z jednej strony, kamuflowaniu polityki profaszystowskiej, z
drugiej za# strony, papie! usi owa w ten sposób uzyska" od rz*du
hitlerowskiego pewne ust pstwa w sprawach ko#cielnych. Tak jak na aliansie
Piusa XII z Hitlerem nie odbi si negatywnie antyklerykalizm nazistów
wewn*trz Niemiec, tak te! nie mia y na ten alians !adnego wp ywu ekscesy
hitlerowców w Polsce. Nuncjusz Orsenigo co prawda zaprotestowa przeciwko
nim, ale jednocze#nie na polecenie papie!a pogratulowa Hitlerowi ocalenia
podczas zamachu w Monachium.
Po upadku Polski, która do#wiadczy a okupacji niemieckiej i rosyjskiej,
zbieg y za granic d ugoletni polski minister spraw zagranicznych, Beck,
o#wiadczy : „Do g ównych sprawców tragedii mego kraju nale!y te! Watykan.
Zbyt pó>no poj* em, !e nasza polityka zagraniczna s u!y a interesom Ko#cio a
katolickiego"32.
255
Konsekwencje
Jedno z rozporz*dze Himmlera nakazywa o totaln* zag ad Polaków po
okresie przej#ciowym, „kiedy to musz* oni by" maksymalnie eksploatowani"33.
Spo#ród oko o 35 milionów obywateli Polski, na obszarach zaj tych przez
Niemców w przybli!eniu 6028000 osób straci o !ycie w nast pstwie dzia a
wojennych, walk partyzanckich, akcji odwetowych, deportacji, internowania w
obozach koncentracyjnych, rzezi dokonywanych w gettach i tak dalej34.
Eksterminacja Wydów polskich obj a 98 procent tej ludno#ci, w sumie
3150000 osób35.
W jednym tylko obozie Stutthof (Sztutowo) Niemcy co 30 minut
zagazowywali po 100 osób, a ponadto bez ma a 300 wi >niów dziennie gin o
na skutek wstrzykiwania fenolu albo innych #rodków, b*d> przez powieszenie36.
W obozie Auschwitz (O#wi cim) w ci*gu trzynastu miesi cy od 2
pa>dziernika 1943 do 30 pa>dziernika 1944 roku zagazowano 24688 m !czyzn,
kobiet i dzieci37.
W Sobiborze wymordowano oko o 250000 osób (przewa!nie Wydów z
Polski Wschodniej), w Be !cu oko o 600000 osób (na ogó Wydów z Polski
Centralnej, ale oprócz nich 1000-1500 nie-Wydów), w Treblince 731600 osób
(g ównie Wydów z Polski Centralnej), na Majdanku 1380 000 osób ró!nych
narodowo#ci38.
W odwecie za ka!dego zabitego Niemca gin o 100 Polaków — tak*
liczb ofiar pojedynczej akcji odwetowej osi*gni to poza Polsk* tylko w
Jugos awii39.
Papieskie „zabiegi o pokój"
a przyst pienie W"och do wojny
Po kampanii polskiej Pius XII — wysz o to na jaw przede wszystkim
podczas procesów norymberskich — usilnie zabiega o kompromisowy pokój
mi dzy aliantami a Rzesz* Niemieck*, chodzi o mu bowiem o to, by Zachód,
zjednoczywszy si pod jego przewodem, wyst*pi przeciw komunistycznej
Rosji. „Zako czmy t bratobójcz* wojn — rzek ten wielki bojownik o pokój
w#ród papie!y nazajutrz po og oszeniu swego or dzia na Bo!e Narodzenie, a
wi c 25 grudnia 1939 roku, w czasie audiencji dla kolegium kardynalskiego —
po *czmy nasze si y w walce przeciw
256
wspólnemu wrogowi, jakim jest ateizm!"40 Rokowania, których celem by a
wspólna wojna przeciwko Zwi*zkowi Radzieckiemu — papie! nak ania do niej
równie! Stany Zjednoczone — odbywa y si na prze omie lat 1939 i 1940. (Ju!
podczas koronacji Pacellego przebywa w Watykanie oficjalny przedstawiciel
USA, a mianowicie ameryka ski pose w Anglii, Kennedy, ojciec pó>niejszego
prezydenta.)
Gdy W ochy 10 czerwca 1940 roku wypowiedzia y wojn Francji i
Anglii, episkopat w oski zacz* od razu mówi" o #wi tej wojnie i przes a
pozdrowienia Mussoliniemu oraz królowi. Akredytowany przy Watykanie
korespondent „New York Times", który wówczas pyta o stosunek Kurii do
owych wojennych demonstracji kleru, otrzyma w watyka skim Sekretariacie
Stanu odpowied>, i! Stolica Apostolska jest odpowiedzialna za wszystkich
katolików, „ale duchowie stwo W och i w oscy katolicy maj* szczególne
obowi*zki wobec Italii, które — tak jak zawsze — spe ni* z honorem"41. A
watyka skie czasopisma „Civilita Cattolica", wydawane przez jezuitów,
wezwa o wszystkich W ochów do tego, by „dowodz*ce wierno#ci wype nianie
obowi*zku przypiecz towali krwi*"42. Natomiast papie! nadal deklarowa
neutralno#" i propagowa pokój.
Niemiecka inwazja na Norwegi3
i zaj3cie Holandii, Belgii oraz Francji
Kiedy w kwietniu 1940 roku Hitler napad na s ab* Norwegi i Pius XII
by przez wiele #rodowisk proszony o pot pienie tej nowej agresji, papie! — nie
inaczej ni! dawniej w podobnych sytuacjach — przemilcza spraw . Poleci
tylko, !eby na amach „Osservatore Romano" znalaz o si wskazanie na fakt, i!
w Norwegii !y o 2619 katolików, w Niemczech za# — 30 milionów43.
Okupacja niemiecka pozbawi a !ycia 10166 Norwegów, przy ogólnej
liczbie mieszka ców wynosz*cej 3 miliony44.
Zauwa!my mimochodem, !e nigdy nie zosta y te! pot pione przez
papie!a ró!ne akty agresji, jakich dopu#ci si Mussolini: ani inwazja W och na
Abisyni , ani ta na Albani , ani atak na Grecj . Bo przecie! Watykan
spodziewa si po tych akcjach nie tylko wzmocnienia b d*cej w #cis ym
sojuszu z nim Italii, ale ponadto tak!e umo!liwienia dzia alno#ci misji
katolickich w danych krajach.
257
Po zaj ciu Holandii, Belgii oraz Francji papie! wyrazi co prawda w
osobistym li#cie do królowej Holandii i króla Belgów
— w agodnej formie — !al z powodu okupacji tych pa stw wbrew woli
ich suwerenów. Ale zarazem poleci episkopatowi Niemiec, by nakazano
odprawianie we wszystkich ko#cio ach nabo!e stw dzi kczynnych w intencji
Fuhrera45. Prócz tego nuncjusz Orsenigo przekaza 11 lipca 1940 roku
sekretarzowi stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rzeszy, von
Weizsackerowi, utrzymane w entuzjastycznym tonie gratulacje i wyrazi
równocze#nie nadziej , !e „powiedzie si wyeliminowanie takich ludzi, jak
Churchill, Duff Cooper, Eden i tak dalej"46.
Tak jak Hitler uzyska poparcie hierarchii katolickiej w chwili wkroczenia
jego wojsk do Austrii oraz do Czechos owacji, tak te! mia je, przynajmniej na
pocz*tku okupacji, kiedy zajmowano kraje zachodnie. We wspólnym li#cie
pasterskim z 7 pa>dziernika 1940 roku biskupi belgijscy wezwali wiernych do
uznania autorytetu niemieckich w adz okupacyjnych i pos usze stwa wobec
nich47, ale w nast pnych latach przeciwstawiali si okupantowi.
Podczas okupacji niemieckiej zgin o 26 000 Belgów, przy ponad o#miu
milionach mieszka ców kraju48.
Straty w ludziach, jakie przez niemieck* okupacj ponios a Holandia
wynios y oko o 175 000 osób (z ogólnej liczby 10 milionów obywateli). Zgin y
wówczas 104000 Wydów holenderskich
— spo#ród stu czterdziestu tysi cy ogó em49.
Nuncjusz w Pary!u, Valeri, otrzyma ju! w lipcu 1940 roku instrukcj z
Watykanu, by popar rz*d marsza ka Petaina, pozostaj*cego w sojuszu z
Hitlerem. Petain utrzymywa od dawna kontakty z Berlinem, zw aszcza z
Góringiem, a w latach 1939-40 by ambasadorem we frankistowskiej Hiszpanii.
Papie! udzieli swego b ogos awie stwa Petainowi i jego pomocnikom, jak te!
zapewni nowego ambasadora Francji przy Watykanie, !e Ko#ció poprze
!arliwie „dzie o moralnego odrodzenia", zainicjowane we Francji50. Oficjalny
organ Watykanu pochwali 9 lipca 1940 roku francuskiego sojusznika Hitlera,
„#wietnego marsza ka, który bardziej ni! ktokolwiek uosabia najlepsze tradycje
swego narodu", i wyrazi satysfakcj z powodu ocalenia przeze Francji.
„Osservatore Romano" zako czy ten artyku przepowiedni* nadej#cia „nowego
promiennego dnia, nie tylko dla Francji, ale równie! dla Europy i #wiata"51.
Tak!e wówczas, gdy w adze Petainowskie w ci*gu jednej nocy schwyta y
i wtr*ci y do obozu koncentracyjnego 7000 obywateli
258
Hiszpanii, którzy uciekli z kraju w obawie przed frankistowskim re!imem, a
by o w#ród tych emigrantów kilka tysi cy baskijskich katolików i ksi !y
katolickich, Watykan nie wstawi si za owymi lud>mi52.
Czo owa katolicka gazeta Francji, „La Croix", której redakcja zosta a po
wyzwoleniu postawiona przed s*dem za kolaboracj , wzywa a dzie w dzie do
sprzyjania Petainowi i hitlerowcom, domaga a si bezwzgl dno#ci wobec
bojowników ruchu oporu i pisa a, !e kurs polityki Petaina „jest zadziwiaj*co
zbie!ny z oczekiwaniami Stolicy Apostolskiej"53. Bo przecie! Petain zniós
wszystkie ustawy, które w III Republice ogranicza y w adz Ko#cio a, i
uregulowa wszystkie kwestie socjalne w duchu encyklik papieskich oraz
ideologii faszystowskiej. Porównajmy odno#n* publikacj katolika Piepera (t. II,
s. 230 i nast.).
Konsekwencje
Wed ug niepe nych i nieoficjalnych danych, spo#ród oko o 115000 osób
deportowanych z Francji z powodów politycznych, nie powróci o 75 000.
Ponadto straci o tu !ycie oko o 30 000 bojowników ruchu oporu54.
Wci*! odbywa y si egzekucje zak adników. Dnia 2 kwietnia 1944 roku
esesmani u#miercili strza ami w ty g owy 86 m !czyzn ze wsi Ascq w Pas-deCalais w odwecie za sabota! polegaj*cy na zniszczeniu linii kolejowej55. W
Tulle (departament Sud) 99 Francuzów zawis o 8 czerwca 1944 roku, za spraw*
Niemców, na hakach rze>nickich56. W Maille-en-Touraine Niemcy dokonali 25
sierpnia 1944 roku rzezi na 124 mieszka cach, w#ród których by y dwa
noworodki57. Gdy w nast pstwie zwalenia drzew na kolumn samochodów
czterech Niemców dozna o obra!e , z r*k SS zgin a 10 czerwca 1944 roku ca a
ludno#" (634 osoby) wsi Oradour-sur-Glane, zarz*d gminy odmówi wydania 30
zak adników, czego za!*dali wcze#niej Niemcy. Do kobiet i dzieci, które
schroni y si w ko#ciele, strzelano z karabinów maszynowych, po czym
podpalono ko#ció 58.
2ci&lejszy sojusz ze zwyci3skim Fuhrerem
Po b yskawicznym upokorzeniu Francji zwyci stwo
hitlerowskich w tej wojnie uchodzi o w wielu #rodowiskach na
Niemiec
259
ca ym #wiecie za pewne. Jesieni* 1940 roku papie! i jego sekretarz stanu odbyli
d u!sze rozmowy z trzema biskupami niemieckimi59, którzy pó>niej
zrelacjonowali je na dorocznej konferencji biskupów w Fuldzie. Biskupi
obiecali, !e b d* zabiega" o wi ksze poparcie dla zwyci skich Niemiec oraz ich
wielkiego Fuhrera ze strony ludno#ci katolickiej60. Ponadto postanowili oni
odbywa" swe kolejne spotkania w stolicy wielkoniemieckiej Rzeszy, w Berlinie,
by w ten sposób zamanifestowa" swoje coraz wi ksze przywi*zanie do
hitlerowskiego pa stwa. Uzgodnili tak!e, i! biskup polowy Wehrmachtu b dzie
wydawc* nowego organu oficjalnego katolików niemieckich, pod tytu em „Der
Neue Wille" („Nowa Wola"). Ta gazeta zach ca a niemieckich !o nierzy do
walki za Hitlera61.
W styczniu 1941 roku dosz o do pierwszego spotkania biskupów
niemieckich i austriackich w Berlinie. We wspólnym li#cie pasterskim
przepowiedzieli oni ostateczny triumf Hitlera, ale kosztem wielkich ofiar, które
ponios* wszyscy62. Bez ma a dwa lata pó>niej owa przepowiednia zosta a
powtórzona przez katolickiego biskupa polowego Wehrmachtu w li#cie
pasterskim na Bo!e Narodzenie roku 1942: „Trudy, z których powstanie
zwyci stwo, b d* od nas wymaga y wielkiego nak adu si i wielkiej ofiarno#ci.
Mamy przed oczyma #wietlany przyk ad, jaki daje nam nasz Fuhrer i naczelny
dowódca. Nie !*da on od nas wi kszego wysi ku i wi kszej gotowo#ci bojowej
ni! te, na jakie sam si zdoby i zdobywa nadal. Ufaj*c mu niezmiennie,
osi*gniemy cel, w którym toczy si ta walka"63.
Niemiecka inwazja na Jugos"awi3
Jugos"awia mi3dzy I a II wojn &wiatow
Sono tutti quanti barbari. (Wszyscy oni s* barbarzy cami.)
Pius X (w 1913 roku)64
Dzieje stosunków pomi dzy Watykanem a S owianami po udniowymi
spisa — w sposób znakomity — belgradzki historyk Viktor Novak65. Nie
odtworzymy ich tutaj szczegó owo, ale realia jugos owia skie zostan* tu z
konieczno#ci zaprezentowane obszerniej, bo w niedawnej przesz o#ci tego
pa stwa powtórzy y si potworno#ci katolickiego #redniowiecza i pa stwo
jugos owia skie jest poniek*d modelow* egzemplifikacj* tego, do czego
260
dosz oby w prawos awnej Rosji, gdyby Watykan rozpocz* tam kiedy# sw*
dzia alno#" misyjn*, oczywi#cie po wojnie atomowej.
Linia podzia u mi dzy chrze#cija stwem katolickim a prawos awnym
przebiega w poprzek Ba kanów. Obie te odmiany chrystianizmu tworzy y tam
swe bastiony, przy czym papiestwo pos ugiwa o si w swojej walce z
prawos awiem zarówno fanatycznie katolickimi Chorwatami, jak te! monarchi*
austro-w giersk*.
Wyzwolenie prawos awnych Ba kanów spod jarzma tureckiego, do czego
dosz o przed I wojn* #wiatow*, nie mog o nie zaniepokoi" Kurii. A w
przededniu wojny Pius X nie upomina si bynajmniej o pokój, lecz wyra!a !al,
i! Austro-W gry nie podejmowa y podobnych ultymatywnych kroków
wcze#niej. My#li papie!a znalaz y swoje odbicie w wa!nym dla historii
dokumencie, jaki stanowi przeznaczona dla ministra spraw zagranicznych
informacja ówczesnego pos a Austro-W gier, hrabiego Palfry'ego, o jego
rozmowie z sekretarzem stanu, kardyna em Merry del Valem, odbytej 27 lipca
1914 roku: „Kilkakrotnie w ci*gu ostatnich lat wyra!a Jego Nwi*tobliwo#"
ubolewanie z tego powodu, !e Austro-W gry nie zdoby y si na ukaranie ich
niebezpiecznego naddunajskiego s*siada. (...) Papie! i Kuria postrzegaj* Serbi
jako dokuczliw* chorob , która z wolna niszczy szpik kostny monarchii i z
czasem przyczyni si do jej upadku. Zniszczenie tego bastionu oznacza oby dla
Ko#cio a utrat najmocniejszego przyczó ka w walce z prawos awiem, a
zarazem utrat najpot !niejszej si y militarnej". Sekretarz stanu, kardyna Merry
del Val, ze swej strony wyrazi nadziej , !e monarchia „nie cofnie si przed
ostateczno#ci*"66. Có!, entuzjazm niemieckich jezuitów na wie#" o wybuchu I
wojny #wiatowej (t. II, s. 202 i nast.) jest ju! chyba zrozumia y.
Po rozpadzie naddunajskiego mocarstwa Kuria, #wiadoma zagro!enia
katolickiego „przedmurza" na Ba kanach, odnios a si zgo a nieprzyja>nie do
nowego pa stwa po udniowych S owian, Królestwa Serbów, Chorwatów i
S owe ców (od 1929 roku: Królestwa Jugos awii). Zosta o ono uznane przez
Watykan dopiero po rocznym istnieniu, 6 listopada 1919 roku, i dopiero w lecie
roku 1920 przyby do Belgradu nuncjusz papieski, monsignore Cherubini67.
W latach dwudziestych i trzydziestych Watykan rozwin* w Jugos awii
intensywn* dzia alno#", zw aszcza za po#rednictwem Akcji Katolickiej. Intencje
s* oczywiste. W czo owym niegdy# praskim dzienniku katolickim „Deutsche
Presse" pisano
261
w sierpniu 1936 roku mi dzy innymi co nast puje: „Katolicyzm chorwacki
mo!na okre#li" jako najw a#ciwszy przyczó ek, który w odpowiednim
momencie (!) pos u!y do pokonania przepa#ci dziel*cej dwa #wiatopogl*dy".
Dalej czytamy, !e Ko#ció rzymski znajduje si w Chorwacji w „ci*g ej
ofensywie przeciwko prawos awnemu chrze#cija stwu" i !e funkcja religijna
tego kraju jest zgodnie postrzegana jako funkcja „przyczó ka strategicznego,
który pozwoli na zwi*zek Rzymu z Ko#cio em prawos awnym, o ile ten ostatni
wyka!e dobr* wol , nie dopu#ci jednak do nieklarownego i niebezpiecznego
«zbratania», które odby oby si ze szkod* dla Ko#cio a katolickiego"68.
W pa>dzierniku 1937 roku 19 arcybiskupów i biskupów
jugos owia skich, zebranych w Zagrzebiu, wyda o o#wiadczenie, które g osi:
„Episkopat katolicki potrafi w ka!dym przypadku ochroni" prawa Ko#cio a
katolickiego i sze#ciu milionów katolików w tym pa stwie, i podj* ju! kroki
niezb dne dla naprawienia wszystkich niesprawiedliwo#ci"69.
GroZba Pacellego
Podówczas Watykan poniós w Jugos awii kl sk , w roku 1937 bowiem
obywatele Jugos awii odrzucili konkordat. By to dotkliwy cios dla Piusa XI i
jego sekretarza stanu, kardyna a Pacellego, który bra udzia w przygotowaniu
konkordatu. Przemawiaj*c w grudniu 1937 roku do cz onków konsystorza,
Pacelli posun* si wr cz do gro>by: „Nadejdzie taki dzie (kardyna mówi to
niech tnie, ale jest pewien tego, co mówi), kiedy nie zabraknie ludzi, którzy
b d*
bardzo
!a owa"
odrzucenia
b d*cego
owocem
wielkiej
wspania omy#lno#ci, dobrego dzie a, ofiarowanego ich krajowi przez
namiestnika Chrystusa"70.
Tamta gro>ba ówczesnego sekretarza stanu i pó>niejszego papie!a Piusa
XII zacz a si spe nia" 6 kwietnia 1941 roku, na skal nie mniejsz* ni! ta, jak*
osi*gn y najgorsze zbrodnie chrze#cija skiego #redniowiecza, a jednak — i to
jest by" mo!e najbardziej zadziwiaj*ce — po dzi# dzie nikt w Niemczech, a
nawet, mo!emy tak domniemywa", w wi kszo#ci krajów europejskich, nie wie
w ogóle nic o tamtych wydarzeniach w Jugos awii. Kuria rzymska zadba a
pewno o to, !eby na chrze#cija ski Zachód nie przedosta y si !adne informacje.
262
Ja sam — s*dz , !e ta osobista uwaga zainteresuje czytelnika —
doszuka em si po raz pierwszy pewnych aluzji w ksi*!ce radzieckiego autora
Scheinmanna Watikan wo wriemia wtoroj mirowoj wojny (Watykan podczas II
wojny &wiatowej), z której po cz #ci korzysta em pisz*c ten rozdzia i która jest,
o ile mi wiadomo, jak dot*d najobszerniejsz* prezentacj* tego tematu. Ilekro"
by o to mo!liwe, sprawdza em wykorzystywane przez siebie informacje
Scheinmanna; czasem odnajdywa em w nich tendencyjno#", ale jednak
zgodno#" z tym, co pisano krytycznie na Zachodzie. Szczególnie sceptycznie
odnosi em si do jugos owia skich relacji Scheinmanna i tylko dalszym
poszukiwaniom, wynik ym z nieufno#ci do pracy radzieckiego naukowca,
zawdzi czam to, !e si w ogóle zapozna em z ca ym ogromem katolickich
okrucie stw w Jugos awii w po owie naszego stulecia, Scheinmann raczej
bowiem agodzi ni! przesadza 71.
Ktokolwiek b dzie jednak mia w*tpliwo#ci podczas lektury dalszego
ci*gu rozdzia u, niech we>mie pod uwag fakt, !e równie! w Republice
Federalnej Niemiec ju! cztery lata temu ukaza si d u!szy artyku o
„chrze#cija skich" rzeziach w Chorwacji w latach 1941-1945 i, jak dot*d, nikt
nie zakwestionowa niczego, co ów artyku podaje72.
Papieskie b"ogos"awie(stwo dla zbrodniarzy
Gdy wojska niemieckie 6 kwietnia 1941 roku wkroczy y do Jugos awii,
!eby zaj*" i ten kraj, podj y one wspó prac z ruchem ustaszów, faszystowskokatolickim z ducha. Ich ideolog, Ante Starcevi", twierdzi , !e nie ma w a#ciwie
Serbów, !e wszystko, co serbskie, musi znikn*", i dlatego — jak pisa —
„Serbowie s* byd em rze>nym"73. W imi tej doktryny ustasze, którym
przewodzi dr Ante Paveli", niegdy# adwokat w Zagrzebiu, wyst*pili przeciw
Serbom, pod wzgl dem kulturowym najwy!ej stoj*cemu narodowi na
Ba kanach, ale niestety niekatolickiemu. Od roku 1928 Paveli" przebywa
g ównie we W oszech, gdzie zorganizowa zamach na króla Aleksandra, który 9
pa>dziernika 1934 roku zosta zamordowany przez Chorwatów — razem z nim
zgin* francuski minister spraw zagranicznych Barthou — w marsylskiej
dzielnicy portowej, tu! po zej#ciu z pok adu statku, a sk ada on w sojuszniczej
Francji wizyt oficjaln*.
Po wkroczeniu Niemców zosta Paveli", którego bandy by y przedtem
dozbrajane i finansowane przez Mussoliniego, g ow*
263
Niepodleg ego Pa stwa Chorwackiego*. W maju uda si on, wraz z grup*
ministrów i duchownych — w#ród tych ostatnich by biskup Salis-Sewis,
wikariusz generalny arcybiskupa Stepinaca — do Rzymu, odst*pi W ochom
znaczne po acie kraju i zaproponowa tak zwan* koron Zvonimira królowi i
cesarzowi Wiktorowi Emanuelowi dla jego syna, ksi cia Spoleto, Aimone, który
ju! 17 maja przyby do Watykanu jako desygnowany król Chorwacji74.
Nazajutrz, 18 maja 1941 roku, równie! Paveli" — dwukrotnie z powodu
podwójnego morderstwa w Marsylii zaocznie skazany na #mier" (we Franq'i i w
Jugos awii) — wraz z liczn* asyst* zosta przyj ty na szczególnie uroczystej
audiencji przez Piusa XII i w jej trakcie pob ogos awiony. Papie! po!egna si z
Paveliciem i z jego #wit* w przyjaznej formie, !ycz*c mu, by okaza a si
owocna jego
„dalsza praca"75
(...) !e naród chorwacki musi pozby" si wszystkich obcych
elementów, które go os abia y, a tymi elementami s* Serbowie i
Wydzi.
Minister spraw zagranicznych dr Mladen LorkoviO, 27
lipca 1941 roku76
Cz #" Serbów wybijemy, cz #" wygnamy, a reszt , która musi
przyj*" religi katolick*, w *czymy do narodu chorwackiego.
Minister edukacji dr Mile Budak77
(...) atwo jednak dostrzec w tym dziele r k Boga.
Arcybiskup Stepinac78
Po swym powrocie Paveli", popierany przez ustaszów — jeden z ich
najpobo!niejszych przywódców, Mile Budak, powiedzia 13 lipca 1941 roku:
„Wszystkie nasze poczynania wynikaj* z wierno#ci wobec religii i Ko#cio a
katolickiego"79 — #ci#le wspó pracowa z biskupami katolickimi i wa!nym
partnerem tej wspó pracy by arcybiskup Zagrzebia, dr Stepinac, niegdy#
porucznik i !arliwy nacjonalista chorwacki80. Arcybiskup Stepinac, który zna ,
co sam przyzna publicznie, ju! wcze#niej wszystkich przywódców ustaszów,
przyj* przej cie przez nich w adzy entuzjastycznie i jego
* Nezavisna Der>ava Hrvatska (przyp. t um.)
264
postawa by a dla nich najwi kszym bodaj atutem propagandowym, którego nie
omieszkali wyzyska" i w kraju, i za granic*81.
W li#cie pasterskim z 28 kwietnia 1941 roku Stepinac pisze: „Któ!
móg by nam czyni" zarzut z tego, !e jako duszpasterze podzielamy rado#" i
entuzjazm narodu, wyra!aj*c g bok* wdzi czno#" Bo!emu majestatowi. Mimo
!e aktualne wydarzenia, tak wielkiej wagi, s* bardzo zawik ane, atwo jednak
dostrzec w tym dziele r k Boga. Ab domino factum est istud et est mirabile in
oculis nostris. (Sta o si to przez Pana: cudem jest w oczach naszych, psalm
117, 23.) Dlatego us uchacie naszego apelu i tak przyczynicie si do zachowania
i rozwoju niepodleg ej Chorwacji. Znamy tych ludzi, którzy dzi# maj* w swoich
r kach los narodu chorwackiego, i jeste#my niezbicie przekonani, i! Ko#ció
b dzie móg w odrodzonym pa stwie chorwackim ca kiem swobodnie g osi"
s uszne pryncypia prawdy i wiecznej sprawiedliwo#ci (.. .)"82.
Owe s uszne pryncypia prawdy i wiecznej sprawiedliwo#ci g osi Ko#ció
katolicki odt*d tak bardzo „swobodnie", !e by y jugos owia ski minister
Veceslav Vilder móg ju! 16 lutego 1942 roku powiedzie" w udzielonym w
Londynie wywiadzie radiowym: „I teraz w otoczeniu Stepinaca pope nia si
straszliwe zbrodnie. Bratnia krew leje si strumieniami. Prawos awnych zmusza
si do przyjmowania wiary katolickiej i arcybiskup Stepinac nie nawo uje do
oporu. Czytamy natomiast o tym, !e bierze on udzia w paradach faszystów
chorwackich i hitlerowców. Co gorsza, biskup Zagrzebia, Salis-Sewis, nie
zawaha si wprost pochwali" Pavelicia, kiedy wyg asza or dzie noworoczne,
za# arcybiskup Sarajewa, Sari", u o!y 24 grudnia 1941 roku d u!sz* od na
cze#" Pavelicia"83.
Od pocz*tku do ko ca istnienia tamtego re!imu trwa a w Chorwacji #cis a
wspó praca mi dzy ruchem ustaszowskim a najwy!szymi przedstawicielami
Ko#cio a katolickiego. Arcybiskup Stepinac wzywa do niej expressis verte84.
Rozkaza on, by kler szczególnie uroczy#cie obchodzi rocznic proklamowania
Niepodleg ego Pa stwa Chorwackiego (10 kwietnia) oraz urodziny g owy
pa stwa, Pavelicia (13 kwietnia)85. Stepinac, uhonorowany przez Pavelicia
najwy!szym odznaczeniem, Orderem Zvonimira, „za demaskowanie zdrajców w
kraju i za granic*", odznaczeniem noszonym przeze tak!e podczas uroczysto#ci
organizowanych przez ustaszów, wzi* mi dzy innymi udzia w inauguracyjnej
sesji ich parlamentu (23 lutego 1943 roku), któr* uczczono
265
ponadto od#piewaniem Te Deum; ten!e Stepinac w towarzystwie ca ego
duchowie stwa Zagrzebia przywita dwukrotnie skazanego na #mier" i
obdarzonego papieskim b ogos awie stwem Pavelicia u wrót ko#cio a Nwi tego
Marka86.
Dla Watykanu by o bowiem ze wszech miar korzystne to, co dzia o si w
Niepodleg ym Pa stwie Chorwackim pod rz*dami niemieckich, w oskich i
chorwackich przyjació Piusa XII. Zezwolono na praktykowanie tylko
katolicyzmu oraz islamu (istnia y nawet muzu ma skie dywizje SS, które mia y
swych imamów polowych), natomiast wyznawców judaizmu, a zw aszcza
prawos awia, poddano represjom tak okrutnym, !e katolicy nie zaznali
podobnych w ca ych dziejach swego Ko#cio a.
Setki ko#cio ów i klasztorów prawos awnych ograbiono i wyburzono,
mi dzy innymi 172 cerkwie w prowincji Lika, Kordun i Banija. Wielu serbskich
duchownych poddano potwornym torturom; trzech biskupów prawos awnych,
Platona, Piotra (metropolit Sarajewa) oraz Saw , zamordowano wraz z
kilkunastoosobow* grup* ksi !y87. Od ludno#ci serbskiej za!*dano pisemnej
deklaracji o przyj ciu wiary rzymskokatolickiej, która czasem chroni a od
dalszych szykan, ale cz #ciej konwertyci te! stawali si ofiarami rzezi. W
jednym tylko miesi*cu, w lipcu 1941 roku, katoliccy Chorwaci pozbawili !ycia
ponad 100000 serbskich kobiet i dzieci — w domach, szko ach, wi zieniach i
cerkwiach, na ulicach i na polach, a potrwa a ta rze> zaledwie kilka dni.
Przyk adowo — jak czytamy w relacji, której autorem jest uczestnicz*cy w akcji
ustasz Hilmia Berberovi" — zosta a zamieniona w rze>ni cerkiew w Glinie.
„Krwawa a>nia trwa a od godziny 10 wieczór do godziny 4 rano i by a
kontynuowana przez osiem dni. Rze>nicy musieli przebiera" si w inne
mundury, bo te, które nosili dotychczas, przesi*k y krwi*. Znajdowano pó>niej
powbijane na bagnety dzieci z wykrzywionymi jeszcze z bólu ko czynami"88.
Z ambon wzywano katolików do prze#ladowania prawos awnych Serbów,
a podczas eksterminacji tego narodu szczególnie wyró!nili si synowie #wi tego
Franciszka z Asy!u, których klasztory od dawna s u!y y ustaszom za arsena y.
Franciszkanin Augustino Cievola chodzi po ulicach „z rewolwerem w
r ku i zach ca ludzi do brania udzia u w mordowaniu prawos awnych"89.
Franciszkanin Miroslav Filipovi"-Majstorovi" przyj* funkcj kata w
obozie koncentracyjnym Jasenovac, znanym z masowego #cinania g ów.
Zgin o tam a! 120 000 Serbów. Inny franciszkanin,
266
Brzica, w ci*gu jednej nocy, z 28 na 29 sierpnia 1942 roku, #ci* specjalnym
no!em g owy 1360 osobom90. Istniej* ponadto dokumenty #wiadcz*ce o tym, !e
w Jasenovcu i innych ustaszowskich obozach koncentracyjnych wymordowano
tysi*ce Serbów, którzy przeszli na katolicyzm91.
Po zako czeniu katolickich rz*dów — znamienny to fakt — w a#nie
klasztory franciszka skie w innych krajach sta y si azylami ludobójców: w
Austrii — klasztor w Klagenfurcie, we W oszech — klasztor w Modenie, a
tak!e klasztory francuskie. „Wszystkie one przechowywa y zbieg ych ustaszów.
Ci zbrodniarze otrzymywali wsz dzie pomoc i wsparcie ze strony Ko#cio a.
By o to a! nazbyt oczywiste, bo «czyny ustaszów s* czynami Ko#cio a»"92.
Mordowali jednak równie! duchowni spoza zakonów. Oto ksi*dz Bo!idar
Bralo, „jeden z g ównych wspólników biskupa-mordercy Saricia, z Sarajewa,
mianowany prefektem, je>dzi potem ju! tylko z karabinem maszynowym po
kraju, wci*! pokrzykuj*c: «Precz z Serbami!». Wzi* on osobi#cie udzia w
masakrze dokonanej na 180 Serbach w miejscowo#ci Alipati-Most, po czym
dooko a trupów pomordowanych razem z ustaszami odta czy triumfalny
taniec"93.
Ale oczywi#cie po stronie katolickiej rozlega y si te! — co prawda nie
publicznie — g osy protestu. By y chorwacki minister, dr Provislav Grizogno,
napisa na przyk ad w li#cie do arcybiskupa Stepinaca, !e Ko#ció katolicki nie
wykaza si ani chrze#cija skim, ani po prostu ludzkim wspó czuciem dla ofiar
tego nielegalnego re!imu, „który dopuszcza si straszliwych zbrodni na
serbskich wyznawcach prawos awia"94. Ma o tego, nawet przedstawiciel Kurii,
francuski kardyna Tisserant, o#wiadczy chorwackiemu ambasadorowi przy
Watykanie co nast puje: „Wiadomo mi z wiarygodnego >ród a, !e franciszkanie
Bo#ni i Hercegowiny zachowywali si w sposób godny po!a owania. Ludzie
cywilizowani i wykszta ceni nie powinni dopuszcza" si takich czynów, a
ksi !om przystoi to jeszcze mniej"95 — ta wypowied> #wiadczy zreszt* o tym,
!e w Watykanie dobrze wiedziano o chorwackich okrucie stwach.
Tymczasem Pius XII ani my#la interweniowa", skoro natychmiast uzna
to pa stwo i osobi#cie pob ogos awi jego przywódc , Pavelicia. Katolicki
prymas Chorwacji, arcybiskup Stepinac, który w owych latach dwa razy by w
Rzymie i którego Kuria uczyni a wikariuszem wojskowym ustaszów, móg
ponadto
267
poinformowa" Piusa XII w napisanym przez siebie memorandum o
dobrodziejstwach Niepodleg ego Pa stwa Chorwackiego, w którym to uda o si
ocali" dla katolicyzmu rzymskiego dusze 250 000 konwertytów96. Spe ni o si
proroctwo arcybiskupa Stepinaca z pocz*tkowego okresu rz*dów
klerofaszystowskich, z kwietnia 1941 roku, i! w tym pa stwie Ko#ció b dzie
móg ca kiem swobodnie g osi" s uszne pryncypia prawdy i wiecznej
sprawiedliwo#ci.
Niemniej oko o 600 000 prawos awnych obywateli Chorwacji, z ogólnej
liczby 2 milionów, straci o !ycie jako ofiary masowej zag ady.
Sam arcybiskup Stepinac nie zabi co prawda nikogo i nie zburzy ani
jednej cerkwi, ale przez cztery lata nie sprzeciwia si masakrom i eksterminacji,
tote! za rz*dów marsza ka Tito zosta jako g ówny winowajca skazany na
do!ywotnie wi zienie, papie! natomiast wyniós go — ju! po jego aresztowaniu
— do godno#ci kardynalskiej.
Niemiecka inwazja na Zwi zek Radziecki
Wielowiekow* i nader pouczaj*c* histori stosunków mi dzy Rosj* a
Watykanem trzeba tu ze zrozumia ych wzgl dów pomin*". Zosta a ona
niedawno zaprezentowana sumarycznie w trzytomowym dziele Russland und
das Papsttum (Rosja a papiestwo) berli skiego slawisty Eduarda Wintera —
dziele pisanym z naukow* akrybi*, ale i atwo czytelnym dla niespecjalisty.
Dnia 22 czerwca 1941 roku wojska niemieckie — wbrew traktatowi —
nieoczekiwanie wtargn y do Zwi*zku Radzieckiego. Nuncjusz papieski w
Berlinie, Orsenigo, zosta 20 czerwca wieczorem poinformowany o planowanej
agresji przez hitlerowskiego ministra spraw zagranicznych w trakcie prywatnej
rozmowy mi dzy nimi dwoma. Spe ni o si zatem najwi ksze pragnienie
hierarchii katolickiej, która od dwudziestu lat nieustannie na ca ym #wiecie
wyst powa a w kazaniach i publikacjach przeciw komunizmowi.
W tym kontek#cie nale!y przypomnie" i to, !e na rok przed wybuchem II
wojny #wiatowej, w maju 1938 roku, obradowa w Budapeszcie „kongres
eucharystyczny". Tamten kongres by (o czym #wiadczy o nie tylko wymierzone
przeciwko niebezpiecze stwu bolszewizmu przemówienie ówczesnego legata,
Eugenio
268
Pacellego) ca kiem wyraZnie mi dzynarodow* antykomunistyczn* demonstracj*
Ko#cio a katolickiego — nie inaczej ni! monachijski „kongres eucharystyczny"
roku 1960!
Entuzjastyczny stosunek biskupów katolickich do Hitlera i nagonka na
Rosj przekracza y w wi kszo#ci krajów wszelk* miar . W Ameryce wy!szy
kler próbowa wp yn*" na gabinet Roosevelta, i to tak dalece, !e niektórzy
przedstawiciele Ko#cio a katolickiego, a w#ród nich biskup Duffy z Buffalo,
zagrozili, i! wezw* s u!*cych w armii ameryka skiej katolików do odmowy
wykonywania rozkazów, o ile Stany Zjednoczone zawr* sojusz z Rosj*
Sowieck*97. Ju! 24 lipca 1941 roku równie! katoliccy biskupi Francji za!*dali
pos usze stwa wobec Petaina, by dzi ki temu Hitler uzyska wsparcie w swej
wojnie z Rosjanami98. Antyradziecka kampania kleru w oskiego, hiszpa skiego
i latynoskiego by a oczywi#cie o wiele zacieklejsza.
Nikt pewno nie przypuszcza, i! papie! pot pi inwazj na Rosj —
cho"by tylko pozornie. Ale nie proklamowa on tak!e krucjaty przeciw
Sowietom, a zrezygnowa z tego — co ujawnia dobrze poinformowany jezuita
Gundlach z papieskiej Akademii Gregoria skiej w Rzymie — „równie! ze
wzgl du na duchowy brak jedno#ci na Zachodzie"99 (chodzi tu zapewne o brak
jedno#ci duchowej krajów zachodnich). Skoro tyle pa stw chrze#cija skich
walczy o rami w rami z „ateistycznym" Zwi*zkiem Radzieckim, Pius XII nie
móg uzna" inwazji dokonanej przez hitlerowskie Niemcy za krucjat . I dlatego
ów wielki or downik pokoju w#ród papie!y milcza . Przemilcza on tak!e
zburzenie bez ma a dwóch tysi cy cerkwi, i ponad pi ciuset synagog oraz
wymordowanie licznych duchownych podczas wojny na Wschodzie. Watykan
chcia przecie! — nie inaczej ni! w innych krajach podbitych przez armie
Hitlera — i w prawos awnej Rosji przyst*pi" do propagowania katolicyzmu.
W Rzymie ju! od dawna kszta cono przysz ych misjonarzy na obszar
Zwi*zku Radzieckiego w Collegium Russicum, uczelni dla ksi !y, na której
uczono rosyjskiego, ukrai skiego i innych j zyków s owia skich. Watykan
zawar wówczas ponadto z rz*dem hitlerowskim specjalny uk ad w sprawie
przysz ej dzia alno#ci misyjnej, a przyznaje si to otwarcie nawet w przedmowie
do zbioru papieskich or dzi, który zosta w 1945 roku wydany w Rzymie100. Na
temat wspó pracy jezuitów z SS i Gestapo ju! w 1940 roku genera tego zakonu
(od roku 1915), hrabia Ledóchowski (1866-1942), negocjowa z
przedstawicielami
269
hitlerowskiego wywiadu101. (Tondi pisze o Ledóchowskim: „I zobaczy em
Mariottiego, rektora nowicjatu w Galloro, na kl czkach u stóp Ledóchowskiego,
i widzia a te! ca a bra" zakonna, !e Mariotti d ugo, kilka razy ca owa chud*
d o genera a zakonu, podczas gdy ten ostatni nawet nie spojrza na niego i
tylko si u#miecha , bardzo z siebie zadowolony"102.)
Ju! na rok przed hitlerowsk* inwazj* na Rosj jezuiccy absolwenci
Collegium Russicum — które katolicki biskup dr Micha Buzalka okre#li w
roku 1951 jako „placówk kszta c*c* agentów Watykanu" — w przebraniu i pod
fa szywymi nazwiskami przekraczali granic Zwi*zku Radzieckiego, !eby tam
prowadzi" dzia alno#" szpiegowsk* na rzecz Watykanu103. O planach Stolicy
Apostolskiej wspomina te! okólnik Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu z 14
sierpnia 1941 roku. Czytamy w nim, !e Watykan usi owa obali" re!im
komunistyczny pocz*wszy od roku 1919. „Pewna grupa watyka skich
funkcjonariuszy, w przebraniach handlarzy byd em, in!ynierów i tak dalej, by a
szczególnie aktywna na Ukrainie". Watykan chcia „pos a" jak najwi cej ksi !y
na zaj te ziemie rosyjskie, by przygotowali oni grunt dla realizacji bardziej
dalekosi !nych watyka skich planów politycznych wobec Rosji"104. W dniu 8
listopada 1941 roku Naczelne Dowództwo Wehrmachtu poleci o wszystkim
dowódcom armii niemieckiej na Wschodzie, !eby „ze wzgl du na uk ad z
Watykanem u atwiano dzia alno#" misyjn* ksi !y katolickich na obszarach
okupowanych"105. W tym!e roku podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych, Luther, dochodzi w d u!szym memorandum, z 17 czerwca, do
takiego oto wniosku: „Obecny papie! wi*za swoje plany polityczne od
pocz*tku wojny ze zwyci stwem pa stw Osi"106. Z kolei jeden z szefów
niemieckiego
wywiadu,
SS-Oberfuhrer
Schellenberg,
pisze
w
pi ciostronicowym raporcie dla MSZ ze swej rozmowy z papie!em: „Papie!
uczyni wszystko, co w jego mocy, by zapewni" zwyci stwo Niemcom. Jego cel
to zniszczenie Rosji"107.
270
Konsekwencje
Skoro marsza ek Keitel nie zawaha si w oficjalnym rozkazie
zawrze" zasady, !e „!ycie ludzkie na terenach okupowanych nie
liczy si w ogóle", to nie dziwi ju! taki fakt, i! pewien niemiecki
kapral podaje w swoim dzienniku, !e pope ni 1200 morderstw,
przewa!nie z w asnej inicjatywy.
Piero Malvezzi i Giovanni Pirelli108
Z satysfakcj* obserwujemy walk z pot g* bolszewizmu.
Niemieccy biskupi katoliccy 10 grudnia 1941 roku109
Zwyci stwo nad bolszewizmem by oby równoznaczne
triumfem nauk Jezusa nad naukami niewierz*cych.
Niemieccy biskupi katoliccy w 1942 roku110
z
Wed ug encyklopedii radzieckiej, liczba #miertelnych ofiar wojny i
deportacji wynios a w Rosji a! siedem milionów osób. Enciclopedia Italiana
dodaje do liczby poleg ych oraz zaginionych !o nierzy armii rosyjskiej dziesi "
milionów ofiar w#ród ludno#ci cywilnej111.
Wysokie straty w#ród tej ostatniej wynik y w znacznym stopniu ze
straszliwej n dzy i g odu. Jak si twierdzi, w jednym tylko Leningradzie w ci*gu
dziewi ciuset dni blokady zmar o z g odu 632 258 osób112. Niemal!e taki sam
jest bilans #miertelnych ofiar nalotów bombowych na Niemcy113.
W Rosji mordowano na wszelkie sposoby i najcz #ciej czyni y to tak
zwane Einsatzgruppen, niemieckie oddzia y specjalne, których dzia ania mia y
pozosta" tajemnic* dla innych wojsk, wcze#niej obecnych na terenach
okupowanych, ale wy!si dowódcy wojsk l*dowych byli #wiadomi istnienia
owych oddzia ów. Regularne wojsko te! dopu#ci o si niejednej zbrodni,
zw aszcza w czasie odwrotu. Dochodzi o do masowego rozstrzeliwania broni*
szybkostrzeln*, zagazowywania, wywo ywania sztucznych epidemii.
Wo nierzom Hitlera zdarza o si podczas wielkich upa ów albo straszliwych
mrozów przywi*zywa" Rosjan do s upów, skazuj*c ich na g odow* #mier":
"wiartowano ludzi no!ami masarskimi, wykorzystywano ich jako tarcze w
czasie "wicze strzeleckich, palono !ywcem, jak w przypadku 300 mieszka ców
271
Gracewa w marcu 1943 roku, truto, co spotka o wielu mieszka ców
Gieorgijewska, gdzie na targowisku sprzedawano alkohol metylowy i kwas
oksalowy jako koniak i wod sodow*114.
W setkach, je#li nie tysi*cach przypadków likwidowano ca e wsie razem z
mieszka cami, bo — rzekomo albo i naprawd — roi o si w nich od
partyzantów. Znacznie wy!sze s* radzieckie straty w wielkich obozach
koncentracyjnych: 7000 trupów wykopano w lesie liwenickim, 35000 cia —
pod Smole skiem, 46500 trupów — w lesie birkeneckim, 70 000 — w pobli!u
kowie skiego fortu nr 9, „fortu #mierci", 102000 — pod Równem115.
Dowódca jednego z os awionych niemieckich oddzia ów specjalnych,
Ohlendorf, zezna w trakcie norymberskiego procesu zbrodniarzy wojennych
pod przysi g* co nast puje: „Gdy armia niemiecka wkroczy a do Rosji, by em
dowódc* Einsatzgruppe D w sektorze po udniowym i oddzia ten w ci*gu roku
dzia a pod moim dowództwem zlikwidowa oko o 90000 m !czyzn, kobiet i
dzieci. Wi kszo#" pomordowanych to Wydzi, ale byli w tej liczbie te!
funkcjonariusze partii komunistycznej"116.
Radziecki !o nierz, który trafi do niewoli, bywa cz sto traktowany jak
!o nierz pozbawiony wszelkich praw. Honorowi oficerowie niemieccy — !adna
kasta na #wiecie nie mówi tyle, co oni, o honorze — wydawali jednoznaczne
rozkazy, by tak si dzia o. Oto na przyk ad w rozporz*dzeniu szefa sekcji do
spraw je ców wojennych w niemieckim Naczelnym Dowództwie, genera a
Reineckego, z 8 wrze#nia 1941 roku, czytamy na temat traktowania je ców
radzieckich co nast puje: „Przez ten fakt !o nierz bolszewicki utraci wszelkie
prawo do honorowego traktowania zgodnie z konwencj* genewsk*. (...) Nale!y
wi c rozkaza", by interweniowano bezwzgl dnie i energicznie w przypadku
najmniejszych nawet oznak sprzeciwu, a szczególnie dotyczy to pod!egaczy
bolszewickich. Sprzeciwianie si , opór czynny b*d> bierny musz* by"
natychmiast skutecznie likwidowane przy u!yciu broni (bagnetu, kolby, broni
palnej)"117. Dnia 17 lipca 1941 roku gestapo nakaza o wymordowanie
wszystkich je ców radzieckich, mog*cych okaza" si niebezpiecznymi dla
narodowego socjalizmu118. W rozkazie szefa Naczelnego Dowództwa
Wehrmachtu, Keitela, z 23 lipca 1941 roku, rozkazie zaproponowanym przez
os awionego genera a Jod a, czytamy natomiast: „Zwa!ywszy na rozleg o#"
obszarów okupowanych na Wschodzie, b d*ce do dyspozycji si y
bezpiecze stwa na tych terenach oka!* si wystarczaj*ce tylko wówczas, gdy
wszelki opór zostanie ukarany, nie poprzez #ciganie
272
winnego na drodze prawnej, lecz poprzez taki terror ze strony Wehrmachtu,
który potrafi by wyperswadowa" ludno#ci wszelk* ch " stawiania oporu. (...)
Dowódcy oddzia ów musz* znale>" #rodki pozwalaj*ce na utrzymanie porz*dku
drako skimi metodami"119.
Tak oto utrzymywali „porz*dek" owi niemieccy genera owie. Rosyjscy
je cy i ranni bywali zabijani w sposób systematyczny. Zmuszano ich do pracy, a
gdy nie mieli ju! si , rozstrzeliwano ich; zag adzano ich, p dzono ich przez pola
minowe, !eby wybuch y nie wykryte dot*d miny, przeprowadzaj*c
„eksperymenty naukowe" wstrzykiwano im trucizny120. Dnia 4 grudnia 1943
roku umieszczono przywiezionych trzema poci*gami do Sewastopola je ców na
barkach, po czym, z dala od portu, znajduj*cy si na tych barkach ludzie
sp on li !ywcem. Przy innej okazji ulokowano w tym!e Sewastopolu 2000
rannych na barkach, które zatopiono w morzu121. We Lwowie Niemcy zabili w
ci*gu jesieni 1941 i zimy z 1941 na 1942 rok 10-12000 je ców, w obozie
jenieckim nr 126 pod Smole skiem zamordowali oni oko o 60 000 osób, a na
Litwie ogó em 327000 je ców122.
O losie radzieckich je ców w Niemczech pisa nawet nazistowski filozof
Alfred Rosenberg, w nosz*cym dat 28 lutego 1942 roku li#cie do szefa
Naczelnego Dowództwa, Keitela: „Los je ców radzieckich w Niemczech jest
natomiast tragedi* na wielk* skal . (...) Wielu z nich zmar o z g odu albo z
powodu warunków atmosferycznych. Tysi*ce osób pad y ofiarami tyfusu. (...)
W niejednym przypadku, kiedy g ód i wyczerpanie uniemo!liwia y je com
dalszy marsz, byli oni na oczach zdumionej ludno#ci cywilnej rozstrzeliwani, a
zw oki pozostawa y nie pochowane"123.
Niemcy mordowali nawet dzieci. Oto w Perceje (Troki) wraz z 21
m !czyznami i 97 kobietami spalili oni !ywcem 69 dzieci, w Borisowce
rozstrzelano, obok 49 m !czyzn i 97 kobiet, tak!e 23 dzieci124. Z domu dziecka
w Teberdzie ko o Stawropola zabrano ci !arówkami 54 dzieci, które potem
wytruto gazem; z domu dziecka w Domaszewie zgin o przez rozstrzelanie 54
dzieci w wieku od 3 do 7 lat, razem z wychowawczyni* — egzekucja odby a si
w w*wozie, w którym to ofiary, niejedn* jeszcze przy !yciu, pogrzebano125. W
obozie bobrujskim wykorzystywano 200 dzieci jako dawców krwi dla rannych
niemieckich !o nierzy, a gdy dzieci te by y bliskie wyczerpania, wymordowano
je126. W centralnym wi zieniu w Rydze zgromadzono kiedy# i zabito 2000
dzieci, a w obozie Salaspilsko 3000 dzieci pad o ofiarami masakry127.
273
Czy teraz sprawiedliwo#" nie wymaga aby przytoczenia chocia! pewnych
zbrodni sowieckich, których nie brakowa o? Autor nie ma powodu do mniej
stanowczego pot piania ich. Ale, abstrahuj*c od faktu, !e — o ile autorowi
wiadomo — Rosjanie nie wymordowali tysi cy niemieckich dzieci i nie
zagazowali kilku milionów Wydów, trzeba w tym kontek#cie przypomnie" sobie,
!e nie Rosjanie, lecz Niemcy sprzeniewierzyli si paktowi o nieagresji,
podpisanemu 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie przez Ribbentropa i Mo otowa.
Nie Rosjanie wtargn li do Niemiec, lecz Niemcy do Rosji. Tym hitlerowcom i
by ym genera om Trzeciej Rzeszy, którzy — powoduj*c si osobliwym
rozumieniem honoru — pot piaj* ju! dzi# mówienie o takich faktach jako
kalanie w asnego gniazda, odpowiedzmy: my, Niemcy, nie tylko byli#my w
latach 1939-45 pokalani — ówczesne nasze pa stwo to cloaca maxima,
najwi ksza kloaka w dziejach #wiata.
Tymczasem niemieccy biskupi katoliccy napisali w swym memorandum z
10 grudnia 1941 roku: „Z satysfakcj* obserwujemy walk z pot g*
bolszewizmu"!
A w roku 1942 ci sami biskupi stwierdzili, !e zwyci stwo nad
bo szewizmem by oby równoznaczne z triumfem nauk Jezusa nad naukami
niewierz*cych!
Polityka papieska w roku 1943
Gdy zacz a si zarysowywa" perspektywa kl ski Niemiec, Watykan
spogl*da coraz cz #ciej na Ameryk i w a#nie na Stanach Zjednoczonych
wzrok rzymskiej hierarchii spoczywa, jak wiadomo, po dzi# dzie . A jednak
jeszcze po pierwszych wielkich pora!kach Rzeszy w Rosji papie! Pius XII
wspó dzia a tak!e z pa stwami Osi, i to nawet intensywniej ni! poprzednio, po
czemu by y dwa istotne powody.
Faszy#ci bali si fiaska i lgn li jeszcze bardziej do papie!a, co znalaz o
swój wyraz zewn trzny cho"by w nowych nominacjach ambasadorów. Otó! w
lutym 1943 roku Mussolini mianowa swego zi cia, eks-ministra spraw
zagranicznych, hrabiego Ciano, który w grudniu 1939 roku otrzyma od papie!a
order za swe „zabiegi o pokój"128, ambasadorem W och w Stolicy Apostolskiej.
Natomiast w lipcu tego roku najbli!szy wspó pracownik Ribbentropa, sekretarz
stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Ernst von Weizsacker, zosta
niemieckim ambasadorem
274
przy Watykanie, na miejsce von Bergena, który pe ni t funkcj od 1920 roku.
Tak jak faszy#ci l kali si kl ski, tak papie! obawia si ekspansji
komunizmu. Pius XII, który nie pot pi !adnej z licznych inwazji hitlerowskich,
nie ustawa teraz w przestrzeganiu przed niebezpiecze stwem ze Wschodu,
czyni wi c dok adnie to samo, co Joseph Goebbels uprawia w Berlinie — ale
oczywi#cie z innych, „duszpasterskich" , pobudek. Ca a polityka Kurii by a
zorientowana na doprowadzenie do tego, by Stany Zjednoczone i Wielka
Brytania zerwa y stosunki ze Zwi*zkiem Radzieckim i by zosta zawarty
kompromisowy pokój mi dzy hitlerowsk* Rzesz* a mocarstwami
zachodnimi129. Papie! pragn* za wszelk* cen zapobiec ca kowitemu
unicestwieniu hitlerowskiego pa stwa i powstrzyma" posuwanie si wojsk
radzieckich na zachód, obawia si bowiem zwi kszonego wp ywu Rosji na
powojenn* Europ .
Wkrótce te obawy papie!a podzieli y ju! tak!e rz*dy USA i Wielkiej
Brytanii, które przecie! zawar y sojusz ze Zwi*zkiem Radzieckim z
konieczno#ci, przy bezwzgl dnej dezaprobacie dla spo ecznych i gospodarczych
podstaw ustrojowych tamtego pa stwa.
W tym miejscu trzeba przynajmniej nadmieni", !e gospodarka Rzeszy
by a wspó finansowana nawet przez pewne kr gi w USA. Otó! w pa>dzierniku
1944 roku senator Claude Pepper z Florydy stwierdzi , !e do tych, którzy
pomogli Hitlerowi w doj#ciu do w adzy, nale!a John Foster Dulles, „bo w a#nie
firma Dullesa oraz bank Schroedera przekaza y Hitlerowi pieni*dze, których
potrzebowa on dla rozpocz cia kariery mi dzynarodowego bandyty"130.
Ponadto by y ambasador USA w Berlinie, Dodd, odnotowuje w swoim
diariuszu, !e banki reprezentowane przez Dullesa ju! pod koniec 1933 roku
udzieli y Rzeszy po!yczki o warto#ci miliarda dolarów131.
Od ko ca roku 1942 a! do 1944 roku odbywa y si w Watykanie
bezustanne rokowania. Prezydent Stanów Zjednoczonych, Roosevelt, przys a
nie tylko swojego osobistego ambasadora, ale równie! kardyna a Spellmana,
ksi cia Ko#cio a, który odznacza si wyj*tkow* ruchliwo#ci*, bo sp dzi pó
roku w podró!ach po Europie i Afryce, ale przede wszystkim d ugo przebywa
w Watykanie, gdzie konferowa mi dzy innymi z niemieckim ministrem spraw
zagranicznych. Roosevelt by jednak sk onny zawrze" wynegocjowany uk ad
pokojowy tylko pod warunkiem odej#cia Hitlera. Wreszcie i papie! poleci , by
przekazano Hitlerowi opini
275
Jego Nwi*tobliwo#ci, i! wszelkie rokowania b d* bezowocne, póki Fuhrer
pozostanie u w adzy. By by to z jego strony „wielki czyn" gdyby utorowa drog
dla powstania takiego rz*du, który zawar by traktat pokojowy z aliantami, co
zapobieg oby zaj ciu Niemiec przez armi bolszewick*132.
Nie osi*gni to jednak!e !adnego rezultatu, bo by o to tym mniej realne, i!
uporczywe odmowy ze strony papie!a udaremni y ci*g e usilne zabiegi
Roosevelta o pokonanie przepa#ci mi dzy Moskw* a Watykanem. By y te! stale
odrzucane liczne propozycje, jak i gwarancje wolno#ci religijnej dla Polski,
sk adane przez Stalina w latach 1942 i 1943. Nawet gdy te wysi ki Stalina
zosta y poparte wspólnie przez Waszyngton i Londyn, i gdy komunistyczny
dyktator przes a osobisty list do papie!a, Pius XII nie zechcia pertraktowa" ze
Zwi*zkiem Radzieckim, chocia! opowiadali si za tym równie! niektórzy
kardyna owie Kurii133.
Wolta Ko&cio"a katolickiego po kl3sce Niemiec
I oto znamienny okazuje si fakt, i! w obliczu gro!*cej katastrofy i coraz
wi kszej wrogo#ci wobec Niemiec hitlerowskich dosz o do — przynajmniej
pozornej — zmiany postawy wy!szego kleru w ró!nych krajach. Przyk adowo
episkopat Belgii pot pi w roku 1943 wyeliminowanie przez Niemców
dzwonienia w ko#cio ach oraz przymus pracy w niedziele, który dotkn*
belgijskich górników. Przeciwko nazistowskim ekscesom wyst*pi te! Ko#ció
holenderski. Na W grzech dosz o nawet do tego, !e kardyna Seredi stwierdzi ,
i! faszyzm jest sprzeczny z chrze#cija stwem. Ale faktycznie biskupi, podobnie
jak Kuria, popierali pa stwa Osi, podczas gdy niejeden przedstawiciel ni!szego
kleru, we wszystkich krajach okupowanych, bra czynny udzia w ruchu oporu
przeciw niemieckim okupantom i niejeden zgin* za t spraw 134.
Jednak!e
po
l*dowaniu
aliantów
na
kontynencie
tak!e
zachodnioeuropejscy biskupi stali si zdeklarowanymi zwolennikami angloameryka skiej okupacji ich krajów, natomiast biskupi Europy Wschodniej
zbli!yli si z czasem do komunizmu.
Episkopat francuski, który do ko ca popiera Petaina, co w niema ym
stopniu k óci o si z postaw* ni!szego kleru, przeszed natychmiast na stron de
Gaulle'a. Latem 1944 roku arcybiskup Pary!a odprawi w katedrze Notre Dame
nabo!e stwo, na którym de Gaulle by obecny. Przed kilkoma miesi*cami
odby o
276
si tam!e podobne nabo!e stwo w obecno#ci Petaina135. Ma o tego: jeszcze 16
czerwca 1943 roku kardyna Gerlier, w opinii Watykanu cz onek
„umiarkowanego" skrzyd a w#ród wy!szego duchowie stwa Francji, powiedzia
o Petainie, !e „w jednej z najtragiczniejszych chwil naszej historii Opatrzno#"
obdarzy a nas przywódc*, doko a którego skupili#my si , pe ni dumy i
uszcz #liwieni. Prosimy Boga, by b ogos awi naszego marsza ka i uzna nas za
jego towarzyszy walki, zw aszcza tych spo#ród nas, przed którymi stoj* tak
trudne zadania. Ko#ció nadal ufa marsza kowi i daje wyraz swej mi o#ci i
szacunkowi dla niego"136.
Szczególnie ra!*ca by a wolta dokonana w Niemczech.
Ci sami biskupi, którzy od 1933 roku przynajmniej przez ca e jedno
dziesi ciolecie, jako osobisto#ci o wielkim wp ywie na opini publiczn*,
opowiadali si za kim#, kogo pewien ameryka ski senator scharakteryzowa
jeszcze agodnie, nazwawszy go mi dzynarodowym bandyt*; ci sami biskupi,
którzy pomimo wszelkich ró!nic mi dzy nimi w dziedzinie religii co rusz
nawo ywali katolików do wiernopodda czej s u!by, do niezmiennego
wspó dzia ania i bezwarunkowego spe niania obowi*zków podczas wywo anej
przez Hitlera wojny, zapewniali teraz Anglików i Amerykanów, !e zawsze
pot piali narodowy socjalizm. Spektakularny przyk ad stanowi
Zr3czny kardyna" Faulhaber
(albo: Jak prze4yO dwa tysi ce lat?)
Kardyna Faulhaber by niejako ksi ciem po#ród wielkiej armii
niemieckich katolików, którzy stale i nieustraszenie
przeciwstawiali si Hitlerowi i jego satelitom.
Ksi dz-pra"at Johann Neuhausler137
W tym, !e ludzie maj* tak krótk* pami ", jest co#
niesamowitego. Min y zaledwie trzy lata, a oni „ju! nie
pami taj*". Oby ta ksi*!ka przypomnia a realia lat minionych
takim ludziom z krótk* pami ci*.
Kardyna" Faulhaber138
Ten wielki przedstawiciel Ko#cio a, który doczeka si w dzisiejszych
Niemczech tego, !e po#wi ca si jego pami ci ulice i place, który w odr cznym
li#cie do Hitlera, pisanym w 1933 roku, zapewni , i! z g bi duszy !yczy
narodowi, by Bóg zachowa
277
„naszego kanclerza" (t. II, s. 228); który w 1934 roku w jednym z listów
pasterskich tak oto poucza bawarskich katolików: „Nauka moralna Ko#cio a
jest przydatna pa stwu, bo jest ona wpajaniem prostoty, poczucia obowi*zku,
*czno#ci ze spo ecze stwem i ofiarno#ci. Z drugiej strony, w adze naszego
pa stwa po o!y y kres ra!*cej degeneracji w dziedzinie wydawania ksi*!ek i w
korzystaniu z k*pieli, w sztuce filmowej i teatrze oraz w innych dziedzinach
!ycia spo ecznego, a ponadto wy#wiadczy y tym nieocenion* przys ug
moralnemu !yciu narodu"139; kardyna Faulhaber, który w roku 1936 razem ze
wszystkimi biskupami niemieckimi firmowa o#wiadczenie w zwi*zku z
plebiscytem z 29 marca, !eby — co przyznano — rozproszy" zgo a mo!liwy
niepokój sumienia u katolików i zach ci" do stanowczej aprobaty: „Naszym
g osem wyra!amy pragnienie dobra ojczyzny, ale to nie oznacza akceptacji
czego#, z czym nasze sumienie nie mog oby si pogodzi". To o#wiadczenie
wystarczy, by teraz ju! katolicy g osowali ze spokojnym sumieniem i by
wypowiedzieli swoje «tak» z t* #wiadomo#ci*, i! w oczach ca ego #wiata
opowiadamy si za honorem, wolno#ci* i bezpiecze stwem naszej niemieckiej
ojczyzny"140 — w nast pstwie czego, na trzy lata przed wybuchem II wojny
#wiatowej, Hitler otrzyma prawie 44,5 miliona spo#ród a! 45 milionów
oddanych g osów, podczas gdy 5 marca 1933 roku uzyska 17250000 g osów;
kardyna Faulhaber, który po chybionym zamachu na Hitlera w listopadzie 1939
roku odprawi nabo!e stwo dzi kczynne i jeszcze tu! po zamachu dokonanym
przez Stauffenberga 20 lipca 1944 roku (!) osobi#cie, ale i w imieniu swych
biskupów, pogratulowa Hitlerowi ocalenia i poleci od#piewa" Te Deum w
monachijskim ko#ciele Naj#wi tszej Marii Panny141: ten!e Faulhaber tu! po
zako czeniu wojny, 12 maja 1945 roku, w obecno#ci dziennikarzy
ameryka skich w ostrych s owach zdezawuowa re!im hitlerowski i na koniec
powiedzia : „Nie wolno dopu#ci" do tego, !eby narodowy socjalizm od!y "142.
Co wi cej, nie powstydzi si on, razem ze wszystkimi biskupami Bawarii —
„po zako czeniu najstraszliwszej z wojen" — o#wiadczy": „Jak sami wiecie,
niemieccy biskupi od pocz*tku z zatroskaniem ostrzegali przed fa szywymi
naukami i manowcami narodowego socjalizmu, i co rusz wskazywali na to, !e
(,..)"143.
Kardyna Faulhaber, który s u!y Niemcom ju! za panowania cesarza
Wilhelma, w latach 1914-1917, jako zast pca kapelana polowego, a nast pnie
jako kapelan polowy armii bawarskiej; który w roku 1936, na dwudziest* pi*t*
rocznic otrzymania
278
sakry biskupiej, zadba o wydanie stustronicowej publikacji z a! dwudziestoma
czterema stronami tekstu o jego s u!bie !o nierskiej, nie tylko rejestruj*cego
skrupulatnie ka!dy kolejny awans pocz*wszy od szeregowca, ale tak!e
informuj*cego o tym, jak* bro poznawa ten przysz y ksi*! Ko#cio a, i w tej
w a#nie publikacji znajdujemy mi dzy innymi tak* oto wypowied>: „Czas
s u!by w mundurze królewskiej armii by jednak szko * !ycia"144; kardyna
Faulhaber, który w roku 1941 ze wszystkimi swymi biskupami napisa w li#cie
pasterskim: „W czasie tamtej wojny #wiatowej prze!ywali#my ju! co#
podobnego i owe ci !kie, gorzkie do#wiadczenia u#wiadomi y nam, jak
potrzebne i wa!ne jest to, by w takiej sytuacji ka!dy ch tnie, z pe nym oddaniem
i wiernie wype nia swój obowi*zek (...)" (t. II, s. 239 i nast.); kardyna
Faulhaber, który 17 sierpnia 1941 roku co prawda, jak zawsze, or dowa za
prawami Ko#cio a — „Drodzy diecezjanie, módlcie si o to, !eby nie usuwano
krzy!y ze szkó !" albo, co poniek*d zakrawa na styl owej niemieckiej pisarki, o
której w Herderlexikon czytamy, !e jej powie#ci zaspokaja y przeci tne gusta i
charakterystyczne dla ludzi skromnych pragnienie szcz #cia: „Ca y lud katolicki
jest pe en z trudem wytrzymywanego bólu z tej przyczyny, !e nie wolno ju!
odbywa" b agalnych procesji" i tak dalej, kardyna Faulhaber ani my#la
umie#ci" w tym!e li#cie cho"by jednego s owa przeciw wojnie, do której
przecie! tak !arliwie jeszcze niedawno wzywa . By natomiast zachwycony
Naczelnym Dowództwem Wehrmachtu, bo wyda o ono „nadzwyczaj
pocieszaj*ce i #wiadcz*ce o pietyzmie instrukcje", których kulminacj* okaza o
si zalecenie: „Dla ka!dego krzy! z nazwiskiem i bli!szymi informacjami albo
jeden wielki wspólny krzy! (...)" — na grobie masowym, mo!emy uzupe ni". „Z
ca ego serca dzi kujemy — z nami dzi kuje zapewne ca y naród niemiecki —
Wehrmachtowi za t dowodz*c* wra!liwo#ci chrze#cija sk* troskliwo#" (...)"145;
kardyna Faulhaber, który w tym!e roku 1941 wyrazi zgod na przekazanie
dzwonów ko#cielnych, by umo!liwi" kontynuowanie wojny i zwyci stwo
hitlerowców, o czym #wiadczy jego O&wiadczenie z ambon w sprawie zdj3cia
dzwonów, stwierdzaj*ce co nast puje: „Ale dla ukochanej ojczyzny chcemy
ponie#" t ofiar , skoro sta a si ona konieczna dla pomy#lnego zako czenia
wojny"146 — ten w a#nie Faulhaber mówi po kl sce, razem z pozosta ymi
biskupami Bawarii, o „najstraszliwszej z wojen" i w obecno#ci korespondentów
ameryka skich
279
wyrzeka w maju 1945 roku, i! hitlerowcy nieustannie propagowali
militaryzm147!
A podleg y Faulhaberowi pra at Johann Neuhausler pos uguje si takimi
oto gromkimi tytu ami: „3- Jednomy#lno#" episkopatu Bawarii, a) Otwarto#"
negatywnych wypowiedzi ju! w pierwszym roku" i pisze: „Opór, który
zaznaczy si i tutaj, by ju! w maju 1933 roku stanowczy (...)"148.
Ale tego jeszcze ma o! Najgorsza poniek*d jest afera omówiona bardzo
obszernie w dodatku do archidiecezjalnego Dziennika Urz dowego nr 20 z 15
listopada 1934 roku, pod tytu em: „Rzekome kazanie kardyna a Faulhabera
przeciw antysemityzmowi i nienawi#ci rasowej".
Co si sta o?
Organ
niemieckich
socjaldemokratów,
„Der
Sozialdemokrat",
wychodz*cy w Pradze, zamie#ci w sierpniu 1934 roku kazanie Faulhabera
przeciw antysemityzmowi i nienawi#ci rasowej, kazanie, krórego ten kardyna
oczywi#cie nigdy nie wyg osi . Jak!e bowiem kto# taki, jak kardyna Faulhaber,
zdoby by si na otwarty protest przeciwko hitlerowskim pogromom Wydów,
gdyby nawet nad nimi ubolewa , w co mo!emy jednak w*tpi". Bo przecie! w
kazaniach adwentowych 1933 roku akcentowa on to, !e niech ci do Wydów
wspó czesnych nie nale!y rozci*ga" na #wi te ksi gi przedchrze#cija skiego
judaizmu, co oczywi#cie nie mog o nie sugerowa", i! niech " do wspó cze#nie
!yj*cych Wydów jest dozwolona. Wówczas to — nie inaczej ni! Pawe —
kardyna przewidzia , !e godzina aski dla Wydów wybije dopiero, gdy nast*pi
koniec #wiata149!
I oto ów kardyna zacz* we wszystkie strony przesy a" protesty i
sprostowania. Telegrafowa b*d> zwraca si listownie do Ministerstwa Spraw
Wewn trznych Rzeszy (w Berlinie), do Ministerstwa O#wiecenia Publicznego i
Propagandy (w Monachium), do Bawarskiej Kancelarii Pa stwowej (w
Monachium), do poselstwa Rzeszy w Pradze, do licznych redakcji gazet
krajowych i zagranicznych, a nawet do osób prywatnych; ten wielki wyznawca
nie omieszka poinformowa" ca ego #wiata o tym, i! nigdy, ani jednym s owem,
nie wyst*pi w kazaniach przeciw nienawi#ci rasowej i antysemityzmowi150.
Przyk adowo redakcja „Basler Nationalzeitung" otrzyma a nast puj*cy telegram
z Sekretariatu Arcybiskupiego: „Kazanie Faulhabera przeciwko nienawi#ci
rasowej nigdy nie wyg oszone. Prosimy o sprostowanie b dnej informacji"151.
Sam Faulhaber napisa , co wymowne, 9 listopada (1934 roku)
280
do hitlerowskiego Ministerstwa Spraw Wewn trznych: „Piln* konieczno#ci* jest
wprowadzenie przez policj zakazu sprzeda!y tego wydania gazety, które
zawiera ów haniebny, pod!egaj*cy artyku , oparty na marksistowskim
fa szerstwie, oraz to, by opinia publiczna jak najrychlej dowiedzia a si o
tamtym bezwstydnym k amstwie, i o to w a#nie prosz z ca * powag* i
stanowczo#ci*"152. Tak wi c informacje o rzekomym wyst*pieniu w obronie
Wydów i przeciw nienawi#ci rasowej nazwa kardyna Faulhaber pod koniec
1934 roku marksistowskim fa szerstwem, bezwstydnym k amstwem, albo — jak
pisze on w tym!e kontek#cie — „ob *ka czymi stwierdzeniami".
To jeszcze nie wszystko. Obradowa wówczas w Genewie Nwiatowy
Kongres Wydów, narodu w opresji, i zaj* si — pos ugujmy si nadal stylem
kardyna a — „rzekomymi kazaniami w obronie !ydostwa", a zaj* si nimi
dlatego, !e s*dzono, i! kto# taki, jak kardyna Faulhaber, móg pod rz*dami
Hitlera — przez mi o#" bli>niego albo cho"by w poczuciu sprawiedliwo#ci —
wyst*pi" przeciw temu, !e hitlerowcy prze#ladowali Wydów; wówczas kardyna
Faulhaber — jak to formu uje jego Dziennik Urz dowy — „stanowczo zastrzeg
sobie, by jego nazwisko nie pada o na konferencji, która !*da handlowego
bojkotu Niemiec"153.
Tak wi c przeciwne nienawi#ci rasowej kazanie Faulhabera by o
kazaniem rzekomym. Autentyczne by y natomiast s owa homilii z roku 1936, w
której ten kardyna okre#li Piusa XI jako najlepszego i pocz*tkowo nawet
jedynego przyjaciela hitlerowskiej Rzeszy, homilii, której tre#" przekaza on
nam w swoim Dzienniku Urz dowym, za co b*d>my mu wdzi czni. Ale w
tamtym kazaniu na cze#" Piusa XI znajduje si tak!e nast puj*cy passus, który
zdumiewa jako wypowied> ksi cia Ko#cio a katolickiego: „Najohydniejsze
oszczerstwo pod adresem Ojca Nwi tego, Piusa XI — tak broni Faulhaber
pierwszego zagranicznego przyjaciela hitlerowskich Niemiec — zosta o
zapezentowane narodowi w pierwszym dniu nowego roku przez jedn* z
niemieckich gazet: napisano, !e papie! jest pó -Wydem, !e jego matka by a
holendersk* Wydówk*. Widz , !e moi s uchacze s* tym poruszeni. W
Niemczech to k amstwo mo!e szczególnie atwo wystawi" papie!a na
po#miewisko"154.
Ale! nie! Czy!by kardyna Faulhaber nie zdawa sobie sprawy z tego, !e
poruszaj*ca jego katolickich s uchaczy wiadomo#", mog*ca by powodem do
o#mieszenia papie!a, odnosi si tak!e, i jeszcze bardziej, do Jezusa Chrystusa,
Wyda czystej krwi?! Albo
281
pó -Wyda, je#li oprze" si na wierze katolickiej, pod ug której ze strony ojca
Jezus mia by by" pochodzenia ponadnarodowego — tak wi c Jezus jest w a#nie
takim cz owiekiem, za jakiego gazeta „Die Deutsche Volkschópfung",
wydawana w Dusseldorfie, dnia 1 stycznia 1936 roku uzna a Ojca Nwi tego:
synem Wydówki. Jaki! to haniebny, !a osny spektakl!
Podczas gdy za czasów Hitlera kardyna Faulhaber zabroni Nwiatowemu
Kongresowi Wydów, który obradowa w Genewie, wymieniania jego nazwiska i
z oburzeniem poinformowa uczestników owej konferencji, !e „wzi* w obron
dawne biblijne pi#miennictwo Izraela, bez zajmowania stanowiska wobec
wspó czesnej nam kwestii !ydowskiej"155, to na wiosn 1946 roku przeczytano
w niemieckich gazetach o wyst*pieniu kardyna a Faulhabera na forum
angielsko-ameryka skiej komisji do spraw palesty skich, która obradowa a
wówczas w Rzymie: poniewa! od roku 1933 wstawia si za Wydami, by
brutalnie prze#ladowany w Trzeciej Rzeszy!
Tak oto ów kardyna , „czo owa posta" w#ród biskupów niemieckich", jak
czytamy w katolickim Herderlexikon, „cz owiek otwarty na wspó czesno#" i
mocno afirmuj*cy swoj* postaw ", cz owiek wielce powa!any, przetrwa
cesarza i Hitlera. To prawda, nikt nie mo!e negowa" ani jego czo owej roli, ani
otwarto#ci na wspó czesno#", ani te! animowania swojej postawy: przed
Hitlerem — contra, za czasów Hitlera — pro, po Hitlerze — contra; gdyby ten
kardyna pozosta z nami na d u!ej w erze Adenauera, to pewno w jakiej#
okoliczno#ciowej publikacji na pi "dziesi ciolecie sakry biskupiej znowu
poinformowa by nas o tym, jak* bro poznawa , b d*c !o nierzem.
Oczywi#cie inni biskupi niemieccy reagowali podobnie. Przyk adowo
arcybiskup Gróber, który niegdy# nak ania katolików do wytrwa ego
wspó budowania nowej Rzeszy, który pozwoli skwapliwie, by sztandary i
odznaki hitlerowskie znalaz y si w nawach ko#cio ów, i w roku 1935
opublikowa ksi*!k , w której gloryfikowa patriotyzm katolików, ich wierno#"
wobec pa stwa („Niech !yje Chrystus, który kocha Franków"!), a ponadto
obrzydza Europejczykom Nietzschego (t. II, s. 235), otó! ten w a#nie
arcybiskup Gróber mia gotow* odpowied> na swoje pytanie „I co dalej?",
pytanie postawione przeze ju! 8 maja 1945 roku. Potrafi on sporz*dzi" d ug*
list zachowa niestosownych, a charakterystycznych dla zako czonego okresu
Trzeciej Rzeszy. I nie zawaha si napisa": „Nie nale!y popada" w skrajny,
282
bezwzgl dny antysemityzm"156, z czego wynika oby — i jest to ewidentne — !e
przyzwala jednak na antysemityzm nieekstremalny i niebezwzgl dny!
Ogólnie bior*c, w roku 1945 znowu sta o si aktualne to, co jeszcze na
pocz*tku roku 1933 stwierdzi generalny wikariusz Mayer z Moguncji:
„Niemieccy biskupi pot piaj* jednomy#lnie narodowy socjalizm jako herezj ,
poniewa! program tego ruchu zawiera — #wiadcz* o tym publikacje i
wypowiedzi ustne — sformu owania sprzeczne z doktryn* katolick*"157. W
1945 roku, jak ju! powiedzieli#my, episkopat Niemiec znów manifestowa ow*
postaw sprzed roku 1933. Dwunastoletnia Rzesza Hitlera przemin a, bez ma a
dwa tysi*ce lat licz*ce pa stwo Ko#cio a trwa o.
Podsumowanie dokonane przez ksi3dza-pra"ata Neuhauslera
Na zako czenienie swego standardowego dzie a o walce, jak* toczy
Ko#ció katolicki, ksi*dz-pra at Johann Neuhausler dokonuje nast puj*cego
odkrycia: „Walka si sko czy a, dobieg a ko ca wojna #wiatowa z mnóstwem
morderczej broni, sko czy a si «walka z kultur*», polegaj*ca na atakowaniu
Boga, Chrystusa, Ko#cio a, na deifikowaniu, na zniewalaniu i eksterminacji
tych!e. Pozosta y zw oki i miny"158.
Potrzebne tu s* pewne uzupe nienia: 1. „Walk z kultur*, polegaj*c* na
atakowaniu Boga, Chrystusa, Ko#cio a" prowadzi a nie Rosja Sowiecka,
zwalczana przez Kuri , lecz b d*ca z Kuri* w aliansie hitlerowska Rzesza. 2.
Wy!szy kler niemiecki uczestniczy w „deifikowaniu ludzi" o tyle, !e w dziele
opatrzonym imprimatur ordynariatu w Miinster (rok 1938) Hitler figuruje jako
wzór prawdziwie !o nierskiej postawy i !o nierskiej wierno#ci; o tyle, !e w
li#cie pasterskim katolickiego biskupa polowego na Bo!e Narodzenie 1942 roku
mówi si o #wieceniu przez Hitlera przyk adem, natomiast wszyscy katoliccy
biskupi Niemiec dopatrzyli si w pewnym li#cie pasterskim z roku 1933 we
wszelkiej w adzy ludzkiej
— a wi c i we w adzy Hitlera — odbicia w adzy Boga i udzia u w
wiecznym autorytecie Bo!ym. 3. „Zniewalanie i eksterminacja"
— w obozach koncentracyjnych, w czasie pogromów i na wojnie — nie
spotka y si nigdy z publicznym pot pieniem ze strony katolickich biskupów
Niemiec, a przeciwnie, nie tylko usprawiedliwiali oni 4. „wojn #wiatow* z
mnóstwem morderczej broni",
283
ale ponadto zobowi*zywali katolików do udzia u w niej i „z satysfakcj*"
obserwowali stosowanie owego mnóstwa „morderczej broni".
Ksi*dz-pra at Neuhausler nie uszcz #liwi czytelników takimi g osami.
Nie zapomnia jednak obwie#ci" ostatnim wyt uszczonym tytu em tego, co
najwa!niejsze: „D. Krzy! stoi!"159.
Jeszcze wa!niejsze by o to, !e mimo ci*g ej agresji ze strony hord
nazistowskich nieporuszenie trwa a Piotrowa opoka, a papie! Pius XII móg
przedstawi" ca emu #wiatu autentyczne #wiadectwa katolickiego umi owania
nieprzyjació , cho" czyni to jako
Obro(ca i protektor faszystów a4 do ostatka
Faktem jest to, !e nigdy nie pad y s owa pot pienia pod adresem
re!imu hitlerowskiego, nigdy nie dosz o do ekskomunikowania
go, nawet wówczas, gdy za spraw* Hitlera i jego zwolenników
miliony ludzi gin y w obozach koncentracyjnych.
Alighiero Tondi160
Tak, jak wyolbrzymia si fakt walki o Ko#ció , prowadzonej pono" przez
katolickich biskupów Niemiec, i czyni si to, by odwróci" uwag od sprawy
jedynie istotnej, a mianowicie przedwyborczych wezwa , !eby katolicy
g osowali za Hitlerem, i wojennych wezwa do spe nienia obowi*zku, czego
efektem jest 55 milionów ofiar, tak te! liczne skargi jedenastego i dwunastego
Piusa na dzia ania sprzeczne z konkordatem wykorzystuje si do
zakamuflowania tego, !e papie!e sprzyjali Hitlerowi poprzez sw* polityk
zagraniczn*.
Tekstem najparadniejszym jest encyklika Piusa XI z 4 czerwca 1937 roku,
opatrzona tytu em: Mit brennender Sorge. W istocie papie! wyst*pi tu tylko
jako obro ca Ko#cio a katolickiego i niczego wi cej! W wielostronicowych
lamentach or dowa za prawdziw* wiar* w Boga i Chrystusa, za wiar* w
jedynie zbawczy Ko#ció , za prymatem biskupa Rzymu, za prawem do
swobodnych praktyk religijnych (vide: Jugos awia!), za katolickim
wychowaniem m odzie!y i tym podobnymi sprawami. Ale nie znalaz o si tu ani
jedno s owo sprzeciwu wobec terroru stosowanego w obozach koncentracyjnych
i terroru charakterystycznego dla prze#ladowania Wydów!
284
Nie dziwi wi c to, !e ówczesny sekretarz stanu, kardyna Pacelli, który w
d u!szym li#cie do ambasadora Niemiec przy Watykanie, von Bergena,
nosz*cym dat 30 kwietnia 1937 roku, broni encykliki, replikuj*c na dotycz*c*
jej not rz*du hitlerowskiego, okre#li ow* encyklik jako „wyraz dobrych
intencji, mimo ostrego tonu" i o#wiadczy , !e Stolicy Apostolskiej by oby atwo
wykaza" na podstawie dokumentów, i! od chwili zawarcia konkordatu
wykorzystywa a ona wszelk* szans osi*gni cia „rozs*dnego porozumienia" i
czyni a to „z cierpliwo#ci*, która przez wielu by a uwa!ana za zbyt daleko
posuni t*". Sam kardyna Pacelli broni w tym pi#mie wy *cznie tak zwanych
praw Ko#cio a katolickiego, nie zapomniawszy przy tej okazji kilkakrotnie
pochwali" hitlerowców za rozprawienie si z komunistami.
Równie! wówczas, gdy Eugenio Pacelli zosta Piusem XII,
niejednokrotnie pi tnowa on co prawda naruszenia konkordatu, ale nigdy nie
pot pi nazistowskiej polityki terroru jako takiej, nigdy nie wyst*pi przeciw
aktom przemocy wobec krajów ma ych i wi kszych ani te! nie zdoby si na
pot pienie tego, i! zagazowano prawie sze#" milionów Wydów. Dopiero 2
czerwca 1945 roku zdecydowa si na wzmiank o „szata skim narodowym
socjalizmie", a uczyni to — po raz pierwszy w ci*gu swego pontyfikatu (i po
raz pierwszy od wybuchu II wojny #wiatowej) — w trakcie krótkiego
przemówienia do kolegium kardynalskiego, wspomniawszy, i! nazi#ci
zamordowali w Polsce i Niemczech kilka tysi cy ksi !y katolickich161.
W rzeczywisto#ci jednak papie! okaza si a! do ko ca przyjacielem
faszystów. Ma o tego, !e jeszcze w sierpniu 1944 roku — wywo uj*c zreszt*
wielkie oburzenie tak!e w#ród angielskich katolików — w obliczu zniszcze
spowodowanych w Londynie przez niemieckie rakiety typu V wezwa
londy czyków, za po#rednictwem arcybiskupa Westminsteru, do okazania
nieprzyjacio om
„chrze#cija skiej
wyrozumia o#ci,
wspó czucia
i
162
mi osierdzia" , to i podczas procesu norymberskiego wstawia si za
niemieckimi zbrodniarzami wojennymi. Ponadto niejeden Niemiec z tych,
którzy dopu#cili si powa!nych przest pstw, otrzyma sta y b*d> czasowy azyl
w Watykanie i tak samo potraktowano ró!nych zbrodniarzy wojennych z W och,
Czechos owacji, Jugos awii oraz innych krajów.
Ante Paveli", pob ogos awiony przez Piusa XII realizator podwójnego
morderstwa w Marsylii, który od czasu wkroczenia Niemców, jako przywódca
pa stwa chorwackiego, #ci#le
285
wspó pracuj*c z biskupami katolickimi, stosowa bezwzgl dny terror, wskutek
czego !ycie straci o sze#" tysi cy prawos awnych Serbów, po upadku swojego
re!imu, „ob adowany zagrabionym z otem", znalaz schronienie w austriackich
klasztorach w St. Gilgen pod Salzburgiem oraz w Bad Ischl. W przebraniu
duchownego dotar on do W och, gdzie do roku 1948 przebywa w jednym z
rzymskich klasztorów jako o. Gomez i o. Benarez. Pod koniec 1948 roku dzi ki
pomocy kleru przedosta si pod nazwiskiem Pablo Aranyoz na pok adzie
w oskiego statku do Buenos Aires, nadal b d*c w posiadaniu 250 kg z ota i 110
karatów w kamieniach szlachetnych. Nie n kany przez wymiar sprawiedliwo#ci,
zmar on pod koniec roku 1951 w katolickiej i frankistowskiej Hiszpanii163.
Arcybiskup Sarajewa, Sari", jeden z najbli!szych wspó pracowników Pavelicia,
!yje pono" po dzi# dzie w jednym z klasztorów pod Madrytem, a przedtem
razem z biskupem Banja Luki, Jojso Gariciem, i wieloma innymi ksi !mizbrodniarzami znalaz schronienie w Austrii oraz w Szwajcarii, nie uda o mu si
jednak wyjecha" do Stanów Zjednoczonych164.
Scheinmann twierdzi, !e po wojnie znikn* tak!e w Watykanie ksi*dz
Draganovi", podpu kownik faszystowskiej armii, winny #mierci sze#"dziesi ciu
tysi cy ludzi; zosta on profesorem niemieckiego seminarium duchownego165.
Podró! via Watykan do Ameryki Po udniowej odbyli te! ci, którzy ocaleli
z B kitnej Dywizji hiszpa skich faszystów walcz*cych na froncie wschodnim.
Nawet wielu wy!szych rang* esesmanów uratowa o si drog* przez Rzym
i Watykan, mi dzy innymi Adolf Eichmann. Uciek on — co zezna Joel Brand,
jeden z koronnych #wiadków w procesie Eichmanna — dzi ki pomocy
zwi*zanego z Kuri* o. Benedettiego, który utrzymywa kontakty z podziemn*
organizacj* esesmanów „Odessa". Na pytanie o to, czy t* sam* drog* zbiegli z
Niemiec jacy# inni wysocy rang* hitlerowcy, Joel Brand odpowiedzia : „Tak,
bardzo wielu genera ów SS dotar o t* drog* do Egiptu. I nie zapominajmy o
Bormannie"166.
Nie zdziwi to nikogo #wiadomego postawy Watykanu wobec faszyzmu i
obeznanego z histori* chrze#cija skiego antysemityzmu. Odnotowali#my ju!
fakt, !e papie! nigdy nie pot pi hitlerowskich pogromów. Nawet wówczas, gdy
niejako na jego oczach zgromadzono Wydów, by ich deportowa", przywódca
rzymskiego Ko#cio a nie wyst*pi z protestem. Potwierdza to niemiecki
ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Ernst von Weizsacker, który
286
w jednym z listów kurierskich do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, nosz*cym
dat 28 pa>dziernika 1943 roku, pisze: „Mimo !e, jak s ycha", nalegano (!) z
ró!nych stron, papie! nie uleg presji i nie zdoby si na !adn* demonstracyjn*
wypowied> przeciw deportacji Wydów z Rzymu. Chocia! musi si on liczy" z
tym, !e nasi przeciwnicy b d* mu mieli za z e t postaw i zostanie ona
wykorzystana przez anglosaskich protestantów dla propagandy antykatolickiej,
to jednak i w tej delikatnej kwestii uczyni wszystko, co w jego mocy, by nie
pogorszy" stosunków z rz*dem Niemiec i placówkami dzia aj*cymi w
Rzymie"167.
287
Rozdzia 69
ChoNby Bwiat mia zgin7N...
Kto rz dzi po Hitlerze?
Ko#ció szepcze doktorowi Adenauerowi do ucha, a doktor
Adenauer ws uchuje si w ten szept.
Londy(ski „ Times", 7 listopada 1960 roku
Co kryje si za tym szale stwem? Taka sama polityka, jak*
uprawiano w latach trzydziestych.
Frank Allaun, pose" do parlamentu brytyjskiego1
Thomas Dehler, jeden z niewielu godnych obecnie szacunku polityków
niemieckich, aktualnie wiceprzewodnicz*cy Bundestagu, zrelacjonowa
niedawno w telewizji zachodnioniemieckiej sw* rozmow z radzieckim
ambasadorem w Bonn. Podczas pewnego przyj cia dyplomatycznego —
opowiedzia dr Dehler — Smirnow zapyta z ca * swobod*: „Czy ta
trzydziestoletnia wojna sko czy si teraz?" „Jak Pan to rozumie? Jaka wojna
trzydziestoletnia?" „Ale! Niemcy prowadz* z nami wojn od trzydziestu lat". W
pierwszej chwili Dehler by bliski #miechu, ale zaraz bardzo spowa!nia .
„Kanclerz Papen zainicjowa kurs antybolszewicki w czerwcu 1932 roku.
Czyta em kiedy# o#wiadczenie rz*du na ten temat, Papen powtarza
nazistowskie tyrady o bolszewizacji naszego !ycia i twardym dzia aniu, które
trzeba kontynuowa". (...) Niemcy od trzydziestu lat tocz* gor*c* i zimn* wojn
z Rosj*. To przecie! fakt"2.
Innym faktem, o którym nie móg wspomnie" nawet taki polityk, jak
Dehler, jest to, !e ow* wojn trzydziestoletni* prowadzono w aliansie z
papie!ami Piusem XI i Piusem XII oraz ca ym episkopatem Niemiec, co wi cej
— trzeba o tym wci*! przypomina" — po trupach bez ma a sze#"dziesi ciu
milionów ludzi i z takim efektem, !e Sowieci stacjonuj* ju! nie tylko na wschód
od Polski, lecz prawie !e nad Menem. St*d te! obawy Watykanu nie zmala y.
Pius XII musia rozejrze" si czym pr dzej za nowym sojusznikiem w
Niemczech dla konfrontacji ze
288
wschodnim zagro!eniem i znalaz takowego w osobie Konrada Adenauera.
Konrad Adenauer, który ju! pod koniec 1932 roku akcentowa
konieczno#" uzyskania reprezentacji w rz*dzie przez NSDAP, parti tak
znacz*c* (t. II, s. 224), wkrótce po obj ciu w adze, ju! jako kanclerz, w pe nym
zakresie kontynuowa polityk Hitlera. Hitler mówi w 1936 roku: „Nie chc ,
!eby naród niemiecki zazna potworno#ci mi dzynarodowej komunistycznej
dyktatury nienawi#ci"3, dr Adenauer natomiast dwadzie#cia lat pó>niej
stwierdzi : „Dlatego w a#nie jeste#my bardzo czujni wobec (wschodniego)
#wiata, który w istocie jest naszym #miertelnym wrogiem "4. Hitler jeszcze w
przededniu samobójczej #mierci, w roku 1945, postulowa : „Zadaniem dla
narodu niemieckiego na teraz i na przysz o#" jest zdobycie przestrzeni na
Wschodzie"5, dr Adenauer za# stwierdzi zaledwie siedem lat pó>niej: „Ale nie
chodzi tylko o stref sowieck**, chodzi o wyzwolenie ca ej Europy Wschodniej
za !elazn* kurtyn*"6. Wobec zgromadzenia katolików w Bambergu, w roku
1961, kanclerz — #wiadomy rosn*cej pot gi swego kraju — wypowiedzia si
nawet szczerzej: „Niemcy nie stan* si upem ateistycznego komunizmu, lecz d
o p r o w a d z * do jego upadku"7.
Ten katolicki kanclerz nie szuka w ogóle porozumienia z Moskw*. Tote!
praktycznie bez echa, bo zbyte na przyk ad pos*dzeniem Rosjan o gr pozorów,
pozosta y propozycje kompromisu ze strony Kremla, a mianowicie noty
radzieckie z 15 sierpnia 1953 roku, jak równie! z 1 i 4 lutego 1954 roku, oraz
radziecka deklaracja rz*dowa w kwestii niemieckiej, w której powtórzono
wcze#niejsz* sugesti wolnych ogólnoniemieckich wyborów pod kontrol*
mi dzynarodow*. Rz*d zachodnioniemiecki unika rokowa , które pozwoli yby
przekona" si , czy Rosjanie uprawiaj* gr pozorów, czy te! traktuj* swe
propozycje powa!nie, chocia! niektórzy politycy niemieccy opowiadali si za
rokowaniami. W dwa dni po og oszeniu noty z 10 marca 1952 roku federalny
minister do spraw ogólnoniemieckich, Jakob Kaiser, stwierdzi w wypowiedzi
dla radia: „(...) nikt nie b dzie móg zaprzeczy", !e radzieckie propozycje
dotycz*ce traktatu pokojowego z Niemcami stanowi* jedno z donios ych
wydarze politycznych ostatnich miesi cy. Trzeba to przyzna", chocia!
obowi*zuje nas ostro!ne podej#cie do tre#ci oraz intencji owej
* Tak okre#lano Niemieck* Republik Demokratyczn* (przyp. t um.).
289
noty"8. Po roku, 14 czerwca 1953 roku, ten!e minister Kaiser, w kolejnej
wypowiedzi radiowej, wyzna : „W sumie odnosi si wra!enie, i! Kreml jest
gotowy do negocjacji. Nwiadczy oby to o braku odpowiedzialno#ci, gdyby dla
zasady zignorowano deklaracj woli rokowa "9.
Ale kanclerz-katolik tak w a#nie post*pi . Z jednej strony, jego gabinet
kolejno dezaktualizowa ró!ne ograniczenia zbroje
i jak zwykle straszy bolszewickim zagro!eniem, a z drugiej strony
uporczywie broni si przed wszelk* rezygnacj* z zaanga!owania w Berlinie,
przed zmian* status quo tego miasta, stanu, który nawet Eisenhower nazwa
„niebezpieczn* anomali*"10.
Pragmatyczni Anglosasi nie u#wiadamiaj* sobie chyba tego, i! w naszym
kraju czynnik religijny odgrywa dzi# ogromn* rol . Angielski publicysta Sefton
Delmer pisze nawet tu! po wyra!eniu swego „wielkiego rozczarowania"
agresywn*, bezkompromisow* polityk* Adenauera: „Mia em nadziej , !e
Konrad Adenauer jako katolik nie omieszka zademonstrowa" gotowo#ci swego
kraju do skruchy z powodu niegodziwo#ci, jakich Niemcy dopu#ci y si wobec
ich wschodnich s*siadów"11.
Jakie! to niezrozumienie sytuacji! Bo przecie! w a#nie katolik Adenauer
jest tym, który kontynuuje watyka sk* polityk wschodni*, uprawian* niegdy#
w aliansie z Hitlerem, tym, który dzi# wykazuje si tak*! nietolerancj* wobec
Rosjan, jak* zawsze manifestowa a Kuria. Ju! pod koniec lat czterdziestych
Konrad Adenauer stwierdzi , !e jego rz*d „nie mo!e nawi*za" dobros*siedzkich
stosunków z rz*dem Zwi*zku Radzieckiego"12. Dlatego te! oferty mediacji s*
dla niego a priori pozbawione wszelkiej atrakcyjno#ci. Kolejne noty radzieckie
okazywa y si daremne. Co wi cej, w kwietniu 1953 roku kanclerz powiedzia
w San Francisco: „Rz*d federalny nie wyst*pi z Europejskiej Wspólnoty
Obronnej nawet wtedy, gdy Sowieci zaproponuj* wolne wybory w strefie
sowieckiej oraz ponowne zjednoczenie Niemiec"13. Natomiast 14 czerwca tego!
roku, w Augsburgu, dr Adenauer stwierdzi : „Jestem nawet zdania, i! o t r z y m
a m y o wiele dalej id*ce oferty (od Sowietów). Ale wiem, !e nie spowoduj* one
!adnych zmian pozytywnej polityki mocarstw zachodnich wobec Niemiec"14.
Jest wi c tak, jak to wyja#ni wiosn* 1962 roku w telewizji dr Dehler:
„(...) nie wp ywali#my na nic, lecz zadowalali#my si prymitywnym
antybolszewizmem, a to za ma o"15.
290
Owo nieprzejednanie w polityce wschodniej spe nia o jednak oczekiwania
papie!a Piusa XII, tak jak odpowiada mu podzia Niemiec, który — co jest
faktem znanym — wywo uje rado#" na ca ym #wiecie. Jak dalece w a#nie
podzia Niemiec wychodzi naprzeciw politycznym koncepcjom Kurii, wynika
jednoznacznie z raportu francuskiego ambasadora w Watykanie, hrabiego
Wladimira d'Ormesson, który ten dyplomata sporz*dzi dla ministra spraw
zagranicznych Roberta Schumanna po swojej rozmowie ze zmar ym w 1961
roku sekretarzem stanu, kardyna em Tardinim. Hrabia d'Ormesson podkre#li
mianowicie — 19 listopada 1948 roku — fakt, !e w Watykanie panuje
#wiadomo#" tego, jak fatalne dla Niemiec i dla pokoju by oby przywrócenie
pe nej jedno#ci tego kraju"16. Tardini stwierdzi , jak czytamy w dalszym ci*gu
raportu, !e pruska cz #" ludno#ci Niemiec to barbarzy cy. „Ci ludzie — mówi
kardyna — niczego si nie nauczyli i niczego nie zrozumieli. Ale w zachodnich
i po udniowych Niemczech, gdzie chrze#cija stwo ma wi cej wyznawców,
panuje ju! jednak inny duch. Z t y m i grupami ludno#ci, z ich #rodowiskami
chrze#cija skimi trzeba pracowa""17.
Zapocz*tkowa t prac od razu w roku 1945 katolik Konrad Adenauer,
który szuka porady u przedstawicieli wy!szego kleru, zanim w *czy si w
!ycie polityczne18. Staje si zatem ca kiem oczywiste to, !e Adenauer od
samego pocz*tku d*!y nie do kompromisu z Sowietami, lecz do stworzenia
widocznego frontu. Ju! 21 sierpnia 1945 roku pisa on do nadburmistrza
Monachium, Scharnagla: „Prosz Pana i wszystkich pozosta ych Panów, by,
zastanawiaj*c si nad sytuacj*, pami tali o tym, !e tylko zaplanowane
zespolenie wszelkich si , którym drogie s* pryncypia chrze#cija skie i
demokratyczne, mo!e nas ochroni" przed niebezpiecze stwami gro!*cymi nam
ze wschodu"19.
Ju! latem 1945 roku ostrzega wi c Konrad Adenauer przed owymi
niebezpiecze stwami, którymi nieustannie straszy Hitler, zanim — dozbrojony
— sam zaatakowa Rosj .
Arcybiskup Kolonii, kardyna Frings, który ju! 16 grudnia 1945 roku
wyrazi w wypowiedzi dla radia pragnienie, by #wiat zachodni podda si
wy *cznie wp ywowi chrze#cija stwa, a wi c oczywi#cie katolicyzmu
rzymskiego, by pierwsz* osobisto#ci* niemieck*, która upomnia a si
publicznie, 23 czerwca 1950 roku, na zjeZdzie katolików w Bonn, o
remilitaryzacj Niemiec oraz o pokój oparty na „ adzie Bo!ym"! „Opowiadanie
si za
291
nieograniczonym, absolutnym pacyfizmem — powiedzia wówczas kardyna
Frings — jest nie do pogodzenia z my#l* chrze#cija sk*. By by to !a osny
sentymentalizm i fa szywie ukierunkowany humanitaryzm, gdyby z obawy
przed cierpieniami wojennymi pozwalano na wszelkie niesprawiedliwo#ci. (...)
Widzimy wi c, i! pod ug papie!a prowadzenie wojen skierowanych przeciw
bezprawiu jest nie tylko prawem, ale równie! obowi*zkiem wszystkich pa stw!
Prawdziwy pokój mo!e opiera" si jedynie na adzie Bo!ym. Kiedykolwiek
godzi si w ów ad, narody #wiata musz* go przywróci", cho"by zbrojnie"20.
W ko cu dr Adenauer s ysza podszepty Ko#cio a katolickiego jako
sugestie wypowiadane niezbyt cicho. Jeszcze 30 grudnia 1946 roku przystawa
na to, „by#my zostali ca kowicie rozbrojeni, by nasz przemys produkuj*cy
wy *cznie na potrzeby wojenne zniszczono, by#my na d ugo zostali poddani
kontroli z dwóch stron. Powiem wi cej: s*dz , !e wi kszo#" Niemców
zaakceptowa aby mi dzynarodowoprawn* neutralizacj naszego kraju, na
podobie stwo neutralno#ci szwajcarskiej"21; jeszcze 22 listopada 1946 roku dr
Adenauer podpisa uk ad z Petersbergu, który daje wyraz niez omnej woli rz*du
federalnego, by na wszelkie sposoby przeciwdzia a" odtworzeniu si zbrojnych
— któregokolwiek rodzaju wojsk; jeszcze 4 grudnia 1949 roku dr Adenauer
mówi : „Niech opinia publiczna dowie si raz na zawsze, i! z zasady jestem
przeciwny uzbrojeniu Republiki Federalnej, a wi c tak!e odtworzeniu armii"22,
natomiast zaledwie w kilka tygodni po „pokojowej homilii" kardyna a Fringsa
zaproponowa on mocarstwom zachodnim w a#nie ponowne wyposa!enie
Niemiec w bro .
Reorganizacja armii niemieckiej zosta a zabroniona w uk adach z Ja ty,
Londynu i Poczdamu. I jeszcze na pocz*tku 1950 roku wysoki komisarz Stanów
Zjednoczonych w Niemczech stwierdzi , i! Niemcy nie powinny nigdy wi cej
dysponowa" #rodkami pozwalaj*cymi na to, !eby zagrozi" innym narodom i
zniweczy" pokój na #wiecie. „Dlatego nie b dzie ju! nigdy ani niemieckich
wojsk l*dowych, ani te! niemieckich si powietrznych"23.
Ale ju! pod koniec lat pi "dziesi*tych Bundeswehra mia a oko o stu
genera ów i admira ów. Siedemdziesi ciu jeden by o za Hitlera oficerami
sztabowymi albo s u!*cymi w Naczelnym Dowództwie Wehrmachtu.
Czterdziestu pi ciu posiada o ju! wtedy stopnie generalskie. Co najmniej
siedmiu to os*dzeni zbrodniarze
292
wojenni albo ludzie wymieniani w alianckich wykazach zbrodniarzy wojennych.
Kanclerz planowa oczywi#cie ponowne wyposa!enie Niemiec w bro ju!
wówczas, gdy na pozór opowiada si za demilitaryzacj*24. Charakterystyczny to
fakt, !e w a#nie Ko#ció rzymskokatolicki by pierwsz* instytucj* w Niemczech,
która upomnia a si publicznie o wyposa!enie w bro wojsk obserwowanych „z
satysfakcj*" ju! w czasach hitlerowskich.
Je#li nawet s owa dr. Adenauera nie zas uguj* na to, by je po o!y" na
z otej szali, to jednak pozostaje godnym uwagi fakt, i! niegdy# stwierdzi on:
„Ponowne wyposa!enie naszej armii w bro dokona si nie z przyczyn
militarnych"25. Uzupe nieniem tego wyznania jest inne, a mianowicie: !e
europejska wspólnota obronna to dla niego „kwestia #wiatopogl*dowa"26,
inaczej mówi*c, jest ona spraw* wa!n* dla chrze#cija stwa, a #ci#lej dla
rzymskiego katolicyzmu.
To, !e w a#nie Watykan pragnie ponownego wyposa!enia Niemiec w
bro , wynika i z wypowiedzi katolika, a jak!e, Straussa, federalnego ministra
obrony. Z uniesionymi r kami — opowiada minister Strauss w bo skim klubie
prasy, gdzie nazwa ponadto niemieckiego laureata Nagrody Nobla, prof. dr.
Ottona Hahna, „starym b aznem, który nie potrafi powstrzyma" ez i nie mo!e
spa", kiedy przypomina sobie Hiroszim "27 — z uniesionymi r koma b aga go
papie! kilkakrotnie o kontynuowanie „polityki bezpiecze stwa"28. Kardyna
Wendel uda si do Rott specjalnie po to, !eby udzieli" #lubu ministrowi
Straussowi, który w 1959 roku odby razem z katolickim biskupem polowym
pielgrzymk do Matki Boskiej z Lourdes.
„Chrze#cija skie prawo moralne trzeba uczyni" przewodnim dla
dzia alno#ci pa stwowej" — postuluje minister Strauss29, którego liczne dicta,
na przyk ad to, !e si a militarna naszych sojuszników wystarczy „do usuni cia
radzieckiego imperium z mapy #wiata" (tak mówi w 1956 roku)30, albo (jak
mówi ju! trzy lata pó>niej) do „kilkakrotnego unicestwienia"31 tego! imperium,
s* nie mniej znane ni! jego starania o bro atomow*. Ale nale!y je rozpatrywa"
z w a#ciwej, religijnej, perspektywy.
W tym kontek#cie b dzie chyba stosowne przypomnienie kongresu
eucharystycznego, który odby si w 1960 roku w Monachium i który
wyst powa przeciwko Rosji tak samo wyra>nie, jak trzydziesty czwarty
kongres, zorganizowany w Budapeszcie na rok przed wybuchem drugiej wojny
#wiatowej (t. II, s. 267 i nast.).
293
Ameryka ski biskup polowy, kardyna Spellman, jeden z najruchliwszych
katolików na #wiecie, przepowiedzia wówczas w Monachium, !e nadejdzie taki
czas, kiedy to obecni w adcy komunistyczni zostan* obaleni. Spellman odby
wtedy lot helikopterem wzd u! „!elaznej kurtyny" i odprawi na poligonie
Grafenwóhr uroczyst* msz pontyfikaln* „w#ród huku dzia ", przy czym nie
omieszka nazwa" !o nierzy swymi „drogimi przyjació mi"32, bo — mówi to
ju! Napoleon — nie ma ludzi, którzy rozumieliby si lepiej ni! ksi !a i
!o nierze33. Natomiast federalny minister obrony, katolik Strauss, wyzna
wówczas: „Wiemy, !e za !elazn* kurtyn* w adz posiadaj* ludzie, dla których
odpowiedzialno#" przed Bogiem nie ma !adnego znaczenia. Jeste#my po to
!o nierzami, !eby owa w adza nie mog a zosta" u!yta przeciw nam, i po to, !eby
trafi a ona z r*k ateistów na powrót do r*k chrze#cijan"34.
Rok pó>niej minister Strauss — wed ug angielskiej gazety „Tribune",
„jeden z najbardziej niebezpiecznych ludzi w Europie"35 — tak oto poucza
Amerykanów w Santa Rosa: „Druga wojna #wiatowa jeszcze si nie
sko czy a"36. A za miesi*c mówi do Niemców na temat kryzysu berli skiego co
nast puje: „Nasze planowanie: na pocz*tek kroki dyplomatyczne, potem —
kroki ekonomiczno-techniczne, na koniec — militarne"37.
Czy!by okazywa o si prawd* to, o czym pisa Sefton Delmer, a
mianowicie, „!e niektórzy niemieccy iluzjoni#ci znowu prowadz* ryzykown*
gr i czekaj* tylko na moment, !eby po raz trzeci spróbowa" szcz #cia — w
nadziei, i! tym razem przy poparciu ze strony Amerykanów i nas znajd* si w
gronie zwyci zców"38?
Sytuacja jest tym gro>niejsza, !e teraz ju! tak!e partia opozycyjna idzie na
r k rz*dowi we wszystkich istotnych kwestiach dotycz*cych polityki
zagranicznej. „Od!egnanie si czo owych polityków SPD od ich pierwotnych
celów — pisze angielski parlamentarzysta Konni Zilliacus — sprowadza si do
powtórzenia n dznej tragifarsy, któr* niemiecka socjaldemokracja odegra a po
pierwszej wojnie #wiatowej, tym razem, zwa!ywszy na dotychczasowe
wydarzenia, bez mo!liwo#ci usprawiedliwienia si rzekom* nie#wiadomo#ci*
znaczenia w asnych poczyna , socjaldemokraci zebrali bowiem pewne
pouczaj*ce dla nich do#wiadczenia"39.
Dzia alno#" polityczna papie!y jest tak ewidentna, !e przyznaj* si do niej
nawet niektóre g owy Ko#cio a, na przyk ad kanonizowany w a#nie Pius X, o
którym katolicki Herderlexikon pisze co prawda, !e stroni on od polityki, ale
który ju! w swojej pierwszej homilii, wyg oszonej 9 listopada 1903 roku,
podkre#li ,
294
i! jest „Naszym obowi*zkiem interesowa" si równie! polityk*" {curare nos
rem politicam oportere), a tymczasem taki papie!, jak Pius XII — który przez
ca e swe !ycie zajmowa si polityk* tak intensywnie, jak tylko móg — wola
o#wiadczy", i! Ko#ció Chrystusa nie miesza si do spraw na wskro#
politycznych (t. II, s. 83).
Od pocz*tku lat dwudziestych walczy Eugenio Pacelli z komunizmem, w
latach trzydziestych i pierwszych latach nast pnej dekady czyni to razem z
Hitlerem, a gdy hitlerowskie Niemcy upad y, równie! w Republice Federalnej
sta si Ko#ció katolicki „najpot !niejszym bastionem antykomunizmu"40.
Odt*d w Niemczech Zachodnich wbrew woli Watykanu nie dzia o si nic
istotnego.
Nieprzypadkowo Pius XII korzysta najch tniej z pomocy niemieckich
doradców, a mianowicie jezuitów Roberta Leibera i Wilhelma Hentricha41. Te
homilie owego papie!a, które dotyczy y kwestii spo ecznych, pisa na ogó
niemiecki jezuita Gustav Gundlach. Spowiednikiem papie!a by niemiecki
jezuita August Bea. Wp yw tych ludzi na polityk Stolicy Apostolskiej nie jest
dzisiaj wcale mniejszy.
Ju! w roku 1946 z woli Piusa XII wizytatorem apostolskim na obszar
Niemiec zosta ameryka ski biskup Joseph Muench. Dnia 4 kwietnia 1951 roku
papie! mianowa go oficjalnie nuncjuszem. Muench, którego rodzice byli
emigrantami z Austrii oraz Niemiec, nale!a
do ameryka skich
pronazistowskich kr gów klerykalnych ju! przed 1933 rokiem. Zaprzyja>niony
z nim o. Coughlin by „jednym z najaktywniejszych ameryka skich
propagatorów hitleryzmu"42. Tote! biskup Muench — nie inaczej ni! Pius XII
— zwróci si w pewnym li#cie pasterskim z 1945 roku z apelem
o „pob a!liwy stosunek" do niemieckich zbrodniarzy wojennych43. W
roku 1951 Muench zosta przez prezydenta Niemiec odznaczony Wielkim
Federalnym Krzy!em Zas ugi, pó>niej natomiast wyniós go do godno#ci
kardynalskiej papie! Jan XXIII, który jest kontynuatorem polityki Piusa XII, a
#wiadczy o tym cho"by fakt, i! — tak jak poprzedni papie! — nie uznaje on
obecnych granic na wschodzie Niemiec.
Jest to zreszt* fakt godny szczególnej uwagi i wielce wymowny. Podczas
gdy prymas Polski, kardyna Wyszy ski, ca kowicie zgodnie z intencjami
przywódcy komunistów, Gomu ki, ocenia powrót Polski na Ziemie Zachodnie
jako akt dziejowej sprawiedliwo#ci, a granic na Odrze i Nysie Yu!yckiej uzna
za ostateczn* i nienaruszaln*, podczas gdy ten kardyna mówi do wiernych
295
o tym, !e „tamci" (Niemcy) znikn li bez #ladu, a „na wyrwanej przemoc* ziemi
przodków" posia Bóg „z ot* pszenic naszych serc", podczas gdy ten kardyna
zapa a #wi tym gniewem na nieprzyjaznego Polakom Adenauera i mówi o nim
jako o tym, który z dalekiego Zachodu „miota gro>by na ziemi ojczyst*
Polaków oraz przeciw ich wolno#ci"44, Kuria po dzi# dzie podtrzymuje fikcj
dawnych granic biskupstw na Wschodzie. Diecezje te s* w „roczniku
papieskim" wci*! okre#lane jako terytoria b d*ce w posiadaniu Rzeszy
Niemieckiej. Szczególnie Pius XII o#wiadcza przy ka!dej okazji, !e chodzi w
tych przypadkach o ziemie niemieckie45. Nawet gdy zdoby si on — w 1956
roku — na mianowanie pi ciu polskich biskupów-sufraganów, rezyduj*cych w
Gda sku, Wroc awiu, Olsztynie, Opolu i Gorzowie Wielkopolskim, podkre#li
jednocze#nie, i! nie nale!y bynajmniej pojmowa" owych nominacji jako „kroku,
pierwszego kroku na drodze ku uznaniu polskiego zwierzchnictwa" nad
ziemiami niegdy# niemieckimi46.
Nikt na ca ym #wiecie nie jest mniej spragniony pokojowej koegzystencji
z komunistami ni! Watykan, który zwalcza ich najd u!ej i najzacieklej. Papie!
Pius XII nigdy nie pozostawia co do tego !adnych w*tpliwo#ci. „Bo te! po có!
rozmawia", nie znajduj*c wspólnego j zyka i jak mog oby doj#" do spotkania,
skoro drogi si rozchodz*, to znaczy, skoro jedna ze stron uporczywie neguje
istnienie warto#ci absolutnych, i dlatego «wspó istnienie» okazuje si w a#ciwie
niemo!liwe?"47 Te s owa zawar papie! w or dziu na Bo!e Narodzenie,
wyg oszonym 23 grudnia 1956 roku, a wi c jeszcze na krótko przed #mierci*
prowadzi polityk , która by a mu bliska od lat trzydziestych. Pius XII wyrzeka
na kontakty niektórych ksi !y i osób #wieckich z przedstawicielami Wschodu,
na „nieuczciwe poczynania", okre#lane jako „rozmowy" albo „spotkania".
„Chocia!by przez szacunek dla imienia chrze#cijanina, wierni nasi musz*
poniecha" takiej taktyki, bo, jak mówi aposto , nie sposób zasiada" przy stole
Pana i jednocze#nie przy stole nieprzyjació "48.
Wadnych rozmów! Wadnej mediacji! Wadnego kompromisu! Podtrzyma"
przynajmniej zimn* wojn , skoro gor*ca nie jest jeszcze mo!liwa! Sw*
wymow* pokrywa si to my#lenie mniej z Kazaniem na Górze ni! z broszur*
federalnego Ministerstwa Obrony, w której pouczy o ono podleg ych mu
oficerów, !e poj cie koegzystencji jest „obrzydliwym has em pochodz*cym z
!argonu sowieckiego"49.
296
Papie! ukaza te! perspektyw wojny, jak* Ko#ció móg by zaaprobowa".
Bo nie ulega w*tpliwo#ci — kontynuuje sw* my#l Ojciec Nwi ty — „i! w
obecnych warunkach mo!e w egzystencji tego czy innego narodu pojawi" si
taka sytuacja, gdy po fiasku wszelkich wysi ków (widzieli#my jak intensywnych
— K. D.) na rzecz zapobie!enia wojnie, t ostatni* wypad oby uzna" za
dozwolon* jako sposób skutecznej obrony, a uznaniu jej dopuszczalno#ci
musia aby towarzyszy" nadzieja na pomy#lny fina : odparcie niesprawiedliwego
ataku". Dlatego te! papie! stwierdza, „!e obywatel wyznania katolickiego nie
mo!e powo ywa" si na sumienie, odmawiaj*c s u!by wojskowej i wype nienia
obowi*zków na o!onych przez prawo"50. A wi c nie ma wolno#ci sumienia (t.
II, s. 158), jest natomiast s u!ba wojskowa, udzia w wojnie. I tak jest w
Ko#ciele od IV wieku.
Ale im ni!sza pozycja w hierarchii Ko#cio a katolickiego, tym
dobitniejszy j zyk.
Gdy w roku 1957 przyj to do zakonu nowych rycerzy Nwi tego Grobu,
mi dzy innymi dyrektora fabryki „Volkswagen", arcybiskup Paderbornu
stwierdzi , „i! podstaw* istnienia zakonu s* idea y krucjat, które nale!a oby
realizowa" w nowo!ytnej formie"51.
Tymczasem na amach zbli!onej do arcybiskupa Fryburga gazety
„Badische Volkszeitung" pisano pod koniec 1954 roku: „Wiara w pokojowe
wspó istnienie obu ustrojów musi z czasem okaza" si iluzoryczna. Chrystus
nigdy nie mówi o tym, !e przyniesie nam pokój doczesny. Jemu chodzi o — i
wyrazi to wiele razy w sposób jednoznaczny — o pokój, «którego #wiat da" nie
mo!e» i który trzeba wywalczy", przeciwstawiaj*c si z u i k amstwu «a! do
krwi». Brzmi to zapewne pi knie, gdy mówi si o pokoju i gdy próbuje si go
uzyska" drog* negocjacji. Kto jednak uwa!a #rodki dyplomatyczne za skuteczne
w stosunkach z Moskw*, ten myli si w ocenie ustroju panuj*cego na
Wschodzie"52. Celem Ko#cio a jest wojna z Rosj*.
Jeszcze mniej zakamuflowana jest ta reakcja kleru na polityk Kurii, jaka
wynika z pisma okólnego flamandzkiego zakonnika Werenfrieda van Straatena,
owego „ojczulka lubuj*cego si w s oninie", który ju! wiele lat temu
przepowiedzia zwyci stwo Matki Boskiej Fatimskiej nad moskiewskim
mocarstwem, przy czym nie omieszka wypowiedzie" takiego oto proroctwa:
„W Europie znikn* ca e narody"53. Ostatnio nawi*zuje on do Wielkiego Pi*tku:
„Wiele razy sprzysi gali si w adcy tego #wiata
297
przeciw Bogu i Jego Pomaza cowi: Herod, Beria, Kajfasz, Hitler, Pi at, Stalin,
(...) gdy dope ni a si miara ich z a, zostali zmieceni jak plewy. Ale po Pi acie
nast*pi Neron, po Stalinie — Chruszczow. Dlatego w a#nie Wielki Pi*tek si
powtarza i po tysi*ckro" pojawia si krzy! nad szafotami i komorami gazowymi
oraz nad masowymi grobami tych, których zabito strza em w ty g owy. (...) Nie,
nie nazywajcie ich marsza kami ani ekscelencjami, gdy w r kawiczkach, z
u#miechem na ustach, sk adaj* wam wizyty. W tych r kawiczkach kryj* si
szpony oprawców, a u#miechy tuszuj* zamiar masowej zag ady. Ich r ce s*
splamione krwi* Jezusa. Nazwijcie ich mordercami! Niech wasze dzieci wróc* z
rogów ulic do domów, zaryglujcie drzwi na ten czas, póki owi ludzie
przebywaj* w waszym mie#cie. Nazwijcie ich mordercami i niechaj zas ona nie
wprowadza was w b *d (.. .)"54.
Jedynie ton jest inny, ale tendencja taka sama, jak w bo!onarodzeniowym
or dziu papie!a. Ten ostatni mówi : „Po có! rozmawia" ze sob* (...)". Tu
czytamy: „(...) zaryglujcie drzwi". Tam uprawia si propagand na rzecz wojny,
tu grozi si poprzez wymown* aluzj : „(...) zostali zmieceni jak plewy".
Wszystko to bardzo dok adnie pokrywa si z sensem polityki rz*du
bo skiego. Otó! zachodnioniemiecki ekspert w sprawach obrony, Krauss, pisa ,
ju! w pocz*tkowym okresie naszej remilitaryzacji, na
amach
„Wehrwissenschaftliche Rundschau": „W Biblii zaleca si szuka" najpierw
królestwa Bo!ego, a ca a reszta zostanie nam dodana. W polityce mo!na
powiedzie": chwy"cie najpierw za bro , a ca a reszta zostanie wam dodana,
tak!e honor. Przeciwstawianie si ponownemu wyposa!eniu w bro
pozostawmy poganom; sami za# dzia ajmy, jak przysta o na chrze#cijan"55.
Stanowiska chrze#cijan i nowo!ytnych pogan zosta y tu precyzyjnie
okre#lone.
I tak jak i dzi# zajmuj* najwy!sze stanowiska dawni hitlerowscy
genera owie, którzy niegdy# byli zwolennikami nazistowskich ustaw rasowych
oraz inicjowali ob awy na Wydów i Cyganów, zagazowywanych pó>niej w
obozach zag ady, tak te! aktywizuj* si znów teologowie, którzy im ju!
wówczas s u!yli.
Katolicki duchowny, który za czasów Hitlera u o!y brewiarz dla
!o nierzy pod tytu em Chcemy s"u4yO (oczywi#cie za ko#cielnym
przyzwoleniem) i mi dzy innymi napisa : „Chrze#cija stwo uczy nas tego, i!
tylko ci, którzy stosuj* przemoc, uzyskuj* wst p do królestwa niebieskiego";
„Twoja przysi ga stanowi uroczyste
298
opowiedzenie si za Fuhrerem"; „Sw* przysi g* mówisz Panu Bogu, narodowi i
Fuhrerowi co#, co zostanie zapewne wys uchane i czego nie wolno zapomnie". I
dlatego musisz potwierdzi" przysi g swoj* serdeczn* krwi*, tak jak
przypiecz towa y j* krwi* swoich serc dwa miliony niemieckich !o nierzy
wielkiej wojny*"56 („Nazywaj* siebie chrze#cijanami — mówi Goethe — a s*
drapie!nymi wilkami w owczej skórze"); katolicki duchowny, który razem z
pewnym pastorem ewangelickim w broszurze Bo4e Narodzenie, z roku 1941,
przeistoczy biblijn* zach t ze strony anio ów: „Nie l kajcie si !" w agresywny
antykomunizm, bo napisa mi dzy innymi: „(...) wy, którzy w tym w a#nie
ko cz*cym si roku bronicie ojczyzny przed wszystkimi !ywi*cymi do niej
nienawi#" i pa aj*cymi zawi#ci*" (chodzi tu tak!e o Anglosasów), „ale przede
wszystkim przed podcz owiecze stwem i wol* niszczenia, jaka cechuje
wschodnie barbarzy stwo"; katolicki duchowny, który napisa : „«Nie l kajcie
si !» Przyst pujcie odwa!nie i z rado#ci* do swoich zada , gdy zgasn*
bo!onarodzeniowe #wiece, i b*d>cie gotowi w ka!dej chwili znowu chwyci" za
miecz, by uderzy" mocno i bezlito#nie, je#liby to okaza o si konieczne dla
ochrony naszej wielkiej Rzeszy"57 — tego pokroju cz owiek, który w taki
sposób posy a niemieckich !o nierzy na #mier" za jednego z najohydniejszych
zbrodniarzy w dziejach ludzko#ci, ubolewa dzisiaj nad tym, !e „ju! nie jest
s odko i zaszczytnie umiera" za ojczyzn "58, i to ubolewa jako katolicki
wikariusz generalny Bundeswehry —jest nim Georg Werthmann.
„Bóg z nami" — takie has o widnia o na sprz*czkach u pasów !o nierzy
niemieckich podczas I wojny #wiatowej, „Bóg z nami" — to has o widnia o te!
na sprz*czkach pasów niemieckich w czasie II wojny #wiatowej59.
Zbiór katolickich modlitw i pie#ni wojskowych, u o!ony przez biskupa
polowego w roku 1940 — za rz*dów Hitlera — g osi : „Obowi*zek obrony to
obowi*zek honorowy. (...) Stosuj si do has a: «Z Bogiem za Fuhrera, naród i
ojczyzn »'>60.
Dzisiejsza preambu a — zarazem motto — katolickiego zbioru modlitw i
pie#ni dla Bundeswehry brzmi jak nast puje: „Obowi*zek, który wype niam,
na o!y na mnie Bóg. Chc tak s u!y", by móc w ka!dej chwili bez !adnej
obawy spojrze" Bogu w oczy. (...) Wiem, !e Bóg jest stale u mego boku. Musz
si sprawdzi" jako jego bojownik. (...) Od dnia chrztu jestem
* Mowa tu o pierwszej wojnie #wiatowej (przyp. t um.).
299
!o nierzem Chrystusa — Bogu musz wi c by" bardziej pos uszny ni! ludziom.
Walcz w imi godno#ci Boga"61. Bo o Bogu nie nale!y zapomina" w czasie
!adnej wojny, jak pisa genera Adolf von Thiele62.
I podczas gdy na przyk ad najwy!si dostojnicy Ko#cio a prawos awnego
w Zwi*zku Radzieckim, patriarcha Aleksy oraz stali cz onkowie Synodu,
metropolici: Kruticy i Ko omny — Miko aj, Kijowa i Halicza — Jan, a tak!e
Leningradu i Nowogrodu — Grzegorz, upomnieli si w specjalnej deklaracji o
zakaz produkowania broni atomowej63, Ko#ció rzymskokatolicki — jest to
ostateczna konsekwencja jego polityki — wypowiada si jednoznacznie za
dopuszczalno#ci* tej broni masowej zag ady.
Wojna atomowa te4 jest dopuszczalna
Si omnes, ego non — to przecie! pierwsze i ostatnie s owa godne
chrze#cijanina, gdy wynika kwestia udzia u w inspirowanych
przez w adze przygotowaniach do tej najobrzydliwszej masowej
eksterminacji.
Teolog Gollwitzer64
S*dz , i! Bóg wyznaczy narodowi niemieckiemu szczególne
zadanie na miar tych burzliwych czasów: by" przedni* flank*
#wiata zachodniego w obliczu pot !nego nacisku ze Wschodu,
którego do#wiadcza nasz kraj.
Konrad Adenauer w czasie — jak dot d, ostatniej —
siódmej podró4y do Rzymu65
Te s owa, wypowiedziane w styczniu 1960 roku w zwi*zku z audiencj* u
papie!a i przytoczone w urz dowym biuletynie rz*du federalnego, skomentowa
trafnie by y minister spraw wewn trznych i obecnie deputowany do Bundestagu,
dr Heinemann: „Jak d ugo b dziemy si godzi" na to, by w naszym imieniu
dokonywa a si restauracja teologii ra!*co nazistowskiej?"66 Równie! angielski
parlamentarzysta Konni Zilliacus stwierdzi , !e „w uszach Anglika zabrzmia o
to tak, jak pewne wypowiedzi Hitlera"67.
Jeszcze przed wyborami do Bundestagu, które odby y si na jesieni 1957
roku, dr Adenauer jednoznacznie sprzeciwi si
300
wysuwaniu kwestii wyposa!enia Republiki Federalnej w bro nuklearn* i
potraktowa to jako „niezr czny przedwyborczy manewr socjaldemokratów",
zapewniwszy zarazem, i! je#li ten problem w ogóle nabierze wagi, to nie
wcze#niej ni! za dwa, trzy lata68. Ale ju! w sze#" miesi cy pó>niej, w marcu
1958 roku, usi owa on przeforsowa" w Bundestagu aprobat dla wyposa!enia
armii w bro j*drow*.
I od razu uzyska poparcie ze strony Ko#cio a rzymskiego.
Ju! wkrótce bowiem wi kszo#" gazet niemieckich zamie#ci a wspólne
o#wiadczenie siedmiu czo owych teologów katolickich, którego najwa!niejsz*
my#l stanowi o stwierdzenie, i! u!ycie broni atomowej „nie zawsze jest
sprzeczne z adem moralnym i nie w ka!dym przypadku jest grzeszne" —
mo!emy doda", !e grzechu nie ma, gdy ta bro godzi we wrogów Ko#cio a.
„Mamy do czynienia z uogólniaj*cym i bezkrytycznym sposobem
wypowiadania si , kiedy s yszymy, !e wszelkie tego rodzaju narz dzie walki
przedstawia si dzi# z góry jako prowadz*ce do «samozag ady ca ych narodów»
lub te! «ca ej ludzko#ci»"69. Rz*d federalny nie omieszka og osi" tej deklaracji
katolickich teologów-moralistów w swoim biuletynie z 7 maja.
Jezuicki teolog-moralista Hirschmann nie zawaha si nawet, w roku
1958, zaprezentowa" szlachetnego Franciszka z Asy!u, oddanego bez reszty
sprawie g oszenia Jezusowej Ewangelii, jako #wiadka obrony wojny atomowej.
Oto w niemieckim czasopi#mie jezuickim czytamy takie s owa Hirschmanna:
„Odwaga aprobowania ofiary wyposa!enia w bro atomow* w obliczu aktualnej
sytuacji, aprobowania mimo perspektywy #mierci milionów ludzi, mo!e okaza"
si bli!sza postawy #wi tego Franciszka i zawrze" w sobie wi cej z ducha
teologii Krzy!a, ni! my#lenie, które pochopnie po#wi ca pryncypia prawa
naturalnego na rzecz nieprzemy#lanego teologumenonu, a czyni* to dzi# bardzo
liczni ksi !a i teologowie ewangelicy"70.
Teologowie katoliccy nie mog* oczywi#cie wyznawa" innych pogl*dów
ni! papie!. Jednoznacznie powo awszy si na niego w a#nie, równie! niemieccy
biskupi uznali przy okazji wyborów do parlamentu krajowego NadreniiWestfalii w roku 1958, !e jest „nieuchronnym obowi*zkiem" stworzenie armii,
„której nie powinno zabrakn*" niczego, co niezb dne dla dzielnego, szybkiego i
zdecydowanego dzia ania w obronie ojczyzny, gdy ta staje si celem
nieusprawiedliwionej agresji"71, wynika st*d wi c tak!e
301
!*danie wyposa!enia armii w bro atomow* i usankcjonowanie tej ostatniej.
Ponadto jezuita Gundlach, profesor (i przez pewien czas rektor) papieskiej
Akademii Gregoria skiej w Rzymie, stwierdzi w lutym 1959 roku, wyci*gaj*c
wnioski z dotycz*cych wojny atomowej nauk Piusa XII: „Prowadzenie wojny
atomowej nie jest absolutnie sprzeczne z etyk*"72. Dozwolona — a jak!e! — jest
w tej jezuickiej interpretacji papieskiej doktryny wojny nawet wojna zaczepna.
Ów zakonnik — wypowiedzi jego kolegów z okresu I wojny #wiatowej ju!
poznali#my — podkre#la, i! papie! „zdaje sobie w pe ni spraw z rozmiarów
zniszcze i zna wszelkie realia"73.
Równie! Gundlach jest ich oczywi#cie #wiadomy. Cho"by #wiat mia
zgin*" w wyniku wojny nuklearnej, by oby to bez wi kszego znaczenia. „Po
pierwsze — pisze ów jezuita — mamy bowiem niezbit* pewno#" tego, i! #wiat
nie jest wieczny, a po drugie nie ponosimy odpowiedzialno#ci za koniec #wiata.
Mo!emy zatem powiedzie", !e Pan Bóg, który moc* Swojej Opatrzno#ci
sprawi , i! znale>li#my si — z Jego woli albo za w asn* spraw* — w takiej
sytuacji, !e musimy za#wiadczy" nasz* wierno#" wobec pewnego adu,
przejmuje t odpowiedzialno#""74.
Nwiat katolicki na ogó pochwali owo wy o!enie pogl*dów; na pytanie o
zgodno#" z Kazaniem na Górze odpowiedzia Gundlach: „Pa stwo musi by"
nosicielem i obro c* praworz*dno#ci — nie mo!e ono stosowa" w praktyce
wskaza zawartych w Kazaniu na Górze!"75„Ta nadzwyczaj donios a
interpretacja nauk Piusa XII — pisze na przyk ad «Herderkorrespondenz» —
zawiera w sobie potrzebne nam obja#nienie owej istotnej kwestii"76.
Ale niektórych katolików przemówienie Gundlacha jednak poruszy o77.
W a#ciwie dlaczego? Ko#ció jest wszak w a#cicielem Ewangelii, tak jak
posiada — przytaczamy tu wypowied> Franza J. Bautza — latyfundia, dzie a
sztuki, wojska, banknoty78. Ju! doctor Ecclesiae Augustyn pisa , polemizuj*c z
manichejczykiem Faustusem: „Co wysuwa si jako argument przeciw wojnie?
To, !e gin* ludzie, którzy tak czy inaczej musz* kiedy# umrze"?" W swojej
wyk adni nauki Piusa XII o wojnie atomowej i w swym moralno-teologicznym
placet dla globalnej eksterminacji Gundlach nawi*za przecie! do owych
cynicznych s ów Augustyna.
Jak intensywne s* dzi# po stronie katolickiej przygotowania do zag ady
ludzko#ci, ukazuje ksi*!ka Totaler Untergang? (Ca"kowite wyniszczenie?),
wydana przez znan* od dawna
302
katolick* oficyn , która w prospekcie reklamowym tak oto przedstawia tre#"
owego dzie a: „Z sumienno#ci* i konsekwencj*, które s* tyle! przera!aj*ce, co
pocieszaj*ce, wykazuje autor w swoim nadzwyczaj spójnym wywodzie, i!
ca kowite wyniszczenie» ludzko#ci za spraw* r*k ludzkich, to znaczy #rodkami
eksterminacji, jakimi cz owiek dysponuje, jest czym# prawdopodobnym, czym#,
czego trzeba si spodziewa" w niedalekiej przysz o#ci (...)"79.
Moralno&O Ko&cio"a
Istotnie: skoro nie by y z e i niemoralne ani pierwsza wojna #wiatowa z
dziesi cioma milionami ofiar #miertelnych, ani druga, w czasie której straci o
!ycie pi "dziesi*t pi " milionów — a Ko#cio y chrze#cija skie nawo ywa y
przecie! zewsz*d (tak!e z otoczenia komunistycznego) i niezmordowanie do
prowadzenia tych wojen — to dlaczego mia aby by" z a i niemoralna wojna ze
stu albo pi ciuset milionami, albo i wi ksz* liczb* ofiar?
Niemoralnym w rozumieniu Ko#cio a katolickiego nie jest nic, co dzieje
si w jego interesie. Biskup Trewiru, Bornewasser, który w 1933 roku „z
podniesion* wysoko g ow* i mocnym krokiem" wkroczy do hitlerowskiego
pa stwa, by s u!y" mu „ze wszystkich si cia a i duszy", równie! podczas
wywo anej przez Hitlera wojny nak ania wiernych do po#wi cenia wszystkich
„si wewn trznych i zewn trznych"80. To by o w oczach biskupa Trewiru
niew*tpliwie moralne. Ale gdy gazeta „Trierische Landeszeitung" w roku 1962
zamie#ci a fotos aktorki Claudii Cardinale, jej du!y dekolt zosta
wyretuszowany a! po szyj 81.
Taka jest moralno#" Ko#cio a katolickiego.
Z wy#wietlanego w 1962 roku w Republice Federalnej filmu Viridiana w
re!yserii Bu uela jaki# „nieznany cenzor" wyci* szereg scen, mi dzy innymi t ,
w której dojarz chce wcisn*" Viridianie do r ki krowie wymi , bo zawiera a si
tam pono" „aluzja do membrum virile", cz onka m skiego. Tak* interpretacj i
takie usprawiedliwienie ocenzurowania zawdzi czamy !yj*cemu w
dobrowolnym celibacie zakonnikowi, o. Anselmowi Hertzowi z klasztoru w
Walburgu82. W tym!e wa burskim klasztorze, który dzi# wywiera istotny wp yw
na niemieck* polityk (równie! by y hitlerowski specjalista od spraw rasowych,
dr Globke, trafi z walburskiego klasztoru do sekretariatu kanclerza
federalnego),
303
mieszka o. Welty, nie tylko nale!*cy do grona osiemnastu uczestników
konferencji, na której — 17 czerwca 1945 roku w Kolonii — powsta a nowa
partia chrze#cija ska, ale równie! nale!*cy do owej grupy siedmiu teologów
katolickich uznaj*cych u!ycie broni atomowej za dozwolone.
Taka jest moralno#" Ko#cio a katolickiego.
Gdy Pius XII zwróci si , w listopadzie 1939 roku, osobistym pismem do
hierarchii Ko#cio a katolickiego USA, to dopatrzy si przyczyn „dzisiejszego
z a" w tym, i! ludzie „zapomnieli o Bogu". A tymczasem on sam — co
zrozumia e — zapomnia umie#ci" w tym kontek#cie wzmiank o faszyzmie i
narodowym socjalizmie, który nieco wcze#niej uwik a #wiat w straszliw*
wojn . Do zjawisk gorsz*cych zaliczy papie! natomiast rozwody i
„ekstrawaganck* mod "83.
Taka jest moralno#" Ko#cio a katolickiego.
Za zrzuceniem bomb atomowych na Hiroszim i Nagasaki, jak te! za
skonstruowaniem bomby wodorowej opowiadali si w ameryka skich elitach
w adzy nabo!ni chrze#cijanie, ewangelicy i katolicy84. I 5 sierpnia 1945 roku,
przed wystartowaniem z wyspy Tinian na Po udniowym Pacyfiku
ameryka skiego samolotu, z którego zrzucono bomb na Hiroszim , pewien
chrze#cija ski duchowny odmówi modlitw o bezpieczny powrót za ogi
bombowca. „Wszechmog*cy Ojcze, który wys uchujesz modlitw tych, co Ci
kochaj*, prosimy Ci , by# mia w swej opiece tych, którzy o#mielaj* si wznie#"
na wy!yny Twego nieba i dalej prowadzi" walk z naszymi nieprzyjació mi. (...)
Pok adaj*c w Tobie ufno#", b dziemy szli nadal drog*, na któr* weszli#my (..
.)"85.
O godzinie 830 dnia 6 sierpnia 1945 roku bomba wybuch a 60 metrów nad
szpitalem Szima, wytwarzaj*c temperatur 50 milionów stopni powy!ej zera.
Rezultat by nast puj*cy86:
Liczba mieszka ców w dniu katastrofy:
250 000
Liczba stacjonuj*cych !o nierzy
oraz osób przebywaj*cych czasowo:
150 000
________________
400000
Ofiary #miertelne ( *cznie z osobami,
które zmar y do roku 1950):
282000
Wed ug najni!szych szacunków:
170 000
304
Pragn*c pozyska" dla siebie przychylno#" rz*du ameryka skiego,
Watykan nigdy nie pot pi atomowego ataku na Japoni ani te! u!ycia bomby
bakteriologicznej87.
W Watykanie s* jednak!e ludzie, którzy nie !ywi* z udze co do
przyja>ni mi dzy Ameryk* a Stolic* Apostolsk*. „Gdyby zwyci ska wojna
pozwoli a Amerykanom — powiedzia w rozmowie z Alighiero Tondim
monsignore Fallani z watyka skiego Sekretariatu Stanu — sta" si panami
#wiata, a przede wszystkim W och, którymi to s* w istocie ju! teraz, to sytuacja
ekonomiczna Watykanu i Ko#cio a katolickiego by aby bardzo niepewna i
ci !ka. Teraz Ameryka dostarcza nam tyle dolarów, ile zechcemy, bo potrzebuje
nas jako pot gi politycznej. Ale jutro przej liby wszystko protestanci". „A jak
my b dziemy wówczas dzia a"?" — spyta em. „Poszukamy kogo#, kto
wyst*pi by przeciw Ameryce" — odpar Fallani — tak jak dzisiaj zabiegamy o
pomoc ze strony Ameryki, !eby zwalczy" komunizm"88.
„Pok adaj*c w Tobie ufno#", b dziemy szli nadal drog*, na któr*
weszli#my (...)"
Dnia 17 lutego 1600 roku wi ziony przedtem przez wiele lat Giordano
Bruno wszed na stos u o!ony na rzymskim Campo di Fiori. Ten uznany za
heretyka dominikanin nie wyrzek si swych pogl*dów i nie zdradzi swego bólu
!adnym okrzykiem czy j kiem. Gdy w ostatniej chwili poprzez dym i ogie
przybli!ono do jego ust krzy!, Bruno odwróci ode pe en pogardy wzrok i
umar .
305
Glosa uzupe niaj7ca
W tym miejscu trzeba by przypatrze" si dok adnie zjawisku, które sta o
si
typowe dla !ycia umys owego czasów nowo!ytnych, reakcjom
rozpoznawalnym, chocia! podówczas niezbyt wyra>nie, ju! w staro!ytno#ci u
wykszta conych przeciwników chrystianizmu, takich jak Celsus czy Porfiriusz:
niejednokrotnie nadzwyczajnemu wr cz szacunkowi wielu wybitnych poetów,
my#licieli oraz teologów dla Jezusa oraz ich nie mniejszej pogardzie dla
Ko#cio a i chrze#cija stwa ko#cielnego, postawie Wielanda, Herdera, Hebbla,
Kanta, Schleiermachera, Nietzschego, Dostojewskiego i innych. Ale gwoli
utrzymania obj to#ci i ceny tej ksi*!ki w rozs*dnych granicach
zrezygnowali#my z odpowiednich tekstów, jak te! z wielu innych tematów i z
przytaczania w oryginale (w przypisach) najwa!niejszych cytatów z dzie
staro!ytnych. Ko cz*c t ksi*!k , pragniemy jedynie wskaza" na Goethego —
nie tylko z tej racji, !e autor, który cz sto cytowa Geothego, móg by zosta"
pos*dzony o jednostronny dobór (o to b dzie si autora oskar!a" tak czy
inaczej), lecz równie! dlatego, !e jeszcze dzi# twórczo#" Goethego bywa cz sto
prezentowana jako stosunkowo bliska duchowi chrze#cija stwa.
Goethe wobec chrystianizmu
I za m odu, i w wieku podesz ym pot pia on — zawsze tak samo
radykalnie — ca * histori chrze#cija stwa.
Teolog Peter Meinhold1
Goethe pozna dog bnie zasadnicze my#li Biblii, a ponadto
chrze#cija stwo wywar o niema y wp yw na jego twórczo#". On sam jednak
znajduje si poza wszelk* tradycj* ko#cieln*2 i wk ada w usta swego bohatera,
wiejskiego ksi dza, s owa o tym, „i! nauka Chrystusa nigdzie nie by a bardziej
t umiona ni! w chrze#cija skim Ko#ciele"3, co oznacza, !e w uj ciu Goethego
chrystianizm ko#cielny jest antychrze#cija ski4. Bo te! we fragmencie o Wydzie
Wiecznym Tu aczu pisze on, i! kto nadu!ywa s ów o krzy!u, imienia
chrze#cijanina, ten o Jezusie i Jego krzy!u zapomina.
306
Jako m !czyzna trzydziesto- i czterdziestoletni, Goethe wypowiada si
co prawda negatywnie równie! o Jezusie5, ale pó>niej w niema ym stopniu
zmieni sw* opini o nim. Otó! jeszcze na rok przed #mierci* stwierdzi on, i!
Jezus wierzy w takiego Boga, „któremu przypisa wszystkie te cechy istoty
doskona ej, jakie dostrzega u siebie. Jezusowy Bóg sta si obrazem pi knego
wn trza samego Jezusa, istot* pe n* dobroci i mi o#ci, jak On sam, i zas uguj*c*
niew*tpliwie na to, by dobrzy ludzie po#wi cali mu si z ca * ufno#ci* i by
przyjmowali ide Boga jako to, co w najwspanialszy sposób *czy z niebem"6.
Natomiast do chrystianizmu ko#cielnego, zw aszcza katolickiego, odnosi
si Goethe przez ca e !ycie równie negatywnie.
Ju! podczas podró!y w oskiej, która dostarczy a nowej po!ywki jego
m odzie czemu przekonaniu o ca kowitej degeneracji chrystianizmu i której
reminiscencje pozosta y !ywotne jeszcze w podesz ym wieku7, okre#la Goethe
katolicki Rzym jako „Babel" i „matk tylu oszustw i pomy ek"8. Po#wi cenie
#wiec, obserwowane przez chwil w Kaplicy Syksty skiej, nazywa on
„czarodziejsk* sztuczk*"9. Porównuje kult ko#cielny z teatrem i karnawa em,
mówi jednocze#nie o ceremoniach i operze, o procesjach i balecie10. Stwierdza:
„Karnawa trzeba zobaczy", cho" nie sprawia on przyjemno#ci; tak samo jest z
popisami ksi !y"11. Szydzi: „Nie jestem zbudowany ani teatrem, ani obrz dami
ko#cielnymi: komedianci zadaj* sobie wiele trudu, !eby wywo a" uciech ,
klecha za# czyni to, by nak oni" do religijnego skupienia", a „najlepszym
komediantem w Rzymie" jest, jego zdaniem, papie!12. Goethe pisze:
„Architektura weneckiego ko#cio a Nwi tego Marka dorównuje w swej g upocie
wszystkiemu, czego uczono i dopuszczano si pewno w jego murach. Wszystkie
te zabiegi o nadanie znaczenia k amstwu wydaj* mi si !a osne, a popisy, które
imponuj* dzieciom i ludziom !*dnym wra!e zmys owych, zdaj* mi si —
tak!e wówczas, gdy zastanawiam si nad nimi jako twórca, poeta — niesmaczne
i ma o wa!ne"13.
Sze#"dziesi ciopi cioletni Goethe takimi oto rymami komentuje przej#cie
Zachariasa Wernera na katolicyzm:
Do Rzymu gna go grzeszny obyczaj, Do tej babilo skiej ladacznicy...
Wszak papie!, co antychrysta ma natur , Jest gorszy ni! Francuz i gorszy ni!
Turek14.
307
„Babilon", kryptonim poga skiego Rzymu w Apokalipsie15, to nazwa, której
Goethe u!ywa te! cz sto — wzorem #rodowisk pietystycznych — w odniesieniu
do Ko#cio a katolickiego, na przyk ad we fragmencie o Wydzie Wiecznym
Tu aczu:
Biada Babilo czykom!
Panie, zechciej sprawi",
By ich ogie piekielny strawi .
Jeszcze jako cz owiek siedemdziesi ciopi cioletni, nazywa Goethe religi
katolick* „nauk* wypaczon* przez klechów"16. (Schiller mówi o „szale stwie",
które „ogarn o ca y #wiat"17.)
Postawa Goethego wobec protestantyzmu nie jest a! tak negatywna, ale
wyra>nej ró!nicy te! tu nie wida". Ju! jako m ody cz owiek wyznaje Goethe, !e
dlatego nie chodzi do ko#cio a i nie przyst puje do komunii, bo „nie do#"" jest
„k amc*", !eby to czyni"18. Mimo !e pó>niej odnosi si on nieco !yczliwiej do
reformacji, to przecie! jeszcze w roku 1817 protestantyzm wydaje mu si
„zepsutym twarogiem, który codziennie obci*!a nam !o *dki"19. I jeszcze na
kilka lat przed #mierci* stwierdza, !e !aden z jego wierszy nie móg by „znale>"
si w lutera skim #piewniku"20.
W ogóle nie do przyj cia, wr cz odra!aj*cy, wydawa si Goethemu rdze
wiary ko#cielnej, chrystologia, nauka o grzechu pierworodnym i nauka o
zbawieniu oraz wiara w bosko#" Jezusa21 — a wi c dogmaty, których sam Jezus
nie propagowa .
W Epigramatach weneckich Goethe pisze:
Wiele potrafi znie#". Wi kszo#" rzeczy uci*!liwych
Znosz cierpliwie, jak mi ka!e Bóg.
Ale s* cztery rzeczy, które mier!* mnie
Niczym jad i w !e: dym tytoniu, pluskwy, szczypiorek i krzy!.
W Dywanie Zachodu i Wschodu nazywa on noszenie krzy!a jako ozdoby
„ca kiem nowomodnym g upstwem" i wo a:
Chcesz mi da" za Boga
Wa osn* scen uwiecznion* na drewnie!
Natomiast jeszcze w roku 1824 wypowiada si o ukrzy!owaniu tak oto:
„Klechom uda o si wyci*gn*" tyle korzy#ci z tego naj!a o#niejszego
wydarzenia"22.
308
O krzy!u, symbolu zbawienia dla chrze#cijan, pisze Goethe jeszcze na rok
przed #mierci*: „Waden rozs*dny cz owiek nie powinien trudzi" si ani
wykopywaniem, ani stawianiem n dznego m cze skiego drewna,
najobrzydliwszego pod s o cem. Tego dokona a bigoteryjna cesarzowa-matka;
dla nas pój#cie w jej #lady by oby wstydem"23. Istnieje tak!e kilka wypowiedzi
Goethego, które #wiadcz* o tolerancji dla wizerunków Ukrzy!owanego. Ale s*
one — co przyznaje pewien teolog — „rzadsze i mniej istotne ni! wypowiedzi
przeciwne w swej wymowie"24.
Jeszcze na kilka dni przed #mierci*, 11 marca 1832 roku, znalaz Goethe
— w trakcie rozmowy z Eckermannem — „wiele g upstw w statutach Ko#cio a"
i powiedzia , i! Ko#ció nie boi si niczego tak bardzo, jak o#wiecenia
pospólstwa. „Chce on rz*dzi", a do tego potrzeba mu ograniczonych w swym
my#leniu mas, które b d* si korzy" i pozwol* nad sob* panowa"".
Nie by o wi c „ukrytego chrze#cija stwa" ani te! zbli!enia do
chrystianizmu „w latach dojrza o#ci" Goethego25. Teolog Peter Meinhold
niedawno obszernie wykaza , i! pogl*d Goethego na dzieje Ko#cio a, które
zg bia w pó>niejszym wieku bardzo gorliwie, pozostaj*c pod ró!nymi
wp ywami, w gruncie rzeczy nie zmieni si nigdy i sprowadza si do totalnego
pot pienia ca ej historii chrze#cija stwa26. Sam Goethe formu uje to
niedwuznacznie:
Nie s*d>cie, !e pisz dyrdyma y; Poszukajcie innej postaci! Ko#cio a
histori ca * Jako b dy i przemoc poznacie27.
A kiedy indziej pisze:
Niemcy mog* tym si chlubi", We chrze#cija stwa nie chcieli polubi",
Póki bezwzgl dny miecz króla Karola Szlachetnych Sasów nie zniewoli 28.
Sam Goethe mówi niejeden raz o sobie, !e jest „poganinem", „starym
poganinem", „w znacznej mierze poganinem", „stanowczo nie chrze#cijaninem",
cz owiekiem, który „mocno, coraz mocniej" trzyma si „ateistycznego kultu
Boga", który czyta Homera „jako brewiarz" i w ogóle uwa!a dzie a poga skich
309
poetów Grecji za „pierwotne ksi gi kanoniczne"29, a w Biblii nie dostrzega
niczego, co by oby wyj*tkowe. „Dla Ciebie — pisze Goethe do Lavatera — nie
ma pi kniejszej ksi gi nad Ewangeli , ja znajduj tysi*c r kopisów stworzonych
przez ludzi dawnych i nowych, którzy dost*pili aski Bo!ej, czym# równie
pi knym, a prócz tego u!ytecznym i niezb dnym dla ludzko#ci"30. O swoim
synu Augu#cie, który te! unika ko#cio a, wypowiada si Goethe z ojcowsk*
rado#ci*: „Zdaje si , !e odziedziczy po mnie t niew*tpliw*, zdecydowan*
poga sko#""31.
I po stronie ko#cielnej zaczyna ten i ów rozumie", jak trudno by oby
uzna" Goethego za chrze#cijanina. Tote! pewien katolik daje wyraz nadziei, !e
Bóg w swej wszechmocy, m*dro#ci i dobroci zatroszczy si przynajmniej o to,
by równie! Goethe trafi „do Niego, do niebia skiego królestwa"32.
310
Pos owie
Syn pastora protestanckiego, konwertyta dzi ki staraniom !ony, która
pó>niej oddali a si od Ko#cio a katolickiego, podczas gdy on nie chcia
ponownie odst*pi" od wiary, powiedzia mi niedawno: „Na wszystko mo!emy
patrze" i tak, i tak". Owszem, mo!emy. Ale mo!emy te! czyta" teksty >ród owe
i porównywa" argumenty dwóch stron.
Do tego zach cam.
Po pierwsze, do studiowania pi#miennictwa wczesnochrze#cija skiego,
zw aszcza Biblii, której lektury Ko#ció — cho" si tego dzisiaj wypiera —
nieprzypadkowo przez wiele stuleci zabrania , podczas gdy na przyk ad
Nietzsche napisa o ewangeliach, i! przy czytaniu ich nie sposób przesadzi" z
ostro!nym podej#ciem do nich.
Nast pnie nale!a oby zg bia" literatur sekundarn*, a mianowicie prace
teologów — zarówno krytyków historii chrze#cija stwa, jak te! teologów
przywi*zanych do tradycji katolickich albo protestanckich. Nie nak aniam wi c
bynajmniej do studiowania pism antychrze#cija skich. Wystarczy, !e czytelnik,
który nie ma zaufania do mojej prezentacji tematu, we>mie do r ki po jednej, po
dwie ksi*!ki autorstwa chrze#cija skich teologów, którzy s* krytycznie
nastawieni do historii tego wyznania, a nale!* do nich: Rudolf Bultmann, Martin
Dibelius, Martin Werner, Carl Schneider, Hans Conzelmann czy Fritz Buri; ich
prace trzeba by porówna" ze znacznie wi ksz* ilo#ci* dzie konserwatywnych
teologów i historiografów Ko#cio a. Szczególnie gor*co zach cam do lektury
dzie katolickich, ale w a#nie nale!a oby je porówna" z kilkoma przynajmniej
dzie ami antagonistów tamtych autorów konserwatywnych. Nie ma lepszego
sposobu na poznanie prawdy historycznej ni! taka konfrontacja.
O ile mi wiadomo, !adne stowarzyszenie wolnomy#licieli czy ateistów nie
zabrania swoim cz onkom czytania dzie katolickich albo protestanckich. Ale
dlaczego zakazuje pewnych lektur Ko#ció katolicki? Dlaczego pojawi si
indeks? Dlaczego wymuszano przysi g antymodernistyczn*? Dlaczego Ko#ció
narzuci zasad wydawania zezwole na druk? Czy!by wierni i teologowie tego
Ko#cio a byli pod wzgl dem duchowym mniej zamkni ci
311
ni! przeciwnicy katolicyzmu? Nie, dzieje, logika i etos a! nazbyt jednoznacznie
dezawuuj* nauk i praktyk Ko#cio a, dlatego te! musi on ba" si o#wiecenia
ludzi i musi zabrania" lektury dzie krytycznych, podczas gdy przeciwnicy
Ko#cio a mog* sobie nawet pozwoli" na to, !eby zach ca" do studiowania
pi#miennictwa ko#cielnego. Jest to ró!nica, któr* na zako czenie polecam
czytelnikowi jako przedmiot jego w asnych refleksji.
Przypisy
Ksi ga Czwarta
Rozdzia 47
1. Schneider, Geistesgeschichte, II. s. 297.
2. Schleiermacher, Reden iiber die Reli-gion, IV, s. 132.
3. Zosim. 2, 8, 2. 9, 2.
4. Lacf. mort pers. 44, 11.
5. Tam e 44, 5-6. Euseb. vita Const. 1, 28. Na ten temat: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III,
s. 62. Buonaiuti, I, s. 197. Schoenbeck, s. 26-27.
6. Schoenbeck, s. 5 i nast.; 22-23; 69-70. Schwartz, Kaiser Constantin, s. 60. Na temat ówczesnej
polityki religijnej Kon-stantyna: H. P. EOrange, s. 177 i nast.
7. Lact. mort. pers. 48, 2; Euseb. h. e. 10,5; tzw. mediola6ski edykt o tolerancji.
8. Por.: Vogt, Constantin der Grosse, s. 187. Honn, s. 119. Schoenbeck, s. 39; 49.
9. Tak w: Kraft, s. 67.
10. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 559.
11. Buonaiuti, s. 251.
12. Schwartz, Kaiser Constantin, s. 130-131.
13. Na temat yczliwej wobec chrze9cijan postawie Konstancjusza: Kraft, s. 2 i nast.
14. Na temat dalszych wywodów por. zw:aszcza: Honn, s. 144-145.
15. Rostovtzeff, II, s. 217.
16. Vogt, Constantin der Grosse, s. 234.
17. Honn, s. 126-127.
18. Rostovtzeff, II, s. 236. Por. tak e oba motta (przyp. 15 i 16). Ponadto: Honn, s. 136-137.
Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 131.
Rozdzia 48
1. Goethe do Eckermanna 4 stycznia 1824 roku.
2. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 242.
3. Cyt. wg: Seeck, Entwicklungsgeschichte, s. 306. Por. tak e: Harnack, Dogmenge-schichte, s. 54.
4. Por.: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 401 i nast.
5. Martial 5, 24.
6. Kirfel, s. 11 i nast.;38 i nast.; 99 i nast.; 147 i nast. Por. tak e s. 184-185.
7. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 403. Por. tak e: Wechssler, s. 43, a ponadto: H. Usener w:
„Rheinisches Museum fur Philologie" 1903, nr 1, s. 161.
8. Do Kórnera, 25 grudnia 1788 roku.
9. Por: KsiEga Enocha 6, 2.
10. Por.: FIp 2, 9 i nast.; 1 Kor 15, 28. Na ten temat: Werner, Die Entstehung, s. 302 i nast. Bousset,
Kyrios Christos, s. 150 i nast. Klausner, Von Jesus zu Paulus, s. 435-436.
11. 2 Kor 1, 3; 1 Kor 11, 3.
12. Bousset, Kyrios Christos, s. 150.
13. J 14, 28.
14. Por. Basil. ep. 8, 5 i nast.
15. Just. apol. 1,13. Por. tak e Tryph. 56, 4; 56, 11.
16. Athan. c. Arian 3, 42; Epiph. haer. 69, 44, 1.
17. Iren. adv. haer. 2, 28, 8.
18. Tert. adv. Herm. 3: adv. Prwc 5. Por. tak e 3; 9-10. Ponadto Tert. adv. Marc. 2,27.
19. Orig. Cels. 8,15. Dalsze wskazówki Hród:owe w: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 351, przyp. 2.
Por. tak e: Seeberg, I, s. 512-513. Werner, Die Entstehung, s. 521-522.
20. Orig. orat. 15, 1.
21. Bousset, Kyrios Christos, s. 233.
22. Por. odno9nie do cytowanych w:a9nie fragmentów Tertuliana: Tert. adv. Herm. 3 oraz Tert. adv.
Prwc 5. Ariusz w: Athan. ep. ad episc. Aeg. et Lib. 12.
23. Por. Athan. c. Arian. 3, 15-16.
24. Ehrhard, Kirche der Mdrtyrer, s. 296 i nast. Viller/Rahner, s. 74.
25. Weinel w: Heinecke, s. 330.
26. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 117, przyp. 1.
27. Wesendonck, s. 70 i nast.
28. Ackermann, Entstellung und Klarung, s. 73 z odniesieniem do R. B. Hoyle'a.
29. 2 Kor 3, 17.
30. Flp 1,19; Gal 4,6; Rz 8,9-11; 8,15-17; 2 Kor 3, 17-18.
31. J 3, 8; Mk 9, 20; Mt 27, 50.
32. 1 P 3, 19; 1 Kor 2, 11; Rz 8, 9.
33. 1 Tm 5, 21; Lk 9, 26; Ap 1, 1-2. Por. tak e Mk 8, 38; 1 Tm 5, 21; 1 Tes 3, 13; Ap 3, 5; 14, 10. Na
temat Mydów: KsiEga Enocha 39, 5 i nast.; 61, 8 i nast.
34. Ap 1, 4-5.
35. Just. apol. 1, 6.
36. 1 J 5, 7-8. Na temat: Jiilicher, s. 589.
37. Liczne wskazówki Hród:owe w: Werner, Die Entstehung, s. 337, przyp. 81-82; s. 338, przyp. 84-85.
Ev. Hebr. 2. Herm. vis. 1, 2, 4; 3, 8, 9; 3, 13, 2; Herm sim. 9, 14, 3. Por. tak e identyfikacjE Para-kleta i Paw:a u
Oiygenesa: Orig. hom. 25 in Lc. z odniesieniem do J 14,16-17.
38. Orig. Cels. 5, 11; Ciem. Al. stront. 7, 4, 38, 4.
39. Orig. Cels. 8, 12; Tert. adv. Prax. 24. Por. tak e: Harnack, Mission und Aus-breitung, I, s. 117,
przyp. 1.
40. Hilar. Pictav. lib. ad. Constantinum 2, 5.
41. W: Athan. ep. 1 ad Semp. 15.
42. Athan. ep. ad Serap. 2. J 14, 11.
43. Cyt. w: Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 66.
44. Bas. hex. 6; hom. 2 oraz 9; hom. 6.
45. Greg. Nyssa cat. 4, 1.
46. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 580.
Rozdzia 49
1. Buri, Christentum und Kultur, s. 131.
2. Wemer, Die Entstehung, s. 635. Odno9nie do wiary w to, e Chrystus jest istotN anielskN
podporzNdkowanN Ojcu, rozpowszechnionej w IV wieku, por.: Werner, Die Entstehung, s. 302 i nast.
3. W: Athan. de synod 16.
4. Ps. Tert. adv. omn. haer. 8.
5. Harnack, Sprawozdanie z konferencji Pruskiej Akademii Nauk (wydzia: filolog.-hist.), 1923, s. 51
i nast. Ten e, Dogmengeschkhte, s. 156 i nast, a zw:aszcza s. 161 i nast.
6. Hippol. ref. 9, 11, 1. Por. tak e 9, 12.
7. Harnack, Dogmengeschichte, s. 159.
8. Nigg, Buch derKetzer, s. 139.
9. Epiph. haer. 68, 4; 69, 2. Na ten temat: Iietzmann, Geschichte der alten Kirche, s. 93 i nast. Harnack,
Dogmengeschichte, s. 211 i nast.
10. PhUostr. 2, 2.
11. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 601.
12. Philostr. 1, 3.
13. Tak w: E. Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, s. 301. Por. tak e: Haller, Das Papsttum, I, s.
50.
14. Mt 12,28; Mk 13,32; Mt 26,41; 28,18; Lk 2,52; 18, 19; J 11, 34; 14, 28; 17, 3; Dz 2, 36; 1 Kor 1,
24; 15, 28; Koi 1, 15; Flp 2, 6-7; Hbr 1, 4; 3, 2; J 12, 27; 13, 21; Mt 26, 39; 27, 46 itd. Harnack,
Dogmengeschichte, s. 216.
15. Na temat wyraHnego podporzNdkowania w ewangelii Lukasza, w której nie ma te mowy o
preegzystencji Jezusa: Conzelmann, Die Mitte der Zeit, s. 146 i nast. Por. tak e: Werner, Die Entstehung, s. 371 i
nast. oraz powo:anie siE Ariusza na tradycjE, zrelacjonowane przez Atanazego: Athan. c Arian. 1, 5.
16. Aleksander z Aleksandrii, Sermo de anima 7. Athan de synod. 16.
17. Teodoret 1, 4, 3; na ten temat: E. Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, s. 133, przyp. 1. Ten e,
Kaiser Con-stantin, s. 123.
18. Euseb. vita Const. 2, 61, 5. Liet-zmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 99-100.
Schwartz, Kaiser Constantin, s. 122-123.
19. Ehrhard, Die Kirche derMartyrer, s. 308.
20. Tak w: Daniel-Rops, Die Kirche, s. 607.
21. Schneider, Geistesgeschichte, I s. 400.
22. Euseb. vita Const. 2, 64 i nast.
23. Kraft, s. 96-97.
24. Wydanie Akademii Berli6skiej, wyd. H. G. Opitz, t. 3, Urkunden zur Geschichte des arianischen
Streites, 18, 7. Cyt. wg: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 102.
Rozdzia 50
1. Schwartz, Kaiser Constantin, s. 141.
2. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 612. Na temat liczby zgromadzonych: Seeck, Untersuchungen zur
Geschichte des Nicdnischen Konzils, s. 60-61.
3: Socr. h. e. 1, 8.
4. Heussi, Kompendium, s. 120.
5. Jedin, s. 144.
6. Kraft, s. 100.
7. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 348.
8. Tak w: H. Miiller, Kirchengeschichte, I, s. 383.
9. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 350.
10. Schwartz, Zur Geschichte des Athana-sius, s. 182.
11. Werner, Die Entstehung, s. 591 i nast. z wieloma wskazówkami Hród:owymi. Ten e,
Derprotestantische Weg, I, s. 182. Ponadto: Harnack, Dogmengeschichte, s. 76.
12. Werner, Die Entstehung, s. 598 i nast.
13. Haller, Das Papsttum, I, s. 50. Por. tak e s. 57.
14. List Konstantyna (18, 8) w: Kraft, s. 218-219. Na temat lawirowania Ko, 9cio:a miEdzy rygorystycznym monote-J izmem w wydaniu sabelia6skim a poli-| teizmem gnostyków:
Werner, Die Ent-i stehung, s. 591 i nast.
15. Voigt, s. 98.
16. Athan hist. Arian. c. 33.
17. Por.: Voigt, s. 44 i nast. Heiler, Altkir-chliche Autonomie, s. 223-224.
18. Por.: Heiler, Alttarchliche Autonomie, s. 54-55.
19. Por. tam e, s. 54-55; 84.
20. Tak w: Voigt, s. 73. Por. tak e s. 98.
21. Opt. de schism. Donat. 3, 3.
22. Euseb. vita Const. 4, 24.
23. Voigt, s. 99-100.
24. Leo ep. 162 oraz 165. Na temat: Voigt, s. 76 i nast., a zw:aszcza s. 80-81.
Rozdzia 51
1. Schneemelcher, Zur Chronologie des arianischen Streites, s. 393 z powo:aniem siE na H. G. Opitza.
2. Lietzmann, Geschichte der alten Kir-che, III, s. 220 i nast. Por. np.: Athan. c. gent. 45. Na temat
póHniejszego udzia:u Atanazego w sporze dogmatycznym por. tak e: Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius
w: Gesammelte Schriften, t. 3, s. 246, przyp. 1.
3. Athan c. Arian. 1, 53; 2,17; 2, 32; 2, 39; 2, 43; 3, 2; 3, 16; 3, 28; 3, 50; 3, 67;
I, 1. De decretis synodi Nicaenae 21 (tu cytat); 27; 29. Ep. adAdelphium 8.
4. Cyt. w: Daniel-Rops, Die Kirche, s. 626.
5. Heiler, Urkirche und Ostkirche, s. 158.
6. Por.: Scheidweiler, s. 87 i nast.
7. Athan. c. Arian. 1, 1.
8. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 38 i nast.
9. Socr. 1, 38, 7.
10. Athan. ep. ad Serapion de morteAriL Na ten temat: Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 33 i
nast.
11. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 621.
12. Por.: Grisar, III, s. 851 i nast. Tam tak e liczne potwierdzenia dalszych cytatów.
13. Tam e, s. 854-855.
14. Tam e, s. 853.
15. Bates, s. 687.
16. Flp 3,19.
17. Athan. de decr. Nic. synodi 40. Na ten temat: Kraft, s. 233 i nast.
18. Tam e, s. 39. Na ten temat: Kraft, s. 230 i nast.
19. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 41 i nast.
20. Por. Athan. hist. Arian. 69. Zosim. 2,40. Socr. 3, 1, 6-7.
21. Euseb. vita Const. 4, 51-52.
22. Eutrop. 10, S.Aur. Vict. 41. Zosim. 2,41.
23. Athan. apol. 29, 3; 30, 1.
24. Theodor. h. e. 2, 16, 24.
25. Libr. ep. 10 pro deifico (Hil. 4, 168); ep.
II, 2 6uia scio (Hil. 4, 171); ep. 12 non doceo {HiL 4, 172).
26. Np.: Amman, Dictionnaire de Th8ologie Catholi6ue, IX, 1926, kol.637.
27. Bardziej szczegó:owo; Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 226 i nast.
28. W Ensslin, Die Religionspolitik des Ka-isers Theodosius, s. 23-24.
29. Por.: Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 12-13. Ponadto: Heiler, Alt-kirchliche Autonomie,
s. 178 i nast.
30. Cyt. Wg: Heiler, Altkirchtiche Autonomie, s. 180.
Rozdzia 52
1. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 530. Na temat dalszych wywodów por. zw:aszcza: Lietzmann,
Geschichte der alten Kirche, III, s. 262 i nast.
2. Bidez, s. 34 i nast.
3. Tam e, s. 114-115.
4. Greg. Nas. or. 4, 21.
5. Por. tak e Liban. or. 18, 21.
6. £/7. 89; cyt. wg: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 281. Por. tak e Greg. Nas. or. 4,
111-112. Bidez, s. 280 i nast. Geffcken, Der Ausgang, s. 128 i nast.
7. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 34 i nast.; 46 i nast.
8. Hier. Chro9. Rufin. h. e. c. 32. Cyt. w: Greg. Nas. or. 4, 58.
9. Theodor. 3, 8, Socr. 3, 12. Sozom. 5, 18.
10. Julian ep. 50. Soc* 3, 13, 1-2.
11. Liban. or. 17, 27.
12. Ambr. de obitu Valentiniani consolatio 21. Greg. Nas. or. 4, 75.
13. Liban. or. 18, 11 i nast.
14. Am. Marc. 22, 4, 9: 22, 7, 5. LiAan. o/: 2, 58; 18, 154.
15. Poulsen, s. 286.
16. Bidez, s. 352.
17. Sozom. h. e. 6, 2. Por. tak e: Dblger, Zur Einfuhrung w: Bidez, s. 8; 358-359. Fbrster, Kaiser
Julian, s. 16 i nast.
18. Bidez, s. 332 z odniesieniem do Liban, or. 18, 194; 15, 43; 12, 84-85.
19. Theodor. h. e. 3, 28. Liban. or. 11, 300.
20. Apotheos. 449 i nast.
21. Greg. Nas. or. 4, 85; 4, 68; 4, 111; 4, 79; 4, 52; (tu cytat).
22. Bidez, s. 358. Na ten temat: Forster, Kaiser Julian, s. 9 i nast.
23. Philip, s. 41—42. Szczegó:owo w: Forster, Kaiser Julian, s. 25 i nast.
24. Bidez, s. 362-363. Por. tak e: Philip, s. 52 i nast. Forster, Kaiser Julian, s. 39 i nast.
Rozdzia 53
1. Basil. hom. in divin. 1.
2. Por. Mk 6, 8-9 z Mt 10, 10; Lk 9, 3; 10,4.
3. Nielsen, s. 198-199.
4. Jirku, s. 19.
5. Por.: Pohlmann, II, s. 465 i nast. Tau-bes, s. 66-67 z du N ilo9ciN potwierdze6 Hród:owych.
6. DSD 1, 11-12; 3, 2; 4, 2-3; 5, 2; 6, 20 i nast. Joseph. ant. jud. 18, 20; beli.
2, 8, 3. Na temat: Braun, Spatjudisch--hdretischer, II, s. 73 i nast., a zw:aszcza s. 77, przyp. 2.
7. Bock, s. 45. U Leipoldta w: Der soziale Gedanke, s. 82 te ostatnie s:owa wyra ajN tylko
przypuszczenie.
8. Por. Mt 2,11 z Lk 2, 24. Stauffer, Jesus, s. 44; 154, przyp. 5.
9. Por.: Dalman, Arbeit und Sitte in Paldstina, VII, s. 220.
10. Lk 15, 2.
11. Wikenhauser, s. 160. Na temat :agodzNcych zabiegów Mateusza por. np.: Percy, Die Botschaft
Jesu, s. 106 z odniesieniem do Mt 5, 3; 5, 6 i in.
12. Lk 12, 33; 14, 33. Por. tak e: Heussi, Der Ursprung des Mdnchtums, s. 17-18.
13. Mk 10, 25. Na ten temat por. np.: Fuchs, Christentum und Sozialismus, s. 154.
14. Lk. 16, 9; 16, 11; 6, 24 i nast.; 16, 19 i nast.; 1, 52-53.
15. Pohlmann, II, s. 473. Braun, Spatjudi-sch-haretischer, II, s. 74. Percy, s. 105-106. Heussi,
Ursprung des Mdnchtums, s. 25. Lohmeyer, Galilda und Jerusalem, s. 65. Por. natomiast gloryfikacje u katolika
Meinertza (I, s. 107) oraz wersjE przeciwstawnN u katolika Wiken-hausera (s. 159-160).
16. Ausserbiblische Worte Jesu, wyd. Die-trich, nr 27. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 84. Por. tak e:
Lohmeyer, Das Evangelium des Markus, s. 261.
17. Cyt. wg: Harnack, Das Wesen des Chri-stentums, s. 63-64. Na ten temat: Je-remias, Unbekannte
Jesusworte, s. 36 i nast. Michaelis, Die apokryphen Schri-ften, s. 115 i nast. Hennecke, s. 30. Na temat postawy
Jezusa por. np.: Harnack, Reden und Aufsatze, I, s. 30. Di-belius, Jesus, s. 78.
18. Por.: Buonaiuti, s. 291. Schneider, Ge-istesgeschichte, I, s. 36.
19. Por. przypis. Por. tak e: Troeltsch, s. 49.
20. Cypr. op. et el. 25 Por. np. tak e Joh. Chrysost. hom. na temat Dz 7, 2-3.
21. Oerbeck, s. 27.
22. Lohmeyer, Galilaa und Jerusalem, s. 65 -66. Por. ten e, Gottesknecht und Da-vidsohn, s. 138.
23. Troeltsch, s. 49.
24. Dz 4, 32-35. Por. tak e 2, 42 i nast.
317
25. Por.: Heussi, Der Ursprung des Móncht-.1 ums, s. 19-20. Pohlmann, II, s. 483.
Haenchen, Die Apostelgeschichte, s. 191 i nast.
26. Troeltsch, s. 50. Por. tak e: Kautsky, Der Ursprung des Christentums, s. 347 i nast.
27. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 111; 115. Heussi, Der Ursprung des Mónchtt ums, s. 20 i nast. Bigelmair, s. 84. Weinel, Die Stellung des Urchristen-tums, s. 28. Greeven, Das
Hauptpro-blem, s. 101 i nast.
28. Por. np.: Meinertz, I, s. 227.
29. Kautsky, Geschichte des Sozialismus, I, s. 34.
30. Schoeps, Theologie und Geschichte des Judenchristentums, s. 196 i nast. Loh-meyer, Galilda
undJerusalem, s. 64—65.
31. Por. Iren. adv. haer. 1, 25, 3; Ciem. AL strom. 3, 2; August, de haer. 7.
32. Bazyli, kazanie: Czas suszy i g:odu, c. 8.
33. Por. przyp. 46.
34. Jk 2, 6; 5, 1 i nast. Na ten temat: Weinel, Stellung des Urchristentums, s. 14. Kautsky, Der
Ursprung des Christentums, s. 345.
35. Did. 2, 8; 2, 7. Por. tak e Barn. 19, 5; 19, 8; Basil. ep. 65.
36. Herm. sim. 1,6; 1,8-9. Por. tak e Herm. vis. 3, 6, 7 i in.
37. Just. apol. 1, 14.
38. Tert. patient. 7; idol. 11.
39. Tert. apol. 39.
40. Pohlmann, II, s. 464 i nast,; 488 i nast.
41. Basil. 5. hom. 7; 7. hom. 1.
42. BasiL in divit. 1.
43. Por.: Bruck, s. 6 i nast.
44. Greg. Nyssa, 1. homilia o b:ogos:awie6stwach. Bruck, s. 18 i nast.
45. Joh. Chrysost. hom. in Matth. 64; 66. Por. tak e hom. 35 oraz 57.
46. Joh. Chrysost. hom. in ep. 1 ad Tim. 12, 3-4.
47. Por.: Pohlmann, II, s. 488 i nast.
48. Hier. in Mich. 6,10 i nast.: ep. 120,1,14.
49. Mt 19, 21; na ten temat Hier. ep. 14, 6; dalsze potwierdzenia w Bruck, s. 80, przyp. 8.
50. Heussi, Kompendium, s. 43.
51. Buonaiuti, I, s. 63 i nast.
52. Na temat Papiasza: Iren adv. haer. 5, 33. Hier. vir. Ul. 18; w tym samym miejscu Hieronim
wymienia jako chiliastów
tak e: Ireneusza, lertuliana, Wiktoryna i Laktancjusza.
53. Just. Tryph. 80-81. Por. tak e 139, 4-5. Na ten temat: Harnack, Judentum und Judenchristentum, s.
82-83. Nigg, Das ewige Reich, s. 52.
54. Iren adv. haer. 5, 33, 2-3; 4, 40, 1; 4,42, 3; 5, 32, 1. Nigg, Das ewige Reich, s. 54. Leipoldt,
Geschichte des neutesta-mentlichen Kanons, I, s. 39. Por. tak e: Frick, s. 61-62.
55. Tert. adv. Marc. 3, 24.
56. Cypr. Fortunat. 11. Method. symp. 9, 5. Na ten temat: Frick, s. 107 i nast. Na temat Wiktoryna por.
komentarz do Apokalipsy c. 12, 4; 19; 21. Lact. div. inst. 7,22, 8; 7, 24, 3 i nast. Barn. 15,5. Najwa niejsze
omówienie montanizmu w: Tert. adv. Marc. 3, 24.
57. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 121. Por. ten e, Dogmengeschichte, I, wyd. IV, s. 619.
58. Por.: Buonaiuti, I, s. 63 i nast. Heussi, Kompendium, s. 43. Leipoldt, Geschichte des
neutestamentlichen Kanons, I, s. 39. Nigg, Das ewige Reich, s. 50. Liet-zmann, Geschichte der alten Kirche, III,
s. 171.
59. August, civ. Dei 20, 7. Hier. comment. in Jes. 49, 14. Nigg, Das ewige Reich, s. 57.
60. Euseb. dem. ev. 7, 3, 12; Cyryl z Jerozolimy cat. 4, 15.
61. 1 Kor 15, 28. Por. tak e 1 Tes 4, 13 i nast. Na ten temat: Werner, Die Ent-stehung, s. 675. Z
zastrze eniami: Bie-tenhard, s. 23-24; 52 i nast.
62. Euseb. h. e. 3, 39, 11 i nast.
63. Buonaiuti, I, s. 69-70. Por. tak e: Nigg, Das ewige Reich, s. 53-54.
64. Por.: Harnack, Dogmengeschichte, I, wyd. IV, s. 616.
65. Buonaiuti, I, s. 70. Por. tak e: Nigg, Das ewige Reich, s. 53-54.
66. E. F. Muller, Die Bekenntnisschriften, s. 185.
Rozdzia 54
1. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 519— 520.
2. Ap 3, 17. Jk 2, 1 i nast.; patrz tak e: Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 560-561.
3. Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 174.
4. Por. Gal. 5, 14. Rz 13, 8. Ef 5, 5. 3 Koi 3, 5 z 2 Kor 8, 12 i nast.
5. Lk 12, 33; 14, 33; Mk 10, 21; Mt 19, 21; Lk 18, 22.
6. Por.: Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 174. Greeven, Das Hauptpro-blem, s. 108.
7. 1 Kor 9,4 i nast.; Gal 6,6. Na ten temat: Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 103; 174.
8. Gal 5, 15.
9. 1 Kor 11, 17 i nast. Uetzmann, Ge-schichte der alten Kirche, I, s. 136. Nock, Paulus, s. 144;149.
Schrempf, s. 364. Cytat w: Bomkamm, Gesam-melte Aufsatze, II, s. 142. Por. tak e: E. Meyer, Ursprung und
Anfange, III, s. 442. Przeciw temu patrz eufemi-styczny hymn u jezuity Koestera w: Die Idee der Kirche, s. 48.
10. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 130-131.
11. Troeltsch, s. 116.
12. Dignath/Duren, s. 26.
13. Np. Herm. vis. 3,6,5 i nast.; 3,9,6; sim. 1, 1; 2, 5; 4, 5; 8, 9, 1; 9, 20, 1 i nast.; 9, 30, 4.
14. Did. 1, 6.
15. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 520; tam wszystkie wskazówki Hród:owe.
16. Ciem. Al. quis dives sab/etur c. 3.
17. Por.: Morton S. Enslin, s. 213 i nast. Por. tak e: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, II, s. 295.
18. Ale por. tak e Ciem. Al. paed 3, 7, 38; 2,12, 120.
19. Bruck, s. 14-15. Por. tak e Greg. Nas. or. 17, 10.
20. Greg. Nas. de pauperum amore c. 6. „Kawaler" u Brucka (s. 16 i nast).
21. Greg. Nas. or. 19, 11.
22. Bruck, s. 16 i nast.
23. Diesner, passim, a zw:aszcza s. 23 i nast.; 92 i nast.
24. August, serm. 14, 3, 4; 85, 5, 6; 85, 6, 7; 14, 4, 6; ep. 157/23; conf. 1, 6. Cyt. w: Diesner, s. 33.
25. August, ep. 104, 3. Diesner, s. 33.
26. Diesner, s. 45, przyp. 1.
27. Kautsky, Der Ursprung des Christen-tums, s. 481.
28. Greg. Nas. or. 12, 3.
29. Hier. c. Joh. Hieros. c. 7.
30. Tak w: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 568 z odniesieniem do Hier. ep. 22; 28; 107; 123; 125;
147.
31. Harnack, s. 422. Haller, Das Papsttum, I, s. 83.
32. Heussi, Kompendium, s. 110.
33. Theiner, I, s. 146-147.
34. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 269 z odniesieniem do Euseb. h. e. 10, 6-7. Joh. Chrysost. in
Act. hom. 18, 4. Por. tak e: Tondi, Die Jesuiten, s. 50-51.
35. Salv. gub. Dei 5,6,24-26. Na ten temat: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 521; 716.
36. Potwierdzenie w: G. Bovini, La pro-prieta ecclesiastka, 1948.
Wed:ug Schneidera.
37. Harnack, Reden und Aufsatze, II, s. 43. Por. tak e: Troeltsch, s. 116. Hartke, s. 422. Schneider,
Geistesgeschichte, s. 327 i nast.
38. Cyt. wg: Gontard, s. 253.
39. Por. zw:aszcza: Haller, Das Papsttum, s. 388 i nast. Heiler, Altkirchliche Autonomie, s. 235 i nast,;
276.
40. Heiler, Altkirchliche Autonomie, s. 239.
41. Wg: Heiler, Der Katholizismus, s. 297. Por. ten e, Altkirchliche Autonomie, s. 236.
42. Cyt. w: Buonaiuti, II, s. 242.
43. Tam e, s. 244.
44. Tam e, s. 252.
45. Thomas S. c. Gent. 3, 133; 3, 135; S. theolog. 2, 2,134, 1 i nast.
46. Gontard, s. 309.
47. Tam e, s. 325. Na temat Eugeniusza IV por. tak e: Morus, s. 295.
48. Morus, s. 305. Gontard, s. 326 i nast.
49. Morus, s. 317.
50. Tbndi, Die Jesuiten, s. 58. Podkre9lenie moje.
51. Joh. Chrysost. hom. 80 i 85 in Matth. Na ten temat: Bruck, s. 73-74.
52. Schaub, s. 32. Podkre9lenie moje.
53. Scheinmann, s. 15.
54. Chinigo, s. 173.
55. Tam e, s. 163. Podkre9lenie moje.
56. Tam e, s. 171.
57. Brzmi mi jeszcze w uszach pe:en emocji i patosu, nieco histeryczny g:os tej deputowanej, która —
majNc 9wiadomo9U poparcia po:owy 9wiata — zawo:a:a na forum niemieckiego Bundestagu
(cytujE z pamiEci): „A mo e chce pan oskar yU Ojca VwiEtego o k:amstwo?!" Zaatakowany polityk nie
mia: oczywi9cie takiego zamiaru.
58. Chinigo, s. 173.
59. Tam e, s. 186-187.
60. Cyt. w: Tbndi, Die Jesuiten, s. 61-62.
61. Tam e.
62. Chinigo, s. 177.
63. Na temat Starego Testamentu por.: Ez 18, 5 i nast.; Ps 15, 5; Wj 22, 25; Kp: 25, 35 i nast.; na temat
Nowego Testamentu: Lk 6, 34-35. Weber, Gesam-melte Aufsatze, I, s. 56 i nast. Ale patrz tak e: K. Mara, Das
KapitaB, III, s. 659 i nast. Ale ju w Ko9ciele antycznym nie przestrzegano tego. Nie brakowa:o ksiE y i
biskupów, którzy bez skrupu:ów zabierali innym czE9U dochodów i uprawiali lichwE: Cypr. laps. 6; testirn. 3,
48; Euseb. h. e. 5, 21; synod w Elwirze, kanon 20.
64. Mohrmann, s. 20-21.
65. Chinigo, s. 171.
66. Mohrmann, s. 40, przyp. 87 z odniesieniem do: S. Friedrich, Tage-buch wahrend des
Yatikanischen Konzils, 1873, s. 119.
67. Mohrmann, s. 40-41 z powo:aniem siE na „EExpress" z paHdziernika 1958 roku, nr 385, s. 1213.
68. Tam e, s. 42.
69. Mohrmann, s. 42 z odniesieniem do Handworterbuch der Sozialwissenschaft, Stuttgart 1956, V, s.
638 oraz Statisti-sches Jahrbuch, 1958, wydanie Statystycznego UrzEdu Federalnego w Wies-baden.
70. Tondi, Die Jesuiten, s. 369. Por. tak e: Mohrmann, s. 45 z powo:aniem siE na: Lawretzki, Der
Vatikan, Religion, Finan-zen und Politik, 1957, s. 189 (tytu: orygina:u: Josif Lawrecki, Kardinafy).
71. Tondi, Der Vatikan und die Monopole, s. 17-18. Ten e, Die Jesuiten, s. 369.
72. Mohrmann, s. 45-46 podaje dok:adnie obszar 1145 000 hektarów. Por.: Tbndi, Die Jesuiten, s. 369.
73. Scheinmann, s. 9-10.
74. Tbndi, Die Jesuiten, s. 370 i nast.
75. Tam e.
76. Tam e.
77. Tam e.
78. Tam e.
79. Tam e.
80. Tam e.
81. Mohrmann, s. 50 z powo:aniem siE na: C. B. A., Le Finanze del Yaticano w: „Vie Nuove", Rzym,
12 luty 1956 rok.
82. Mohrmann z powo:aniem siE na UEs-presso", Rzym, 16 luty 1958, s. 9.
83. Tondi, Die Jesuiten, s. 375.
84. Tam e, s. 307 i nast.
85. Tam e.
86. Tam e.
87. Tam e.
88. Tam e.
89. Tam e.
90. Tam e, s. 339.
91. Bernhart, s. 400.
92. PrzytoczonN ni ej tabelE powtarzam za bogatN w informacje monografiN prof. dr. Heinza
Mohrmanna (s. 52-53).
93. Mohrmann, s. 51, przyp. 119.
94. Tam e, s. 51.
95. A. Miller, „Informationsdienst zur Zeitgeschichte" nr 10, 1961, s. 8 i nast.
96. D:u sze cytaty tam e.
97. Tam e.
98. Tam e.
Rozdzia 55
1. Weinel, Biblische Theologie, s. 493.
2. Wj 21, 2; Pwt 15, 12 i nast. Greeven, Das Hauptproblem, s. 45 i nast. Schaub, s. 22 i nast.
3. 1 Kor 7, 20-21.
4. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 122.
5. 1 Tm 6, 2.
6. 1 P 2,18 i nast. Dibelius, Botschaft und Geschichte, 1, s. 322-323.
7. Tt 2, 9 i nast. Por. tak e Ef 6, 8. Koi 3,24.
8. Ign. Poiyc. 4, 3.
9. Did. 4,11.
10. Apokalipsa Piotra 11. Hennecke, s. 136; 314.
11. Ambr. parad. 14, 72. Por. tak e ep. 63, 112.
12. Joh. Chrysost. hom. 22 in ep. ad Eph. Por. tak e hom. Mn ep ad Tu.
13. August, in Ps. 124, 7. Na ten temat por.: Diesner, s. 41 i nast., a zw:aszcza s. 44. Troeltsch, s. 133.
14. August, 6uaest. in Hept. 2, 77.
15. Jonkers, Das Verhalten der alten Kirche, s. 296.
16. Gal 3, 28; 1 Kor 12, 13; Koi 3, 11.
17. Meinertz, II, s. 209-210.
18. Leipoldt, Dionysos, s. 53 i nast. Ten e, Der soziale Gedanke, s. 120. Ten e, Die Frau in der antiken
Welt, s. 54-55. Wi-lamowitz, II, s. 60 i nast., a zw:aszcza s. 76 i 72.
19. Epict. 1,13,5; 1,3,2; 3,22,96; 4,1,127; Sen. ben. 3, 20, 1; ep. 44; ep. 47; ep. 95, 52; de ira 2, 31. Na
ten temat por. zw:aszcza: Greeven, Das Hauptproblem, s. 6 i nast.; 28 i nast. Ponadto: Schaub, s. 12 i nast.
20. Jonkers, Das Verhalten der alten Kirche, s. 289, o ile list, który przez Jonkersa zosta: wykorzystany
jako autentyczny, nie jest falsyfikatem. Por. tak e: Hartke, s. 422.
21. Por. 1 Tm 6, 1 i nast. Na ten temat: Greeven, Das Hauptproblem, s. 57. Ponadto: Weinel, Stellung
des Urchristen-tums, s. 15, przyp. 44.
22. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 194-195.
23. Troeltsch, s. 19; 133-134. Diesner, s. 87. K. Miiller, Kirchengeschichte, s. 565-566.
24. Troeltsch, s. 141.
25. Schaub, s. 49.
26. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 742.
27. Harnack, Reden und Aufsatze, II, s. 40 i nast.; cyt. s. 47. K. Miiller, Kirchengeschichte, I, s. 566.
Troeltsch, s. 142.
28. DziewiNty synod w Toledo, kanon 10. Cyt. w: Theiner, I, s. 223.
29. Harnack, Reden und Aufsatze, II, s. 47.
30. Troeltsch, s. 19; tak e s. 132 i nast. Por. tak e: Harnack, Mission und Ausbreitung, s. 192. K.
Miiller, Kirchengeschichte, I, s. 565. Weinel, Biblische Theologie, s. 493. Heussi, Kompendium, s. 121.
31. Schaub, s. 21-22.
32. Troeltsch, s. 356, przyp. 160. Por. tak e: Fuchs, Christliche und mamsti-sche Ethik, I, s. 40 i
nast.
33. Troeltsch, s. 290, przyp. 126; 300, przyp. 132.
34. Tam e, s. 316, przyp. 137 i 344. Por. tak e s. 327, przyp. 145.
35. Tam e, s. 355, przyp. 160.
36. Por. np. czwarty synod w Bradze (675 r.), kanon 7. Patrz tak e s. 200.
37. Por. np.: Fuchs, Christliche und mancisti-sche Ethik, I, s. 72-73. Werner, Glaube und Aberglaube,
s. 88. O ca:o9ci: Tro-eltsch, passim.
38. Dibelius, Botschaft und Geschichte, 1, s. 153-154.
Rozdzia 56
1. E. Meyer, Ursprung und Anfange, III, s. 633.
2. R. Tschudi w: Bertholet, s. 486.
3. Pascal, Pensees, s. 295, aforyzm 640, podkre9lenie moje.
4. Schneider, Das Friihchristentum ais an-tisemitische Bewegung, s. 6.
5. Leipoldt, Antisemitismus in der alten Welt, passim. Ten e, has:o „Antisemitismus" w: Reallexikon
jur Antike und Christentum, 1,1950, s. 469 i nast. Hyde, s. 101-102. Allgeier, s. 319-320. Por. tak e: H. Schmidt,
Die Judenfrage, s. 20 i nast.
6. Potwierdzenie w: Surkau, s. 52-53. Por. tak e: Lohse, s. 72, przyp. 3 i nast.
7. Por. Mt 6, 9 i nast. z Lk. 11, 2 i nast.
8. Did. 8, 1; 8, 3. Knopf, Das nachaposto-lische Zeitalter, s. 242 i nast. Kloster-mann, Das
Matthausevangelium, s. 55 i nast.
9. Por. Lb 8, 10; 27, 18; 27, 23 z Dz 6, 6; 13, 3; 8, 17; 19, 6; 1 Tm 4, 14; 2 Tm 1,6.
10. Gal 4, 10-11. Rz 14, 5-6.
11. Por. np.: Faulhaber, Judentum, Christentum, Germanentum, s. 19 i 10 z powo:aniem siE na Rz 11,
26.
12. Dibelius, Die Reden der Apostelge-schichte und die antike Geschichtsschre-ibung, s. 17 z
powo:aniem siE na Dz 13, 46; 18, 6; 28, 25-26. Leipoldt, Antisemitismus in der alten Welt, s. 16 z powo:aniem
siE na Gal 4, 8-9.
13. Rz 2, 21 i nast. Na ten temat: Goppelt, Der Missionar des Gesetzes, s. 199 i nast.
14. Por. rozdz.24, przyp. 27.
15. Gal 4, 21-31. Na ten temat Rdz 21, 1 i nast.
16. Potwierdzenie w: Schoeps, Paulus, s. 245 i nast.
17. Rz 10, 2.
18. 1 Tes 2, 15.
19. Mt 23, 30 i nast.
20. Dz 7, 52; por. tak e Dz 2, 22-23; 3, 15; 4, 10; 5, 30; 10, 39.
21. Hbr 11, 37.
22. Schoeps, Aus fruhchristlicher Zeit, rozdz. „Die jiidischen Prophetenmor-de", s. 126 i nast.
23. Weinel, Biblische Theologie, s. 415.
24. Tak w: Knopf, Einflihrung, s. 118 oraz: Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Reli-gionssoziologie, 111,
s. 442, przyp. 1. Na ten temat por. J 5,16 i nast.; 7,1; 7,13; 10, 31-32; 18, 36 i nast.
25. J 8,31 i nast., a zw:aszcza 8,44. Ap 2,9; 3,9. Por. tak e J 5,37; 7,28; 8,19; 8,55; 16, 3; 7, 34.
26. Na ten temat por. zw:aszcza: Hirsch, Das vierte Evangelium, s. 252 i nast. oraz: Grundmann, Jesus
der Galilder, s. 224 i nast. Na temat stosunku Jezusa do Mydów: Parkes, s. 33 i nast.; 38 i nast.
27. Meinertz, II, s. 313. Prawie jednobrz-miNco: Wikenhauser, s. 221.
28. Goodspeed,/4 History ofEarly Christian LiteraturE, s. 34.
29. Bara. 13, 1 i nast.; 14, 1 i nast. Por. tak e 4, 6 i nast.; 5, 11; 14, 5.
30. Barn. 10, 11-12 i in. 2 Kor 3, 12 i nast. Por. tak e Just. Tryph. 29.
31. Barn. 10, 3.
32. Barn. 10,11-12. Por. tak e wyraz chrze9cija6skiej „skromno9ci" w: Barn. 21, 9.
33. Por. w kwestii w:a9nie omówionej zw:aszcza: Just. Tryph. 12 i nast.; 16-17; 26-27; 30; 32; 34;
39; 41; 46-47; 64; 93; 95; 108, 118; 120; 123; 130; 132-133; 136.
34. Cyt. wg: Sozialkundebriefe fur Jugend und Schule, wydane przez heskN Lan-deszentrale fur
Heimatdienst, marzec 1958, s. 5. W roku 1940 Schneider pozwoli: sobie w pracy Das Friihchristen-tum als
antisemitische Bewegung, s. 13 stwierdziU, e pismo Justyna „w wielu fragmentach sprawia wra enie dzie:a
powsta:ego w naszych czasach".
35. 1 Ciem. 31, 2. Por Hbr 2, 16.
36. J 5, 45.
37. Tat. or. 31 i 36 i nast.
38. Lact. div. inst. 4, 10.
39. Just. Tryph. 29. Por. Barn. 10, 11-12; 2 Kor 3, 12 i nast.
40. Cyt. w: Schneider, Das Christentum als antisemitische Bewegung, s. 13.
41. Harnack, Judentum und Judenchristen-tum, s. 88.
42. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 74, przyp. 3.
43. Por. szczegó:owe zestawienie traktatów polemicznych w: Oepke, s. 282-283. S:usznie te nadano
póHniej dzie:u Kommodiana tytu: Carmen apologeti-cum; J. Martin, s. 1 i nast.
44. Tak w: Oepke, s. 284.
45. Ten. pud. 48. Por. tak e Ten. adv. Jud. 1 i 3; pmeser. haer. 8.
46. Ten. adv. Jud. 3; apol. 21.
47. Tak w: Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung, s. 16 z powo:aniem siE na
Cypr. or. Dom. 10.
48. Uhlemann, s. 127.
49. Wszystkie potwierdzenia w: Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung, s. 17.
50. Tam e.
51. Chrysost. or. 1, 3-4; 1, 7.
52. Tam e 1, 6 i 6, 2-3.
53. Murawski, s. 54.
54. Ad Diogenet 4. Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung, s. 13.
55. Basil. hex. 9; hom. 6.
56. Orig. princ. 4, 8; por. tak e Cels. 2, 34.
57. Orig. Cels. 2, 5; 2, 8; 7, 8; 4, 22; 2, 78.
58. Por. Just. Tryph. 16; apol. 1, 31; Ten. apol. 21 scorp. 10 (tu cytat). Iren. adv. haer. 4, 21; 3; 4, 28,
3. Orig. explan. in Ps. 36; hom. 1.
59. Parkes, s. 121 i nast. Podsumowanie, s. 148 i nast.
60. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 587-588. Tam wszystkie wskazówki Hród:owe. Por. tak e s.
324.
61. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 75-76.
62. Por. na temat np.: J. Munck, Christus und Israel, s. 42 i nast. Ten e, Paulus und die
Heilsgeschichte, s. 311 i nast. Goppelt, Christentum und Judentum, s. 153 i nast.; 246 i nast. Zarzuty Mydów
wobec chrze9cijan przedstawione w: Krause, s. 45-46. Niemieccy teologowie nigdy nie mówili o „ ydowskiej
nagonce na chrze9cijan" tak czEsto, jak w czasach hitlerowskich. Por.
np.: Stauffer, Theologisches Lehramt, s. 7; 38.
63. Parkes, s. 106 i nast, a zw:aszcza s. 114-115.
64. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 72. Por. tak e s. 26-27. Podkre9lenie moje.
65. Parkes, s. 189 i nast.
66. Synod w Elwirze, kanon 16 i 50.
67. Euseb. Vita Const. 3, 17 i nast.
68. Tam e 4, 27 i 3,18 (tu cytowane).
69. Cod. Theod. 16, 8, 6-7; 16, 9, 2.
70. Julian ep. 51.
71. Cod. Theod 16, 7, 6-7; 16, 8, 16; 16, 8, 24.
72. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 62 i nast.; 68 i nast. Por. tak e: Parkes, s. 181-182.
Oepke, s. 289. Bates, s. 204. Hyde, s. 100.
73. Wskazówki Hród:owe w: Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 63, przyp. 5. Na temat dalszych
wywodów por. tak e: Parkes, s. 187-188.
74. Murawski, s. 17.
75. Ambr. ep. 40.
76. Socr. h. e. 7, 13. Schneider, Geistes-geschichte, I, s. 588-589. Ten e, Das Fruhchristentum als
antisemitische Be-wegung, s. 15. Campenhausen, Griechi-sche Kirchemater, s. 153 i nast. Le-ipoldt,
Antisemitismus in der alten Welt, s. 16.
77. Murawski, s. 54.
78. Cyt. w: Campenhausen, Griechische Kirchemater, s. 153.
79. Por.: Parkes, s. 263 i nast.
80. Leipoldt, Von Epidauros bis Lourdes, s. 17. Maurer, s. 25.
81. Synod w Elwirze, kanon 49.
82. Parkes, s. 189 i nast. Podsumowanie, s. 372-373.
Rozdzia 57
1. Wiegand, s. 249 ze szczególnym odniesieniem do Agobarda.
2. Por.: Schiffmann, s. 39 i nast. Na temat Fryderyka III zw:aszcza: R. Straus, Die Judengemeinde
Regensburg, s. 3 i nast.
3. Ep. 9, 109-110; 7, 24; 8, 21; 6, 33. Na ten temat: Parkes, s. 210 i nast., a zw:aszcza s. 215-216; tam
dalsze
wskazówki Hród:owe. Por. tak e: Wiegand, s. 236-237.
4. Bates, s. 203-204. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 50.
5. Kanon 40. Por. tak e kanon 12 i 34.
6. Kanon 30. Por. tak e kanon 13 i 28.
7. Kanon 14 i 15. Por. tak e kanon 2, 15, 16, 17.
8. Cyt. wg: Theiner, I, s. 214.
9. Wiegand, s. 221.
10. Tam e, s. 232. Por. tak e s. 247. Oepke, s. 292-293.
11. Rahner, Juda undRom, s. 181.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
Por. zestawienie w: Parkes, Appendix I, s. 382-383.
Bates, s. 219. Parkes, s. 369-370.
Bates, s. 204.
Cyt. w: Parkes, s. 360.
Wg: Parkes, s. 222.
Bates, s. 219.
Tam e.
Adler, s. 22-23.
Maurer, s. 76-77, 79-80.
Cyt. wg: Coudenhove-Kalergi, s. 168. Por. tak e: Adler, s. 23.
Adler, s. 25-26.
Tam e.
R. Straus, Die Judengemeinde Regensburg, s. 23 i nast.
Tam e, s. 28-29.
Adler, s. 32.
Bates, s. 217.
Tam e.
F. W. Foerster, s. 102. Por. tak e: Bates, s. 243.
F. W. Foerster, s. 79.
Tak w: Maurer, s. 28.
Leo serm. 53, 2-3; 59, 1 i nast. Wg: Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung,
33.
34.
35.
36.
Bates, s. 217.
Decretales Greg. IX, lib. V, tit. VI, c. 13 wg: Maurer, s. 29.
Bates, s. 217-218. Buonaiuti, II, s. 253. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 50.
Oepke, s. 312 i nast.
s. 16.
Rozdzia 58
1. Adler, s. 27.
2. Por.: F. W. Foerster, s. 96. Grisar, III, s. 345.
3. Maurer, s. 103-104.
4. Stóhr, s. 115.
5. Wydanie erlange6skie, XXXII, s. 242.
6. Tam e, s. 282.
7. Tam e, s. 298.
8. Die evangelische Kirche in Deutschland und die Judenfrage, s. 18.
9. Wydanie erlange6skie, XXXII, s. 233 i nast. Por. tak e: Maurer, s. 49-50.
10. Maurer, s. 49.
11. Stóhr, s. 117.
12. Maurer, s. 30 i nast. Por. tak e s. 78-79.
13. Adler, s. 24.
14. Bates, s. 243-244.
15. Tam e.
16. F. W. Foerster, s. 104.
17. Lamm, s. 226 i nast.
18. Schnee, s. 69-70.
19. Tam e, s. 70.
20. Cyt. w: Adler, s. 57-58.
21. Cyt. tam e, s. 101. Na temat antysemityzmu Stoeckersa por. tak e: Kupisch, s. 72 i nast.
22. Adler, s. 123.
23. Wucher, Eichmanns gab viele, s. 269.
24. Cyt. w: Adler, s. 145.
25. „Germania" nr 306 z 6 listopada 1933; podkre9lenie moje.
26. Niemoller, Die evangelische Kirche im Dritten Reich, s. 49.
27. Rahner, Juda und Rom, s. 181.
28. Mirgeler, s. 117 i nast. Cyt. s. 124.
29. Bogler, s. 148 i nast.
30. H. Schmidt, Die Judenfrage, s. 33.
31. Niemoller, Bekennende Kirche in West-falen, s. 259.
32. Tam e.
33. Niemoller, Die evangelische Kirche, s. 379.
34. Beckmann, s. 481. Podkre9lenie moje.
35. Niemoller, Die evangelische Kirche, s. 380. Por. tak e s. 367.
36. Tam e, s. 380.
37. Beckmann, s. 133. Por. tak e s. 178, 275, 298.
38. Tam e, s. 432-433. Na temat pomocy dla Mydów prze9ladowanych zw:aszcza ze strony
ewangelickich pastorów Wir-tembergi por.: Krakauer, s. 60 i nast.
39. Por. o9wiadczenie 11 synodu doktrynalnego Ko9cio:a ewangelickiego Unii Sta-ropruskiej z
paHdziernika 1942, przedrukowane w: Beckmann, s. 391.
40. Die evangelische Kirche in Deutschland und die Judenfrage, s. 10.
41. F. W. Foerster, s. 108-109.
42. Gorlitz, s. 24.
43. Wucher, Eichmanns gab viele, s. 268.
44. Cyt. w: Adler, s. 128.
45. Tam e, s. 127-128.
46. Tam e, s. 153.
47. Cyt. tam e, s. 154.
48. Cyt. w: Garden, s. 181.
49. „Das Kreuz von Golgatha". Na ten temat: Garden, s. 183.
50. Cyt. w: Garden, s. 181-182.
51. „Siiddeutsche Zeitung" z 30 czerwca 1960, s. 8,
52. „Die Welt" z 6 lutego 1960, s. 2.
Rozdzia 59
1. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 27.
2. Diogn. 5.
3. Arist. apoL 17, 3.
4. Athenag. leg. 1; 11; 31.
5. Tert. apol. 38 i 24.
6. Orig. Cels. 7, 46; 8, 41; 8, 66.
7. Lact. mort. pers. 1, 5-6.
8. Euseb. h. e. 10, 4, 16. O faktycznym postEpowaniu Konstantyna por. np.: A. Heuss, s. 443-444.
9. Cod. Theod. 15, 1, 3; Euseb. vita Const. 4, 25; 2, 45.
10. Euseb. vita Const. 3, 54.
11. Firm. Mat. err. 16, 4-5. ZachEta do plNdrowania 9wiNty6: 28, 6.
12. Didasc. 2: Ciem. Al. stroni. 2, 9, 41-45.
13. Pwt 7, 2 i nast.
14. Voigt, s. 37.
15. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 300. Ten e, Die Christen im mmischen We-Itreich, s. 322-323.
16. Cod. Theod. 16, 10, 2-4.
17. A. Muller w: Bibliothek der Kirchen-vdter, t. 14, s. 210.
18. Cod. Theod. 16, 10, 4. Por. tak e 16, 10, 6. Por. tak e Chrysost. Horn. in Juvent. et Mart. c.
1. Sozom. 5,4. Liban. Moru in Jul
19. Cod. Theod. 16, 10, 7; 16, 10, 11-12.
20. K. Priimm, Die mythische Religion, s. 75.
21. Euseb. vita Const. 3, 1; 3, 54. Liban. or. 7, 10; 18, 23; 17, 7. pro templ. 2. Am-mian. 22, 4, 3. Socr.
h. e. 1, 3. Theodor. h. e. 3, 7, 3; 3, 7, 6.
22. Theodor. h. e. 5, 21, 5 i nast.
23. Socr. h. e. 5, 16. Sozom. h. e. 1, 15.
24. V. Schultze, Geschichte des Untergangs des griechisch-rómischen Heidentums, I, s. 267-258 z
odniesieniem do Eunap. vita Aedes.
25. Liban, pro templis c. 3. Cyt. w: V. Schultze, Geschichte des Untergangs des griechisch-romischen
Heidentums, I, s. 270.
26. Deichmann, s. 105 i nast.
27. Cyt. w: Leipoldt, Von Epidauros bis Lourdes, s. 37.
28. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 133, przyp. 3.
29. Leipoldt, Von Epidauros bis Lourdes, s. 44.
30. Tam e, s. 38.
31. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 301.
32. Cyt. w. Schultze, Geschichte des Untergangs, I, s. 271-271.
33. Ambr. ep. 1, 18, 2.
34. Socr. h. e. 7, 22.
35. Cod. Theod. 16, 10, 23; 16, 10, 25.
36. Tam e 16, 10, 25.
37. August, ep. 91.
38. Socr. h. e. 7, 15. Na ten temat por. np.: Schneider, Die Christen im rómischen Weltreich, s. 322323. Ten e, Geistesgeschichte, I, s. 613. Campenhausen, Grie-chische Kirchenvdter, s. 156.
39. Voigt, s. 50 i nast. Bates, s. 201.
40. Schneider, Die Christen im rómischen Weltreich, s. 322.
Rozdzia 60
1. Schleiermacher, Uber die Religion, mowa czwarta, s. 118.
2. 2 P 2,12 i nast.; 2, 22. W ca:ym prawie rozdziale roi siE od takich obelg.
3. Orig. Cels. 5, 63.
4. Dionizy z Aleksandrii w: Euseb, h. e. 7,7, Cypr. laps. 34. Bazyli, „An den Kle-rus von Neocaesarea"
w: Bibliothek der Kirchenvater, t. 46, s. 231, nr 62, 2.
5. Basil hex. 3. Horn. 9.
6. Greg. Nas. or. 20, 5-6. Basil. ep. 62, 4. Bibliothek der Kirchenvater, t. 46, s. 240, nr 63, 5. Bazyli,
„An die Wortfuhrer zu Neocaesarea", w: Bibliothek der Kirchem/ater, t. 46, s. 238, nr 63, 4.
7. Wszystkie wskazówki Hród:owe w: Se-eberg, I, s. 235.
8. Iren. adv. haer. 3, 2. Siricius ad omnes episcopos Italiae. Hier. adv. Jovin.
9. Hier. adv. Jovin.
10. Hipolit wg: W. Bauer, Rechtgtaubigkeit, s. 180.
11. Iren. adv. haer. 2, 31, 2.
12. Tam e 1, 13.
13. Tert. ieiun. 16-17.
14. Cyryl z Jerozolimy, cat. 16, 8.
15. Euseb. h. e. 6, 3.
16. Viller/Rahner, s. 74. Koepgen, s. 323-324.
17. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 438 i nast.
18. Greg. Nas. or. 2, 79-86.
19. Carm. 2, 1, 11 de vita sua 460 i nast. Cyt. wg: Campenhausen, Griechische Kirchenviiter, s. 107.
20. Por.: P. Haeuser w: Bibliothek der Kir-chenvaler, t. 59, s. IX i nast. Na ten temat por.. Tak e: Greg.
Nas. or. 3; 9; 13.
21. Chrysost. ep. 1 ad Timoth. Horn. 10, 3.
22. Tert. apol. 24, 38. Cypr. ep. 54, 3. Orig. Cels. 7, 26.
23. Chrysost. com. in Matth. 46. Horn.
24. Harnack, Marcion, s. 196. Kraft, s. 126 i nast.
25. Cod. Theod. 16, 1, 2.
26. Tam e 16, 5, 63.
27. Wszystkie potwierdzenia Hród:owe w: Voigt, s. 40 i nast., na którego pracy siE opar:em. Por. tak e:
K. Miiller, Kir-chengeschichte, I, s. 546 i nast. Parkes, s. 183-184.
28. Haller, Das Papsttum, I, s. 147 i nast., a zw:aszcza s. 151.
29. Caspar, I, s. 432 i nast.; 610-611.
30. Ambr. ep. 40,26. De obitu Theodosii ora-tio c. 38. Na ten temat zw:aszcza: Vbigt, s. 88 i nast.
31. Opt. Mil. De schismate Donatistarum 3, 6-7.
32. Diesner, s. 64.
33. Por. list 11, 4 w: Kraft, s. 196.
34. Holi, s. 92.
35. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 122.
36. August, ep. 93, 2, 5 z odniesieniem do Lk 14, 23.
37. August, ench. 16, 72-73; ep. 89, 2.
38. Athan. hist. Arian. 33, 1 i nast. Por. tak e 67, 2.
39. Opt. De schismate Donatistarum 3, 3.
40. Athan. hist. Arian. c. 33.
41. Opt. De schismate Donatistarum 3, 3. Ambr. Sermo contra Awcentium 36.
42. August, ep. 93, 19; 185, 35.
43. Tak w: Holi, III, s. 90-91 z odniesieniem do ep. 201, 1.
44. Berkhof, s. 122.
Rozdzia 61
1. W. E. H. Lecky, History ofthe Rise and Influence oj the Spirit oj Rationalism in EuropE, I, s. 330; II,
s. 32, 38. Cyt. w: Bates, s. 241.
2. List do katolickiej historyczki, lady Blennerhasset w: Acton's Correspon-dence, I. s. 55. Cyt.
w: Bates, s. 242.
3. Weisweiler, s. 374.
4. Chrysost. Horn. 47 in Matth. c. 13.
5. Bóhmer, Die junge Luther, s. 163.
6. Bóhmer, Luther im Licht der neueren Forschung, s. 157.
7. Synod w Tuluzie, kanon 1 i nast. Cytowane kanony 1 i 14.
8. Bates, s. 215.
9. Tam e, s. 216.
10. Tomasz z Akwinu, Summa theologica Ha Ilae q. XI, a. 3.
11. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 52.
12. Tam e.
13. Por.: Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 237. Ackermann, Entstellung und Kldrung, s. 154, a tak e 151.
14. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 52.
15. Troeltsch, s. 221-222.
16. Tam e.
17. „World Telegram", New York, 24 lipca 1953. Oprócz fundamentalnej pracy Ba-tesa por. na ten
temat: J. Gross, Re-ligionsjreiheit und katholischen Kirche, 1951. Loewenich, Der Katholizismus und wir, brw.
18. Cyt. Gross, Religionsfreiheit in der katholischen Kirche, s. 857.
19. Mirbt, s. 439. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 12.
20. Tkk w: Bates, s. 665.
21. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 12.
22. Acta Sanctae Sedis, IV, Rom 1868, s. 11.
23. Cyt. w: Bates, s. 648.
24. Monzel, s. 190.
25. Klein, s. 11, przyp. 7.
26. W: Heiler, Der Katholizismus, s. 322. Theodor Haecker cyt. wg: Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 245.
27. Bates, s. 676.
28. Cyt. w: Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 162.
29. Tam e, s. 162.
30. Tam e, s. 12.
31. „World Telegram", New York, 24 lipca 1953.
32. Nietzsche, Jenseits von Gut und Bose, aforyzm 104.
33. Por. np.: Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 38 i nast. Pfliegler, s. 279 i nast.
34. Luther, Tischreden, III, s. 175. Cyt. w: Bates, s. 234. Podkre9lenie moje.
35. Ackermann, Entstellung und Kldrung, s. 192.
Rozdzia 62
1. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 317-318. Por. zw:aszcza s. 307.
2. Knopf, Einflihrung, s. 199.
3. Na temat wiary w demony w jude-ochrze9cija6stwie: Schoeps, Aus friih-christlicher Zeit, s. 54 i
nast.
4. Por.: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 262 i nast.; 531 i nast. Stemplinger, s. 9 i nast. Delitzsch,
Mehr Licht, s. 50 i nast. Nilsson, II, s. 516 i nast. Nestle, Griechische Religiositat, s. 72 i nast.
5. Euseb. h. e. 6, 43, 11.
6. Schneider, Geistesgeschichte, s. 540-541, przyp. 4 z odniesieniem do Peregr. Aeth. 46.
7. Just. apol. 2, 4(5). Athenag. leg. 24-25. Por. tak e Ciem. AL strom. 5, 10, 2; Lact. div. inst. 2, 14. O
ich rzekomym ywieniu por. Tert. apol. 22; Firm. Mat. err. 13, 4; tak e 26, 2; na ten temat: A. Muller w:
Bibliotheke der Kirchen-vater, t. 14, s. 246, przyp. 2. O domniemanych skutkach por. Athenag. leg. 23. Just.
apol. 1,9; 1, 10; 1, 12; 1, 26; 1, 58. Tert. apol. 22. Orig. princ. 3, 3, 1 i nast. August, civ. Dei 2, 24-25.
8. Tert. bapt. 5 i 3. anima 3.
9. August ep. 55, 20. civ. Dei 22, 8. Na ten temat: Trede, s. 177-178.
10. August, civ. Dei 15, 23.
11. Por. np. tak e August civ. Dei 7, 33 i nast; 8, 12 i nast.
12. Tak w: Bertholet, s. 189. Por. tak e: Stemplinger, s. 19.
13. Por.: J. W. R. Schmidt, I, s. XII. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 309.
14. Por.: A. Mayer, Erdmutter und Hexe, s. 9. Delitzsch, Mehr Licht, s. 40 i nast.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
Cyt. w: W. Schubart, Christentum und Abendland, s. 80-81.
Potwierdzenie w: Dóllinger, PapstBum, wyd. II, 1892, s. 125 i nast.
Betschart w: Religionswissenschaftlis-ches Wórterbuch, wyd. Kónig, s. 351.
Cyt. w: J. W. R. Schmidt, s. XLI. Por. tak e: Delitzsch, Mehr Licht, s. 43.
Delitzsch, Mehr Licht, s. 44. Zehren, s. 317.
Daniel-Rops, Jesus, s. 29. Weisweiler, s. 374.
J. W. R. Schmidt.
Tam e, s. XVI.
Potwierdzenie tam e, s. XXXIII.
Tam e, s. XLII. Por. tak e: Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 310.
J. W. R. Schmidt, s. 127.
Tam e, s. XIH-XIV.
Tam e, s. 98 i nast.
Tomasz z Akwinu, Summa Theologica, I, q. 92, a. 1.
J. W. R. Schmidt, s. 100.
Menzel, II, s. 674-675.
Diel, s. 87. Por. tak e s. 83.
Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 317.
Menzel, II, s. 677, przyp. 4.
Tam e, s. 680.
Tam e.
Tam e.
Tam e.
Diel, s. 82.
Tam e, s. 71; 73; 78; 110 i in.
Menzel, II, s. 679.
Tam e.
Goetze.
Diel, s. 65.
Menzel, II, s. 679.
Tam e, s. 680.
Werner, Glaube und Aberglaube, s. 122; 125.
Nestle, Krisis, s. 236.
Ray-Atkinson, Haenwahn und Hexen-prozesse, brw, s. 178-179.
Por.: Diel, s. 21.
Cyt. tam e, s. 68.
Tam e, s. 92.
Tam e, s. 95.
Tam e, s. 69.
Tam e, s. 109.
Tam e, s. 116-117.
Menzel, II, s. 682.
Delitzsch, Mehr Licht, s. 45.
P. Schmidt, S. J., Talisman und Zauber-wahn, s. 315-316.
Na temat dalszych wywodów por.: He-iler, Der Katholizismus, s. 167 i nast.; 229; 231 i nast.
Wed:ug Rituale Romanum Tit. II, cap. 2: Ordo baptismi parvulorum.
J. Gross, Entstehungsgeschichte des Erbsundendogmas, I, s. 67, przyp. 81.
Bertholet, s. 165.
Rozdzia 63
1. Lasserre z odniesieniem do Lk 9, 24; 17, 33.
2. MacGregor, s. 15.
3. Cadoux, s. 20.
4. Lk 10, 25 i nast. Na ten temat: Rade, Der Nachste, s. 79. Grundmann, Ge-schichte Jesu Christi, s.
89-90. W tym samym duchu jezuita Frodl, Gesellscha-ftslehre, s. 75.
5. Lk 13,1 i nast.; na ten temat: Jeremias, Jesu Verheissung, s. 35 i nast.
6. Mt 5, 38 i nast.; Lk 6, 27-28.
7. Mt 5, 46-47; Lk 6, 32-33.
8. Mausbach, s. 41
9. Mt 19, 18.
10. Mt 19, 18. Por. tak e Mt 5, 21 i nast. Na ten temat: Cadoux, s. 21-22.
11. Por.: Dibelius, Jesus, s. 105; 110. Ten e, Botschaft und Geschichte, I, s. 113 i nast. Asmussen, s.
30. Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 119. Knopf, Einfiihrung, s. 268. Ragaz, s. 55. Tro-eltsch, s. 40.
Weinel, Stellungdes Urchristentums, s. 7. Wendland, s. 23. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 489. Na ten temat por.
np. Mt 5, 43. Lk 6, 27; 10, 29 i nast; Mk 2, 13 i nast.
12. Tak w: Windisch, Der Sinn der Bergpre-digt, s. 150. Por. tak e s. 14; 27; 57-58. Na ten temat:
MacGregor, s. 18. Por. tak e s. 6. Podobnie: Harnack, Militia Christi, s. 2.
13. Ackermann, Jesus, s. 104.
327
14. Daniel-Rops, Jesus, s. 273-274. Por. opiniE przeciwnN w: Staudinger, s. 130.
15. Mk 3,23. Wojna i przelewanie krwi: Mt 22, 7; Mt 21, 33 i nast. Grabie : Mk 3,27.
16. Mk 13, 7 i nast.
17. J 2,15 i nast. Na ten temat: MacGregor, s. 23. Cadoux, s. 35.
18. Ackermann, Jesus, s. 62. Dibelius, .fejMs, s. 83-84. Nestle, Krisis, s. 39.
19. S:usznie zosta: na to po:o ony nacisk w: Lasserre, s. 48-49
20. Mt 8, 5-13; Lk 7,1 nast.; J 4,43 i nast.
21. Wernle, Antimilitarismus und Evange-lium, s. 37.
22. Lk 7, 36 i nast. Na ten temat: Lasserre, s. 57-58.
23. Mt 26, 52. Na ten temat: MacGregor, s. 33-34.
24. Mt 10, 34. Lk 12, 51. Por. tak e Hbr 4, 12.
25. Mt 10, 38.
26. Mt 5, 43 i nast. Na ten temat: MacGregor, s. 65-66.
27. Grimm, s. 127-128. Por. tak e s. 290 i nast.
28. Wernle, Antimilitarismus und Evange-lium, s. 37.
29. Bultmann, Synoptische Tradition, s. 155; na temat Lk 3, 10-14.
30. Henri Bois. Cyt. w: Lasserre, s. 18.
31. Tam e, s. 21.
32. August. Contra Faustom 22, 74.
33. Joseph. ant. jud 18, 1, 1; beli. 2, 8, 1.
34. Mk 12, 17.
35. Rozmowa o groszu dzier awnym: Mk 12,13 i nast.; Mt 22,15 i nast.; Lk 20,20 i nast. O ironii tych
s:ów: Renan, s. 119; 151; 153. Schweitzer, Die Mystik des Apostels Paulus, s. 305. Weinel, Die Stel-lung des
Urchristentoms, s. 9. Dibelius, Botschaft und Geschichte, I, s. 191; II, s. 178. Ironia nie by:a Jezusowi
bynajmniej obca. Autorem, który szczególnie eksponuje tE przejawiajNcN siE sporadycznie cechE Jezusa jest V.
Grónbech, Zeitwende, I, s. 32; 43-44; 74-75; 102; 105; 122-123 i in. Por. tak e: Nestle, Krisis, s. 143. Leipoldt,
Jesu Verhdltnis, s. 50; Dibelius, Rom und die Christen im erstenJahrhundert, s. 4. Lasserre, s. 114. Heiler, Der
Katholizismus, s. 30; 34. WyraHnie ironiczne sN np. s:owa Jezusa
skierowane do przeciwników: „Umiecie dobrze (kalos) uchylaU przykazanie Bo e, aby swojN tradycjE
zachowaU" (Mk 7, 9).
36. Harnack, Wesen des Christentoms, s. 67. Dibelius, Jesus, s. 103 Ten e, Botschaft und
Geschichte, I, s. 171-172. Braun, Spatjudisch-haretischer, II, s. 83, przyp. 2. Bornkamm, Jesus von Naza-reth, s.
110 i nast. Weinel, Stellung des Urchristentoms, s. 8-9. Por. Tak e: Ackermann, Jesus, s. 105. Nestle, Krisis, s.
36-37; 143. Behm, s. 6. Gontard, s. 30-31.
37. Dibelius, Botschaft und Geschichte, II, s. 179.
38. MacGregor, s. 116. Podkre9lenie moje.
Rozdzia 64
1. Troeltsch, s. 45.
2. Lk 4,5 i nast.; 22,25 i nast.; 13,1 i nast. Na ten temat: Stauffer, Gott und Kaiser im Neuen Testament,
s. 14-15.
3. Lk 22, 25; Mt 20, 25.
4. Pojawia siE to w ca:ym Nowym Testamencie tylko dwa razy: Dz 22, 28 i Ef 2, 12.
5. Mt 5, 39 i nast. Na ten temat: Asmus-sen, s. 22 i nast.
6. Mt 6, 31 i nast.
7. Mt 6, 25 i nast.; Lk 12, 22 i nast.; 10,39 i nast. Na ten temat: Troeltsch, s. 45.
8. Mk 3, 31 i nast.; 10, 29-30; Mt 10, 34 i nast.; 12, 46 i nast.; Lk 12, 51 i nast.; 14, 26.
9. Staerk, Soter, I, s. 14 i nast.; Stauffer, Jesus, s. 84-85. Bornkamm, Jesus von Nazareth, s. 60.
Grundmann, Geschichte Jesu Christi, s. 300-301.
10. 9, 9-10. Por. tak e Ps 118, 25-26.
11. Por.: Bultmann, Synoptische Tradition, s. 281. Ten e, Theologie des Neuen Te-staments, s. 27.
Klostermann, Markuse-vangelium, s. 112. Por. tak e: Bousset, Kyrios Christos, s. 35-36. Ackermann, Jesus, s.
24. Hoskyns/Davey, s. 57-58.
12. Weinel, Stellung des Urchristentums, s. 33.
13. Knopf, Das nachapostolische Zeitalter, s. 105-106. Ten e autor mówi jednak tak e o odmiennej
postawie chrze9cijan.
14. Por.: Voigt, s. 2 i nast. H. Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 21 i nast. Weinel, Stellung des
Urchristentums, s. 24—25.
15. Ap 17, 1 i 17, 5 i in. Por.: Rissi, s. 96 i nast. Knopf, Das nachapostolische Ze-italter, s. 112.
Feine/Behm, s. 274; 286. Bousset, Kyrios Christos, s. 246.
16. Knopf, Das nachapostolische Zeitalter, s. 111 i nast. Schneider, Geistesge-schichte, I, s. 151153. Troeltsch, s. 155. Zasadnicze zastrze enia wobec pa6stwa czyniN tak e: Hbr 11, 9 i nast.; 13, 14;
1 P 1, 1; 1, 17; 2, 11; 2 Ciem. 5,1; 5, 5; Diog. 6,8 i in. Na ten temat: Schlier, Die Beurteilung des
Staates im Neuen Testament, s. 31 i nast.
17. Por. np. ksiEga 8, wers 37 i nast.; wers 139 i nast. Na ten temat pisze Geffcken w: Hennecke, s. 399
i nast. Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 78 i nast.
18. Hippol. in Dan. 4, 9, 2. Na ten temat: Peterson, Der Monotheismus als politi-sches Problem, s. 69 i
nast. Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 75 i nast.
19. Lact. div. inst. 6, 6, 19 i nast. Por. tak e 6, 9, 2 i nast. Na ten temat Cic. publ. 3, 22; off. 3, 28.
Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 83 i nast.
20. Buonaiuti, I, s. 48. Na temat podobnej tendencji w ewangelii Lukasza i tej, która jN poprzedza:a
por.: Conzelmann, Die Mitte der Zeit, s. 80 i nast.; 112.
21. Por. Rz 1, 29 i nast.; 1 Kor 5, 10-11;
2 Kor 6,6-7; Gal 5,19 i nast.; Ef 4,2,3; 5, 22 i nast.; Koi 3,5 i nast.; 3,18 i nast.
22. Orig. Cels. 1, 4.
23. Mt 5, 33 i nast.
24. Por.: Braun, Spdtjiidisch-haretischer, II, s. 80-81; 1, s. 85.
25. Por. Mt 5, 39-40 z 1 Kor 6, 1 i nast.
26. Vischer, zw:aszcza s. 21 i nast. Por. tak e: Kóhler, Ursprung und Wesen der Problematik „Staat
und Kirche", s. 4.
27. Rz 13, 1 i nast.
28. Overbeck, s. XXIII.
29. Na temat mów: Cic. publ. 3, 9. Na ten temat: Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 2 i nast.
30. Sallust. Hist. 4, fragment 69, 5; 69, 17; 69, 20.
31. Sen. ep. 95, 30-31.
32. Mt 20, 25.
33. 1 Kor 2, 6 i nast. Równie katolik Meinertz przyznaje, e Pawe: mówi
tu o w:adcach 9wiata doczesnego (II, s. 37).
34. Por. Rz 13, 6 z 1 6, 1.
35. Strobel, s. 92.
36. Na temat modlitwy za zwierzchno9U i pos:usze6stwa wobec w:adców por. np.: 1 Tm 2, 1-2; Tt 3, 1;
1 Ciem. 60, 4 i nast. Por. tak e 1P 2, 13 i nast. Ponadto Polyc. Phil. 12, 3. Just. apol. 1, 17. Na temat uczciwo9ci
chrze9cijan w p:aceniu podatków, której istotnie dotyczy:o pewne konkretne zalecenie Jezusa: Theoph. ad Autol.
3, 14. Tat. or. 4, 2. Tert. idol. 15. Na temat dewocji chrze9cijan por. zw:aszcza: Athenag. leg. 1; 2; 3; 6; 7; 9; 31;
37 i in. Tak e Tert. apol. 32. Scap. 2. Na temat teologume-nonu o opatrzno9ciowej jednoczesno9ci Chrystusa i
Augusta pisa: Meliton, cyt. w: Euseb. h. e. 4, 26, 7-8. Tak e sam Euzebiusz w: Euseb. ev. 3, 7, 7. Na ten temat:
Eger, s. 107 i nast. Patrz tak e Orig. Cels. 2, 30. Greg. Nas. or. 4, 37.
Rozdzia 65
1. Toynbee, s. 74-75.
2. Cadoux, s. 245.
3. Bainton, s. 208; 197.
4. Por.: Cadoux, przedmowa, s. VII oraz s. 13.
5. Por. rozdz.19, przyp. 42. Ponadto: Weinel, Stellung des Urchristentums, s. 10-11. Leipoldt, Bibel
und Friedensgedanke, s. 21.
6. Dz 10. Cadoux, s. 97; 105; 245. Por. tak e: Harnack, Militia Christi, s. 51 i nast.
7. Tak w: Kóhler, Ursprung und Wesen der Problematik „Staat und Kirche", s. 5. Por. tak e: Weinel,
Stellung des Urchristentums, s. 25.
8. Por. przede wszystkim obszerne potwierdzenia w: Cadoux, s. 49 i nast. Szczególny nacisk na mi:o9U
do wroga ju w Did. 1, 3-4. Athenag. leg. 11.
9. Just. Tryph. 110, 1.
10. Just. apol. 1, 16.
11. Tat. or. 19, 2. Por. tak e 11, 1. Na ten temat: Schópf, s. 209. Harnack, Mission und Ausbreitung, II,
s. 581, przyp. 5.
12. Tert. patient. 6; apol. 37.
13. Tert. idol. 19; patient. 7. Por. tak!e corona 12.
14. Tert. corona 11.
15. Orig. Cels. 8, 73.
16. Tam e 8, 68; 8, 73.
17. Tam e 5, 33. Por. tak e 7, 26.
18. Por. np. tak e Orig. com. ser. 102 in Matth. Orig. Cels. 3,7. Dalsze liczne potwierdzenia w:
Cadoux, s. 129 i nast.
19. Schópf, s. 214 z odniesieniem do Cypr. bono patient. 14.
20. Cypr. bono patient. 16. Na ten temat: Schópf, s. 81.
21. Cypr. Donatum 6, 10. Podkre9lenie moje.
22. Hipolit, rozdz. 41.
23. Tam e.
24. Lact. div. inst. 6,20,15 i nast. Por. tak e 5, 17, 12-13. Dalsze potwierdzenia w: Cadoux, s. 55 i nast.;
158 i nast.
25. Harnack, Militia Christi, s. 86-87. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 697 i nast.; 734. Bainton,
s. 194.
26. Euseb. vita Const. 2, 12.
27. Tam e 2, 4; 2, 7 i nast.
28. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 707-708.
29. Prokop. beli. Pand. 1, 18.
30. Rdz 32, 27. Wg: Dignath-Duren, s. 51.
31. Synod w Arles, kanon 3.
32. Por. Euseb. h. e. 5 z Vita Const. 1, 6. Por. tak e Vita Const. 1, 46.
33. Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 588, przyp. 1. Por. tak e: Dignath--Duren, s. 18.
34. Werner, Glaube undAberglaube, s. 209. Por. tak e: Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 578.
Dignath-Duren, s. 24.
35. Dignath-Duren, s. 17-18.
36. Tak w: Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 589.
37. Basil. ep. ad Amphil. c. 55 i 13.
38. Athan. ep. ad Amm. Na ten temat: Ca-doux, s. 146; 257, przyp. 1.
39. Greg. Nas. or. 6, 20.
40. Jeznik z Kolbu, Contra philos. 1, 10.
41. August, ep. 205 ad Bonif.
42. August, civ. Dei 4, 15.
43. Tam e.
44. August, 6uaest. in Jos. 6.
45. August, ep. 205 ad Bonif.
46. Na ten temat por.: Bainton, s. 200-201.
47. Troeltsch, s. 122-123.
48. Schopf, s. 75; 242-243.
49. Por. tak e podsumowanie w: Cadoin, s. 245 i nast.
50. Althaus, Die Todesstrafe.
51. Iren. adv. haer. 4, 24, 2.
52. Minucjusz Felix, Octavius 30, 6.
53. Tert. idol. 17. Por. tak e Tert. corona 11.
54. Por. przyp. 19 i nast.
55. Amob. adv. gent. 1, 6. Por. tak e potwierdzenie w: Cadoux, s. 54-55.
56. Synod w Elwirze, kanon 73. Schopf, s. 165.
57. Schópf, s. 86.
58. Tam e, s. 251.
59. Na temat por.: Kraft, s. 128 i nast.
60. Lact. div. inst. Aneks do 7, 26.
61. Euseb. vita Const. 5, 2; 5, 4; 10, 7. Na ten temat por.: Eger, s. 110 i nast.
62. Potwierdzenie w: Althaus, Die Todesstrafe, s. 4.
63. Por. tam e, s. 6 i nast.
64. Tam e, s. 10 i nast.
Rozdzia 66
1. Becker, Sag nein zum Krieg, s. 5.
2. Buonaiuti, II, s. 264.
3. Pernoud, s. 22.
4. Tam e, s. 29-30.
5. Tam e, s. 82.
6. Tam e, s. 100 i nast.
7. Buonaiuti, II, s. 190 i nast.
8. Cyt. tam e, s. 196.
9. Tam e, s. 201.
10. Cyt. w: Gontard, s. 245.
11. Cyt. w: Gollwitzer, s. 14, przyp. 13.
12. „Siiddeutsche Zeitung" z 29 sierpnia 1960, s. 2.
13. Cyt. w: Leipoldt, Vom Jesusbild der Ge-genwart, s. 62.
14. Becker, Sag nein zum Krieg, s. 95.
15. Schópf, s. 256.
16. Koehler, Die deutsch-protestantische Kriegspredigt, s. 87-88.
17. Becher, BalladE vom Granatendrehen.
18. Zurhellen, Kriegspredigt, s. 29. Cyt. w: Koehler, s. 21.
19. Goethe, Brief des Pastors zu an den neuen Pastor zu. CzE9U dalszych cytatów zawdziEczam
yczliwo9ci pana Herberta P. Debesa z Offenbach.
20. Dieterich, Gott mit uns, s. 71. Cyt. w: Koehler, s. 38.
21. Ehrhard, Die Kirche der Martyrer, s. 61.
22. S. A. Faut, art. „Die Einmutigkeit des deutschen Volkes und die Kirche" w: „Die Christliche Welt"
z 10 wrze9nia 1914, nr 840.
23. J. Kube:, art. „Kirchenpolitik und Krieg" w: Die Christliche Welt" z 17 wrze9nia 1914, nr 855.
24. Wendland, s. 297. Podkre9lenie moje.
25. Deissmann w: Uckeley, art. „Praktische Theologie" w: „Theologie der Gegen-wart", rocz. 9, z. 2, s.
75.
26. Lahusen, art. „Und was tut die Kirche?" w: „Die Christliche Welt" z 8 kwietnia 1915, nr 274.
Podkre9lenie moje.
27. „An die evangelischen Christen im Au-sland" w: „Die Evangelischen Missio-nen", 1914, s. 217 i
nast.
28. Rittelmeyer, Luthergeist im Krieg, s. 8. Cyt. w: Koehler, s. 21.
29. G. Mahr, art. „Christentum und Welt-friede" w: „Die Christliche Welt" z 12 listopada 1914, nr 994.
30. Zurhellen, Kriegspredigt, s. 26. Cyt. w: Koehler, s. 21.
31. Kirms, Kriegspredigten, s. 19-20. Cyt. w: Koehler, s. 49.
32. J. Kessler, Kreuz und Schwert, s. 169. Cyt. w: Koehler, s. 8.
33. Rump, Berliner Kriegsgebetstunden, III, Cyt. w: Koehler, s. 8.
34. O. Michaelis, w: „Die Christliche Welt" z 3 wrze9nia 1914, nr 824.
35. A. Rost w: „Die Christliche Welt" z 15 paHdziernika 1914, nr 926.
36. Kirms, Kriegspredigten, s. 14. Cyt. w: Koehler, s. 44.
37. W. Picht, art. „Kreuz und Krieg" w: „Die Christliche Welt" z 25 lutego 1915, nr 145. Podkre9lenie
moje.
38. Tam e.
39. Geyer, Im Kriegsdienst Gottes, s. 4. Cyt. w: Koehler, s. 49.
40. Kónig, Neun Kriegspredigten, s. 45. Cyt. w: Koehler, s. 40.
41. E. v. Blumenstein w: „Die Christliche Welt" z 17 wrze9nia 1914, nr 860.
42. P. Rohrbach, art. „Nationalistische und idealistische Weltpolitik" w: „Die Chri-stlische Welt" z
15 czerwca 1916, nr 461.
43. H. Lhotzky, art. „Krieg" w: „Die Christliche Welt" z 17 wrze9nia 1914, nr 858.
44. Wendland, s. 300. Por. tak e: Pfeifer, cyt. w: Koehler, s. 24.
45. P. Fischer, art. „Du sollst nicht toten" w: „Die Christliche Welt" z 1 lipca 1915, nr 524.
46. Schneller, 3 Kriegspredigten, s. 23. Cyt. w: Koehler, s. 32. Por. tak e: Rump, Jesu hilf siegen, s. 11.
Cyt. w: Koehler, s. 32.
47. S. A. Faut, art. „Die Einmutigkeit des deutschen Volkes und die Kirchen" w: „Die Christliche
Welt" z 10 wrze9nia
1914, nr 840.
48. Tak w: Nestle, Die Krisis, s. 14.
49. Leipoldt, Vom JesusbUd der Gegenwart, s. 284-285.
50. Por.: Pfannmuller, s. 429-430.
51. K. Konig, Kriegspredigten. Neue FolgE, s. 20. Cyt. w: Koehler, s. 56.
52. Lippert, art. „Weltkrieg und religióses Bekenntnis" w: „Stimmen der Zeit", t. 88, 1915, s. 4 i nast.
53. M. Faulhaber, „Die Freiheit der Kirche" (kazanie z 10 lutego 1935) w: Michael Kardinal
Faulhaber, 25 Bischo-fsjahre, 1936. Jedna czwarta ksiN ki jest po9wiEcona s:u bie wojskowej kardyna:a.
ZwróUmy uwagE na rok wydania!
54. Lippert w: „Stimmen aus Maria La-ach", 1913/14, s. 574-575.
55. Tam e, t. 88, 1915, s. 7. Podkre9lenie moje.
56. Lippert, art. „Weltkrieg und religióses Bekenntnis" w: „Stimmen der Zeit", paHdziernik 1914, s. 10.
57. C. Noppel, art. „Der grosse Krieg — die Reifepriifung des Arbeit erstandes" w: „Stimmen der
Zeit", t. 88, s. 26 i nast.
58. O. Zimmermann, art. „Glaubenskun-der Krieg" w: „Stimmen der Zeit" 1915, t. 88, s. 410 i nast.
59. J. Kreitmaier, art. „Der Krieg im Spie-gel der Kunst" w: „Stimmen der Zeit",
1915, t. 88, s. 148 i nast.
60. Kreitmaier, art. „Kunst und Volk" w: „Stimmen der Zeit", rocz. 65, s. 196.
61. C. Noppel, art. „Kriegsbereitschaft und Friedensarbeit in der Kruppelfiirsorge" w: „Stimmen der
Zeit", 1915, s. 539-540.
62. Na temat dalszych wywodów por.: Lippert, art. „Zum Beginn des eu-ropaischen Krieges" w:
„Stimmen aus
Maria Laach", t. 87, sierpie6 1914, s. 574 i nast.; art. „Weltkrieg und re-ligioses Bekenntnis", t. 88,
1915, s. 4 i nast.; art. „Die Gefallenen unseres Volkes", tam e, s. 401 i nast.
63. Ta wypowiedH oraz dalsze cytaty pochodzN z ksiN ki Ermenonville'a Le col-lier de BellonE (z
przedmowN G.de la Fouchardiere'a), stanowiNcej zbiór wypowiedzi ró nych osobisto9ci podczas I wojny
9wiatowej. To Hród:o wskaza: mi prof. J. Brejaux z Bordeaux.
64. E. Menegoz w: „Evangile et Liberte" z 30 stycznia 1915.
65. Lippert, art. „Weltkrieg und religióses Bekenntnis" w: „Stimmen der Zeit", t. 88, 1915, s. 4 i nast.
66. Pesch, art. „Mit dem alten Glauben in die neue Zeit" w: „Stimmen der Zeit", 1918, t. 95, s. 209 i
nast.
67. Lippert, art. „Unseren Toten, ein Ge-denken und Geloben" w: „Stimmen der Zeit", 1919, s. 265 i
nast.
68. M. Rade, art. „Deutsche Nation" w: „Die Christliche Welt" z 3 wrze9nia 1914, nr 817. Por. ten e,
art. „Gottes Wille im Krieg" w: „Die Christliche Welt" z 15 sierpnia 1914, nr 769.
69. Rade, art. „Glaube an Gott und Glaube an den Volk" w: „Die Christliche Welt" z 28 wrze9nia 1918,
nr 462.
70. Loewenich, Die Geschichte der Kirche, s. 456.
71. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", A. Miller, nr 6, 1962, s. 9-10.
72. Tam e.
73. Tam e.
74. Tam e.
75. „Siiddeutsche Zeitung".
Rozdzia 67
1. Manhattan, s. 117.
2. Tam e, s. 112 i nast.
3. Tam e.
4. Tam e.
5. Tam e.
6. Tam e.
7. Tam e, s. 115.
8. Tondi, Die geheime Macht, s. 34. Ten e, Die Jesuiten, s. 73.
9. „Hamburger Fremdenblatt" z 12 lutego 1929.
10. „Stampa Italiana" 19 i 24 marca 1937 wg: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, s. 322.
11. Por. „Theologische Blatter, 1937, nr 10, s. 243.
12. Cyt. tam e, nr 1, koi. 31.
13. Manhattan, s. 118.
14. Tbndi, Die geheime Macht, s. 34.
15. Manhattan, s. 120. Z powo:aniem siE na „New York Times" z 20 stycznia 1938 oraz T. L. Gardini,
Towards the New Itafy.
16. Wg: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, t. 132, s. 107.
17. Manhattan, s. 121 i nast.
18. Tam e.
19. Tam e.
20. Tam e.
21. Ilustracja w: Becker, Sag nein zum Krieg, s. 103.
22. Tondi, Die geheime Macht, s. 36.
23. Werner, Glaube undAberglaube, s. 205.
24. Manhattan, s. 123.
25. Tam e, s. 122 z odniesieniem do: Te-eling, The Pope in Politics.
26. Na ten temat por.: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, t. 132, s. 107-108.
27. Tam e, s. 323.
28. Tondi, Die Jesuiten, s. 73 i nast.
29. Cyt. w: Bates, s. 25.
30. Troeltsch, s. 350, przyp. 160.
31. „Die Welt" z 18 paHdziernika 1956.
32. Manhattan, s. 87.
33. Tam e, s. 88.
34. Tam e.
35. Tam e.
36. Por. „Stimmen der Zeit", rocz. 68, t. 134, s. 407-408.
37. Cyt. u J. Overmansa w: „Stimmen der Zeit" rocz. 66, s. 261.
38. Tam e, rocz. 67, t. 131. s. 117.
39. Cyt. tam e.
40. Cyt. tam e, s. 108.
41. Por.: Keller, s. 135-136.
42. Manhattan, s. 91.
43. Cyt. tam e.
44. Scheinmann, s. 274 z odniesieniem do „Current History" z czerwca 1942.
45. Bates, s. 24.
46. Manhattan, s. 95 i nast.
47. Cyt. w: Tondi, Die Jesuiten, s. 80-81.
48. Tam e.
49. „Kirchliche Amtsblatt fur die Diózese Miinster", nr 21.
50. Tam e, nr 34. Podkre9lenie moje.
51. Manhattan, s. 99.
52. J. Overmans, art „Zwei Kriege im heu-tigen Spanien" w: „Stimmen der Zeit", rocz. 68, t. 134.
53. A. R. Villaplana, Questo e Franco, Rom, 1945, s. 139 i nast. Cyt. wg: Tondi, Die Jesuiten, s. 76-77.
54. Manhattan, s. 99.
55. Rankin, s. 52.
56. Bates, s. 29. Por. zw:aszcza: Duff, s. 106 i nast.
57. Manhattan, s. 100.
58. Bates, s. 28.
59. Manhattan, s. 102.
60. F.v.Papen, s. 5.
61. Szczegó:owo pisze o tym Manhattan (s. 138 i nast.), na którego pracy w znacznym stopniu
siE tutaj opieram.
62. Der Neue Herder, 1949.
63. Papen, s. 7-8. Podkre9lenie moje.
64. Por.: S. Einstein, art. „Herm von Pa-pens Pension" w: Die Andere Zeitung", Hamburg, 19 kwietnia
1962.
65. Tam e.
66. Tam e.
67. Tam e.
68. Theodor Heuss, Hitlers Weg. Eine his-torisch-politische Studie iiber den Natio-naboziatismus, wyd.
IV, 1932. Cytaty ze stron: 25, 3-4, 5, 18, 121, 123, 119, 130, 14, 108-109, 22, 4, 6, 124, 27.
69. Tam e, 1962, s. 7-8.
70. Byt. w: Manhattan, s. 175.
71. Por. np.: Schmaus, Begegnungen zwi-schen katholischem Christentum, s. 7. Bates, s. 39.
72. Wucher, Der politische Katholizismus.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
„Amtsblatt fur die Erzdiózese Bam-berg", rocz. 56, 28 marzec 1933, nr 11, s. 83.
Podkre9lenia pochodzN w wiEkszo9ci ode mnie.
Por.: H. Miiller, Zur Behcmdlung des Kirchenkampfes, s. 478 i nast.
Por. tam e, s. 477.
Tam e, s. 481.
„Amtsblatt fur die Erzdiózese Bam-berg", rocz. 56, maj 1933, nr 13/5, s. 99 i nast. Podkre9lenie
moje.
79. „Ecclesiastica", rocz. 13, s. 475.
80. Cyt. w: Schmaus, Begegnungen zwischen katholischem Christentum, s. 7.
81. Tam e, s. 43-44.
82. „Ecclesiastica", rocz. 13, s. 477.
83. Burger, Unser Wille zur Tat, Zeit und Volk, I, s. 181.
84. A. Kupper, art. „Zur Geschichte des Reichkonkordats" w: „Stiramen der Zeit", t. 163.
85. Cyt.: „Der Spiege!" z 7 marca 1962, s. 54.
86. Schmaus, Begegnung zwischen katholi-schem Christentum, s. 12-13; 21.
87. Tam e, s. 23; 31; 44.
88. Lortz, Katholischer Zugang zum Natio-nabozialismus, s. 5-6.
89. Tam e, s. 6; 15.
90. Tam e, s. 4; 9; 15; 26.
91. Tam e, s. 9-10.
92. Tam e, s. 5.
93. J. Pieper, s. 3.
94. „Germania", nr 306 z 6 listopada 1933.
95. Tam e, nr 248.
96. Manhattan, s. 187. Na temat dalszych wywodów zw:aszcza s. 186.
97. Potwierdzenie tam e, s. 182 i nast.
98. The Bishop of Munster and the Nazis, London 1943, s. 7 i nast. Publikacja katolicka. Cyt. wg:
Scheinmann, s. 393.
99. H. Miiller, Zur Behandlung des Kri-chenkampfes, s. 474. Podkre9lenie moje. Dostrzegam jednak
sprzeczno9U miEdzy s:owami „przez d:u szy czas" a ograniczeniem czasu do pierwszego roku.
100. A. Miller. „Informationsdienst zur Ze-itgeschichte", nr 9, 1961, s. 10.
101. Faulhaber, Die Sittentehre der katholi-schen Kirche, s. 114.
102. Berning, s. 122-123.
103. Tam e, s. 129.
104. Scheinmann, s. 184 z odniesieniem do: F. Thyssen, / paid Hitler, New York, 1941, s. 214.
105. Gróber, s. 17-18.
106. Tam e, s. 21-22.
107. Tam e, s. 27.
108. Tam e, s. 51.
109. Tam e, s. 120.
110. Tak w: H. Muller, Zur Behandlung des Kirchenkampfes, s. 476.
111. KólnerAtkenstucke,s. 118.
112. Manhattan, s. 250. Por. tak e: Scheinmann, s. 45.
113. „Wiener Neueste Nachrichten" z 28 marca 1938, rocz. 14, nr 5501.
114. Tam e.
115. Scheinmann, s. 48.
116. „Amtsblatt fur die Erzdibzese Bam-berg", nr 10, rocz. 62, 5 kwiecie6 1939.
117. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3. Podkre9lenie moje.
118. Por. „Kirchliches Amtsblatt fur die Diózese Miinster", rocz. 73, nr 25.
119. Manhattan, s. 195.
120. Cyt. w: „Miinchner Katholische Kir-chenzeitung" z 7 stycznia 1940, s. 3.
121. Tam e, 25 luty 1940, s. 45.
122. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3.
123. Por. „Zeitschrift fur Probleme der Ge-sellschaft und des Katholizismus", rocz. 15, lipiec 1961, s.
217.
124. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3. Podkre9lenie moje.
125. „Amtsblatt fur die Erzdiozese Bam-berg", nr 4, rocz. 64, 24 luty 1941, s. 21 i nast. Podkre9lenie
moje.
126. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3. Podkre9lenie moje.
127. Por. np. potwierdzenia w: Manhattan, s. 207 oraz Scheinmann, s. 392.
128. Wielkopostny list pasterski o OpatrznoPci boQej i powadze sytuacji, 1944, s. 1.
129. „Amtsblatt fur die Erzdiozese Bam-berg", nr 1, 31 stycznia 1944, s. 5 oraz tam e, nr 29, 22
wrze9nia 1944, s. 200-201.
130. Cyt. wg: Miller, „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", nr 9, 1961, s. 10.
131. Tam e.
132. G. C. Zahn, Die deutsche Katholische Presse, s. 205-206; 208.
133. Tam e, s. 209, 211.
134. Tam e, s. 209.
135. Kupisch, s. 38.
136. Cyt. w; W. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 70.
137. Tam e, s. 71-72.
138. Tam e, s. 79.
139. Tam e, s. 80.
140. Kupisch, s. 258 i nast. Ponadto swoje podpisy z:o yli: Doerne, Jacobi, Kiin-neth, Karl Ritter,
Stahlin, Riethmuller, G. Schulz, Schreiner, Heim, Gornandt, Wendland, Dannenbaum, Anna Paul-sen.
141. W. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 87.
142. Stauffer, Theologisches Lehramt, s. 14-15; 54 i in.
143. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 170. Podkre9lenie moje.
144. Tam e, s. 197. Podkre9lenie moje.
145. Tam e, s. 198.
146. Tam e, s. 391-392.
147. Tam e.
148. Tam e.
149. Tam e, s. 393.
150. Tam e, s. 367-368.
151. Lilje, s. 13-14.
152. „Der Spiegel" z 13 wrze9nia 1961, s. 56-57.
153. Cyt. w: W. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 48.
Rozdzia 68
1. G. Gundlach, art. „Die Lehre Pius' XII. vom modernen Krieg" w: „Stimmen der Zeit", t. 164,
1958/59, z. 7, s. 1.
2. „Vólkischer Beobachter" z 24 lipca 1933. Podkre9lenie moje.
3. „Amtsblatt fiir die Erzdiozese Miin-chen und Freising", rocz. 1936, nr 6, aneks II. Podkre9lenie
moje.
4. Tam e. Podkre9lenie moje.
5. Neuhausler, II, s. 26.
6. Tam e, s. 44.
7. Scheinmann, s. 65 z odniesieniem do The New International Year Book, 1939, New York 1940, s.
681.
8. „Neue Ziircher Zeitung" z 2 czerwca 1939.
9. L. Lehman, Yatican Policy, s. 28.
10. Dokumentacja procesu przeciwko trzem sBowackim biskupom (Jan Yojtassdk, dr Th. MichaB
Buzalka, Pavol Gojdic), Praga 1951, s. 15 (oryg. w jEz. czeskim).
11. L. Lehman, Vatican Policy, s. 28. Por. tak e: W. Hagen, s. 170 i nast., a zw:aszcza s. 186-187.
12. Manhattan, s. 267.
13. Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 50-51.
14. Tam e, s. 30 i nast.
15. Two Years of German Oppression in Cze-choslovakia, London 1941, s. 134-135. Cyt. wg:
Scheinmann, s. 251.
16. Manhattan, s. 267.
17. Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 15.
18. Cyt. w: Tondi, Die Jesuiten, s. 363-364.
19. Scheinmann, s. 339.
20. MaWezzi/Pirelli, s. 264-265.
21. Tam e.
22. Tam e.
23. Tam e.
24. Scheinmann, s. 81.
25. Wskazówka Hród:owa tam e, s. 90, przyp. 1.
26. Manhattan, s. 192 i nast.
27. Tam e.
28. Tam e.
29. Hlond, s.VIII oraz strona tytu:owa.
30. Bates, s. 11-12.
31. E. Revyuk, Atrocities in the UkrainE, 1931. Wg: Manhattan, s. 274.
32. Cyt. w: Manhattan, s. 277.
33. Malvezzi/Pirelli, s. 246 i nast.
34. Tam e.
35. Tam e. Wed:ug innego szacunku ok. 2, 5 miliona.
36. Tam e.
37. Tam e.
38. Tam e.
39. Tam e.
40. Scheinmann, s. 127 z odniesieniem do: R. Garaudy i La Pensee, Paris 1949, nr 27.
41. Scheinmann, s. 161 z odniesieniem do: C. Cianfarra, s. 238.
42. Scheinmann, tam e z powo:aniem siE na „New York Times" z 2 lipca 1940.
43. Manhattan, s. 199.
44. MaWezzi/Pirelli, s. 206.
45. Manhattan, s. 201.
46. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", nr 4, 1962, s. 5.
47. Manhattan, s. 289.
48. Malvezzi/Pirelli, s. 22.
49. Tam e, s. 188.
50. Manhattan, s. 318-319.
51. Cyt. tam e, s. 319.
52. Scheinmann, s. 180.
53. Tam e s. 178; 222.
54. Malvezzi/Pirelli, s. 95 i nast.
55. Tam e. Wed:ug innego Hród:a s. 111.
56. Tam e.
57. Tam e.
58. Tam e.
59. „Basler Nachrichten" z 5 paHdziernika 1940.
60. Manhattan, s. 202-203.
61. Tam e. Por. tak e: Scheinmann, s. 185.
62. Manhattan, s. 203.
63. list pasterski na Bo e Narodzenie katolickiego biskupa polowego We-hrmachtu, Franciszka
Justusa, Berlin 1942.
64. Cyt.: „Internationale Politik", Belgrad, 16 lipca 1954.
65. Artyku: V. Novaka o stosunkach miEdzy Watykanem a S:owianami po:udniowymi w belgradzkim
czasopi9mie „Internationale Politik" ("Polityka MiEdzynarodowa") z 16 maja 1954 oraz w kolejnych edycjach.
66. Tam e, 16 lipca 1954.
67. Tam e.
68. A. Miller z powo:aniem siE na katolicki „Grazer Volksblatt" z 6 wrze9nia 1936.
69. „Reichspost Wien" z 30 paHdziernika 1937.
70. Novak, art. „Stosunki miEdzy Watykanem. .." w: „Internationale Politik" z 16 lipca 1954.
71. \ród:a wykorzystane przeze mnie we fragmentach dotyczNcych Jugos:awii zawdziEczam zw:aszcza
yczliwej pomocy pani Katariny Maletins oraz panów: dr. Milana P. KostiUa, prof. dr. Victora Novaka,
Alexandra ZvekiUa (Z Belgradu) i pana Alfreda Millera z Leon-bergu ko:o Stuttgartu (Archiv fiir Zeitgeschichte).
72. Por.: A. Miller, „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 9/1958. Na ten temat s:owo wstEpne
tego w: „Die Fre-igeistige Aktion", Hannover, listopad 1961.
73. A. Miller.
74. Novak, art. „Stosunki miEdzy Watykanem ..." w „Internationale Politik" z 16 lipca 1954.
75. Tam e.
76. A. Miller.
77. Tam e.
78. Tam e.
79. Tam e.
80. Intensywne wspó:dzia:anie arcybiskupa Stepinaca z ustaszami udowodni: niezbicie V. Novak w:
Principium et Finis--Yeritas.
81. Tam e.
82. A. Miller.
83. Tam e.
84. Novak, Principium et Finis — Yeritas.
85. Tam e.
86. Tam e.
335
87. Martyrdom of the Serbs, s. 179, Chicago 1943, wg: Scheinmann, s. 249. Por. tak e: Hagen, s. 238;
243-244; 253-254.
88. A. Miller.
89. Tam e.
90. Tam e.
91. Novak, Principiwn et Finis-Veritas.
92. A. Miller.
93. Tam e.
94. Tam e.
95. Tam e.
96. Novak, Principiwn et Finis-Veritas.
97. Scheinmann z odniesieniem do: Latin America and the Vatican, London 1946, s. 27.
98. Scheinmann, s. 221-222.
99. Gundlach, Die Lehre Pius XII zum Atomkrieg, s. 14.
100. Potwierdzenie Hród:owe w: Scheinmann, s. 256.
101. Hagen, Die geheime Front, s. 453-454.
102. Tondi, Die lesuiten, s. 102.
103. Szczegó:owo na ten temat: Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 105 i nast.
104. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", nr 4, 1962, s. 5-6.
105. Tam e.
106. Tam e.
107. Tam e.
108. Malvezzi/Pirelli, s. 301.
109. Cyt. „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958. Podkre9lenie moje.
110. Cyt.: Manhattan, s. 207.
111. Te i dalsze wywody przede wszystkim na podstawie pracy Malvezziego i Pi-rellego (s. 300 i
nast.).
112. Tam e.
113. Rumpf, s. 113-114.
114. Malvezzi/Pirelli.
115. Tam e.
116. Das Urteil von Nurnberg, 1946, dtv. do-kumente 1961, s. 109.
117. Tam e, s. 100-101.
118. Tam e.
119. Tam e, s. 109. Podkre9lenie moje.
120. Malvezzi/Pirelli, s. 303.
121. Tam e.
122. Tam e.
123. Das Urteil von Nurnberg, 1946, dtv. do-kumente, 1961, s. 102-103.
124. Malvezzi/Pirelli, s. 301-302.
125. Tam e.
126. Tam e.
127. Tam e.
128. Scheinmann, s. 122.
129. Por. zw:aszcza: Manhattan, s. 208 i nast. Scheinmann, s. 281 i nast.
130. Cyt. w: H. D. Meyer, Amerika am Sche-ideweg, s. 30-31.
131. Ambassador Dodds Diary, 1941, s. 74. Por. tak e s. 62.
132. Manhattan, s. 212-213.
133. Tam e, s. 341 i nast.
134. Scheinmann, s. 344. Por. tak e: Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 19.
135. Scheinmann, s. 420.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
Cyt. w: Manhattan, s. 324.
Neuhausler, II, s. 149.
S:owo wstEpne z 21 marca 1946 roku do: Neuhausler, s. 4.
Faulhaber, Die Sittenlehre der katholi-sche Kirche, s. 114.
Por. „Amtsblatt fur die Erzdiózese Miinchen und Freising", rocz. 136, nr 8, s. 70.
Manhattan, s. 219.
Tam e, s. 221.
„Amtsblatt fur die Erzdiózese Bam-berg", nr 5, rocz. 68, 4 lipiec 1945, s. 31.
Michael Kardinal Faulhaber, 25 Bischo-fsjahre.
Neuhausler, II, s. 118-119.
„Amtsblatt fur die Erzdiózese Miinchen und Freising", rocz. 1941, nr 13, s. 162.
Manhattan, s. 221.
Neuhausler, s. 100.
Faulhaber, Judentum, Christentum, Ger-manentum, s. 19 i 10-11.
Por. aneks do „Amtsblatt fur die Erzdiózese Miinchen und Freising", nr 20, 15 listopad
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
Tam e.
Tam e.
Tam e.
„Amtsblatt fiir Erzdiózese Miinchen und Freising", rocz. 136, nr 6, aneks II.
Aneks do „Amtsblatt fiir die Erzdiózese Munchen und Freising" z 15 listopada 1934.
Neuhausler, II, s. 405-406.
Cyt. w: Bates, s. 39.
Tam e.
Tam e.
Tondi, Die Jesuiten, s. 89.
Scheinmann, s. 459, Manhattan,s. 222.
„The Bulletin of International News" z 2 wrze9nia 1944, nr 18. Wg: Schein-mann, s. 407.
A. Miller, Por. tak e: Hagen, s. 261-262.
A. Miller.
Scheinmann, s. 250.
„Konkret" z 20 czerwca 1961, s. 8.
Schoenberner, s. 108.
1934.
Rozdzia 69
1. „Konkret" z 20 lipca 1961.
2. Tam e, nr 4, kwiecie6 1962.
3. „V6Ikischer Beobachter" z 8 marca 1936.
4. „Deutsche Volkszeitung" z 23 marca 1962.
5. „Siiddeutsche Zeitung" z 20 czerwca 1961.
6. „Konkret" z 20 sierpnia 1961.
7. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", 3/62.
8. Tam e, 12/61.
9. Tam e.
10. Por.: Konni Zilliacus, art. „Nicht alle Deutschen sind Nazis" w: „Konkret" z 20 sierpnia 1961.
11. „Der Spiegel" z 22 listopada 1961, s. 67.
12. „Die Neue Zeitung" z 16 wrze9nia 1949.
13. „Die Welt" z 13 kwietnia 1953.
14. „Stuttgarter Zeitung" z 15 czerwca 1953. Podkre9lenie moje.
15. „Konkret" z 4 kwietnia 1962.
16. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", 9/61. Podkre9lenie moje.
17. Tam e.
18. Tam e, 6/62.
19. Tam e.
20. Tam e, 4/62.
21. „Konkret" z 6 czerwca 1962.
22. Tam e, 5 sierpnia 1961.
23. Tam e.
24. Por. na ten temat: J. Holtkamp, art. „Adenauer LegendE 3" w: „Konkret" z 5 sierpnia 1961.
25. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", 12/61.
26. Tam e.
27. „Der Spiegel" z 5 kwietnia 1961.
28. Tam e.
29. Tam e.
30. „Niirnberger Nachrichten" z 13 listopada 1956.
31. „Deutsche Volkszeitung" z 23 lutego 1962.
32. „Siiddeutsche Zeitung" z 5 sierpnia 1960.
33. Por. rozdz. 66, przyp. 13.
34. „Siiddeutsche Zeitung" z 8 sierpnia 1960. Por. tak e wydania z 4 i 5 sierpnia.
35. Cyt. „Der Spiegel" z 5 kwietnia 1961.
36. „Deutsche Volkszeitung" z 23 marca 1962.
37. „Der Spiegel", Hamburg, 13 wrze9nia 1961.
38. Tam e, 22 listopad 61, s. 67.
39. Konni Zilliacus w: „Konkret" z 20 sierpnia 1961. Dodam tu pewne wspomnienie osobiste. W
roku 1957, przed trzecimi wyborami do Bundestagu, zosta:em przez grupE niemieckich pisarzy przyby:ych do
Bonn poproszony o napisanie rezolucji, którN chcieli9my trafiU do niemieckiej opinii publicznej. Kiedy broni:em
pacyfistycznej wymowy projektu rezolucji, cz:onek SPD, pan Er-ler, zripostowa: stwierdzajNc, e moje my9li o
ca:kowitej demilitaryzacji Republiki Federalnej by:yby na czasie przed poprzednimi wyborami do Bundestagu w
roku 1953. DokonujNc wówczas takiego, a nie innego wyboru — mówi: dalej pan Erler — naród niemiecki
wyrazi: zgodE na ponowne zbrojenie armii. Teraz w grE wchodzi — to sN jego s:owa — zapobie enie
zbrojeniom atomowym. W kilka miesiEcy póHniej przywódca opozyji, Erich Ollenhauer, powiedzia: mi: „Je9li
nie uda nam siE jeszcze w tym roku zapobiec zbrojeniom atomowym, to ca:e nasze wysi:ki pójdN na marne".
Dzi9 niestety Erich Ollenhauer pozostaje w cieniu bojowego i ambitnego burmistrza Berlina Zachodniego. Partia
Socjaldemokratyczna, która niegdy9 dominowa:a w ruchu „Kampf dem Atomtod", wyrzek:a siE tak e tamtego
programu walki z broniN atomowN.
40. E P. Schneider w: „Geist und Zeit", Diisseldorf, 3/59, s. 8.
41. Dalszy ciNg na podstawie: Tondi, Die Je-suiten, s. 357 i nast.
42. Tam e.
43. Tam e.
44. „Der Spiegel" z 22 listopada 1961, s. 63.
45. Tondi, Die Jesuiten, s. 377.
46. „Der Spiegel" z 22 listopada 1961, s. 63.
47. „Herderkorrespondez", 4/57.
48. Tam e.
49. „Die Welt" z 8 maja 1956.
50. „Herderkorrespondez", 4/57.
51. „Die Welt" z 3 maja 1957.
52. „Badische Volkszeitung" z 3 grudnia 1954. Cyt. wg: „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 4/62.
53. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 2/62. i 6/62.
54. Tam e, 6/62.
55. Nr 3/52. Cyt. wg: „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 7/61.
56. „Die Andere Zeitung" z 24 maja 1962.
57. Tam e.
58. Tam e.
59. Por. ilustracje w: Becker, Sag nein zum Krieg, s. 106.
60. Por. s. 546, przyp. 122.
61. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62.
62. Por. rozdz. 66, przyp. 14.
63. Kischkowsky, s. 113.
64. Gollwitzer, s. 42. Podkre9lenie moje.
65. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 11/61.
66. Cyt. w: „Die Andere Zeitung" z 4 marca 1969.
67. „Konkret" z 20 sierpnia 1961.
68. Por. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62 z odniesieniem do „Echo der Zeit" z 2
marca 1958.
69. Cytat w znakomitej krytyce F. J. Bautza „Atom-Moral oder der Abgesang einer Theologie" w:
„Geist und Zeit", 1/60, s. 61 i nast.
70. Cyt. w: „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62 z odniesieniem do „Stimmen der Zeit", 7/58.
71. Tam e z odniesieniem do „Echo der Zeit" z 6 lipca 1958.
72. Gundlach, Die Lehre Pius XII. vom mo-demen Krieg, s. 5.
73. Tam e.
74. Tam e, s. 13.
75. „Geist und Zeit", 4/59, s. 33.
76. Por. „Herderkorrespondez", 5/59.
77. Por. np.: M. Seidlmayer, art. „Eine Theologie und eine Philosophie der
atomaren Selbstvernichtung: P. Gundlach i Karl Jaspers" w: „Blatter fur deutsche und internationale
Politik" z 25 sierpnia 1959, s. 623 i nast.
78. „Geist und Zeit", 1/60, s. 74.
79. Por. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62.
80. Por. s. 538, przyp. 82 oraz s. 545, przyp. 121.
81. Por. obie ilustracje w: „Der Spiegel" z 21 marca 1962, s. 96.
82. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 7/62.
83. Scheinmann, s. 133.
84. Gollwitzer, s. 7.
85. Tam e ca:a modlitwa.
86. Por.: G. Anders, s. 79.
87. Por.: Tbndi, Die Jesuiten, s. 84-85.
88. Tam e.
Glosa uzupe niaj(ca
1. Meinhold, Goethe, s. 181.
2. Por. np. tak e: G. Schaeder, Gott und Welt. Drei Kapitel Goethescher Weltan-schauung, 1947, s.
235; 33 i in.
3. Briefdes Pastors zu an den neuen Pastor zu.
4. Por.: P. Meinhold, s. 27.
5. Por. Ust do pani von Stein z kwietnia 1782.
6. Rozmowa z Eckermannem z 28 lutego 1831. Na ten temat: Meinhold, Goethe, s. 168. Por. tak e
rozmowy z Eckermannem z 4 stycznia 1824 i 11 marca 1832.
7. Na ten temat por.: Meinhold, zw:aszcza rozdz. 1 i 2.
8. Italienische Reise, 28 sierpnia 1787.
9. List do Charlotty von Stein z 2 lutego 1787.
10. List do Charlotty von Stein z 6 stycznia 1787.
11. List do C. von Knebel z 19 lutego 1787.
12. List do ksiEcia Carla Augusta z 3 lutego 1787.
13. List do Charlotty von Stein z 8 czerwca 1787.
14. Invectiver Nachlass, 6 lutego 1814.
15. Por. tak e 1 P 5,13. Hier. ep. 43,108,31.
16. Do Eckermanna 4 stycznia 1824.
17. Cyt. wg: Nestle, Krisis, s. 347.
18. Meinhold, s. 28.
19. Do Knebla 22 sierpnia 1817.
20. Do Eckermanna 4 stycznia 1827.
21. Por.: Nestle, Krisis, rozdz. „Goethe", zw:aszcza s. 322 i nast. Meinhold, s. 167-168.
22. Do Zeltera 28 kwietnia 1824.
23. Do Zeltera 9 czerwca 1831.
24. Leipoldt, Vom Jesusbild der Gegenwart, s. 37.
25. Kahle, Goethe und das Christentum, 1949, s. 16. P. Althaus, Goethe und das Evangelium, s. 6. Por.
tak e s. 13-14.
26. Meinhold, passim, zw:aszcza s. 181.
27. Zahme Xenien, 9. Nachl.
28. Tam e.
29. Do Herdera 15 marca 1790. Do Ja-cobiego 11 stycznia 1808. Do von Re-inharda 2 grudnia 1808.
Yenetianische Epigramme, Nachl. 4. Do Lavatera 29 lipca 1782. Do Jacobiego 5 maja 1786. Do Windischmanna
20 kwietnia 1815. Do Creutzera 1 paHdziernika 1817.
30. Do Lavatera 9 sierpnia 1782.
31. Do C. G. Voigta 2 wrze9nia 1795.
32. Kahle, Goethe und das Christentum, s. 46.
Wykaz skrótów
Act. Joh. — Akta Jana
Act. Perp — Acta Perpetuae et FeUcitatis
Act. Pionii — Acta Pionii
Acta Pauli et Thecl. — Akta Pawia i Tekli
Ambros. — Ambro y z Mediolanu
ep. — Epistulae (Listy)
fid. — De fide ad Gratianum
hex. — Hexamaemeron
off. — De oftciis ministrorum
parad. — De paradiso
virg. — De virginibus Amob. —
Amobiusz z Sicca Veneria
adv. gent. — Adversus gentes
Athan. — Athanasius
c. Arian. — Orationes contra Arianos
c. gent. — Oratio contra gentes
ep. — Epistulae
Athenag. — Atenagoras
leg. — Legatio
res. mort. — De resurrectiones mortuorum
August. — Augustyn
civ. dei. — De civitate Dei
conf. — Confessiones
enarr. in Ps. — Enarrationes in Psalmos
ench. — Enchiridion ad Laurentium
ep. — Epistulae
peccat meritis — De peccatorum meritis
et remissione et de baptismo parvulorum
ad Marcellinum, libri tres
serm. — Setmos
Basil. — Bazyli z Cezarei ep.
— Epistulae
hex. — Homiliae 9 in «Hexaemeron»
hom. — Homiliae
CDC — Convenantres of Damaskus Cairo
(Pismo z Damaszku)
Cic. — Cicero
divin. — De divinatione
imp. Pomp. — De imperio Cn. Pompeii
leg. — De legibus
off. — De officiis
Verrem — Contra Verrem 1, 2. Ciem
— 1. i 2. list Klemensa Ciem. Al. —
Klemens Aleksandryjski
paed. — Paidagogos
protr. — Logos pmtreptikos
strom. — Stromateis Cod. Just. —
Codex Justinianus Cod. Theod. —
Codex Theodosianus Cypr. — Cyprian
z Kartaginy
bono pat. — De bono patientiae
Demetr. — ad Demetrianum
ep. — Epistulae
Fortunat. —Ad Fortunatom
hab. virg. — De habitu virginum
laps. — De lapsis
op. et el. — De oper0 et eleemosynis
testim. — Testimonia ad Quirinum
unit. — De catholicae ecclesiae unitate
Did. — Didache Didasc. — Didascalia
Diog. Laert. — Diogenes Laertios Diogn.
— List do Diogneta DSD — Dead Sea
Manua2 of Discipline (Kanon Sekty) DSH —
Komentarz Habakuka
Ep. apost. — Episto4a apostolorum
Epict. — Epiktet
diss. — Dissertationes Epiph. —
Epifaniusz z Salaminy
haer. — Haereses (cyt. równie jako Panarion) Eurip. —
Eurypides
Bacch. — Bachantki Euseb.
— Eusebiusz z Cezarei
dero. ev. — Demonstratio evangelica
h.e. — Historia Ecclesiastica
praep. ev. — Preparatio evangelica
vita Const. — Vita Constantini
Firm. Mat. — Firmicus Maternus
err. — De errore profanorum religionum
Greg. Nas. — Grzegorz z Nazjanzu
ep. — Epistulae
OT. — Orationes Greg. Nyssa —
Grzegorz z Nyssy
ep. — Epistulae
hom. in Cant. — Homilia na temat Pie7ni
nad pie7niami
or. — Orationes
Herm. — Pasterz Hermasa
mand. — Mandatu
sim. —8 Similitudines
vis. — Yisiones
Hier. — Hieronim
ep. — Epistulae
adv. Jovin. — Adversus Jovinianum
vir. ill. — De vi7s illustribus
Hippol. — Hipolit
ref. -— Philosophoumena
Hom. — Homer
II. — Iliada
Od. — Odyseja
Ign. — Ignacy z Antiochii
Ephes. — Do Efezjan
Magn. — Do Magnezyjczyków
Philad. — Do FUadelfijczyków
Polyc. — Do Polikarpa
Rom. — Do Rzymian
Smyrn. — Do Smyme7czyków
Trall. — Do Tralezyjczyków
Iren. — Ireneusz z Lyonu
epid. — Epidehcis
haer. — Adversus haereses
Joh. Chrysost. — Jan Chryzostom
hom. — Homiliae
sacerd. — De sacerdotio
Joseph. — Józef Flawiusz
ant. jud. — Staro<ytno=ci <ydowskie
beli. — Wojna <ydowska
Julian — Julian Apostata
or. — Mowy Just. —
Justyn M=czennik
Apol. 1., 2. — 1. i 2. apologia
Tryph. — Dialog z ?ydem Tryfonem
Lact. — Laktancjusz
div. inst. — Divinae institutiones
mort. pers. — De mortibus persecutorum
Leo I. — papie Leon
ep. — Epistulae
Liban. — Libanios
or. — Przemowy Lucian —
Lukian z Samosaty
morte Per. — De morte Peregrini (O 7mierci
Peregrina)
Philips. — Philopseudes (Przyjaciel bredni
czyli Niedowiarek)
Method. — Metody z Olympos
symp. — Symposion
Orig. — Orygenes
Cels. — Contra Celsum com. ser. —
seria komentarzy hom. —
komentarze homiletyczne orat. —
De oratione princ. — De principiis
Philo — Filon z Aleksandrii
quod omnis — Quod omnis probus liber
Philostr. — Filostrat Flawiusz
vita Apoll. — Vita Apollonii
Platon — Platon
leg. — Leges (Prawa)
rep. — Respublica (Pa?stwo)
Plin. — Pliniusz Starszy
nat. hist. — Historiae naturalis libri
(Historia naturalna) Plin. — Pliniusz
M2odszy
ep. — Epistulae
Plut. — Plutarch
Is. et Os. — De Iside et Osiride (O Izydzie
i Ozyrysie) Polyc. —
Polikarp z Smyrny
ad Phil. — List do Filipian
Ps. Ciem. — Pseudo-Klemens
hom. — Homiliae
rec. — Recognitiones
Sen. — Seneka
ben. — De beneficiis
ciem. — De clementia Socr. —
Sokrates (historyk Ko7cio2a)
h. e. — Historia Ecclesiastica
Sozom. — Sozomen
h. e. — Historia Ecclesiastica
Suet. — Swetoniusz
Aug. — Divus Augustus (Boski August)
Claud. — Claudius (Klaudiusz)
Domit. — Domitian (Domicjan)
Tiber. — Tiberius (Tyberiusz)
Vesp. — Vespasianus (Wespazjan)
Sulp. Sev. — Sulpicjusz Sewer
chro?. — Historia sacra
Tacit. — Tacyt
annal. — Annales (Roczniki)
lat. — Tacjan
or. — Oratio ad Graecos
Tert. — Tertulian anima — De anima apol.
— Apologeticus (Obrona chrze7cija?stwa)
bapt. — De baptismo came Chr. — De
came Christi corona — De corona militis
cultu fem. — De cultu feminarum exh.
cast. — De exhortatione castitatis fuga —
De fuga in persecutione adv. Hermog. —
Adversus Hermogenem idol. — De
idolatria ieiun. — De ieiunio adv. lud. —
Adversus ludaeos adv. Marc. — Adversus
Marcionem monog. — De monogamia
pali. — De pallio
patient. — De patientiae
praeser. haer. — De praescriptione haertticontm
adv. Prax. — Adversus Prtuaen pud. — De
pudicita resur. carnis. — De resumctione
camis Scap. — Ad Scapulam Scorp. •—
Scorpiace spect. — De spectaculis test. — De
testimonio animae Theophil. — Teofil z
Antiochii ad Autol. — Ad Autolycum
Vergil — Wergiliusz
Aen. — Aeneis (Eneida) Ecl.
— Eclogae (Sielanki) Georg. —
Georgica (Georgiki)
Bibliografia
Abegg E.: Der Messiasglaube in Indien und Iran, 1928
Achelis H.: Das Christentum in den ersten drei Jahrhunderten, wyd. II, 1925
Arkermann H.: Jesus: Seine Botschaft und dere Aufnahme im Abendland, 1952
— Entstellung und Klarung der Botschaft Jesu, 1961
Adam K.: Das Wesen des Katholizismus, wyd. V, 1928
Adler H. G.: Die Juden in Deutschland, von der Aufklarung bis zum Nationalsozialismus, 1960 Aland K.: Der Montanismus und die kleinasiatische Theologie w:
„Zeitschrift fiir
die neutestamentliche Wissenschaft", 1955, z. 1-2
— Papyros Bodmer, II w: „Theologische Literaturzeitung", nr 3, 1957
Albertz M.: Die Botschaft des Neuen Testaments, I, 2. pó6tom, 1952
Alfóldi A.: Zu den Christenverfolgungen in der Mitte des 3. Jahrhunderts w: „Klio,
Beitrage zur alten Geschichte", z. 31, nr 5, 1938
— Rómisches Kaiserreich w: Historia Mundi, t. IV, 1956
Allegro J. M.: Die Botschaft vom Toten Meer, 1958
— Das Geheimnis der Schriftrollen, 1958
Allgeier A.: Biblische Zeitgeschichte, 1937
Altendorf N. D.: Die rómischen Apostelgrdber w: „Theologische Literaturzeitung",
pa:dziernik 1959 Althaus R: Goethe und das
Evangelium, 1950
— Paulus und Luther tiber den Menschen, 1951
— Die Todesstrafe als Problem der christlichen Ethik. Sprawozdanie z konferencji
Bawarskiej Akademii Nauk, kl. filolog.-hist., 1955, z. 2-3
— Die letzten Dinge, Lehrbuch der Eschatologie, wyd. VI, 1956
Andergassen A.: Christus und Buddha, 1932
Anders G.: Der Mann auf der Briicke. Tagebuch aus Hiroshima und Nagasaki, 1959
Andresen C: Logos und Nomos, Die Polemik des Kelsos wider das Christentum,
1955
Arvendson R.: Das Mysterium Christi, 1937 Asmussen H.: Die
Bergpredigt, 1939 Aufhauser J.: Buddha und Jesus in ihren
Paralleltacten, 1926
Bacon B. W.: Thefour Gospels in Research and Debat3, 1909
Baeck L.: Thefaith ofPaul w: „Journal of Jewish Studies", Cambridge 1952, nr 3,
s. 99 Bainton R. H.: The early church and war w: „Harvard Theological
Review", nr 3,
1946 Bakhuizen J. N. van den Brink/Lindeboon J.: Handboek der
Kerkgeschiedenis, I,
1942 Balthasar H. U. v.: Origenes, Geist und Feuer, Ein Aufbau aus seinen
Schriften,
1938 Bammel F.: Das Heilige Mahl im Glauben der V7Ucer, Eine
religionsphdnomenologische Untersuchung, 1950
Bard E: Luthers Lehre von der Obrigkeit in ihren Grundziigen w: „Evangelische
Theologie", 1950, z. 3
u.
Bardenhewer O.: Patrologie, wyd. III, 1910 Bardtke H.:
Die Handschriften vom Toten Meer, 1953 Barnikol E.:
Mensch und Messias, 1932
— Die Entstehung der Kirche im 2. Jahrhundert und die Zeit Marcions, wyd. II,
1933
Barrett C. G.: Die Umwelt des Neuen Testaments, 1959
Barth K.: Die kirchliche Lehre von der Taufe, wyd. II, 1943
Barth M: Der Augenzeuge, Eine Untersuchung tiber die Wahmekmung des Menschensohnes durch die Apostel, 1946 Barth E: Die Stoa, 1922 Bartsch H. W:
Christus ohne Mythos, 1953 Bates M. S.: Glaubensfreiheit, Eine Untersuchung,
1947 Baudissin W.: Adonis und Esmun, 1911 Bauer A.: Die Legend3 von dem
Martyrium des Petrus und Paulus in Rom w:
„Wiener Studien", nr 38, 1916 Bauer W.: Das Leben Jesu im Zeitalter der
neutestamentlichen Apokryphen, 1909
— Das Johannesevangelium, wyd. II, 1925
— Jesus der Galilder w: Festgabe fur Adolf Julicher, 1927
— Rechtsglaubigkeit und Ketzerei im dltesten Christentum, 1934
Bauernfeind O.: Die Worte der Ddmonen im Markus-Evangelium, 1927
Becker K.: Die Religionen und der Krieg, 1952
— Sag nein zum Krieg, 1962
Beckmann J.: Evangelische Kirche im Dritten Reich, 1948
Behm J.: Religion und Recht im Neuen Testament, 1931
Benz E.: Paulus als Yisionar, Eine vergleichende Untersuchung der Visionsberichte
des Paulus in der Apostelgeschichte und in den paulinischen Briefen w:
„Akademie der Wissenschaft und Literatur, Abhandlung d. geistes- u.
sozialwissen-schaftlichen Klassen", rocz. 1952
Bergh van Eysinga G. A. van den, Indische Einfliisse auf evangelische Erzahlungen,
wyd. II, 1909
— Voorchristelijk Christendom, 1917
Berkhof H.: Kirche und Kaiser, 1947
Bernhardt M.: Dionysos und seine Familie auf Miinzen, 1950
Bernhart J.: Der Vatikan als Weltmacht, wyd. V, 1951
Berning W.: Glaube, HoffnungundLiebe sind die Stiitzen des Staates w: Hirtenbriefe
der deutschen, ósterreichischen und deutsch-schweizerischen Bischofe, 1934
Bertholet A.: Wórterbuch der Religionen, 1952 Bertram G.: Die Himmelfahrt Jesu
vom Kreuz aus und der Glaube an seine Auferstehung, 1927
— Die Persónlichkeit Jesu w: „Zeitschrift fur die evangelische Religionsunterricht",
t. 43, 1932
— Der Hellenismus in der Urheimat des Evangeliums w: Archiv fur Religionswissenschaft", nr 32, 1935
Betz H. D.: Lukian von Samosata und das Neue Testament, Religionsgeschichtliche und pardnetische Parallelen — ein Beitrag zum Corpus Hellenisticum Novi
Testamenti, rozprawa doktorska 1957
Betz J.: Der Abendmahiskelch im Judenchristentum w: Abhandlung uber Theologie
undKirche, Festschrift fur Ka Adam, 1952 Bidez J.: Julian der Abtriinnige,
brw. Bieler L.: Das Bild des »góttlichen Menschen« in Spdtantike und
Friihchristentum,
I 1935, II 1936
Bietenhard H.: Das tausendjdhrige Reich, Eine biblisch-theologische Studie, 1955
Bigelmair A.: Zur Frage des Sozialismus und Kommunismus im Christentum der
ersten 3 Jahrhunderte w: Beitrage zur Geschichte des christlichen Altertums und
der byzantinischen Literatur, Festgabe fur A. Ehrhard, 1922 Birnbaum S. A.:
How old are the Cave Manuscripts? w: „Vetus Testamentum",
nr 1, 1951
Birt Th.: Aus dem Leben derAntike, wyd. III, 1922 Bittner M.: Der vom Himmel
gefallene Brief Christi in seinen morgenldndischen
Versionen und Rezensionen, 1905
Black M.: An Aramaic Approach to the Gospels and Acts, wyd. II, 1954
Blackman E. G: Marcion and his influence, 1948 Blass E, Debrunner A.:
Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, wyd. VIII,
1949
Blinzler J.: Das Turiner Grablinnen und die Wissenschaft, 1952 Bliiher H.: Die
Aristie des Jesus von Nazareth, Philosophische Grundlegung der
Lehre und der Erscheinung Christi, 1921 Bock E.: Paulus, 1954 Boehlig H.: Die
Geisteskultur von Tarsus im augusteischen Zeitalter mit Beurteilung
der paulinischen Schriften, 1913
— Das Gewissen bei Seneca und Paulus w: „Theol. Stud. u. Krit.", nr 87, 1914
Boehmer H.: Luther im Licht der neueren Forschung, 1918
— Derjunge Luther, 1925
Bogler T: Der Glaube von gestem und morgen, Briefe an einen jungen Soldaten,
1941
Bonhóffer A.: Epiktet und das Neue Testament Bornhauser K.: Jesus
imperator mundi, 1938 Bornkamm G.: Die Stellung des Neuen Testaments zur
Ehescheidung, 1948
— Evangelische Theologie, 1948
— Das Ende des Gesetzes, 1952
— Jesus von Nazareth, 1956
— Studien zur Antike und Urchristentum w: Gesammelte Aufsdtze, 1959
Bousset W.: Die Himmelsreise der Seele w: „Archiv fur Religionswissenschaft",
nr 4, 1901
— Religion des Judentums, wyd. II, 1906
— Jesus der Hen, 1913
— Kyrios Christos, wyd. II, 1921
— Jesus, 1922
Bousset W., Gressmann H.: Die Religion des Judentums im spdthellenistischen
Zeitalter, wyd. III, 1926
Braun H.: Zur nachapostolischen Herkunft des zweiten Thessalonikerbriefes w:
„Zeitschrift fur die neutestamentliche Wissenschaft", 1952/53, z. 1/2
— Spatjiidisch-haretischer und fruhchristlicher Radikalismus, 1957
— Jesus von Nazareth und die essenische Qumransekte, 1957
Broggi G.: Christus und Aristoteles, 1953
Brosch, Charismen and Amter, 1951
Brown W. N.: The Indian and Christian Miracles oj Walking on the Water, 1928
Brownlee W. H.: John the Baptist in the New Light ofAncient Scrolls, Interpretation
IX, 1955 Bruce F. E: Die Handschriftenfunde am Toten Meer. Nach dem
heutigen Stand der
Forschung, 1957
Bruck E.: Kirchenvdter und soziales Erbrecht, 1956 Briickner M: Der sterbende
und auferstehende Gottheiland in den orientalischen
Religionen und ihr Verhaltnis zum Christentum, 1920 Brun L.: Segen und Fluch
im Urchristentum, 1932 Brunner E.: Gerechtigkeit, 1943 Buber M.: Moses, wyd.
II, 1952 Bulek W.: DerJesus der Geschichte und der Christus des Glaubens w:
„Greifswalder
Studien zur Lutherforschnng und neuzeitlichen Geistesgeschichte", z. 11,1940
Bultmann R.: Offenbarung und Heilsgeschehen, 1941
— Die Frage nach derEchtheit von Mt. 16, 17-19 w: „Theologische Blatter", nr 20,
1941
— Das Evangelium des Johannes, 1941
— Theologie des Neuen Testaments, 1948
— Das Urchristentum im Rahmen der antiken Religionen, 1949
— Jesus, 1951
— Die kirchliche Redaktion des 1. Johannesbriefes w: In memoriam Emst Lohmeyer,
wyd. v. Schmauch, 1951
— Die Geschichte der synoptischen Tradition, wyd. III, 1957
— Geschichte und Eschatologie, 1958
Buonaiuti E.: Geschichte des Christentums, 1.1 i II
Burchard Chr.: Bibliographie zu den Handschriften vom Toten Meer, BZAW 76,
Berlin 1957
Burckhardt J.: Griechische Kulturgeschichte, wyd. v. Oeri, wyd. II Buri F.: Die
Bedeutung der neutestamentlichen Eschatologie fur die neuere protestantische Theologie, rozprawa doktorska, 1934
— Christentum und Kultur bei Albert Schweitzer, 1941
— Das Problem der ausgebliebenen Parusie w: „Schweizer Theologische Umschau",
nr 5/6, 1946
Burkitt F. C: Christian Beginnings, 1924
Burrows M: Mehr Klarheit iiber die Schriftrollen. Neue Rollen und neue Deutungen
nebst Ubersetzung wichtiger jiingst entdeckter Texte, 1958
Bussmann W.: Synoptische Studien, 1925-1931
Cadoux C. I: The Early Christian Attitude to War. A Contribu on to the History of
Christian Ethics, 1919 Campenhausen H. v.: Zur Auslegung von Joh. 13, 610 w: „Zeitschrift fur die
neutestamentliche Wissenschaft", nr 33, 1934
— Die Idee des Martyriums in der alten Kirche, 1936
— Der urchristliche Apostelbegriff w: „Studia Theologica", I, nr 1-2, Lund 1947
— Polykarp von Smyrna und die Pastoralbriefe. Sprawozdanie z konferencji Aka
demii Nauk w Heidelbergu, kl. filolog.-hist, rozprawa II, 1951
-— Lehrerweihen und Bischofsweihen im 2. Jahrhundert w: In memoriam E. Lohmeyer, 1951
— DerAblaufder Osterereignisse und das leere Grab. Sprawozdanie z konferencji
Akademii Nauk w Heidelbergu, kl. filolog.-hist., rozprawa II, wyd. IV, 1952
— Kirchliches Amt und geistliche Vollmacht, 1953
— Die griechischen Kirchenvdter, 1955
Capellmann C, Bergmann W: Pastoralmedi n, wyd. XIX, 1923
Caspar E.: Geschichte des Papsttums, 1930 i nast.
Charlesworth M. P: Some Observation on Ruler-Cult w: „Harvard-Theological
Review", nr 28, 1935
Chinigo M: Pius XII. sagt. Nach den vatikanischen Archiven zusammengestellt,
1958
Clasen H.: Die Arkandisziplin in der Alten Kirche, rozprawa w maszynopisie,
Heidelberg 1956
Clemen C: Religionsgeschichtliche Erkldrung des Neuen Testaments, wyd. II, 1924
Congar Y.: Christus. Maria. Kirche. 1959
Conzelmann H.: Die Mitte der Zeit w: Studien zur Theologie des Lukas, 1954
— Die formgeschichtliche Methode w: „Schweizerische Theologische Umschau",
nr 3, 1959
— Zur Methodik der Leben-Jesu-Forschung w: „Zeitschrift fur Theologie und Kir
che", z. 1, 1959
Corsten W (wyd.): Kolner Aktenstiicke zur Lag3 der katholischen Kirche in Deutschland, 1933 bis 1945, 1949
Coudenhove-Kalergi: Das Wesen des Antisemitismus, 1932 Croix G. E. M. de
Ste.: Aspects ofthe «Great» Persecution w: „The Harvard Theological Review", kwiecieK 1954, nr 2
Cross E: The Scrolls and the New Testament w: „Christian Century" z 24.8.1955
Cullmann O.: Die ersten chiristlichen Glaubensbekenntnisse, 1943
— Die Pluralitdt der Evangelien als theologisches Problem im Altertum w: „Theolo
gische Literaturzeitung", 1945
— Petrus, Jiinger, Apostel, Martyrer, 1952
— Parusieverzogerung und Urchristentum, Der gegenwartige Stand der Diskussion w:
„Theologische Literaturzeitung', styczeK 1958 Cumont E: Die
orientalischen Religionen im rómischen Heidentum, 1910
— Die Mysterien des Mithras, wyd. III, 1923
Daechsler Th.: Der BriefSt. Pauli an die Rómer, 1934
Dalman G.: lesus-Ieschua, wyd. II, 1922
— Die Worte lesu, wyd. II, 1930
— Arbeit und Sitte in Palastina, VII, 1942
Daniel Rops [Henri Jules Charles Petiot]: Dzieje Chrystusa, 2 tomy, t6um. Z. Starowieyska-Morstinowa, wyd. IV, Warszawa 1968
— KoJcióK pierwszych wieków, t6um. K. Ostrowska, Warszawa 1968
Dannenbauer H.: Die rómische Petruslegende w: „Historische Zeitschrift", nr 146,
1932 David-Neel A.: Heilige und Hexer. Glaube und Aberglaube im Lande du
Lamaismus, 1931 Deichmann E W, Fruhchristliche Kirchen in antiken Heiligtumern
w: „Jahrbuch d.
deutschen archaologischen Instituts", 1939
Deissmann A.: Paulus and Seneca, 1917
— Licht vom Osten, wyd. IV, 1923
— Paulus, wyd. II, 1925
De Jong, Das antike Mysterienwesen, 1909
Delitzsch E: Mehr Licht, 1907
— Die grofte Tduschung, Kritische Betrachtungen zu den alttestamentlichen Berichten ilber Israels Eindringen in Kanaan, Die Gottesordnung von Sinai und die
Wirksamkeit der Propheten, 1920
Delling G.: Paulus' Stellung zu Frau und Ehe, 1931
Dibelius M.: Stilkritisches zur Apostelgeschichte, Eucha ste on H. Gunkel dargebracht, 1923
— Die Pastoralbriefe, 1931
— Die Formgeschichte des Evangeliums, wyd. II, 1933
— Die Botschaft von Jesus Christus, 1935
— Rom und die Christen im ersten Jahrhundert. Sprawozdanie z konferencji Aka
demii Nauk w Heidelbergu, 1942
— Jesus, wyd. II, 1947
— Die Reden der Apostelgeschichte und die antike Geschichtsschreibung. Sprawoz
danie z konferencji Akademii Nauk w Heidelbergu, 1949
— Botschaft und Geschichte w: Gesammelte Aufsdtze, 1953
Dibelius M, Kiimmel W. G.: Paulus, 1951
Diel J.: Friedrich Spee, wyd. II, 1901
Diem H.: Die Einheit der Schrift w: „Evangelische Theologie", z. 9, 1953
Diekamp E, Katholische Dogmatik, wyd. v. K. Jiissen, wyd. XI-XII, 1954
Diesner H. J.: Studien zur Gesellschaftslehre und sozialen HaltungAugustins, 1954
Dieterich A.: Der Untergang der antiken Religion, 1911
Dietrich E. L., (wyd.), Aufierbiblische Worte Jesu, 1950
Dignath-Diiren, Kirche — Krieg — Kriegsdienst, Die Wissenschaft zu dem aktueUen
Problem in der ganzen Welt, 1955 Dobschiitz E. v.: Matthaus als Rabbi und
Katechet w: „Zeitschrift fur die neutestamentliche Wissenschaft", 1929 Dodd C. H.: The Parables
ofthe Kingdom, 1935 Doelger F. J.: Ichthys w: „Rómische
Quartalschrift", supl. XVII
— Ichthys, II, Der heilige Fisch in d. antiken Religion und im Christentum, 1922
— Antike und Christentum, 1934
Drews A: Die Christusmythe, II, 1911
— Die Petruslegende, wyd. III, 1924
— Die Entstehung des Christentums, 1924
— Die Leugnung der Geschichtlichkeit Jesu in Vergangenheit und Gegenwart, 1926
— Die Marienmythe, 1928
— Das Markusevangelium als Zeugnis gegen die Geschichtlichkeit Jesu, wyd. II,
1928
Duff C: Spanien, der Stein desAnstofies, 1949
Dugmore C. W: The Influence ofthe Synagogue upon the Divine Office, 1944
Dulk A: Was ist von der christlichen Kirche zu halten? w: „Die Pforte", 107/8
i nast., 1961 Dupont-Sommer A.: Die essenischen Schriften vom Toten Meer,
Unter Zugrundelegung der Originaliexte ubersetzt von W W Mtiller, 1960
Durant W.: Caesar und Ch stus, Eine Kulturgeschichte Roms unddes Christentums
von den Anfdngen bis zum Jahre 325 n. Chr., 1949
Easten B. S.: The PastoraK Epistles, 1948
Eder G.: Dergóttliche Wundertater. Ein acegetischer und religionswissenschaftlicher
Yersuch, 1957 Eger H.: Kaiser und Kirche in der Geschichtstheologie Eusebs
von Caesarea w:
„Zeitschrift fur neutestamentliche Wissenschaft", nr 38, 1939
Ehrhard A.: Die Kirche der Martyrer, 1932
— Urkirche und Friihkatholizismus, 1935
Eichholz G.: Paulus im Umgang mitjungen Kirchen, Exegetische Beobachtungen zu
1. Kor. 1, 18-25 w: Basileia, Walter Freytag zum 60. Geburtstag, 1959
Eisler R.: Das letzte Abendmahl w: „Zeitschrift fur neutestamentliche
Wissenschaft", z. 3/4, 1925
— Dis Rdtsel des Johannesevangeliums w: „Eranos-Jahrbuch", nr 3, 1935
Eissfeldt O.: Einleitung in das Alte Testament, wyd. II, 1956
— Die Genesis der Genesis, Vom Werdegang des ersten Buches der Bibel, 1958
Ekumeniczna Rada KoPcio6ów (wyd.): Die evangelische Kirche in Deutschland und
die Judenfrage. Ausgewdhlte Dokumente aus den Jahren des Kirchenkampfes 1933
bis 1943
Elliger K.: Studien zum Habakuk-Kommentar vom Toten Meer, 1953 Enslin M.
S.: A Gentleman among the Fathers w: „Harvard Theological Review",
nr 4, pa:dziernik 1954 Ensslin W: Die Religionspolitik des Kaisers Theodosius
der Grofie. Sprawozdanie
z konferencji Bawarskiej Akademii Nauk, kl. filolog.-hist, 1953 Erbt W.: Der
Anfanger unseres Glaubens, Eine Untersuchung der Ubertieferung der
Evangelien, 1930 Erdmann K.: Das iranische Feuerheiligtum, 11. Okólnik
niemieckiego Towarzystwa
Orientalnego, 1941 Erkes E.: Die heutige Stellung der Religion in China w:
„Numen. International
Review for the History of Religion", styczeK 1956 Erman A.: Die dgyptische
Religion, wyd. II, 1909 Esking E.: Das Martyrium als theologisch-exegetisches
Problem w: In Memoriam E.
Lohmeyer, 1951 Euler K. E: Die Verkundigung vom leidenden Gottesknecht aus
Jes. 53 in der griechischen Bibel, 1934
Fascher E.: Das Neue Testament w: Realenzyklopddie der klassischen Altertumswissenschaft, 2. seria, 9. pó6tom, 1934
— Gottes Kónigtum im Urchiristentum w: „Numen, International Review for Re
ligion", kwiecieK 1957
— Jesaja 53 in christlicher undjudischer Sicht, 1958
Faulhaber M.: Judentum, Christentum, Germanentum. Adventspredigten, 1933
— Die Sittenlehre der katholischen Kirche w: Hirtenbriefe der deutschen, ósterreichischen und deutsch-schweizerischen Bischófe, 1934
— Charakterbild der biblischen Frauenwelt, wyd. VI, 1935
— 25 Bischsofsjahre, 1936
Faure A.: Der Sohn und das EvangeUum w: „Theologische Blatter", nr 9, 1937
Feckes C: Zur kommenden Definierung der Himmelfahrt Mariens, 1950
Fehrle E.: Die kultische Keuschheit im Altertum, 1910
Feine H. E.: Kirchliche Rechtsgeschichte I. Die katholische Kirche, wyd. III, 1955
Feine H. E., Behm J.: Einleitung in das Neue Testament, wyd. IX, 1950 Fiebig P:
Judische Wundergeschichten des neutestamentlichen Zeitalters, 1911
— Jesu Bergpredigt, 1924
— Die Umwelt des Neuen Testaments, 1926
Fleiner E: Geistliches Weltrecht und weltliches Staatsrecht. Mowa rektorska, Zurich,
1912
Foerster F. W.: Die judische Frage, 1959 Foerster R.: Kaiser Julian in der
Dichtung alter und neuer Zeit w: „Studien zur
vergleichenden Literaturgeschichte", wyd. v. M. Koch, 1905, t. 5., z. 1 Freud
S.: CzKowiek imieniem MojNesz a religia monoteistyczna, t6um. A. Ochocki,
J. Prokopiuk, Warszawa 1994 Frick R.: Die Geschichte des Reich-GottesGedankens in d. alten Kirche bis zu
Origenes und Augustin, 1928 Friedell E.: Der
historische Jesus Christus, 1947
— Kulturgeschichte der Neuzeit, 1947
Friedlander, Der vorchristlich-jiidische Gnostizismus, 1898
Friedlander-Prechtl, Die Geschichte des Jesus von Nazareth w: „List-Biicher",
nr 44, 1954
Friedrich S.: Tagebuch wdhrend des Yatikanischen Konzils, 1873 Friedrichsen A.:
Zum Stil des paulinischen Peristasenkatalogs, 2. Cor. 11, 23 ff. w:
„Symbolae Osloenses", nr 7, 1928
— Peristasenkatalog und Res Gestae w: „Symbolae Osloenses", nr 8, 1928
— Epikureismus im Neuen Testament w: „Symbolae Osloenses", nr 12, 1937
Fritsch Ch. T: The Qumran Community. Its History and Scrolls, 1956
Fuchs E.: Christus und der Geist bei Paulus, 1932
— Christentum und Sozialismus w: „Blatter fur Deutsche und Internationale Politik", nr 2, 1959
Fuchs H.: Der geistige Widerstand gegen Rom in der antiken Welt, 1938
— Tacitus tiber die Christen w: „Yigilae Christianae", nr 4, 1950
Garbe R.: Indien und das Christentum, 1914
Garden E.: Sagt die Bibel die Wahrheit? wyd. II, 1959
Gedat G. A.: Ein Christ erlebt die Probleme der Welt, wyd. VI, 1934
Geffcken J.: Der Ausgang des griechisch-rómischen Heidentums, 1920
— Das Christentum im Kampf und Ausgleich mit der griechisch-rómischen Welt,
wyd. III, 1920
Gilmour S. M.: Paul and the primitive church w: „Journal of Religion", 1945
Ginsburg C. D.: The Essenes, 1864
Glasenapp H. v.: Der Pfad zur Erleuchtung, Grundtexte der buddhistischen Heilslehre, 1956
— Die nichtchristlichen Religionen, 1957
— Glaube und Ritus der Hochreligionen in vergleichender Ubersicht, 1960
Glaue P: Der alteste Text der geschichtlichen Biicher des Neuen Testaments w: „Zeitschrift fur die neutestamentliche Wissenschaft", nr 1/2, 1954
Goerlitz W: Adolf Hitler, 1960
Goetz K. G.: Petrus als Griinder und Oberhaupt der Kirche und Schauer von Geschichten nach den altchristlichen Berichten und Legenden, 1927 Goetze
R.: Luthers Exkotnmunikations-Praxis, rozprawa doktorska, 1957 Gogarten E:
Martin Luther Predigten, 1957 Goguel M: Das Leben Jesu, 1934 Gollwitzer
H.: Die Christen und die Atomwaffen, 1957 Gontard E: Die Pdpste, Regenten
zwischen Himmel und Hólle, 1959 Goodspeed E. J.: The Meaning of
Ephesians, 1933
— An Introduction to the New Testament, 1937
— A History ofEarfy Christian Literatur3, 1942
Goppelt L.: Christentum und Judentum im ersten und zweiten Jahrhundert, 1954
— Der Missionar des Gesetzes, Zu Róm. 2, 21 f. w: Basileia, Walter Freytag zum 60.
Geb., 1959
Graber R.: Petrus der Feb, 1949
Graesser E.: Das Problem der Parusieverzógerung in den synoptischen Evangelien
und in der Apostelgeschichte, 1957 Graf G.: Du Martyrium des hl. Pappus und
seiner 24000 Gefahrten w: Beitrage z.
Geschichte d. christlichen Altertums und d. Byzan nischen Literatur. Festgabe f.
Albert Ehrhard, wyd. V. A. M. Koeniger, 1922
— Der vom Himmel gefallene Brief Christi w: „Zeitschrift fur Semitistik", nr 6,
1928
Graham R. A.: Vatican Diplomacy, A Study ofChurch and State on the International
PlOne, 1959 Grant R. M.: Miracle and natural law in Greaco-Roman and early
Christian thought,
1952
Grass H.: Ostergeschehen und Osterberichte, 1956 Greeven H.: Das Hauptproblem
der Sozialethik in d. neuen Stoa und im Urchristentum, 1935 —Propheten, Lehrer, Vorsteher bei Paulus w: „Zeitschrift fur die
neutestamentliche
Wissenschaft", z. 1-2, 1952/53 GreBmann H.: Die Sag3 von der TaufeJesu w:
„Zeitschrift fur Missionskunde und
Religionswissenschaft", 1919
— Tod und Auferstehung des Osiris w: „Der alte Orient", t. 23, z. 3., 1923
— Jiidische Mission in der Werdezeit des Christentums w: „Zeitschrift fur Mission
skunde und Religionswissenschaft", 1924
— Der Messias, 1929
Grill J.: Untersuchungen zur Entstehung des 4. Evangeliums, 1923
Grillmeier A.: Maria Prophetin w: „Geist und Leben", nr 30, 1957
Grimm E.: Die Ethik Jesu, 1917
Grisar H.: Luther, 3 tomy, 1911
Grobel K.: Formgeschichte und synoptische Quellenanatyse, 1937
Groeber C: Kirche, Vaterland und Vaterlandsliebe, Zeitgemafie Erwagungen und
Erwiderungen, 1935 Groenbech V: Paulus, Jesu
Christi Apostel, 1940
— Zeitwende, 1,1. Jesus der Menschensohn, 1941
GroB J.: Retigionsfreiheit und katholische Kirche w: „Die Pforte", z. 23/24,1950
— Entstehungsgeschichte des Erbsundendogmas, „ Von der Bibel bis Augustinus", I,
1960
— Der Erlanger Theologenstreit w: „Die Pforte", z. 107/108, 1961
Grundmann W.: Die Gotteskindschaft in der Geschichte Jesu und ihre religionsgeschichtlichen Voraussetzungen, 1938
— Das Problem des heKlenistischen Christentums innerhalb der Jerusalemer Urgemeinde w: „Zeitschrift fur neutestamentlische Wissenschaft", t. 38, 1939
— Die Apostel zwischen Jerusalem und Antiochia w: „Zeitschrift fur neutestamen
tlische Wissenschaft", nr 39, 1940
— Sohn Gottes w: „Zeitschrift fur neutestamentlische Wissenschaft", 1956
— Die Geschichte Jesu Christi, 1957
Guardini R.: Das Bild von Jesus dem Christus im Neuen Testament, 1936
— Religion und Offenbarung, 1958
Gundlach G.: Die Lehre Pius XII. vom modernen Krieg w: „Stimmen der Zeit",
z. 7., 1958/59
— Die Lehre Pius XII. zum Atomkrieg w: „Stimmen der Zeit", kwiecieK 1959
Gunkel, Das Mdrchen im Alten Testament, 1917
— Die Psalmen, 1926
Giinter H.: Psychologie der Legend3, Studien zu einer wissenschsaftl. Heiligengeschichte, 1949
Guntert H.: Der arische Weltkónig und Heiland, 1923 Guterman S. L.:
Religions toleration andpersecution in ancient Rome, 1951
Haacke R, Rom und die Caesaren, 1947
Haas H.: »Das Scherflein der Witwe* und seine Entsprechung im Tripitaka, 1922
— Idee und IdeaK der Feindesliebe in der aujkrchristlichen Welt, 1927
Haenchen E.: Tradition und Komposition in der Apostelgeschichte w: „Zeitschrift
fur Theologie und Kirche", 1955
— Die Apostelgeschichte, wyd. X, 1936
Hagen W: Die geheime Front
Haller J.: Das Papsttum, Idee und Wirkhchkeit, wyd. II, 1936
—• Das altdeutsche Kaisertum, 1944
Haller M.: Die grofien Ritualreligionen des alten Orients w: Mensch und Gottheit in
den Religionen, 1942 Hampe K.: Deutsche Kaisergeschichte in der Zeit der
Salier und Staufer, wyd. IX,
1945 Harnack A.: Tatian's Diatessaron und Marcion's Commentar zum
Evangelium bei
Ephraem Syrus w: „Zeitschrift fur Kirchengeschichte", nr 4, 1881
— Cyprian als Enthusiast w: Zeitschrift fur neutestamentlische Wissenschaft, nr 3,
1902
— Das Wesen des Christentums, 1903
— Militia Christi, Die christliche Religion und der Soldatenstand in den ersten drei
Jahrhunderten, 1905
— Reden undAufsiitze, wyd. II, 1906
— Judentum und Judenchristentum in Justins Dialog mit Trypho, 1913
— Das Leben Cyprians, 1913
— Porphyrius «gegen die Christen», 1916
— Der Spruch iiber Petrus als den Fels der Kirche Matth. 16, 17 f. Sprawozdanie
z konferencji Pruskiej Akademii Nauk, 1918
— Marcion: Das Evangelium vom fremden Gott, 1921
— Dogmengeschichte, wyd. VII, 1922
— Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten, 192A
— Uber den Verfasser und den literarischen Charakter des Muratorischen Fragments
w: „Zeitschrift fur neutesamentliche Wissenschaft", 1925, z. 1/2
— Die Entstehung der christlichen Theologie und des kirchlichen Dogmas, 1929
Hartke W.: Rómischie Kinderkaiser, 1951
Hauck E: Das Evangelium des Markus, 1931
Hausrath, Jesus und die neutestamentlichen Schriftsteller, 1908
Hebbel als Denker, wyd. v. B. Miinz, 1913
Heichelheim F. M.: Rómische Sozial- und Wirtschaftsgeschichte w: Historia Mundi,
W, 1956 Heiler E: Der Katholizismus. Seine Idee und seine
Erscheinung, 1923
— Urkirche und Ostkirche, 1937
— Altkirchliche Autonomie und pdpstlicher Zentralismus, 1941
— Assumptio, Werke zur Dogmatisierung der leiblichen Himmelfahrt Marias w:
„Theologische Literaturzeitung", nr 1, 1954
— Die Religionen der Menschheit in Yergangenheit und Gegenwart, 1959
Heim K.: Das Wesen des evangelischen Ch stentums, 1925
Heitmiiller W.: Die Schriften des Neuen Testaments neu iibersetzt und fur die
Gegenwart erkldrt, 1907
— Taufe und Abendmahl im Urchristentum, 1911
— Zum Problem Paulus und Jesus w: „Zeitschrift fur neutestamentliche Wissen
schaft", nr 13, 1912
Helmbold H.: Vorsynoptische Evangelien, 1953
Hennecke E.: Neutestamentliche Apohyphen, wyd. II, 1924
Henry M. L.: Das Tier im religiosen Bewufitsein des alttestamentlichen Menschen,
1958
Herder J. G.: Herder's Werke, wyd. H. Diintzer, Berlin b.r. Hermann A.:
Zergliedern und Zusammenfiigen, Religionsgeschichtliches zur Mumifizierung w: „Numen", kwiecieK 1956 Hertling L.: Die Zahl der Christen zu
Beginn des IV. Jahrhunderts w: „Zeitschrift
fur Katholische Religion", nr 58 (1934) Herzog R.: Die Wunderheilungen
von Epidauros. in Beitrag zur Geschichte der
Medizin und der Religion w: „Philologus", t. 22, z. 3, 1931 Heuss A.:
Rómische Geschichte, 1960 Heussi K.: Marcion w: „Vergangenheit und
Gegenwart", rocz. XVI, 1926
— Der Ursprung des Mónchtums, 1936
— War Petrus in Rom? 1936
— Petrus, wirklich rómischer Martyrer? 1937
— Neues zur Petrusfrage, 1939
— Die rómische Petrustradition in kritischer Sicht, 1955
— Kompendium der Kirchengeschichte, wyd. XI, 1957
Hirsch E.: Jesus Christus der Hen, 1926
— Das vierte Evangelium in seiner ursprunglichen Gestalt, 1936
— Studien zum vierten Evangelium, 1936
— Die Auferstehungsgeschichten und der christliche Glaube, 1940
— Friihgeschichte des Evangeliums, 1941
Hlond, The Persecution of the Catholic Church in German-Occupied Poland. Reports presented by H. E. Cardinal Hlond, Primate of Poland, to pope Pius XII,
1941
Hoch W: Die Kirche und ihr Geld, Glauben und Rechnen im Leben der Kirche,
1938
Hoelscher G.: Geschichte der israelischen und judischen Religion, 1922 Hoenn K.:
Konstantin der Grojie Hoffmann Th. S. J.: Gott der Liebe — uber beiden Bunden
w: „Sthnmen der Zeit",
rocz. 67, t. 131, 1937/38
Holi K.: Gesammelte Aufsatze zur Kirchengeschichte, I—III, 1928 Holmstróm E:
Das eschatologische Denken in der Theologie der Gegenwart, 1936 Holtzmann J.:
Lehrbuch der neutestamentlichen Theologie, wyd. II, 1911 Holtzmann O.: War
Jesus Ekstatiker?, 1903 Holz H. H.: Die neue Legend3 von Petri Grab und ReliOuien.
K tische Bemerkungen
zu den Ausgrabungen unter der Peterskirche w: „Deutsche Woche", nr 52, 1957,
s. 13 Hommel H.: Neue Forschungen zur Areopagrede Acta 17 w: „Zeitschrift
fur neutestamentliche Wissenschaft", nr 3—4, 1955
Hoskyns E. C, Davey F. N.: Das Rdtsel des Neuen Testaments, 1938 Howard W.
E: The Fourth Gospel in recent criticism and interpretation, wyd. C. K.
Barrett, 1955 Howlett D.: The Essenes and Christianity, An Interpretation ofthe
Dead Sea Scrolls,
1957 Hulen A. B.: Porphyfs work against the Christians, w: „Yale Studies in
Religion",
nr 1, 1933 Hyde W. W.: Paganism to Christianity in the Roman
Empire, 1946
Jackson E, LakR K.: The Beginnings of Christianity, 1920-33
Jansen B.: Offenbarung, Theologie, Profanwissenschaft w: „Stimmen der Zeit",
rocz. 68, t. 133, 1937/38
Janssen K.: Die Entstehung der Gnadenlehre Augustins, 1936 Jaspers K.: Die
Atombombe und die Zukunft des Menschen, 1958 Jedin H.: Das Konzil von Trient
und der Protestantismus w: „Catholica", 1934 Jefka, Jesus von Nazareth und die
Christologie, 1911 Jeremias J.: Jerusalem zur Zeit Jesu, 1923
— Golgatha, 1926
— War Paulus Witwer w: „Zeitschrift fur neutestamentliche Wissenschaft", nr 25,
1926
— Die Abendmahlsworte Jesu, 1949
— Unbekannte Jesusworte, 1951
— Kennzeichen der ipsissima von Jesu w: Festschsrift fur A. Wikenhauser, 1954
— Jesu Verheifiung an die Yólker, 1956
Jirku A.: Das Alte Testament und die deutsche Gegenwart, 1935
Jonas J.: Gnosis und spdtantiker Geist
Jonkers E. J.: Das Verhalten der alten Kirche hinsichtlich der Ernennung zum Priester
von Sklaven, Freigelassenen und Curiales w: „Mnemosyne", 1942
— Einige Bemerkungen uber Kirche und heidnische Reinheitsvorschriften in den
ersten sechs nachchristlichen Jahrhunderten w: „Mnemosyne", 1943
Jiilicher A.: Einleitung in das Neue Testament, wyd. VII, 1931
Kaesemann E.: Leib und Leib Christi, 1933
— Die Legitimitat des Apostels. Eine Untersuchung zu 2. Kor. 10-13 w. „Zeitschrift
fur neutestamentliche Wissenschaft", 1942
— Begriindet der neutestamentliche Kanon die Einheit der Kirche w: „Evangelische
Thelogie", 1951
— Das Problem des historischen Jesus w: „Zeitschrift fur Theologie und Kirche",
nr 51, 1954
Kaniuth A.: Die Beisetzung Konstantins des Grofien w: „Breslauer Historische Forschung", t. 18, 1941
Kant, Metaphysik der Sitten, I.
Kamer K.: Die Stellung des Apostels Paulus im Urchristentum w: „Zeitschrift fur
systematische Theologie", 1937
Karnetzki M.: Textgeschichten als Uberlieferungsgeschichten w: „Zeitschrift fur
neutestamentliche Wissenschaft", 1956
Kattenbusch F.: Die Vorzugsstellung des Petrus und der Charakter der Urgemeinde
zu Jerusalem. Festgabe fur K. Muller, 1922
Kautsky K.: Geschichte des Sozialismus in Einzeldarstellungen, I, 1895
— Der Ursprung des Christentums. Eine historische Untersuchung, 1910
Keller A.: Church and State on the European Continent, 1936
— Die neue amerikanische Bibelubersetzung w: „Universitas", rocz. VII, z. 9, 1953
Kiefl F. X.: Der geschichtliche Christus und die modern3 PhUosophie, 1911
Kirfel W.: Die dreikópfige Gottheit, 1948
Kischkowsky A.: Die sowjetische Religionspolitik und die Russische Orthodoxe
Kirche, 1957
Kittel G.: Die Probleme des palastinensischen Spatjudentums und des Urchristentums, 1926
— Die Religionsgeschichte und das Urchristentum, 1931
— Die Auferstehung Jesu w: „Deutsche Theologie", 1937
Klauser T: Vom Heroon zur Mdrtyrerbasilika, 1942
— Die romische Petmstradition im Licht d. neuen Ausgrabungen unter d. Peterskirche, 1956
Klausner J.: Von Jesus zu Paulus, 1950
— Jesus von Nazareth, Seine Zeit, sein Leben und seine Lehre, wyd. III, 1952
Klein J.: Skandalon, Um das Wesen des Katholizismus, 1958
Klostermann H.: Das Matthausevangelium, wyd. II, 1927
— Das Lukasevangelium, wyd. II, 1929
— Das Markusevangelium, wyd. IV, 1950
Knopf R.: Das nachapostolische Zeitalter, 1905
— Einfuhrung in das Neue Testament, wyd. III, 1930
Knox J.: Marcion and the New Testament, An Essay in the Eearfy History of the
Canon,1942 Koch A.: DerAufstieg der Frau im Fnihchristentum w: „Stimmen
der Zeit", rocz. 66,
1935/36
Koch G.: Die Auferstehung Jesu Christi, 1959 Koch H.: Die altchrisliche
Bilderfrage nach ihren literarischen Quellen, 1917
— Adhuc virgo, Mariens Jungfrauenschaft und Ehe in der altkirchlichen Uberlieferung bis zum Ende des 4. Jahrhunderts, 1929
— Cathedra Petri, Neue Untersuchungen tiber die Anfdnge der Primatslehre, 1930
— Virgo Eva-Virgo Maria, Neue Untersuchungen uber die Lehre von der Jungfrauschaft und der Ehe Mariens in der dltesten Kirche, 1937
Koehler E: Die deutsch-protestantische K egspredigt der Gegenwart dargestellt in
ihren religiós-sittlichen Problemen und in ihrer homiletischen Eigenart, 1915
Koehler W: Ursprung und Wesen der Problematik: »Staat und Kirche« w: „Theologische Blatter", styczeK 1936, nr 1, s. 4
— Dogmengeschichte als Geschichte des christlichen Selbstbewufitseins, 1938
Koepgen G.: Die Gnosis des Christentums, 1939
Koester W: Die Idee der Kirche bei Apostel Paulus, 1928
Koesters L.: WarPetrus in Rom? w: „Stimmen der Zeit", rocz. 68, t. 133, 1937/38
Kohlmeyer E.: Staat und Kirche in der deutschen Reformation, 1935
Kraft H.: Kaiser Konstantins religiose Entwicklung w: „Beitrag zur Historischen
Theologie", nr 20, 1955
Kragerud A.: Der Lieblingsjunger im Johannesevangelium, 1959
Krakauer M: Lichter im Dunkel, 1947
Krause W.: Die Stellung der fruhchristlichen Autoren zur heidnischen Literatur, 1958
Kretschmar G.: Zur religionsgeschichtlichen Einordnung der Gnosis w: „Evangelische Theologie", z. 7/8, 1953
Kroll J.: Gott und Hólle, 1932
Krueger G.: Die Rechtsstellung der vorkonstantinischen Kirchen, 1935 Kuckhoff J.:
Christliche Vaterschaft. Zu einem land.laufi.gen Heiligenbild w: „Stimmen der Zeit",
rocz. 67, 1937/38
Kuemmel W. G.: Die Eschatologie der Evangelien w: „Theologische Blatter",
nr 9/10, 1936
— Der Glaube im Neuen Testament, seine katholische und reformato sche Deutung
w: „Theologische Blatter", nr 10, 1937
— Kirchenbegriff und Geschichtsbewufitsein in der Urgemeinde und bei Jesus, 1943
— Jesus und die Anfange der Kirche w: „Studia Theologica", nr 7, 1953
Kuhl B. C: Die Entstehung des Alten Testaments, 1953
— Israeels Propheten, 1956
Kuhn K. G.: Die in Paldstina gefundenen hebraischen Texte und das Neue Testament
w: „Zeitschrift fur Theologie und Kirche", nr 47, 1950
— Uber den urspriinglichen Sinn des Abendmahls und sein Verhdltnis zu den Gemeinschaftsmahlen der Sektenschirift w: „Evangelische Theologie", z. 11/12, 1951
Kulischer J.: Allgemeine Wirtschaftsgeschichte, 1928
Kupisch K.: Quellen zur Geschichte des deutschen Protestantismus 1871-1945, 1960
Kuschke A.: Altbabylonische Texte zum Thema »Der leidende Gerechte« w:
„Theologische Literaturzeitung", nr 2, 1956
Lamm H.: Bemerkungen zur Entwicklung und Wandlung des Deutsch-Jiidischen
Lebensgefuhls w: Lebendiger Geist, H. J. Schoeps zum 50. Geb. von Schulern
dargebracht, wyd. H. Diwald, 1959
Lanczkowski G.: Heilige Schriften, Inhalt, Textgesta.lt und Uberlieferung, 1956
Lasserre J.: Der Krieg und das Evangelium, 1956
Latte K.: Religiose Strómungen in der Friihzeit des Hellenismus, 1925
— Die Antike, 1925
Laubscher E.: Phdnomene der Zahl in der Bibel mit besonderer Beriicksichtigung
des Neuen Testaments, vorab der Offenbarung des Johannes, 1955
Lawretzki I.: Der Yatikan, Religion, Finanzen und Politik, 1957
Lehmann E., Hass H.: Textbuch zur Religionsgeschichte, 1922
Lehmann H.: »Du bist Petrus...«, Zum Problem-von Matthdus 16, 13-26 w: „Evangelische Theologie", nr 1/2, 1953
Lehmann L.: Vatican Policy in the Second World War, 1946 Leipoldt I:
Geschichte des neutestamentlichen Kanons, I 1907; II 1908
— Jesus und die Frauen, 1921
— War Jesus Jude? 1923
— Sterbende und auferstehende Gótter, 1923
— Vom Jesusbild der Gegenwart, wyd. II, 1925
— Das Gotteserlebnis Jesu im Lichte der vergleichenden Religionsgeschichte, 1927
— Die urchristliche Taufe im Lichte der Religionsgeschichte, 1928
— Dionysos, 1931
— Antisemitismus in der alten Wek, 1933
— Jesus und Paulus, Jesus oder Paulus, 1936
— Katholische Volksfrdmmigkeit, 1939
— Jesu Verhdltnis zu Griechen und Juden, 1941
— Der soziale Gedanke in der altchristlichen Kirche, 1952
— Bibel und Friedensgedanke, 1954
— Die Frau in der antiken Welt und im Urchristentum, wyd. II, 1955
— Von Epidauros bis Lourdes, 1957
— Ein neues Evangelium? Das koptische Thomasevangelium ubersetzt und besprochen w: „Theologische Literaturzeitung", nr 7, 1958
Leipoldt J., Morenz S.: Heilige Schriften, Betrachtungen zur Religionsgeschichte der
antiken Mittelmeerwelt, 1953 Leisegang H.: Pneuma Hagion, Der Ursprung des
Geistbegriffes der synoptischen
Evangelien aus der griechischen Mystik, 1922
— Denkformen, 1928
— Die Gnosis, wyd. IV, 1955
Le Roy Burkhart B.: The Rise of the Christian Priesthood w: „The Journal of
Religion", Chicago, nr 22, 1942 Lessing Th.: Europa und Asien oder Der
Mensch und das Wandellose. Sechs Bucher
wider Geschichte und Zeit, 1923
Lidzbarsky M. (wyd.): Johannesbuch der Mandder, 1915
Lietzmann H.: Der Weltheiland, 1909
— Messe und Herrenmahl, 1926
—An die Rómer, wyd. IV, 1933
— Geschichte der alten Kirche, wyd. IV, 1953
Lightfoot J. B.: Saint Paul's epistle to the Galatians, 1865
Lilje H.: Der Krieg als geistige Leistung, 1941
Lindeboon J., Bakhuizen J. N. van den Brink, Handboek der Kerkgeschiedenis, I,
1942
Linton O.: Das Problem der Urkirche in der neueren Forschung, 1932
Loewe R.: Kosmos und Aion, 1935 Loewenich W. v.: Die Geschichte
der Kirche, wyd. III, 1948
— DieAufgabe des Protestantismus in dergeistigen Situation der Gegenwart w: „Die
Ernte", z. 10, 1952
— Der modern3 Katholizismus, 1955
— Der Katholizismus und wir, b.r.
Lohmeyer E.: Kyrios Jesus. Sprawozdanie z konferencji Akademii Nauk w
Heidelbergu, kl. filolog.-hist., rozprawa 4, 1928
— Galilda und Jerusalem, 1936
— Du urchristliche Abendmahl w: „Theologische Rundschau", nr 3/4/5, 1937
— Das Eyangelium des Markus, 1937
— Kultus und Evangelium, 1942
— Gottesknecht und Davidsohn, 1945
— »Mir ist gegeben alle Gewalt.« Eine Exegese von Mt. 28, 16-20 w: In memo'am
E. Lohmeyer, wyd. v. W. Schmauch, 1951
Lohse E.: Mdrtyrer und Gottesknecht, 1955
Loisy A.: Evangelium und Kirche, 1904
Loofs E: Leitfaden zum Studium der Dogmengeschichte, wyd. V, 1951
LOrange H. R: Der spdtantike Bildschmuck des Konstantinbogens, 1939
Lortz J.: Das Christentum als Monotheismus in den Apologien des zweiten Jahrhunderts w: Beitrdge zur Geschichte des christlichen Altertums und d. Byzantinischen
Literatur, Festgabe fur Albert Erhard, 1922
— Katholischer Zugang zum Nationalsozialismus, wyd. II, 1934
— Geschichte der Kirche in ideengeschichitlicher Betrachtung, wyd. VII i VIII, 1940
Lubac H. de: Katholizismus als Gemeinschaft, 1943
Lucius E.: DieAnfange des Heiligenkultes in der christlichen Kirche, 1904
MacGiffert, The Apostles' Creed, 1925
MacGregor H. C: Friede aufErden? Biblische Grundlegung derArbeit vom Frieden,
1955 Macuch R.: Alter und Heimat des Mandaismus nach neuerschlossenen
Quellen w:
„Theologische Literaturzeitung", nr 6, 1957 Matoezzi R, Pirelli G.: Letzte
Briefe zum Tode Verurteilter aus dem europdischen
Widerstand, dtv. Miinchen 1962 Manhattan A.: The Vatican in World Politics,
1949 Manson T. W: Jesus and the Non-Jews, 1955 Marti K., Beer G.: Abót, 1927
Martin J.: Studium und Beitrdge zur Erkldrung und Zeitbestimmung Commodians,
1913
Marks K.: KapitaK, 4 tomy, t6um. zespó6., Warszawa 1951-1959 Marxen W.: Der
Evangelist Markus, Studien zur Redaktionsgeschichte des Evangeliums, 1956
— Der »FruhkathoHzismus« im Neuen Testament, 1958
Maurer W: Kirche und Synagog3, 1953
Mausbach J.: Christentum und Weltmoral, wyd. II, 1905
Mauthner E: Gottlose Mystik, b.r.
Mayer A.: Erdmutter und Hexe. Eine Untersuchung zur Geschichte des Hexenglaubens und zur Vorgeschichte des Hexenprozesses, 1936 Mehl I. J.: Der revidierte
Text des Neuen Testaments von 1956 w: „Theologische
Literaturzeitung", nr 3, 1959 Meinertz M.:
Theologie des Neuen Testaments, 1950 Meinhold J.:
Der Dekalog, 1927
Meinhold R: Goethe zur Geschichte des Christentums, 1958 Mendner S.: Die
Tempelreinigung, w: „Zeitschrift fur neutestamentliche Wissenschaft", 1956
Menes A.: Die vorexilischen Gesetze Israels im Zusammenhang seiner kulturgeschichtlichen Entwicklung, BZAW. 50, 1928 Mensching G.:
Toleranz und Wahrheit in der Religion, 1955
— Leben und Legend3 der Religionsstifter, 1955
— Das Wunder im Glauben und Aberglauben der Vólker, 1957
— Fragen und Ergebnisse religionsgeschichtlicher Forschung w: „Zeitschrift fur
Religions- und Geistesgeschichte", nr 1, 1959
Menzel W.: Geschichte der Deutschen, 1872
Meschler M.: Das Leben unseres Herm Jesu Christi, des Sohnes Gottes w: Betrarchtungen, wyd. VII, 1910
Mesot J.: Die Heidenbekehrung beiAmbrosius von Mailand, 1958 Mertel H. R.:
Italiens faschistische Neugestaltung w: „Stimmen der Zeit", rocz. 64,
kwiecieK 1934 Meyer E.: Ursprung undAnfdnge des Christentums,
wyd. IV i V, 1921
— Bliite und Untergang des Hellenismus in Asien, 1925
Meyer H. D.: Amerika am Scheideweg, 1953
Meyer R.: Der Am ha ares w: „Judaica", nr 3, 1947
Michaelis W: Der Hen verzieht nicht die VerheiJ3ung. Die Aussagen Jesu iiber die
Nahe des Jungsten Tages, 1942
— Das Urchristentum, in Mensch und Gottheit in den Religionen, 1942
— Die apohyphen Schriften zum Neuen Testament, 1956
Michel O.: Polemik und Scheidung. Eine biblische und religionsgeschichtliche Studie
w: Basileia, Walter Freytag zum 60. Geburtstag, wyd. J. Hermelink und H. J.
Margull, 1959 Miegge G.: Die gegenwdrtige Situation der katholischen Mariologie
w: „Theologische
Literaturzeitung", nr 8, 1957 Miller A.: Die »christlichen« Massaker in
Kroatien 1941 bis {945 w: „Die Freigeistige Aktion", Hannover, nr 11, listopad 1961 Minear P. S.: And great shall
be your reward, The origins of christian views of
sahation, „Yale Studies in Religion", nr 12 Mirbt G: Quellen zur Geschichte
des Papsttums und des rómischen Katholizismus,
wyd. IV, 1924 Mirgeler A., Der Einbruch des Judentums in die christliche
Geschichte w: „Catholica", rocz. 2, 1933 Mitterer A.: Christus und Kirche im Lichte ihrer Analogie
zum Menschenleib w:
Abhandlungen iiber Theologie und Kirche, Festschrift fur Ka Adam, wyd. M. Reding, 1952 Miura-Stange A.: Celsus und Origenes. Das Gemeinsame ihrer
Weltanschauung
nach den acht Buchern des Origenes gegen Celsus. Eine Studie zur Religionsund Geistesgeschichte des 2. und 3. Jahrhunderts, 1926 Moe O.:
Urchiristentum und Kirche w: „Theologische Literaturzeitung", nr 76,
1951 Mohrmann H.: Uber Finanzen und KapitaK des hohen katholischen Klerus
w: Katholische Soziallehre — klerikaler Yolksbetrug, 1960 Molin G.: Die Sóhne des
Lichtes, 1954 Montefiore C. G.: The Synoptic Gospels, wyd. II, 1927 Monzel N.:
Abhdngigkeit und Selbstdndigkeit im Katholizismus w: v. Wiese,
Abhdngigkeit und Selbstdndigkeit im sozialen Leben, I, 1951
Morawitzky L. E.: Die Kaiseridee in den echten und unechten Martyrerakten der
Christenverfolgung des Decius, rozprawa doktorska 1909 Morens S.: Urn
Herkunft und Fruhgeschichte des Christentums w: „Theologische
Literaturzeitung", nr 9, 1955 Morgan J.: The importance of Tertullian in the
development of christian DopnO,
1928
Morus, Der ewige Zeus, 1955 Mould E. W. K.: The World View ofJesus, 1941
Mowry L.: The Dead Sea Scrolls and the background for the Gospel of John w:
„BMical Archaeologist", 17 grudnia 1954
Mueller E. E: Die Bekenntnisschriften der reformierten Kirche, 1903 Mueller F. v.:
Erinnerungen aus den Kriegsjahren 1806-1813, 1911 Mueller H.: Zur Behandlung
des Kirchenkampfes in der Nachkriegsliteratur w: „Politische Studien", z. 135, lipiec 1961 Mueller
K.: Kirchengeschichte, 1929 Munck J.: Paulus
und die Heilsgeschichte, 1954
— Christus und Israel. Eine Auslegung von Róm. 9-11 w: Aarsskrift for Aarhus,
„Universitet", nr 28, 1956
Murawski E: Die Juden bei den Kirchenvdtern und Scholastikern, 1925
Nestle W: Griechische Religiositat von Alexander der Grofie bis auf Proklos, 1934
— Legenden vom Tod der Gottesverdchter w: „Archiv fur Religion", 1936
— Krisis des Christentums, V)A1
— Die Vorsokratiker [deutsch in Auswahl mit Einleitungen], 1956
Neuhausler J.: Kreuz und Hakenkreuz, 1946
Neumann E.: Die grofie Mutter. Der Archetyp des grofien Weiblichen, 1956 Nielen
J.: Die religióse Bedeutung des Alten Testaments fur den katholischen Christen, wyd. II, 1935
Nielsen D.: Der geschichtliche Jesus, 1928
Niemóller M.: Kasseler Red3 vom 25. 1. 1959 w: „Geist und Zeit", z. 3, 1959
Niemóller W.: Bekennende Kirche in Westfalen, 1952
— Die evangelische Kirche im Dritten Reich, Handbuch des Kirchenkampfes, 1956
Nietzsche E: Antychryst. Przemiany wszystkich wartoJci. Przedmowa i ksi3ga pierw
sza. Tkam. L. Staff, Warszawa 1907
— Morgenróte
— Jenseits von Gut und Bose
Nigg W: Dos Buch der Ketzer, 1949
— Das ewige Reich, Geschichte einer Hoffnung, wyd. II, 1954
— Der christliche Narr, 1956
Nilsson M. E: Die Geschichte der griechischen Religion, 1950
Ninck J.: Jesus als Charakter, wyd. III, 1925 Nock A. D.:
Conversion, 1933
— Paulus, 1940
Norden E.: Agnostos Theos, 1913
— Die antike Kunstprosa, 1918
— Die Geburt des Kindes, 1924
Novak V: Principium et Finis-Veritas w: „Review of International Affairs", t. 2,
nr 26, Belgrad, 19 grudnia 1951
— Die Beziehungen zwischen dem Vatikan und den Siidslawen w: „Internationale
Politik", Belgrad, 16 maja 1954 i nast.
Nyberg H. S.: Die Religionen des alten Iran w: Mitteilungen d. vorderasiatisch-dgyptischen Gesellschaft, 1938
Nygren A.: Eros und Agape, 1937
Oepke A.: Das Neue Gottesvolk, 1950
Oldenberg H.: Buddha. Sein Leben, seine Lehre, seine Gemeinde, wyd. IV, 1921
Opitz H. G.: Untersuchungen zur Uberlieferung der Schriften des Athanasius, 1935
OBwald E.: Das Bild des Mose in der hitischen alttestamentlichen Wissenschaft seit
Julius Wellhausen, rozprawa habilitacyjna, Jena 1955
Otto R.: Reich Gottes und Menschensohn, 1934
— Vwi3toJ7. Elementy racjonalne i irracjonalne w poj3ciu bóstwa, t6um. B. Kupis,
Warszawa 1968
— Die Welt des Orients, II, 1955
Otto W. E: Dionysos, wyd. II, b.r.
Overbeck E: Christentum und Kultur, Gedanken und Anmerkungen zur modemen
Theologie. Z teki poPmiertnej wyda6 C. A. Bernoulli, 1919
Papen E v.: Der 12. November 1933 und die deutschen Katholiken. Przemówienie
wyg6oszone na forum Wspólnoty Roboczej Katolickich Niemców w Kolonii
9 listopada 1933 roku, opublikowane w: „Reich und Kirche", 1934
Parkes J.: The Conflict ofthe Church and the Synagogue, A study in the origins of
antisemitism, 1934
Pascal B.: Uber die Religion (Pensees), 1948
Pedersen J.: Handwórterbuch des Islam, 1941
Percy E.: Die Botschaft Jesu. Eine traditionskritische und exegetische Untersuchung,
1953
Perels O.: Die Wunderuberlieferung der Synoptiker in ihrem Verhdltnis zur Wortiiberlieferung, 1934
Pemoud R.: Die Kreuzzuge in Augenzeugenberichten, 1961
Peterson E.: Die Kirche, 1929
— Der Monotheismus als politisches Problem, 1935
— Fruhkirche, Judentum und Gnosis, Studien und Untersuchungen, 1959
Pfannmuller G.: lesus im Urteil der Jahrhunderte, wyd. II, 1939
Pfister E: Der ReliOuienkult im Altertum, 1912
— Herakles und Christus w: „Archiv fur Religionswissenschaft", t. 34, 1937
— Zweigeschlechterwesen und Urmonotheismus w: „Forschungen und Fortschritte", t. 31, z. 5, 1957
Pfister K: Der Untergang der antiken Welt, 1941
Pfister O.: Die Entwicklung des Apostels Paulus, Imago VI., 1920
Pfieiderer O.: Das Urchristentum, 1902
Pfliegler M: Dokumente zur Geschichte der Kirche, wyd. II, 1957
Philip K: Mianus Apostata in der deutschen Literatur, Y¥19
Pieper J.: Das Arbeitsrecht des Neuen Reiches und die Enzyklika Quadragesimo
anno, 1934 Ploeg J. van der: The Meals ofthe Essenes, w: „Journal of Semitic
Studies", nr 2,
1957
Poehlmann R. v.: Geschichte der sozialen Frage und des Sozialismus in der antiken
Wek, wyd. III, 1925 Pohlenz M.: Paulus und die Stoa, „Zeitschrift fur
neutestamentliche Wissenschaft", nr 42, 1949
Poulsen E: Rómische Kulturbilder, 1949 Preisker H.: Christentum und
Ehe in den ersten 3 Jahrhunderten, 1927
— Griechentum und Evangelium, w: „Archiv fur Religionswissenschaft", t. 35,
1938
— Das Ethos des Urchristentums, 1949
Prentice W.: St. Paul's Joumey to Damascus w: „Zeitschrift fur neutestamentliche
Wissenschaff", z. 3-4, 1955 Preuschen E.: Die Apostelgeschichte, 1912 Prumm
K.: Die mythische Religion der Alten und des Christentums w: „Stimmen
der Zeit", rocz. 67, t. 132 Pzillas E: Die
Lebenskrdfte des Christentums, 1960
— Ein Skandal in der Papstkirche w: „Die Freigeistige Aktion", sierpieK 1961
— Ein Pereat fur die Universitdtstheologie w: „Die Pforte", z. 107/108, 1961
Rade M.: Die Stellung des Christentums zum Geschlechtsleben, 1910
— DerNachste, Festgabe fur A. Julicher zum 70. Geburtstag, 1927
Radhakrishnan S.: Emeuerung des Glaubens aus dem Geist, Ullstein-Bucher, 1959
Ragaz B.: Die Bergpredigt Jesu, 1945
Rahner K.: Juda und Rom w: „Stimmen der Zeit", rocz. 65, 1934
— Griechische Mythen in christlicher Deutung, 1945
Ranft J.: Der Ursprung des kdtholischen Traditionsprinzips, 1931
Rankin E: The Pope speaks, 1940 Raschke H.: Das
Christusmysterium, 1954
— Aus der Werkstatt des Markusevangelisten w: „Die Pforte", z. 109/110, 1961
Reickes B.: The Jewish Damascus Documents, 1946
Reitzenstein R.: Hellenistische Wundererzdhlungen, 1906
— Die hellenistischen Mysterienreligionen, 1927
Renan E.: Yywot Jezusa, t6um. A. Niemojewski, wyd. III, 1907
Rendtorff E: Die Geschichte des christlichen Gottesdienstes unter dem Gesichtspunkt
der liturgischen Erbfolge. Eine Grundlegung der Liturgik, 1914
Rengstorf K. H.: Das Evangelium des Lukas, 1937
— Die Auferstehung Jesu, wyd. II, 1954
Rhyn M. van, Treasures ofthe Dust, 1929
Ricciotti G.: Das Leben Jesu, 1949
— Paulus, 1950
Ringgren H., Stróm A. V: Die Religionen der Vólker, Grundrij} der allgemeinen
Religionsgeschichte, 1959
Rissi M.: Zeit und Geschichte in der Offenbarung des Johannes, 1952 Rist M.:
Pseudepigraphic Refutations ofMarcionism w: „The Journal of Religion",
Chicago 22, 1942 Robinson B. W: Influences leading towards the Conversion
of Paul, A Study in
Social Environment w: Festgabe fur Adolf Deissmann, 1927 Robinson D. E:
Where and when did Peter die w: „Journal of Biblical LiteraturR",
1945 Roeder G.: Urkunden zur Religion des alten Agypten,
1915
Rolffs E.: Tertullian, der Vater des abendlandischen Christentums, ein Kampferfur
und gegen Rom, 1930
Rosenstock-Huessy E.: Vwit Deus w. In memoriam E. Lohmeyer, 1951
Rostovtzeff, Gesettscha.fi und Wirtschaft im Rómischen Kaiserreich Rothes W:
Heidnisches in altchristlicher Kunst und Symbolik w: Beitrdge zur Geschichte des christlichen Altertums und der Byzantinischen Literatur, 1922
Rudolph K.: Die Mandder, /., rozprawa w maszynopisie, Leipzig, 1956 Rumpf H.:
Das war der Bombenkrieg, Deutsche Stddte im Feuersturm, 1961 Rusch A.: Die
Stellung des Osiris im theologischen System von Heliopolis w: „Der
Alte Orient", t. 24, z. 1, 1924 Rutenborn G.: Biblische Fremdenfiihrung w:
„Evangelische Theologie", nr 5,1953
Sass Q.:ApostelamtundKirche. Eine theologisch-acegetische Untersuchung des paulinischen Apostelbegriffs, 1939
— Die Apostel in der Didache w: In Memoriam E. Lohmeyer, 1951
Sad E: Mithras. Typengeschichtliche Untersuchungen, 1931
Schaefer E.: Das Petrusgrab und die neuen Grabungen unter St. Peter in Rom w:
„Evangelische Theologie", z. 10, 1951
Schaub E: Studien zur Geschichte der Sklaverei im Fruhmittelalter, 1913
Scheffer Th. v.: Hellenische Mysterien und Orakel, 1940
Scheidweiler E: Die Verdoppelung der Synode von Tyros vom Jahre 335 w: „Byzantinische Zeitschrift", t. 51, nr 1, 1958
Scheinmann (Sejnman) M. M.: Der Vatikan im zweiten Weltkrieg, 1954
Schelkle K. H.: Die Mutter des Erlósers, 1958
Schelling, 5. Vorlesung iiber die Methode des akademischen Studiums, cyt. wg
wydania z 1803
— 9. Vorlesung iiber die Methode des akademischen Studiums, cyt. wg wydania
z 1803
Schepelern W.: Der Montanismus und diephrygischen Kulte. Eine religionsgeschichtliche Untersuchung, 1929
Scherer J. B.: Vierhundert Jahre Index Romanus w: „Geist und Zeit", z. 2, 1958
Schiffmann S.: Heinrichs IV Verhalten zu den Juden zur Zeit des ersten Kreuzzugs
w: „Zeitschrift fur die Geschichte der Juden in Deutschland", nr 3, 1931
Schilling, Die Hóhlenfunde vom Toten Meer: Ende, Anfang oder Ubergang, 1958
Schlatter A.: Das christliche Dogma, 1911
— Der Mdrtyrer in den Anfangen der Kirche, 1915
— Der Evangelist Johannes, 1930
Schleiermacher E: Reden iiber die Religion, Reden an die Gebildeten unter ihren
Verachtern w: Philosophischen Bibliothek, t. 139 b, b.r.
— Der christliche Glaube, wyd. III, 1836
Schlier H.: Christus und Kirche im Epheserbrief, 1930
— Die Beurteilung des Staates im Neuen Testament w: „Zwischen den Zeiten",
nr 4, 1932
— Die Kirche nach dem Bri3f an die Epheser w: Die Zeit der Kirche, 1956
— Zur kirchlichen Lehre von der Taufe w: Die Zeit der Kirche, 1956
Schlingensiepen H.: Die Wunder des Neuen Testaments, Wege und Abwege ihrer
Deutung bis zur Mitte des 5. Jahrhunderts, 1933 Schmauch
W. (wyd.): In memoriam Ernst Lohmeyer, 1951
Schmaus M: Begegnungen zwischen katholischem Christentum und nationalsozialistischer Weltanschauung, wyd. II, 1934
— Katholische Dogmatik, III, 1, 1958
Schmidt H.: Die Judenfrage und die christliche Kirche in Deutschland, 1947
Schmidt J. W. R. (wyd.): Hacenhammer, I, 1906
Schmidt K. D.: Chronologische TabeUen zur Kirchengeschichte, 1959
Schmidt K. L.: Die Kirche des Urchristentums w: Festgabe fur A. Deissmann, 1927
— Jesus Christus w: Religion in Geschichte und Gegenwart, t. III.
— Der Jude und der Christ Paulus w: „Schweizer Monatshefte", nr 16, 1936
Schmidt E: Talisman und Zauberwahn w: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, 1937/38
Schmidt-Volkmar E.: Der Kulturkampf in Deutschland 1871-1890, 1962
Schmitt C: Goethe im Elsafi, 1910
Schnee H.: Rothschild, Geschichte einer Finanzdynastie, 1961 Schneemelcher W:
Die Eucharistie in der Zeit der griechischen Vdter w: „Theolo-gische
Literaturzeitung", nr 6, 1957
— Zur Chronologie des arianischen Streites w: „Theologische Literaturzeitung",
nr 7/8, 1954
Schneider A. M.: Das Petrusgrab im Vatikan, „Theologische Literaturzeitung",
nr 77, 1952 Schneider C: Das Friihchristentum als antisemitischie
Bewegung, 1940
— Geistesgeschichte des antiken Christentums, 1.1 i II, 1954
— Die Christen im rómischen Weltreich w: Historia Mundi, IV, 1956
Schniewind J.: Das Gleichnis vom verlorenen Sohn, 1940
Schnitzer J.: Hat Jesus das Papsttum gestiftet?, 1910
Schoenberner G.: Der gelbe Stern. Die Judenverfolgung in Europa, 1933-1945
Schoenebeck H. v.: Beitrage zur Religionspolitik des Maxentius und Constantin w:
„Klio", z. 30, 1939 Schoepf B.: Das Tótungsrecht bei den friihchristlichen
Schriftstellern bis zur Zeit
Konstantins, 1958 Schoeps H. J.: Theologie und Geschichte des
Judenchristentums, 1949
— Aus fruhchiristlicher Zeit, Religionsgeschichtliche Untersuchungen, 1950
— Die grojien Religionsstifter, wyd. III, 1954
— Zur Standortbestimmung der Gnosis w: „Theologische Literatur Zeitgeschichte", nr 7/8, 1956
— Paulus, 1959
Schopenhauer A.: Samtliche Werke, wyd. M. Kóhler
Schremmer, Labarum und Steinaxt, 1911
Schrempf, Paulus. Der Apostel Jesu Christi w: Gesammelte Werke, t. 9, 1934
Schubart W.: Hellenismus und Weltreligion w: „Neue Jahrbiicher fur Wissenschaft
und Jugendbildung", nr 5, 1926
— Christentum und Abendland, 19A1
Schubert K.: Die Gemeinde vom Toten Meer. Ihre Entstehung und ihre Lehren, 1958
Schuchert A.: Kirchengeschichte, 1958
Schuerer M.: Geschichte des jiidischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi, wyd. II,
1909
Schuetz R.: Apostel und Jiinger, 1921 Schuetze A.:
Mithras-Mysterien und Urchristentum, 1937
Schuhmacher H.: Das biblische Zeugnis von der Versóhnung des Alb. Eine Untersuchung der wesentlichen Schriftworte und Einwande mit eingehenden Literaturvergleichen, 1959
Schulte F. W: Het heidendom bij Tertullianus, 1923
Schultze V: Geschichte des Untergangs des g echisch-rómischen Heidentums, 1887
— Altchiristliche Stadte und Landschaften III. Antiocheia, 1930
Schwartz E.: Uber den Tod der Sóhne Zebedaei. Ein Beitrag zur Geschichte des
Johannesevangeliums, 1904
— Aporien im 4. Evangelium w: „Nachrichten der Góttinger Gesellschaft der
Wissenschaft", 1907 i nast.
— Kaiser Konstontin und die christliche Kirche, wyd. II, 1936
— Geschichte des Athanasius w: Gesammelte Schriften, 1959
Schweinitz H. v.: Buddhismus und Christentum, 1955
Schweitzer A.: Das Messianitats- und Leidensgeheimnis. Eine Skizze des Lebens
Jesu, 1901
— Von Reimarus zu Wrede, 1906
— Die Mystik des Apostels Paulus, 1930
— Geschichte der Leben-Jesu-Forschung, wyd. VI, 1951
Schweizer E.: Die Urchristenheit als ókumenische Gemeinschaft w: „Evangelische
Theologie", z. 6, 1950
— Das Herrenmahl im Neuen Testament w: „Theologische Literaturzeitung", nr 10,
1954
Schwenn E: Das Menschenopfer bei Griechen und Rómern, 1915 Seeberg R.:
Dogmengeschichte Seerk O.: Untersuchungen zur Geschichte des Nicanischen
Konzils w: „Zeitschrift
fiir Kirchengeschichte", nr 17, 1897
— Entwicklungsgeschichte des Christentums, 1921
Seeliger R.: Das Rdtsel um den Tod des Paters Roth w: „Die Andere Zeitung", 7
grudnia 1961
Segal M. H.: The Habakkuk »Commentary« and the Damascus Fragments w:
„Journal of Biblical LiteraturR", nr 70, 1951
Selby D. J.: Changing Ideas in New Testament Eschatology w: „Harvard Theological
Review", nr 1, styczeK 1957
Shaw B.: Die Aussichten des Christentums, 1925
Sigge Th.: Das Johannesevangelium und die Synoptiker. w: „Neutestamentliche
Abhandlungen", nr 16, 1935
Sjóberg E.: Der verborgene Menschensohn in den Evangelien, 1955
Smaltz W. M.: Did Peter die in Jerusalem w: „Journal of Biblical LiteraturR", 1952
Smend E: Untersuchungen zu den Acta-Darstellungen von der Bekehrung des Paulus,
AngelosL, 1925
Smith M.: Pauline Problems w: „Harvard Theological Review", kwiecieK 1957,
nr 2
Snape H. G: Thefourth gospel, Ephesus and Alexandria w: „The Harvard
Theological Review", 47, nr 1, styczeK 1947
Soden H. v.: Die wichtigsten Fragen im Leben Jesu, wyd. II, 1907
— Urch stentum und Geschichte
Sokolowski F.: Fees and tcuces in the Greek Cults w: „Harvard Theological Review",
nr 3, lipiec 1954 Soltau W: Wann istMatth. 16, 17-19 eingeschoben? w:
„Theologische Studien und
Kritiken", nr 89, 1916
Spengler O.: Der Untergang des Abendlandes, wyd. II Spiegelberg W.: Eine neue
Legend3 iiber die Geburt des Horus w: „Zeitschrift fur
agyptische Sprache und Altertumskunde", t. 53, 1917 Spitta E: Die
Auferstehung Jesu, 1918 Staehlin G.: Zum Problem der johanneischen
Eschatologie w: „Zeitschrift fur neutestamentliche Wissenschaft", nr 33, 1934 Staerk W: Soter, Die biblische
Erlósererwartung als religionsgeschichtliches Problem,
I, 1933
— Die Erlósererwartung in den óstlichen Religionen, Untersuchungen zu den Ausdrucksformen der biblischen Christologie (Soter II), 1938
Staudinger J.: Die Bergpredigt, 1957
Stauffer E.: Gott und Kaiser im Neuen Testament, 1935
— Theologisches Lehramt in Kirche und Reich, 1935
—Antike Jesustradition und Jesuspolemik im mittelalterlichen Orient w: „Zeitschrift
fur neutestamentliche Wissenschaft", 1955
— Die Urkirche w: Historia Mundi, IV, 1956
— Jerusalem und Rom im Zeitalter Jesu Christi, 1957
— Jesus, 1957
Steinleitner E: Die Beichte im Zusammenhang mit der sakrakn Rechtspflege in der
Antike. Ein Beitrag zur ndheren Kenntnis kleinasiatisch-orientalischer Kulte der
Kaiserzeit, 1913
Steinmann J.: Johannes der Taufer, 1960 Stelzenberger J.: Die Beziehung der
fruhchristlichen Sittenlehre zur Ethik der Stoa,
1933
Stemplinger E.: Antiker Volksglaube, 1948 Stirnimann K. J.: Die praescriptio
Tertullians, 1949 Stóhr M.: Martin Luther und die Juden w: Marsch/Thieme,
Christen und Juden,
1961 Strack H. L., Billerbeck E: Kommentar zum Neuen Testament aus
Talmud und
Midrasch, 1922-28
Strahtmann H.: Das Evangelium nach Johannes, 1951 Straub J.: Vom
Herrscherideal in der Spdtantike, rozprawa doktorska, 1939 Straus R.: Die
Judengemeinde Regensburg im ausgehenden Mittelalter, 1932 Strauss D. E: Der
alte und der neue Glaube, 1872 Streeter B. H.: The four Gospels, A Study oj
Origins, Treating of the Manusc pt
Tradition, Sources, Authorship and Dates, 1956
Strefie O.: Physiologische Unmóglichkeit des Todes Christi am Kreuz, 1912 Strege
M.: Das Reich Gottes als theologisches Problem im Lichte der Eschatologie
und Mystik Albert Schweitzers, 1956 Strobel A.: Zum Verstandnis von Rm. 13
w: „Zeitschrift fur neutestamentliche
Wissenschaft", 1956
Stuhlfaut G.: Die apokryphen Petrusgeschichten in der altchristlichen Kunst, 1925
Styger P.: Juden und Christen im alten Rom, 1934 Sukenik E. h.:Ancient
synagogues in Palestina and Greece, 1934 Surkau H. W: Marty um in Judischer
und fruhchristlicher Zeit, 1938
l&ubes J.: Abendldndische Eschatologie, 1947
Taylor V: The Gospel according to St. Mark, The Greek Text with Introduction,
Notes and Indexes, 1953 Teicher J. L.: The Dead Sea ScroUs-Documents of
the Jewish-Christian Sect of
Ebionites w: „Journal of Jewish Studies", II, 1951
— The Damascus Fragments and the Origins ofthe Jewish-Christian sect w: „Journal
of Jewish Studies", II, 1951
— The Habakkuk-Scroll w: „Journal of Jewish-Studies", II, V, 1954
Telfer W.: The Fourth Centwy Greek Fathers as exegets w: „Harvard Theological
Review", nr 2, kwiecieK 1957 Theiler W: Die
Yorbereitung des Neuplatonismus, 1930
— Porphyrius und Augustin, 1933
Theiner J. A., Theiner A.: Die Einfuhrung der erzwungenen Ehelosigkeit bei den
christlichen Geistlichen und ihre Folgen. Ein Beitrag zur Kirchengeschichte, 1893
Tieche E.: Die Griechen w: Mensch und Gottheit in den Religionen Kulturhistorische
Vorlesungen, 1942
Tillich R: Systematische Theologie, II, 1958
Toldo P.: Leben und Wunder der Heiligen im Mittelalter w: „Studien zur vergleichenden Literaturgeschichte", t. V, z. 3, 1905
Tondi A.: Vatikan und Neofaschismus
— Der Vatikan und die Monopole, 1958
— Die geheime Macht der Jesuiten, 1960
— Die Jesuiten, Bekenntnisse und Erinnerungen, 1961
Toynbee A. J.: Das Christentum und die Religionen der Welt, 1959
Trede Th.: Wunderglaube im Heidentum und in der alten Kirche, 1901
Trillhaas W: Das apostolische Glaubensbekenntnis, Geschichte-Text-Auslegung,
1953 Troeltsch E.: Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen,
I, 1912
Uhlemann E G.: Ephrams des Syrers Ansichten von dem Paradiese und dem Fali
der ersten Menschen w: „Zeitschrift fur historische Theologie", I, nr 1, 1832
Ungern-Sternberg A. v.: Der traditionelle alttestamentliche Schriftbeweis »De Christo« und »De Evangelico« in der alten Kirche bis zur TLeit Eusebs von Caesarea,
1913
Veit M.: Die Auffassungen von der Person Jesu im Urchristentum nach den neuesten
Forschungen, rozprawa doktorska, 1946 Vielhauer P.: Oikodome. Das Bild vom
Bau in der christlichen Literatur vom Neuen
Testament bis Clemens Alacandrinus, rozprawa doktorska, 1939 — Zutn
»Paulinismus« der Apostelgeschichte w: „Evangelische Theologie" 1950,
z. 1
Viller-Rahner, Askese und Mystik in der Vaterzeit, 1939 Vischer L.: Die
Auslegungsgeschichte von 1. Kor. 6,1-11. Rechtsverzicht und Schlichtung, 1955
Vittinghoff E: KaiserAugustus, 1959 Voegtle A: Das ójfentliche Wirken Jesu
aufdem Hintergrund der Oumranbewegung,
1958 Ybelter D.: Die Grundfrage des Lebens Jesu,
1936
Vogelstein H.: The Development oftheApostolate in Judaism and its Transformation
in Christianity w: „Hebrew Union College", nr 2, 1925 Vogt J.: Kaiser Julian
und das Judentum, Studien zum Weltanschauungskampf der
Spdtantike, 1939
— Constantin der Grofle und sein Jahrhundert, 1949
Voigt K.: Staat und Kirche, 1936
Volz E: Die Eschatologie der jiidischen Gemeinde im neutestamentlichen Zeitalter,
1934 Vries W.: Kirche und Staat in der
Sowjetunion, 1959
Wagenmann J.: Die Stellung des Apostels Paulus neben den Zwolfin den ersten zwei
Jahrhunderten w: „Zeitschrift fur die neutestamentlische Wissenschaft", z. 3,
1926
Wagner S.: Die Essenerforschung im 19. Jahrhundert, rozprawa doktorska 1957
Weber M.: Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, 1920 i nast.
Weber W.: Die dgyptisch-griechischen Terrakotten, 1914
Wechssler E.: Helios im Evangelium, 1936
Weidinger K.: Die Haustafeln, 1928
Weinel H.: Die Stellung des Urchristentums zum Staat, 1908
— Paulus, wyd. II, 1915
— Biblische Theologie des Neuen Testaments, wyd. IV, 1928
Weinreich O.: Lyrische Zwólf-Gótter-Reliefs, Untersuchungen zur Geschichte des
dreizehnten Gottes. Sprawozdanie z konferencji Akademii Nauk w
Heidelbergu, kl. filolog.-hist., rozprawa V, 1913
— Antikes Gottmenschentum w: „Neue Jahrbiicher fur Wissenschaft und Jugendbildung", 1926
— Turóffiiung im Wunder. Prodigien- und Zauberglauben derAntike, des Judentums
und Christentums w: „Tiibinger Beitrage zur Altertumswissenschaft", nr 5,1929
Weiss J.: Die Predigt Jesu vom Reiche Gottes, wyd. II, 1900
— Das alteste Evangelium, 1903
— Das Urchristentum, 1917
— Jesus von Nazareth, Mythus oder Geschichte
Weisweiler H.: Liauidation des Mittelalters w: „Stimmen der Zeit", rocz. 67,
1937/38 Wellhausen J.: Das Evangelium
Lucae, 1904
— Das Evangelium Marci, wyd. II, 1909
— Einleitung in die drei ersten Evangelien, wyd. II, 1911
— Das Evangelium Matthaei, wyd. II, 1914
— Kritische Anafyse der Apostelgeschichte, 1914
Wendland J.: Handbuch fur Sozialethik, 1916
Wendling E.: Ur-Markus, 1905
— Die Entstehung des Markusevangeliums, 1908
Wenschkewitz H.: Die Spiritualisierungder Kultusbegriffe. Tempel, Priesterund Opfer
im Neuen Testament, 1932 Werner M: Der Einflufi paulinischer Theologie im
Markusevangelium. Eine Studie
zur neutestamentlichen Theologie, 1923
— Die Entstehung des christlichen Dogmas, problemgeschichtlich dargestellt, 1941
— Der Fruhkatholizismus w: Mensch und Gottheit in den Religionen, 1942
— Derprotestantische Weg des Glaubens I., 1955
— Um die Frage der Entstehung des christlichen Dogmas w: „Schweizerische Theologische Umschau", nr 3, czerwiec 1957
— Glaube und Aberglaube w: Aufsatze und Yortrdge, 1957
— Jesus Christus — Das Licht der Welt w: „Schweizerische Theologische
Umschau", nr 1/2, 1959
Wernle R: Jesus und Paulus w: „Zeitschrift fur Theologie und Kirche", nr 25,
z. 1/2, 1915
— Antimilitarismus und Evangelium, 1915
— Jesus, 1917
Wesendonck O. G. v.: Das Weltbild der Jrianer, 1933
Wetter G. R: »Der Sohn Gottes«. Eine Untersuchung iiber den Charakter und die
Tendenz des Johannes-Evangeliums. Zugleich ein Beitrag zur Kenntnis der Heilandsgestalten der Antike, 1916
— Das dltesCe hellenistische Christentum nach der Apostelgeschichte w: „Archiv fur
Religionswissenschaft", nr 21, 1922
Whitley C. E: The dat3 and teaching of Zarathustra w: „Numen", wrzesieK 1957
Wibbing S.: Die Tugend- und Lasterkataloge im Neuen Testament und ihre Traditionsgeschichte unter besonderer Beriicksichtigung der Qumran-Texte, 1959
Widengren G.: Stand undAufgaben der iranischen Religionsgeschichte, 1955
Wiegand E: Agobard von Lyon und die Judenfrage w: Festschrift fur Luitpold v.
Bayern, I., b.r.
Wikenhauser A.: Einleitung in das Neue Testament, wyd. II, 1956 WillamowitzMoellendorf U.: Der Glaube der Hellenen, 1932 Wildberger H.: Die
»Sektenrolle« vom Toten Meer w: „Evangelische Theologie",
z. 1/2, 1953
Willoughby H. W.: Pagan Regeneration, 1929 Wilson
E.: Die Schriftrollen vom Toten Meer, 1956
Winderswyl L. A.: Die Briefe des heiligen Ignatius von Antiochien, wyd. IV, 1954
Windisch H.: Die Dauer der óffentlichen Wirksamkeit Jesu nach den vier Evangelien
w: „Zeitschrift fur die neutestamentliche Wissenschaft", 1911
— Der johanneische Erzdhlungsstil w: Eucharisterion H. Gunkel, II, 1923
— Johannes und die Synoptiker, 1926
— Der Sinn der Bergpredigt, 1929
— Die Christusepiphanie von Damaskus und ihre religionsgeschichtlichen Parallelen
w: „Zeitschrift fur neutestamentliche Wissenschaft", nr 31, 1932
— Paulus und Christus, 1934
— Paulus und das Judentum, 1935
— Der vierte Evangelist und Johannes w: „Theologische B6atter", nr 7/8, 1937
Winkel E.: Der Sohn, 1935
— Das urspriingliche Evangelium, 1937
Winklhofer A.: Das Kommen seines Reiches. Von den letzten Dingen, 1959 Winter
E.: Rufiland und die slawischen Vólker in der Diplomatie des Vatikan, 1878-1903,
1950
— Rufiland und das Papsttum, I. Von der Christianisierung bis zu den Anfdngen der
Aufklarung, 1960
Wittmann W.: Das Isisbuch des Apuleius, 1938
Wolf R, AOua religiosa, Die religióse Verwendung von Wasser im Fruhchristentum
und in seiner Umwelt, 1956 Wolff H.: Jesaja 53
im Urchristentum, wyd. III, 1952
Wolff P.: Fried ch Nietzsche und das christliche Ethos, wyd. II, 1956
Wrede W.: Das Messiasgeheimnis in den Evangeiien, 1901
— Die Echtheit des 2. Thessalonikerbriefes untersucht, 1903
— Paulus, 1907
Wucher A.: Eichmanns gab es viele, 1961
— Der politische Katholizismus 1933 vor Hitlers Karren gespannt w: „Suddeutsche
Zeitung", sierpieK 1961
Wytzes J.: Bemerkungen zu dem neuplatonischen Einflufl in Augustins »de Genesi
ad literam« w: „Zeitschrift fur neutestamentliche Wissenschaft", nr 39, 1940
Zahn G. C: Die deutsche katholische Presse und Hitlers Kriege w: „Werkhefte,
Zeitschrift fur Probleme der Gesellschaft und des Katholizismus", rocz. 15,
1961
Zahn Th.: Die Apostelgeschichte des Lucas, 1919/21
— Athanasius und der Bibelkanon w: Festschrift fur Luitpold von Bayem, I, b.r.
Zbinden E. A.: Zum Verhdltnis des Arbeiters zur Religion und Kirche w: „Schweizerische Theologische Umschau", nr 2, 1946 Zehren E.: Der gehenkte Gott.
Zur Archdologie der Kultur, 1959 Zobel M.: Gottes Gesalbter, 1938 Zscharnack
L.: Der Dienst der Frau in den ersten Jahrhunderten in der christlichen
Kirche, 1902
Indeks osobowy
Aaron (bibl.) I 468
Abgar V Ukkama, król Edessy I 27
Abiatar (bibl.) 162
Ablabiusz, prefekt gwardii II 138
Abraham (bibl.) I 57, 70, 153, 326, II 63,
108,109, 111
Achelis H., teolog I 440
Achillas, biskup Aleksandrii II 33
Ackermann Heinrich, teolog niem. 163,385,
II 173
Acton John Emerich, historyk ang. II 154
Achimelek (bibl.), arcykap.an I 62
Adam (bibl.) I 25, 57, 238, 372
Adenauer Konrad, kanclerz niem. I 19,
II 93, 212, 223, 224, 281, 287-292, 295,
299
Adler H. G. II126
Adolf, biskup Wiirzburga II 166
Adonis (mit.), bóg gr. I 129, 153, 229, 369
Aertyns, teolog moralny I 263
Arian, chrze3cijanin I 445
Afrodyta (mit.), bogini gr. I 270, II 137
Agata, m5czennica I 456
Agila, biskup II 52
Agdistis (mit.), hermafrodyt. bóstwo fryg.
1374
Agni (mit.), wedyjski bóg ognia I 351
Agobard, arcybiskup Lyonu II120, 130
Agricola, m5czennik I 453
Agryppa von Nettesheim, filozof II 167
Aimone, ksi9:5 Spoleto II 263
Ajon (mit.), bóg 1105-107
Ajschylos, tragediopisarz gr. I 204, 291
Akori (mit.), bóstwo I 270
Alba, ksi9:5 1452
Albertus Magnus (Albert Wielki), Ojciec
Ko3cio.a I 483, II 164
Alberyk ze Spoleto, margrabia I 259
Aleksander, biskup Aleksandrii II33-36,38,
45
Aleksander II Romanów, cesarz Rosji I 183
Aleksander III Romanów, cesarz Rosji II 82
Aleksander Wielki, król maced. i pers. 1113,
114,117, 140, 475
Aleksander Janneusz, król hasmonejski 1140
Aleksander, montanista I 425
Aleksander VI (Rodrigo Borgia), papie:
I 259, II163
Aleksander I Karadziordziewi@, król Jugos.awii II 262
Aleksander z Hales, Ojciec Ko3cio.a I 483
Aleksy, patriarcha prawos.. II 299
Alkibiades, uczeA Montanusa I 417
Alkmena (mit.), bogini gr. I 96
Allah 1373
Allun Frank, pose. II 287
Amalryk z Beny, heretyk II 157
Ambro:y, 3w., biskup Mediolanu I 254, 304,
318, 375, 396, 397,453, 454, 470, 474, 484,
II 56, 96, 116, 141, 149, 152
Amelios, filozof gr., uczeA Plotyna I 383
Amenemes I, król Egiptu z XII dynastii
I 116
Amenofis III, król Egiptu z XVIII dynastii
I 113
Amenofis IV (Echnaton), król Egiptu z
XVIII dynastii I 102
Amfitrion (mit.), ksi9:5 tebaAski I 96
Amfion, biskup 11 43
Ammianus Marcellinus, historyk rzym. II76,
77
Amon-Re (mit.), bóg egipski I 475
Amos (bibl.) I 152
Anaitis (mit.) I 420
Ananiasz, arcykap.an I 204-206
Anastazja, siostra cesarza Konstantyna Wielkiego, :ona Basaniusza II 193
Anastazy I, papie: I 316
Andrzej 3w., aposto. I 66, 179, 468, II 109
Andrzej z Krety, biskup, teolog I 484
Anna, 3w. I 468
Antalkides, spart. m9: stanu I 420
Antioch IV Epifanes, król Syrii 1114
Antoni z Padwy, 3w. I 464
Antonin, m5czennik I 445
Antoninus Pius (Titus Aurelius Antoninus
Aelius), cesarz rzym. 1454
Antoniusz, eremita I 427
Antweiler A., teolog niem. I 393
Antystenes, filozof gr., uczeA Sokratesa
I 181
Apis (mit.), bóg gr. II 23
Apollo (mit.), bóg gr. I 25, 103, 106, 107,
112, 115, 117, 352, 461, 475, II 137
Apollos 1213,218,248,325
Apoloniusz, katolik z Azji Mn. I 425
Apoloniusz z Tiany, filozof neopitagor., nauczyciel I 54, 79, 135, 228, 475
Apulejusz, retor I 80
Aranyoz Pablo (pseud.) zob. Paveli@ Ante
Arbues Pedro, inkwizytor hiszp. II 157
Archelaus, syn Heroda I Wielkiego I 179
Ariusz II 25, 30, 33, 34, 36, 38, 42-44, 46-48
Ariusz Antonin, namiestnik I 445
Armenios (mit.) I 367
Arnobiusz, pisarz chrz53@. II 192
Arnold Gottfried I 147
Artemida (mit.), bogini I 177, 270, 478
Artemon, kap.an chrz53@. I 445
Arysteas I 371
Arystobul, uczony :yd. I 371
Arystofanes, komediopisarz gr. I 374
Aryston, ojciec Platona I 475
Arystoteles, filozof gr. I 180, 233, 371, 386388, 394, 399, 475, II 23, 165
Arystydes zob. Eliusz Arystydes
Asita, prorok I 89
Asklepios (mit.), bóg 119, 79, 85, 87, 93-95,
101, U0, 117, 270, 366, 368
Astrea (mit.), bogini I 481
Asurbanipal, król Syrii I 31
Atanazy, Ojciec Ko3cio.a, biskup Aleksandrii
I 42, 188, 429, II 28, 34, 43-51, 138, 151,
152, 190
Atargatis (mit.), bogini syr. I 352
Atena (mit), bogini gr. I 177, 270, II 140,
141
Atenagoras z Aten, apologeta chrz53@. 1390,
398, II 136
Atenodor, filozof gr. I 380
Athor (mit.), bóstwo I 270
Atlas (mit.), bóg gr. I 199
Attis (mit.), bóg fryg. 126,107,129,130,148,
153,229,302,337,339,352,353,367,369,
370, 372
August, cesarz zob. Oktawian August
Augustyn, Ojciec Ko3cio.a I 33, 42, 50, 76,
163, 165, 205, 211, 219, 239, 240, 243, 249,
254, 276, 278, 282, 283, 285, 316, 318, 343,
344, 372, 375, 387, 392, 403, 446, 463, 467,
481, 483, II 75, 82, 96, 112, 130, 142, 150153,
162, 164, 177, 190, 191, 201, 301
Aurelian (Lucius Domitius Aurelianus), cesarz rzym. I 103, 442
Baal (mit.), bóg kanaanejski I 103, II 151
Bahrdt K. F., teolog niem. I 140
Bainton Roland H. II 185
Bandelli Yincent, dominikanin I 483
Bar Kochba, przywódca powstania w Palestynie I 200, II 185
Barabasz I 159
Barbara, 3w. I 464
Barbeyrac J., my3liciel fr. I 386
Barnaba, aposto. I 208-210, 212, 218, 228,
248
Barth Karl, teolog niem. I 219, II 193
Barach (bibl.) I 32
Basaniusz, szwagier cesarza Konstantyna
Wielkiego II 193
Bates M. Searle I 406
Baudrillart Alfred, arcybiskup Pary:a II 206
Bauer Brano, teolog niem. I 24
Bauer Walter, teolog niem. I 86, 424
Baur Ferdinand Christian, teolog niem. 163,
169
Bautz Franz J. II 301
Bazyli z Cezarei, 3w., Ojciec Ko3cio.a 1251,
254, 342, 361, 390,394,466,474, II25,28,
29, 61, 64, 66-68, 113, 143, 190
Bazylina, córka Julianosa, namiestnika Egiptu; matka Juliana Apostaty II 42, 54
Bazylides, gnostyk I 299, 327
Bazylisk, cesarz bizant. II 40
Bea August, jezuita niem. II 294
Becher Johannes R. II 198
Beck Józef, minister spraw zagr. II 254
Becker Karl II 194
Beda zw. Venerabilis 1139
Behm Johannes, teolog niem. I 184, 188
Bekker Balthasar, duchowny kalw. II 169
Bellarmin, kardyna. I 308
Belzner Emil I 17
Benarez (pseud.) zob. Paveli@ Ante
Benedetti, duchowny Kurii II 285
Benedykt XIII (Piotr de Luna), papie: 1259
Benedykt XV (Giacomo Marchese delia
Chiesa), papie: I 482
Benedykt XIV (Prospero Lambertini), papie: II 128
Berberovi@ Hilmia, ustasz II 265
Bergen Diego von, ambasador Rzeszy w Watykanie II 248, 274, 284
Beria Jawrientij P., polityk radK. II 297
Berit (mit.), bóstwo I 270
Berkhof Hendrik I 444, II 153
Bernard z Clairvaux, 3w. I 481, 483, II 196
Bemhart Joseph, teolog niem. I 90
Berning Wilhelm, biskup Osnabriick II 234
Berossos, kap.an babil. I 371
BidezJ. II 57
Billstein R., urz5dnik II 224
Bodelschwingh Friedrich von, teolog niem.
II 199
Boehme Jakob I 128
Bolingbroke H., lord, filozof ang. I 232
Bonawentura, Ojciec Ko3cio.a I 483, II 164
Bonifacy (w.a3c. Winifrid), 3w., aposto. Niemiec I 257
Bonifacy VIII (Benedetto Caetani), papie:
1285
Bono E. de, marsza.ek w.. II 212
Bonozus, biskup Sardyki I 474
Bora Katharina, :ona Martina Lutra II 47
Borgia Cezar, syn Rodriga I 259
Borgia Lukrecja, córka Rodriga I 259
Bormann Martin II 285
Bornewasser Franz Rudolf, biskup Trewiru
II 228, 238, 302
Bornkmann Giinther, teolog niem. I 160
Bousset Wilhelm, teolog niem. I 84, 116,
120, 150, 169, 338, 475, II 24
Bra.o BoKidar, duchowny kat. U 266
Brand Joel II 285
Braun H., teolog niem. I 348
Braun Otto, premier prus. II 221
Brecht Bertold II 205
Bretschneider Karl Theophil, teolog niem.
163
Brownlee W. H. I 122
Bruno Giordano II 304
Bryaksis, rzeKbiarz gr. II 140
Brzica, franciszkanin II 266
Budak Mile, minister edukacji II 263
Budda I 19, 28, 81, 85, 87-93,107,110,149,
177, 181, 226, 241, 334, 405, 465, 466, 475
Bullinger Heinrich, reformator szwajc. II126
Bultmann Rudolf, teolog niem. I 35, 169172, 219, II 176, 310
BuAuel Luis, re:yser hiszp. II 302
Buonaiuti Ernesto, teolog w.. I 403, II 18,
70, 194
Burckhardt Jakob, historyk szwajc. I 112
Burckhardt von Ursperg, kronikarz niem.
II 79
Buri Fritz, teolog niem. II 30, 310
Buzalka Micha., biskup II 228
Cadoux C. J. II 185
Campenhausen Hans von, teolog niem.
I 131, 217
Chajreasz I 135
Cham (bibl.) I 373
Cardinale Claudia II 302
Cecylian z Kartaginy, biskup II 37,149,150
Celestiusz, adwokat rzym. I 238
Celestyn I, papie: I 362
Celsus, filozof I 80, 82, 118, 138, 160-163,
181,204,326, 366,367, 385,392,423,473,
II 182, 187, 305
Cerdo, gnostyk I 415
Cezar (Gaius Iulius Caesar), dyktator rzym.
I 95, 114, 117, 148, 152, II 19, 213
Charyton, pisarz gr. I 135
Chateaubriand Fran5pis Ren5 de, pisarz fr.
II 58
Cheremon, biskup Nikopolis I 450
Cherubini, nuncjusz apost. II 260
Childeryk III, król Franków, ostatni z dynastii Merowingów II 78
Chrestos, biskup II 43
Chrystus (zob. te:: Jezus) 123-26,32,33,37,
38, 41,43, 45, 48,58, 67-70, 74, 87, 88, 90,
91, 95, 96, 98, 99, 101, 103-105, 112,117,
118,121,127,129,131,135-137,139,140,
142, 147,148, 150,153, 154,170,173,174,
204, 205, 213, 219, 220, 224-232, 237, 243,
245, 247, 248, 280, 288, 291, 299, 306, 309,
311,314, 325,327,330,335, 338,339,343,
347,351-353,358-360,365-369,372,373,
379,383,387, 391,392, 414,417,418,437,
449,457, 465,467, 468, 479, 480, II24-32,
34, 70, 107, 109, 113, 116, 122, 123, 128,
129,132,134,135,137,146,152,159,163,
188,189,194-196, 201, 215, 234, 235, 238,
240, 246, 261, 280-283, 294, 296, 299, 305
Churchill Winston Leonard Spencer II 257
Ciano Galeazzo, hrabia, ambasador W.och
w Watykanie II 273
Cievola Augustino, franciszkanin II 265
Conzelmann Hans, teolog niem. I 161,168,
II 310
Cooper Alfred Duff, wicehrabia, bryt. polityk
i pisarz II 257
Coughlin Charles E., jezuita II 294
Cornutus I 394
Cullman O., teolog niem. I 71
Cumot F, religioznawca fr. I 109
Curci O. M., teolog w.. I 259
Cyceron (Marcus Tullius Cicero), filozof i retor rzym. I 80, 112, 114, 140, 149, 300,
374, 386, 397, II 144
Cyprian, Ojciec Ko3cio.a I 26, 40, 144, 249,
251,254,256,282-284,297,302,303,317319,337, 354,358, 442,445,447-450, 452,
II 64, 71, 112, 130, 187, 192
Cyrus II Starszy zw. Wielkim, król pers. z dynastii Achemenidów I 106
Cyryl z Aleksandrii, pisarz chrz53@. I 390,
480, II 116, 117
Cyryl z Heliopolis, kap.an II 140
Cyryl z Jerozolimy, biskup I 342, 262, 466
Damazy I, biskup Rzymu 164,184, 254,294,
II 76
Damen, teolog moralny I 263
Damian, 3w., m5czennik I 461
Daniel (bibl.) I 32
Daniel-Rops H., historyk Ko3cio.a I 325
Davey F. N., teolog I 182
Dawid (bibl.) I 24, 32, 48, 56, 57, 62, 200,
407-409, II 190
Decjusz (Gaius Messius Ouintus Decius), cesarz rzym. 1440-442,445,448
Dehler Thomas, polityk niem. II 287, 287
Delitzsch F. II 169
Delling G., teolog niem. I 247, II 199
Delmer Sefton, publicysta niem. II 298, 293
Demeter (mit.), bogini gr. I 270, 300
Demetrian, poganin I 445
Demetriusz, biskup Aleksandrii I 288, 298
Deutero-Izajasz I 154-156
Dewadatta, ksi9:5 hind. I 90
Dezza Paolo, rektor Uniwersytetu GregoriaAskiego II 90
Diana (mit.), bogini rzym. uto:samiana z gr.
Artemid9 I 236
Dibelius Martin, teolog niem. I 44, 51, 84,
169, 171, 172, 476, II 101, 310
Dieterich A., teolog niem. II 198
Dignath-Diiren Walter, teolog niem. II 74
Diogenes z Laerty (D. Laertius), filozof gr.
I 81, 395, 396
Diognet, pisarz chrz53@. II 113, 136
Dioklecjan (Gaius Aurelius Valerianus Diocletianus), cesarz rzym. I 109, 437, 442446, II 15, 16, 20, 37, 137, 147
Dionizos (mit.), bóg 119, 29, 87, 93, 97-101,
106,107,110,129, 139, 204, 235, 273, 339,
352-355, 360, 361,365,366,374, 383,435,
461, 464, II 23, 97, 140
Dionizy, biskup Koryntu I 311, 312, 451
Dionizy Areopagita I 387
Dionizy Wielki, biskup Aleksandrii I 187,
252, 448, 450, II 31, 49
Dodd, ambasador amer. w Berlinie II 274
Dóllinger Ignaz, historyk Ko3cio.a I 479
Domicjan (Titus Flavius Domitianus), cesarz
rzym. I 118, 312
Domicylla, :ona konsula Tytusa Flawiusza
Klemensa 1439
Donat, biskup Casae Nigrae II 149
Dostojewski Fiodor II 159, 305
Draganovi@ K., duchowny II 285
Drews Arthur, filozof niem. I 24, 231, 479
Duffy, biskup II 268
Dulk Albert I 406
Dulles John Foster, polityk amer. II 274
Dupont-SommerAndre, filolog fr. 1119,122
Dupuis Charles Francois, historyk fr. I 23
Durant Will I 176, 246
Dydymus Nlepy, uczony chrz53@. I 394
Ea (mit.), bóg babil.; sumer. imi5 — Enki
1235
Eckerman Johann Peter II 308
Eden Anthony Robert, polityk bryt. II 257
Edezjusz, chrze3cijanin I 445
Efeb, 3w. 1461
Efrem, 3w. I 191, 414, 484
Ehrenfried Matthias, biskup Wiirzburga II
232
Eichhorn Johann Gottfried, uczony niem.
1217
Eichmann Adolf II 285
Eisenhower Dwight David, amer. genera.
i polityk II 289
Ekebolios, chrze3cijanin I 304
Eleazar (bibl.), kap.an I 153
Eleuter, 3w. I 461
Eleuter (Eleuteriusz), biskup Rzymu I 417
Eliasz (bibl.) I 60, 85, 111, 148, 241, 275,
II 151
Eliusz (Aelius) Arystydes, retor II 136
Elizeusz, eremita I 427
El:bieta, 3w. 186,468
Empedokles z Agrygentu, filozof gr. I 112,
250
Emser, kaznodzieja II 47
Enoch (bibl.) I 32, 95, 148
Epifanes, gnostyk, syn Karpokratesa II 65
Epifaniusz z Salaminy, biskup, Ojciec Ko3cio.a I 76, 100, 328, 430, 484, II 44
Epiktet, filozof gr. I 161, 381, 385, 451
Epikur, filozof gr. I 89, 386, 396
Er (mit.) 1367
Erbe Fritz, przywódca anabaptystów II 65
Erhart z Ratyzbony, 3w. I 346
Eskulap (zob. te: Asklepios) II 137
Eucheriusz, biskup Lugdunum (Lyonu) 1456
Eugeniusz III (Bernardo Paganelli di Montemagno), papie: II 196
Eugeniusz IV (Gabriele Condulmer), papie:
II 80
Euzebiusz, biskup Nikomedii II 35, 42, 46,
48,49
Euktemon, biskup Smyrny I 443
Euzebiusz z Cezarei, biskup I 41, 42, 188,
289, 394, 396, 448, II 35, 41, 50, 71, 72,
137, 188, 189, 193
Eurypides, tiagediopisaiz gr. I 99, 204, 300,
374, 386
Ewa (bibl.) I 238, 252, 366
Ezaw(bibL) 1409
Ezechiel (bibl.) I 32, 188
Ezra (bibl.) I 32
Fabian, biskup Rzymu I 301, 448
Fallani, urz5dnik papieski II 304
Fanes (mit.), bóg II 23
Farnese Julia I 259
Faulhaber Michael, kardyna., arcybiskup
Monachium I 149, II 202, 228, 232, 234,
238, 240, 247, 248, 276-281
Fausta, siostra Maksencjusza, :ona Konstantyna Wielkiego II 19, 193
Faustus, manichejczyk II 191, 301
Feine Paul, teolog niem. I 184, 188
Feliks II, papie: I 294
Fichte Johann Gottlieb, filozof niem. I 232
Ficino Marsilio, humanista w.. I 387
Fielding Henry, pisarz ang. II 58
Filaster z Brescii, biskup I 328
Filip, aposto. I 65, 179, 340, II 109
Filip, „ewangelista" I 65
Filip, syn Heroda I Wielkiego, tetrarchy Palestyny I 179, II 171
Filip August, król Francji I 307, II 120
Filip z Gortyny, pisarz chrz53@. I 416
Filipowi@-Majstrovi@ Miroslav, franciszkanin
II 265
Filograssi Giuseppe, jezuita I 484
Filon z Aleksandrii, uczony :yd. I 26, 27,
119, 125, 371, 383, 429, 475
Filostrat Flawiusz, biograf I 79
Filostorgiusz, historyk Ko3cio.a II 57
Firmicus Maternus, Ojciec Ko3cio.a I 367369, II 138, 139
Firmilian z Cezarei, biskup I 318, 319
Fitzgerald, biskup I 322
Flawian, biskup Antrochii I 430
Flawiusz Józef, historyk :yd. I 26, 27, 89,
119, 140
Flawiusz Juliusz Konstancjusz, syn Konstancjusza I i Maksymy Teodory, ojciec Juliana
Apostaty II 54
Flawiusz Klemens, konsul I 439
Flawiusz Waleriusz Sewerus, cezar II 16
Flawiusze, rodzina, potomkowie Konstancjusza I, II 48
Focjusz, historyk Ko3cio.a II 57
Foerster Friedrich Wilhelm, niem. pedagog
chrz53@. II 133
Fokion, filozof gr., uczeA Platona I 158
Foschbach, przewodnicz9cy CV II 231
Fortunat I 449
France Anatol I 27
Franciszek z Asy:u, 3w. I 430, II 300
Franco Bahamonde Francisco, hiszp. dyktator i premier I 19, II 210, 217-220, 229
Frank Karl Hermann, gubernator Pragi
II 251
Freud Sigmunt I 102
Frings Joseph, kardyna., arcybiskup Kolonii
II 290, 291
Fronto z Cirty (Marcus Cornelius F.),
retor
i pisarz .ac, nauczyciel Marka Aureliusza
1385
Fryderyk II zw. Wielkim, król prus. I 23,
II 167
Fryderyk III, cesarz II 119, 124
Fryderyk III zw. M9drym, elektor saski 1468
Fulbert z Chartres I 481
Gabriel (bibl.) I 481
Galen Augustinus von, biskup Miinsteru,
hrabia II 232, 233, 237, 238
Galeriusz (Gaius Galerius Valerius Maximianus), cesarz rzym. I 109, 442, II 15, 16
Gallus zob. Trebonian Gallus
Gallus, bratanek cesarza Konstantyna Wielkiego II 49
Gamaliel I, uczony :yd. I 202
Gari@ Jojso, biskup Banja Luki II 285
Gasparri Pietro, kardyna., sekretarz stanu
II 210
Gaulle Charles de, genera., prezydent fr.
II 275
Geffcken Johannes I 162, 437
Gelazy I, papie: I 305, 320
Gerhardt Paul I 103
Gerlier Pierre, kardyna. II 276
German, m5czennik I 445
German z Konstantynopola I 484
Gerwazy, 3w., m5czennik I 453
Gfollner, biskup Linzu II 134
Gibbon Edward, historyk ang. I 443, II 58
Ginsburg Carlo D. I 119
Glaukiasz, t.umacz pism Piotra I 299
GlobkeHans II 302
Goebbels Josef, minister propagandy II111,
207, 274
Goethe August II 309
Goethe Johann Wolfgang I 23, 39,131,181,
219, 278, 306, 335, 370, 413, 470, 481,
II 22, 58, 167, 198, 298, 305-309
Goguel Maurice, teolog fr. I 44, 140, 169,
172
Gollwitzer Helmut, teolog niem. II 299
Goma y Tomas, kardyna., prymas Hiszpanii
II 216, 219
Gomez (pseud.) zob. Paveli@ Ante
Gomu.ka W.adys.aw II 294
Góring Hermann II 234, 257
Gracjan, cesarz rzym. II 139, 147
Graetz H., uczony :yd. I 119
Grass H., teolog niem. I 130
Gressmann Hugo, teolog niem. I 120, 368
Griesbach Johann Jakob, teolog niem. I 29
Greiffenklau Richard von, arcybiskup Trewiru II 47
Grimm E., teolog niem. I 234
Grizogno Provislav, minister chorw. II 266
Grobel Kendrik, teolog 1 172
Gróber Conrad, arcybiskup Fryburga I 37,
II 227, 234, 235, 281
Gross Julius, teolog niem. I 238, II 170
Grzegorz, prawos.. metropolita Leningradu
i Nowogrodu II 299
Grzegorz I Wielki, papie: 1467, II 119, 130
Grzegorz VII, papie: I 257, 307, 308, 320,
359, II 79, 163
Grzegorz IX (Ugolino di Conti), papie:
I 388, II 163
Grzegorz XI (Pierre Roger de Beaufort), papie: II 157
Grzegorz XII (Angelo Correr), papie: I 259
Grzegorz XIII (Ugo Boncompagni), papie:
II 128
Grzegorz XVI (Bartolomeo Alberto Cappellari), papie: I 468, II 101, 128, 158, 230
Grzegorz Taumaturg, biskup I 448
Grzegorz z Nazjanzu, Ojciec Ko3cio.a I 57,
147, 246, 293, 294, 303, 304, 343, 362, 394,
395, 414, II 25, 29, 54, 56, 57, 75,145,146,
190
Grzegorz z Nyssy, Ojciec Ko3cio.a 1 70, 147,
154, 251, 394, II 25, 29, 68
Grzegorz z Tours, kronikarz II 46, 52
Guardini R., teolog w.. I 28
Gundlach Gustav, jezuita II 247, 268, 294,
301
Gwibert z Nogent, mnich II 195
Hadrian I, papie: II 78, 79, 122
Hadrian VI (Hadrian Florenszoon), papie:
II 163
Hadrian (Publius Aelius Hadrian), cesarz
rzym. I 374, 439, 446
Hahn Otto, profesor II 292
Haller Johannes I 302, 315, II 39
Hammurabi, król sum. z I dynastii babil.
I 113, II 163
Hanna (bibl.) I 172
Harnack Adolf, teolog niem. I 37, 82, 162,
200,219, 220,246,251, 279,300,351,394,
403, 407, 412, 424, 461, II 22, 26, 32, 71,
112, 114, 173, 199
Harpokrates (mit.), bóg I 477, 478; zob. te:
Horus
Hartke Werner I 302
Haussleiter G., teolog niem. II 199
Hebbel Christian Friedrich, pisarz niem.
I 30, II 305
Hefajstos (mit.), bóg I 475
Hefele, ordynariusz Rottenburga I 322
Hegel Georg Wilhelm Friedrich, filozof
niem. I 23
Hegezyp, chrze3cijanin I 315
Heiler F, teolog niem. I 25, 35, 130, 261,
274, 393, II 66, 74
Heitmiiller W, teolog niem. I 346
Hekate (mit.), bigini II 57
Helena, 3w., matka cesarza Konstantyna
Wielkiego II 15, 42, 140, 308
Heliodor (bibl.) I 204
Heliogabal (Marcus Aurelius Antonius), cesarz rzym. I 103
Helios (mit.), bóg I 103, 107, 270, 372
Hennecke Edgar, teolog niem. I 76
Henryk III, król niem., cesarz II 41
Henryk IV, król niem., cesarz II 119
Henson, pra.at II 216
Hentrich Wilhelm, jezuita II 299
Hera (mit.), bogini I 96, 475, II 140
Herakles (mit.) bóg I 19, 70, 87, 93, 95-98,
101,110,139,142,148,158,180, 235, 366,
368, 383, 475
Herakleon, gnostyk, mistrz sekty herakleonitów I 68
Heraklit z Efezu, filozof gr. I 250, 270, 383,
391, 395
Herder Johann Gottfried, pisarz i filozof
niem. I 23, 45, 231, 256, 273, 321, 433,
446, 451, II 305
Hermas, filozof, uczeA Hermogenesa I 255,
396, 397, 419-421
Hermes (mit.), bóg I 98, 117, 228, 366, 383
Hermes Trismegistos I 29, II 23
Hermogenes, dowódca II 50
Herod I Wielki, król Judei I 115, 179, 387
Herod Agryppa I, król Judei I 64
Herod Antypas, tetrarcha Galilei i Perei
I 26, 66, 96, 179, II 57, 171, 179, 297
Hertz Anselm, zakonnik II 302
Hesse H. A., duchowny ewang. II 242
Heuss Theodor, prezydent niem. II 222,223
Heussi Karl, teolog niem. I 312, 315, 355,
II 37, 70
Heydrich Reinhard, funkcjonariusz hitl. II
251
Hezjod, gr. poeta epicki 1180, 371, 386, 454
Hieronim ze Strydonu, Ojciec Ko3cio.a I 64,
67, 75, 86, 139, 184, 185, 201, 211, 253,
254, 283, 303, 381, 394, 410, 463, 474,
II 69, 142, 144, 145, 162
Hilary (Hilarius Pictaviensis) I 42
Hillel, uczony :yd. I 188, 202, 300
Himmler Heinrich II 255
Hindenburg Paul von Beneckendorff, prezydent Rzeszy II 221
Hipolit Rzymski, Ojciec Ko3cio.a, antypapie: I 211, 233, 328, 329, 396, 421, 422,
II 31, 35, 72, 181, 187
Hirsch, teolog niem. I 50, 63, 129, 149,169,
184
Hirschmann P. H., teolog niem., jezuita
II 300
Hlinka Andreas, ksi9dz-pra.at II 249
Hlond August, prymas Polski II 253
Holbach Paul Thiry d', filozof fr. I 23
Hólderlin Johann Christian Friedrich, poeta
niem. I 98
Holi K., teolog niem. II 150
Holofernes (bibl.) I 409
Hormizdas, papie: I 40
Horus (mit.) I 477, II 23
Hoskyns E. C, teolog I 182
Hozjusz z Kordoby, biskup I 36, 37, 46, 51,
152
Hugo, biskup Konstancji I 258
Hus Jan, kaznodzieja, reformator II 153
Hutten Ulrich von, humanista niem. II 79
Hyllos (mit.), syn Heraklesa i Dejaniry I 97
Hypatia z Aleksandrii, uczona 1 387, II117,
142, 145
Ignacy, biskup Antiochii 138,56,59,65,139,
255, 295-297, 329, 354, 397, 446, II 96
Imhofer, jezuita I 379
Immer Karl I 246
Innitzer Theodor, kardyna. II 235, 236
Innocenty, biskup Dertony I 116
Innocenty III (Lotario d i Cont i), papie:
I 307, 308, 359, II 79, 80, 125, 196
Innocenty IV (Sinibaldo Fieschi), papie:
I 155, 156
Innocenty VIII (Giambattista Cibo), papie:
I 259, II 163
Innocenty X (Giambattista Pamfili), papie:
1215
Ireneusz z Lugdunum (Lyonu), biskup, Ojciec Ko3cio.a I 64, 65, 142, 148, 186,
187,211,218,319,328,358, 359,361,383,
384, 396, 398, 407, 414, 416, 417,473, 474,
II 24, 27, 65, 71, 72, 144, 181, 192
Isidoros Pelusiotes, Ojciec Ko3cio.a II 113
Isztar (mit.), bogini I 142
lulius Africanus I 298
Izaak (bibl.) I 108
Izaak, prezbiter z Kelli I 427
Izajasz (bibl.) 128, 32,58,103,123,154,156,
178, 225, 340, 471, II 28, 147
Izmael (bibl.) I 108
Izyda (mit.), bogini I 29, 243, 270, 273, 339341, 353, 354, 361, 365, 368, 370, 372, 374,
381,420,435,464,476-479,481,482, II23
Izydor z Sewilli, arcybiskup I 257, II 121
Jael (bibl.) I 408, 409
Jakub (bibl.) I 338, 409, II 109
Jakub, brat Jezusa I 64, 65, 196, 198-200,
207, 209, 211, 212, 214, 222, 317, 326, 470
Jakub, syn Zebedeusza, aposto. I 46, 64, 65,
136, 140, 195, 199
Jakub z Vitry, biskup II 78, 79
Jamblich, filozof gr. I 429, II 138
Jan (ewangelia Jana) 1 29, 39, 46, 49, 56,
60,62-65,67,69,74,95, 97-100,131,133,
135,136,138, 141, 176, 191, 275, 337, 368,
382-384,411,424,471, II 26-28,109,110,
174
Jan, arcybiskup Trewiru II 166
Jan, prawos.. metropolita Kijowa i Halicza
II 299
Jan, syn Zebedeusza, aposto. I 46, 65, 76,
188, 195, 199, 254, 312, 317
Jan II, papie: II 40
Jan X, papie: I 259
Jan XI, papie: I 259
Jan XII, papie: I 259
Jan XIII (Baltazar Cossa), papie: I 259,
II 80
Jan XV, papie: I 464
Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli), papie: I 294
Jan bez Ziemi, król Anglii I 307, II 80, 194
Jan z Damaszku, 3w. I 484
Jan z Efezu, biskup I 64, II 117
Jan z Salonik, teolog I 484
Jan Chryzostom (Z.otousty), Ojciec Ko3cio.a, biskup Konstantynopola I 45,
II 66, 68, 69, 81, 96, 112-114, 146, 154,
164
Jan Chrzciciel I 26, 34, 35, 57-60, 66, 111,
121,172,176, 241, 275,325,337,454,467,
II 176
Jan Kolobos, mnich I 427
Janus (mit.), bóg I 198
Jeremiasz (bibl.) I 142, 156-158, 178, 275,
409, II 163
Jerzy, 3w. I 455, 468, II 189
Jerzy, biskup Aleksandrii II 51
Jeznik z Kolbu, pisarz ko3@. II 190
Jezus (zob. te: Chrystus) I 23-29, 31-39,
41-43, 46, 48-50, 52, 54-687 69-86, 8897, 99-101, 105, 110, 112, 114, 116-122,
124,125,127-138,140-143,147,149-161,
169-173,175-181,183-185,189,191,195,
196, 198-200, 202, 205, 206, 208, 209,
214, 216, 217, 219-223, 225-227, 229237, 239-245, 247, 248, 251-253, 264, 271,
273-279, 281, 285-287, 289, 300, 303, 305,
309,311,314, 317,318,320, 325-327,329,
330,333-338, 340,348-350, 353, 358-361,
363,373,376-379,381-384,386,389-391,
394,395,397,403-405,410,411,416-419,
424,426,428,430,431, 449,454,457,466468, 470-474, 476, 478, 479, II 23-27, 32,
34, 44, 55, 61-64, 67, 69, 71-75, 77, 80,
84, 85, 95, 96,101,108, 109,113-115,120,
139,141,153,154,161,171-177,180,182184,187,189-191, 200, 245,270,273,280,
281, 297, 305-307
Jirku A., teolog II 61
Joanna d'Arc II 157
Jodl Alfred, genera., szef sztabu II 271
Jojachin (bibl.) I 156
Jonasz (bibl.) I 86, 152
Jowisz (mit.), bóg I 103, 107, 236, 352, 366,
II 17, 23, 57, 137, 174
Jozue (bibl.) I 85, 300, 407
Józef, brat Jezusa I 222, 470
Józef, ojciec Jezusa I 56, 57, 96, 470-476,
478
Józef z Arymatei, uczeA Jezusa, cz.onek
Rady I 132, 133, 221
Juda, brat Jezusa I 222, 470
Juda, syn Jakuba, 12. aposto. wg Jukasza
I 286, 409
Judyta z Betulii (bibl.) I 409
Judasz I 47, 90, 95, 137, 156, 157, 159, 172,
205, 287, 319, 466, II 46, 57, 177
Jugie Martin, duchowny kat. I 485
Julia Domna, cesarzowa rzym., :ona Septymiusza Sewera I 79
Julian Apostata (Flavius Claudius Iulianus),
cesarz rzym. I 103-105, II 42, 49, 53-58,
115, 116
Jiilicher Adolf, teolog niem. I 50, 172, 182
Juliusz I, biskup Rzymu II 49, 50
Juliusz II (Giuliano delia Rovere) II 163
Juliusz III (Giovanni Maria de. Monte), papie: I 21
Jung-Stilling H. I 147
Junona (mit.), bogini II 23
Justus z Tyberiady, historyk :yd. I 26
Justyn, Ojciec Ko3cio.a, m5czennik I 26,
39, 40, 148, 150, 154, 182, 185, 190, 214,
254, 303, 317, 358, 362, 365, 366, 371, 372,
377, 391, 392, 395, 397, 398, 412, 414,416,
II 24, 27, 67, 71, 110-112, 162, 186
Justyna, cesarzowa bizant. I 453
Justynian I (Iustinianus Flavius), cesarz bizant. I 423, II 40, 116, 142
Juwenalis (Decimus Iunius Iuvenalis), satyryk rzym. I 118
Kaas Ludwig, pra.at II 220, 222, 224, 225
Kafka Franz I 405
Kaiser Jakob, minister feder. II 288, 289
Kajfasz, arcykap.an 1 235,11 297
Kalikst I, biskup Rzymu 1305,329,418,421,
422, II 31
Kallimach (Callimachus) z Kyreny, poeta gr.
I 106
Kalliroe I 135
Kalojoannes, ksi9:5 bu.g. I 307
Kalthoff Albert, pastor niem. I 24
Kalwin Jan, szwajc. teolog i reformator relig.
I 240, II 53, 72, 160, 197
Kant Immanuel, filozof niem. I 232, 244,
413, II 305
Kapler Hermann, duchowny ewang. II 242
Karakalla (Marcus Aurelius Antonius Caracalla), cesarz rzym. I 435, II 137
Karneades, pose. ateAski II 183
Karol Boromeusz II 47
Karol Wileki, król Franków, cesarz rzym.
II 78, 79, 119
Karpokrates, gnostyk II 65
Karterios II 139
Kaseman Ernest, teolog niem. I 172, 326
Kautsky Karl I 176, II 76
Kefas (Piotr) I 207, 213, 317
Keitel Wilhelm, marsza.ek II 270-272
Kennedy Joseph E, amer. pose. w Anglii
II 256
Ketteler, biskup I 321
Kierkegaard S0ren Aabye, filozof duA. 1248
Kittel G., teolog niem. I 138
Klaudiusz (Tiberius Claudius Drusus Germanicus), cesarz rzym. I 117, 118, 311,
438
Klaudiusz II Gocki (Marcus Aurelius Claudius Gothicus), cesarz II 15
Klauser Theodor 1313
Kleantes z Assos, filozof, poeta gr., uczeA
Zenona 1177, 383
Klemens Aleksandryjski, biskup, Ojciec Ko3cio.a I 42, 105, 127, 153, 187, 211, 218,
244, 289, 302, 318, 327-329, 363, 371, 372,
378,383,390-395, 397,398,408,430,448,
450,480, 1127,75, 110, 114
Klostermann H., teolog niem. I 152, 169
Kniwa, król gocki I 448
Knopf R., teolog niem. 150,184,411, II161,
181
KnoxJohn 1411
Koch Anton 1 427
Koch Hugon 1318
Kóhler W, teolog niem. I 355
Kolb Joseph Otto, arcybiskup Bambergu
II 240, 241
Kolluthus, kap.an II 34
Konstancja, siostra cesarza Konstantyna
Wielkiego, :ona cesarza Licyniusza II17,
18, 35, 42, 193
Konstancjusz II, cesarz rzym., syn cesarza
Konstantyna Wielkiego I 304, II 19, 20,
40, 48-55, 139, 151, 152
Konstancjusz Chlorus (Gaius Flavius Valerius Constantius), cesarz rzym. II 15, 16,
20
Konstans, cesarz rzym., syn cesarza Konstantyna Wielkiego II 20, 49, 50, 138, 152
Konstantyn I Wielki (Gaius Flavius Valerius
Constantinus), cesarz rzym. I 105, 304,
319, 330, 426, 447, 481, 486, II 15-21, 3542, 45-48, 50, 54, 76, 78, 115, 137, 138,
141, 147, 156, 188, 189, 191, 193, 213
Konstantyn II (Claudius FIavius Iulius Constantinus Iunior), cesarz rzym., syn cesarza Konstantyna Wielkiego II 20, 48, 49
Konstantyn II, papie: I 304
Korneliusz, biskup Rzymu 1 422, 448
Korneliusz, setnik II 185
Kosma, 3w. m5czennik I 461
Kramer Heinrich (Henricus Institoris), dominikanin II 164
Krauss Gunther, polityk niem. II 297
Kroi. Joseph I 141
Krupp, rodzina II 85
Krupp Alfred, przemys.owiec niem. II 208
Kryspus, cezar, syn cesarza Konstantyna
Wielkiego II 20, 188, 193
Krzysztof, 3w. I 456, 468
Ksenofanes, filozof gr. I 250, 269, 373
Ksenokrates z Chalkedonu, filozof gr. II 23
Kummel W. G., teolog niem. I 172
Kumpfmuller, biskup Augsburga II 238
Kupisch Karl, teolog niem. II 242
Kwintylla, prorokini I 417
Kybele (mit.), bogini I 148, II 137
Laban (bibl.) I 409
Lachmann Karl, filolog niem. I 50
Lahusen E, superintendent gener. II 199
Laktancjusz (Caecilius Firmianus Lactantius), rzymski pisarz chrz53@. I 144, 251,
396, II 71, 111, 137, 181, 188, 192, 193
Lasserre Jean, teolog fr. I 407, II 171, 177
Lavater Johann Kasper, pisarz i teolog
szwajc. I 181, II 309
Lea (bibl.) I 476
Lebeusz, 12. aposto. wg Mateusza I 286
Lecky William E. H. II 154
Ledóchowski W.odzimierz, hrabia, genera.
zakonu jezuitów II 268, 269
Leiber Robert, duchowny II 224, 294
Leibniz Gottfried Wilhelm, filozof i matematyk niem. II 168
Leisegang Hans I 412
Leipoldt J., teolog niem. I 50, 242,463,476,
II 74
Leon I zw. Wielkim, papie: I 103, 305, 316,
467, II 40-42, 124, 148
Leon I, cesarz bizant. II 41
Leon VIII, papie: I 304
Leon X (Giovanni di Medici), papie: II 80,
163
Leon XIII (Gioacchino Pecci), papie: I 57,
II 82, 84, 85, 156, 158, 230, 235, 244
Leopold III, król Belgii II 257
Lessing Gotthold Ephraim, pisarz i filozof
niem. I 23, 36, 232
Leucius, gnostyk I 484
Libanios II 56
Liberiusz, biskup Rzymu I 294, 480, II 50,
51
Licyniusz (Marcus Licinius Crassus), konsul
rzym. I 141
Licyniusz (Valerius Licinianus Licinius), cesarz rzym. I 109, 456, II 16-18, 35, 36,
137, 188, 193
Liemar, biskup Bremy I 307
Lietzmann H., teolog niem. I 53, 184, 207,
213, 294, 346
Liguori Alfons Maria de, teolog mor. I 263,
479
Lilje Hans, biskup krajowy II 243, 246
Likurg (Lykurgos), mit. król Tracji I 100
Linus, biskup Rzymu I 315
Lippert Peter, jezuita II 202
Lizander, dowódca wojsk spart. I 112
Liano Queipo de, genera. II 215
Lohmeyer E., teolog niem. I 131, II 64
Lohse Edward, teolog I 160
Loisy Alfred, teolog fr. I 158
Lombard Piotr (Petrus Lombardus), poeta
w.. I 108
Lombardi Riccardo, jezuita II 89
Longiusz, dowódca stra:y I 132
Loofs Friedrich, historyk niem. I 388, II199
Lorkovi@ Mladen, minister spraw zagr. II263
Lortz Joseph, teolog niem. II 229, 230
Lot (bibl.) I 373
Lo yola Ignacy, genera. zakonu jezuitów
1154, 164, II 89
Lucius E., teolog I 453
Lucjan z Antiochii, kap.an, m5czennik II 32,
34,42
Ludwik I Pobo:ny, król Franków II 119
Lueger Krl, polityk austr. II 133
Lukian (Lucianus) z Samosaty, filozof gr.
I 78, 81
Luter Martin I 36, 156, 210, 211, 213, 218,
219, 239, 245, 292, 407, 423, 431, 468,
II 47, 65, 72, 101, 126-128, 132, 154, 160,
162, 166, 176, 197
Luther, podsekretarz stanu II 269
Jukasz (ewangelia Jukasza) I 29, 30,33, 35,
44( 47, 49-57,59, 61, 62, 66, 70-74, 97, 98,
106,107,111,118,131,133-136,139,142,
147,151, 152,156, 189-191, 208, 218, 220,
235, 242, 244, 248, 275, 286, 349, 386, 411,
471, 472, II 61, 62, 73, 106, 175, 245
Jazarz I 74, 171, 468, II 62
Macedoniusz, mnich I 430
MacGregor H. C, teolog II 171, 178
Madariaga Salvador II 216
Magnencjusz, genera. rzym. II 50
Mahomet I 81, 84, II 29
Maja (mit.), bogini, matka Buddy I 89
Majoryn, biskup Kartaginy II 149
Makary, prezbiter II 46
Maksencjusz, syn cesarza Maksymiana, cezar
II 16
Maksyma Teodora (Flavia Maxima Theodora), pasierbica cesarza Maksymiana,
:ona Konstancjusza I Chlorusa II 15
Maksymian (Marcus Aurelius Valerius Maximianus), cesarz rzym. I 109, II 15, 16,
193
Maksymilla, prorokini I 417, 425
Maksymin Daj9 (Gaius Valerius Maximinus
Daia), cesarz rzym. I 442, II 16, 17
Mala.a3, historyk Ko3cio.a II 57
Malvezzi Piero II 270
Maneton z Sebennytos, kap.an egipski I 371
Manhattan Avro II 210
Mani (Manes), gnostyk I 429
Maniliusz (Marcus Manilius), epik rzym.
I 115
Marahrens August, duchowny ewang. II242,
245
Marceli, biskup I 140
Marcelin, biskup Rzymu I 443
Marcin z Tours, 3w. II 139, 141, 189
Marcjan, cesarz bizant. II 41
Marcjon, gnostyk I 141, 190, 217, 219, 245,
299, 403-405, 407, 410-416, II 147
Marduk (mit.), bóg I 130, 142, 235
Marek (ewangelia Marka) I 29, 33, 35, 44,
48-56,58,59,61, 62,64,66,67,70,72-74,
82, 92, 107, 117, 131-136, 138, 148, 151,
152,156, 158,160, 170,172,182,184, 191,
196, 221, 222, 235, 244, 275, 276, 286, 287,
327, 349, 351, 382, 471, II 61, 62, 175
Marek, gnostyk, uczeA Walentyna I 253,
II 144
Marek Aureliusz (Marcus Annius Catilius
Severus), cesarz rzym. I 161, 374, 385,
391, 451
Marek z Aretuzy, kap.an II 140
Maria, matka Jezusa I 19, 56, 96, 98, 158,
164, 199, 222, 359, 457, 469-485, II 117,
142, 189
Maria Magdalena I 136, 138, 146
Maria Renata, zakonnica II 167
Mariotti, rektor nowicjatu w Galloro II 269
Maris, asceta I 463
Maris, biskup Chalcedonu I 42
Mariusz Wiktoryn Afer, uczony chrz53@.
1394
Marozja, córka Teodory I, :ona Alberyka ze
Spoleto I 259
Marsjasz (mit.), sylen fryg. I 100
Martinez, arcybiskup II 122
Mara Wilhelm, kanclerz Rzeszy II 220
Mancsen W., teolog niem. I 71
Mateusz (ewangelia Mateusza) I 29, 33, 35,
44, 46, 49-59, 61, 62, 66, 70-73, 117, 129,
131-136,147,151-153, 156,157,169,170,
184,191,195,196, 200, 214, 221, 235, 244,
250, 274, 276-279, 285, 286, 317, 319, 327,
337, 349, 471, 473, II 26, 61, 62, 73, 75,
106, 175, 180
Matteotti Giacomo, polityk w.. II 211
Matylda z Toskanii, hrabina II 163
Maura, m5czennica I 455
Maurer Wilhelm, teolog II 127
Mayendorff Suitger von, biskup Bambergu
II 41
Mayer, wikariusz gener. Moguncji II 282
Megecjusz, gnostyk I 328
Meinertz M., teolog niem. I 222
Meinhold Peter, teolog niem. II 305, 308
Meliton z Sardesu, pisarz chrz53@. I 377
Men (mit.) I 420
Menas, 3w. II 189
Mendelssohn Moses I 36
Menegoz E., profesor teologii II 206
Menossi, duchowny II 214
Menzel Wolfgang II 165
Merkury (mit.), bóg I 236
Metody, biskup Olympos I 154, II 71
Meyer Eduard, teolog niem. I 207, 246,
II 103
Meyer Karl, baron von Rothschild II 128
Micha., 3w., m5czennik I 461
Micheasz (bibl.) I 158
Midas, legend, król Frygii I 74
Miko.aj, metropolita prawos.. Kruticy i Ko.omny II 299
Miko.aj I, papie: I 307
Miko.aj z Damaszku (Nicolaus Damascenus), historyk rzym. 1 115
Milman, historyk religii I 399
Milcjades, wódz ateAski I 371
Miller Alfred I 363, II 234
Minerwa (mit.), bogini II 23
Minerwina, konkubina cesarza Konstantyna
Wielkiego, matka Kryspusa II 193
Minicjusz Fundanus, namiestnik Azji I 440
Minucjusz Feliks, pisarz ko3@. I 365, 389,
390, 397, 398, II 192
Minzoni, archiprezbiter II 211
Mistrangelo Alfonso, kardyna. II 211
Mitra (mit.), bóg I 101, 102, 104, 105, 107110, 148, 159, 229, 235, 270, 300, 339, 352,
353, 361, 373, 380, 381, II 17
Modest, arcybiskup Jerozolimy I 484
Modest, pisarz chrz53@. I 416
Moj:esz (bibl.) I 26, 47, 48, 102, 134, 135,
148,153, 156, 222, 241, 287, 300, 338,371,
390, 408, 468, 476, II 32, 109-111
Mo.otow Wiaczes.aw M. (W. M. Skriabin),
dyplomata radK. II 273
Montaigne Michel Eyquem de, filozof fr.
II 58
Montanus (Montan), gnostyk, kaznodzieja
I 329, 417, 423, 425, II 147
Montefiore C. G., teolog I 221
Morgan, korespondent watyk. II 252
Morgan John Pierpont, bankier II 88
Mosheim Johann Lorentz, my3liciel fr. 1386
Moyses, kap.an chrz53@. 1441
Muench Joseph, biskup amer. II 294
Muller Hans II 227
Muller Karl, teolog niem. I 298
Muller Ludwig, kapelan ewang. II 243
Muratori I 40
Mussolini Benito, w.. dyktator i premier
I 19, II 210-215, 217, 218, 220, 221, 224,
247, 248, 256, 262, 273
Napoleon I (Bonaparte) I 23, II 197, 293
Naramsin, król Sumeru z I dynastii akadyjskiej I 113
Nefretete, królowa Egiptu, :ona Amenofisa IV I 102
Nergal (mit.), bóg I 142
Neron (Lucius Domitius Ahenobarbus), cesarz rzym. I 26, 117, 118, 374, 435, 437,
438, 447, II 137, 193, 297
Nestle Wilhelm, teolog niem. I 261
Neuhi.usler Johann, biskup II 226, 248, 276,
279, 282
Newman John Henry, kardyna. I 399, II117
Nicolai Friedrich I 36
Nielsen Dietlef I 379, II 61
Niemóller Wilhelm, teolog niem. I 130, 246
Nietzsche Friedrich I 21, 45, 98, 145, 185,
193, 202, 219, 231, 246, 248, 249, 265, 308,
356, 419, II 160, 183, 199, 235, 281, 305,
310
Nigg Walter, teolog niem. I 24, 377, 404,
417, II 33, 150, 161
Nikagoras, kap.an II 138
Nikifor, 3w. I 461
Nikodem I 69, 133, 136
Nilsson M. P. I 338, 339
Nippold Friedrich, teolog niem. I 261
Nock A. D., teolog niem. I 209
Noe (bibl.) I 338
Nogara, arcybiskup II 214
Nonnos z Panopolis (Nonnus Panopolitanus), gr. poeta epicki I 99
Norden Eduard, filozof niem. I 385
Novak Viktor, historyk II 259
Nowacjan, antypapie: I 421, 422, 451, II 35,
147
Nowatus, kap.an II 161
Numenios z Apamei, filozof gr. I 394
Oepke A., teolog niem. I 348
Ohlendorf Otto, dowódca niem. II 271
Oineus (mit.), król Kalydonu I 99
Oinomaos, filozof gr. I 81
Oktawian August (Gaius Iulius Caesar Octavianus Augustus), cesarz rzym. I 54, 89,
114, 115,117,118, 135, 149,152, 374, 380,
437, 476, II 213
Onan (bibl.) I 373
Oniasz, arcykap.an I 204
Optatus z Mileve, biskup II 41, 149, 152
Orfeusz (mit.) I 101, 367, 372
Ormesson Wladimir d', hrabia, fr. ambasador w Watykanie II 290
CRourke, biskup GdaAska II 252
Orsenigo Cesare, nuncjusz apost. w Berlinie
II 252, 254, 257, 267
Orygenes, Ojciec Ko3cio.a I 26, 42, 67, 69,
105,127,129,138,147,149,150,153,161,
162, 182, 187, 218, 236, 251, 277, 288, 289,
317, 326, 366, 367, 393, 394, 397, 409, 441,
447, 451, 478, II 25-27, 110,113, 114,137,
144, 145, 186, 187
Osiander Andreas, teolog I 191
Ottaviani Alfredo, kardyna. Kurii II158,160
Otton I Wielki, król niem., cesarz II 41
Otton IV, król niem., cesarz I 308
Ourousoff Andrei, jezuita I 457
Overbeck Franz, teolog niem. I 208, 219,
224, 234, 389, II 64, 183
Owidiusz (Publius Ovidius Naso), poeta
rzym. I 78, 115, 311
Ozeasz (bibl.) I 156, 158
Ozyrys (mit.), bóg I 105, 106, 129, 130,133,
142,153,229,353,368-370,465,478, II23
Pacelli, rodzina II 90-92
Pacelli Carlo II 91, 92
Pacelli Eugenio, kardyna., sekretarz stanu,
póKn. Pius XII II 84, 218, 220, 224, 225,
237, 248, 249, 256, 261, 268, 284, 294
Pacelli Giulio II 91, 92
Pacelli Marcantonio II 91, 92
Pachomiusz, mnich koptyjski I 428, 429
P41ffy Moritz, ambasador austr. II 260
Pandora (mit.) I 366
Papen Franz von, wicekanclerz Rzeszy,
szambelan papieski II220-222, 225, 247,
287
Papiasz, biskup Hierapolis I 41, 48, 64,157,
185, 190, 214, II 71, 72
Pappus, 3w. I 456, 457
Parkes James II 115
Pascal Blaise, filozof fr. I 237, 299, II 105
Paulin z Noli I 372
Paulinian, mnich I 430
Pauzaniusz, periegeta gr. I 78
Paveli@ Ante, przywódca ruchu ustaszów
II 262, 263, 265, 266, 284, 285
Pawe. I 24, 27, 44-46, 48, 65, 77, 100, 104,
107,117, 122, 124, 125,127,130-132,134,
137,140,163,189-191,195,198,199, 201220,222, 224-232, 235-240, 242-252, 254,
271, 280, 286, 289, 291, 299, 311, 312, 315,
317,325, 331,338-340, 348-351, 353,354,
356, 357, 372, 375, 376, 37S-382,384, 386,
387, 394, 396, 397, 403, 404, 411, 412, 415,
419, 421, 438, 445, 466, 468, 471, II 23, 24,
26, 47, 70, 71, 73, 74, 95-97,100,107-110,
143, 151, 163, 182-184, 193, 243, 279
Pawe. II (Pietro Barbo), papie: II 80
Pawe. z Samosaty, biskup Antiochii I 255,
II 31, 32, 39, 147
Pecci Gioacchino (Leon XIII) II 82
Pegasios, biskup I 103
Pelagiusz, zakonnik irland., heretyk I 238,
239, II 153
Pelagiusz I, papie: II 41
Pelops (mit.), król Pizy w Elidzie, syn Tantala
1454
Penteusz (mit.), prze3ladowca Dionizosa
1204
Pepin Ma.y (Krótki), król Franków II 78,
194
Pepper Claude, senator II 274
Percy E., teolog I 168
Peregryn Proteusz, filozof gr. I 135
Periktione, matka Platona I 475
Peronne, jezuita I 483
Perseusz (mit.), bóg I 366
Petain Philippe, marsza.ek fr. II 257, 258,
268, 275, 276
Petra (mit.) I 199
Petroniusz, dowódca stra:y I 132; zob. te:
Longiusz
Petroniusz (Petronius Arbiter), romansopisarz rzym. I 118
Pfannmuller G., teolog niem. I 50, 113
Pfister Friedrich, filolog niem. I 96, 98, 468
Pfleiderer O., teolog niem. I 229
Pieper Joseph, teolog niem. II 230, 258
Pinchas (bibl.) 1409
Pindar z Teb, poeta gr. I 204, 291
Piotr I 30, 38, 44, 46-48, 61, 66, 73, 77, 91,
104,130-132,137, 139-141,159,172, 283,
195, 198-200, 202, 207, 210-215, 243, 253,
274-277, 287, 299, 305, 311-317, 325, 327,
338, 408, 438, 456, 467, II 95, 109, 163,
185, 186, 193
Piotr, biskup Aleksandrii I 42, 449
Piotr, biskup Sarajewa zob. Simoni@ Petar
Piotr, dostojnik ko3@. II 142
Piotr z Mediolanu, 3w. I 464
Pirelli Giovanni II 270
Pitagoras z Samos, filozof i matematyk gr.
I 54, 111, 112, 149, 371, 386
Pius I, papie: I 305
Pius V (Michele Ghislieri), papie: I 483,
485, II 156
Pius VI (Giovanni Angelo Braschi), papie:
I 335, II 158
Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferretti),
papie: I 260, 480, 483, II 81, 83, 129,
157, 158, 217, 220, 230
Pius X (Giuseppe Melchiore Sarto), papie:
I 41, 164, II 47, 90
Pius XI (Achille Ratti), papie: II 88, 210,
211, 213, 217-220, 232, 237, 247, 248, 253,
261, 280, 283, 287
Pius XII (Eugenio Pacelli), papie: 119,312,
354, 482, 483, II 83-86, 90, 92, 217, 220,
229,242,247,249, 250, 252-256,261,263,
265-269, 273-275, 283,284, 287, 290, 294,
295, 301, 303
Pla y Deniel Enri9ue, biskup Sala manki
II 218
Platon, filozof gr. 1 54, 158, 176, 177, 180,
270, 331,367,371, 381, 383, 386,387, 391,
393-397, 413, 475
Platon, prawos.. biskup Banja Luki II 265
Pliniusz Cecyliusz Sekundus zw. M.odszym
(Minor), pisarz rzym., namiestnik Bitynii
I 26, 385, 439, 446
Pliniusz Cecyliusz Sekundus zw. Starszym
(Maior), pisarz rzym. I 119, 149, 437
Plotyn, filozof gr. I 162, 383
Plutarch z Cheronei, filozof i biograf gr. I 26
Polikarp z Efezu, biskup I 319
Polikarp ze Smyrny, biskup, m5czennik
I 219, 255, 319, 397, 414, 443, 444, 454,
465
Pompejusz Wielki, dyktator rzym. 1114
Poncjan, papie: I 421
Poncjusz, duchowny I 303
Poncjusz Pi.at (Pontius Pilatus), prokurator
Judei I 25-27, 468, II 47, 120, 172, 297
Porfiriusz, filozof gr., uczeA Plotyna I 138,
161-163, 246, 393, 429, II 305
Posejdon (mit.), bóg I 117
Posejdonios z Apamei, filozof gr., uczeA Panajtiosa I 394
Poulsen Frederik I 162
Praetextatus, prefekt II 76
Preisker H., teolog niem. I 242, 248, II 73
Pristinus, m5czennik I 451
Prodikos z Keos, filozof gr., uczeA Protagorasa I 180
Proklos, filozof gr. I 387
Prometeusz (mit.) I 100, 372
Protapostolos, uczeA Jezusa I 243
Protazy, 3w., m5czennik I 453
Proteusz (mit.) I 199
Prozerpina (mit.), bogini I 370
Prudencjusz, my3liciel i poeta hiszp. I 456,
II 57
Pryscylian, chrze3cijanin hiszp. II 148
Pryscylla, prorokini I 417, 424
Pseudo-Cyprian, Ojciec Ko3cio.a II 112
Pseudo-Cyryl I 321
Pseudo-Izydor I 321
Pseudo-Justyn 1 398
Ptolemeusz, gnostyk I 299
Ptolemeusze, dynastia egipska I 114, 117
Publiusz, biskup Aten I 451
Purpuriusz, biskup Limaty I 443
Pzillas Friedrich, teolog niem. I 25, 168
Radbert, 3w., opat 1 474
Radhakrishnan Sarvapalli I 382
Radulf, zakonnik II 123
Rajmund VI, hrabia Tuluzy I 308
Ramzes II, król Egiptu z XIX dynastii I 89
Ramzes IV, król Egiptu z XX dynastii I 31
Rarkowski Franz Justus, biskup polowy
II 239
Raschke Hermann, teolog niem. I 24, 25,
94, 101, 370
Re (mit.), bóg I 113, 142
Rebeka (bibl.) I 409, 476
Regino von Priim I 307
Reichardt, biskup Turyngii II 243
Reimarus Hermann Samuel, orientalista
niem. I 36
Reinecke, genera. II 271
Rekkard, król Hiszpanii II 120
Rekkeswinth, król Hiszpanii II 121
Renan Ernest, filozof i historyk fr. I 138,
242, 271
Rendtorff E, teolog I 355
Repostus, biskup Sutunurcum I 443
Ribbentrop Joachim von, minister spraw
zagr. II 273
Riccio, biskup I 322
Ricciotti G., teolog w.. I 193
Robert z Molesme, opat I 483
Robles Jose Maria Gil II 217
Rodo, pisarz chrz53@. I 416
Romulus (mit.), za.o:yciel Rzymu I 95, 106,
152
Ronge Johannes, duchowny kat. I 468
Rosenberg Alfred, filozof nazist. II 272
Roosevelt Franklin Delano, prezydent II
268, 274, 275
Rostovtzeff Michael II 20
Roth Leonhard, dominikanin I 167
Rovere delia, rodzina Sykstusa IV II 80
Rufin, pisarz chrz53@. I 42, II 38, 57
Rousseau Jean Jacques I 260
Sabazjos (mit.), bóg tracko-frygijski, trackie
miano Dionizosa I 129
Sabeliusz, kap.an I 30, 31
Safona (Sappho), poetka gr. I 129
Salis-Sewis, biskup Zagrzebia II 263, 264
Salome (bibl.) I 480
Salomon (bibl.) 48, 188
Salustiusz, historyk rzym. II 183
Salwian, Ojciec Ko3cio.a II 77
Sanchez Tomasz, teolog moralny I 262
Sandan (mit.), bóg I 229, 380
Sara (bibl.) I 476, II 151
Sargon I Wielki, król Akadu I 475
Sari@ Ivan, arcybiskup Sarajewa II 264, 266,
285
Sariputra (mit.) I 87
Saturn (mit.), bóg 1 236
Sawa, biskup prawos.. II 265
Scharnagel, nadburmistrz Monachium II290
Scheinmann M. M., naukowiec ros. II 262,
285
Schellenberg Walter, szef wywiadu II 269
Schelling Friedrich Wilhelm Joseph, filozof
niem. I 23, 98, 150, 232, 372
Schiller Friedrich I 481, II 23, 58, 307
Schleiermacher Friedrich Ernst Daniel, filozof i teolog niem. I 147, 217, 349, 407,
II 15, 143, 197, 305
Schmaus Michael, teolog niem. II 229
Schmidt J. W. R. II 164
Schneider Alfons Maria I 312
Schneider Carl, teolog niem. I 45, 94, 102,
126, 172,186, 279, 291, 292, 351, 377,437,
453, II 11, 36, 105, 113, 136, 310
Schneider Paul II 246
Schoeps H. J., teolog niem. I 37, 219, 224
Schónsted, prus. minister sprawiedliwo3ci
II 129
Schopenhauer Arthur, filozof niem. I 23,88,
143, 163, 234, 240, 241, 405
Schópf Bernhard, teolog niem. II 191
Schroeder, pra.at papieski II 134
Schroeder von, hrabia, bankier II 274
Schulte Karl Joseph, kardyna. I 232, 235
Schumann Robert, minister spraw zagr.
II 290
Schuschnigg Kurt von, kanclerz Austrii
II 235
Schuster Ildefons, kardyna. II 213
Schwartz Eduard I 444, 452, II 18, 37
Schweitzer Albert, filozof i teolog niem. 123,
25, 36, 175, 219
Sebastian, 3w. I 346
Seckau Ferdinand von, biskup II 240
Secundus, biskup Ptolemais II 35, 42
Seeberg R., teolog niem. I 282, 356, 382
Seeck Otto I 306, 446
Segni, hrabiowie, bratankowie Innocentego III II 80
Segura y Saenz Pedro, kardyna. II 159
Seleucydzi, dynastia asyr. I 114, 117, 121
Seleukos III, król Syrii I 204
Semele (mit.), matka Dionizosa I 98
Seneka (Lucius Annaeus Seneca), filozof
rzym. I 97, 115, 142, 177, 381, II 183
Serapis (mit.), bóg I 85, 95, 117, 270, 353,
354, 429, 482, II 23, 140
Seredi, biskup II 275
Sergiusz III, papie: I 259
Sergiusz IV, papie: I 202
Sergiusz z Amidy, mnich II 117
Sertillanges, dominikanin II 205
Servet Miguel, teolog hiszp. II 53, 153
Severin Carl, polityk prus. II 221
Sewer zob. Flawiusz Waleriusz Sewerus
Seyss-Inquart Arthur, minister austr. II 249
Shaftesbury Anthony, filozof ang. II 58
Shaw Bernard I 193
Si-Osire, wnuk króla Ramzesa II I 89
Simoni@ Petar, prawos.. biskup Sarajewa
II 265
Sisera (bibl.) I 408
Smirnow A. A., ambasador radK. w Bonn
II 287
Soden Hans von, teolog niem. I 172, 440
Sofokles, tragediopisarz gr. I 204, 291, 386
Sokrates, filozof gr. 1149,158,176,181,202,
371, 391
Sokrates, historyk Ko3cio.a II 57, 141
Soi Invictus (mit.), bóstwo I 270, 353
Sopatros, filozof gr. II 138
Sotes z Anchilausu I 424
Souverain, my3liciel fr. I 386
Sozomen, historyk Ko3cio.a II 57
Spee Friedrich, jezuita II 165, 166, 168, 169
Spellman Francis Joseph, kardyna., biskup
polowy II 274, 293
Spengler Oswald, filozof niem. I 246
Speusippos I 475
Spinoza Barach, filozof holend. I 47
Splett Carl Maria, biskup GdaAska II 252
Sprenger Jakob, dominikanin II 164
Stacjusz Kwadratus I 444
Stalin Józef (I. W. D:ugaszwili) II 275, 297
Starcevi@ Ante, ideolog ruchu ustaszów
II 262
Stauffenberg Claus Schenk von, hrabia, pu.kownik sztabu generalnego II 277
Stefan I, biskup Rzymu 1318, 319,448, II 97,
101
Stefan III, papie: II 78, 194
Stefan VII, papie: II 124
Stepinac Alojzije, arcybiskup Zagrzebia, kardyna. II 263-267
Straaten Werenfried van, zakonnik II 296
Strabon (Strabo), historyk i geograf gr. I 80,
380
Strauss David Freidrich, teolog niem. I 23,
24, 63, 139, 169, 378
Strauss F. J., minister obrony II 292, 293
Streicher Julius, redaktor II 126
Stócker Adolf, kaznodzieja II 129
Stohr Martin, teolog niem. II 128
Strossmayer J. J., ordynariusz Djakova 1322
Sturzo Luigi, duchowny II 211
SuAer Ramón Serrano, minister II 217
Swetoniusz (Gaius Suetonius Tranquillus),
historyk rzym. I 26, 79, 385, 438
Sykstus I, papie: I 319
Sykstus IV (Francesco delia Rovere), papie:
I 438, II 80
Sylwester, biskup Rzymu II 37, 78
Symeon (bibl.) I 89, 158, 172, 472
Symmach, papie: 1 305
Synezjusz z Kyrene, biskup I 387, 394
Syrycjusz, papie: I 305, 474
Szamaj, uczony :yd. I 188, 300
Szamasz (mit.), bóg I 270
Szczepan, 3w., m5czennik I 197, 198, 200,
203, 208, 325, 454, II 108
Szenute, mnich koptyjski I 428, 463
Szymon Mag I 77
Szymon, kuzyn Jezusa I 200
Szymon, brat Jezusa I 222, 468, 470
Szymon bar Jona (Piotr) I 199, 202, 275
Szymon S.upnik, 3w. I 427
Tabita, chrze3cijanka I 251
Tacjan I 136, 190, 191, 390, 395-398, II 111,
186
Tacyt (Cornelius Tacitus), historyk rzym.
I 25, 26, 79, 385, 438, 439
Tadeusz, 12. aposto. wg Marka I 286
Tamar (bibl.) I 373, 409
Tammuz (mit.), bóg babil I 129, 156, 368
Tanner Adam, jezuita II 168, 169
Tardini Domenico, kardyna., sekretarz stanu
II 290
Taubes Jakob I 33
Teandrytes (mit.), bóg I 455
Teicher L. J. I 122
Tejrezjasz (mit.), kap.an I 300
Tekla, 3w. I 456
Teodas, uczeA Paw.a I 299
Teodas z Trewiru, 3w. 1 346
Teodor, uczeA Montanusa I 417
Teodor z Amasei, 3w. II 139
Teodoret, pisarz chrz53@. I 465, II 57
Teodot, walentynianin I 425, II 31, 39
Teodozjusz I Wielki, cesarz rzym. I 454,
II 52, 115, 116, 139, 147
Teodozjusz II, cesarz bizant., syn cesarza Arkadiusza I 163, II 141, 147
Teofil, adresat ewangelii Jukasza I 189
Teofil, biskup Aleksandrii II 25, 140
Teofil, biskup Antiochii I 191, 371, 383, 390,
396-398, 416
Teodulf, biskup Orleanu I 258
Teognis, biskup Nicei II 42
Tertulian, Ojciec Ko3cio.a I 26, 40, 42, 144,
148, 153, 182, 187, 211, 214, 218, 236,
251-253, 256, 277, 282-284, 299, 301, 304,
317, 318, 328, 329, 342, 343, 361, 370, 372,
377, 383, 384, 389, 397, 405, 412, 413, 415,
416, 418, 421-423, 441, 451, 473, 474, 480,
II 24, 27, 47, 67, 71, 112, 113, 130, 136,
144, 162, 186, 192
Tetzel Johannes, kaznodzieja I 420, II 154
Tezeusz (mit.) I 367
Theiner Augustin, teolog niem. I 260, 261
Theiner Johann Anton, teolog niem. I 260,
261
Theonas, biskup Marmaryki II 35, 42, 51
Thiele Adolf von, genera. II 197, 299
Thomasius Christian, filozof niem. II 169
Tischendorf Constantin von, teolog niem.
I 183
Tiso Józef, polityk s.owac, ksi9dz II 249251
Tisserant Eugene, kardyna. II 266
Tito (Broz Tito), jugos.. marsza.ek i premier
II 267
To.stoj Aleksiej N. I 241
Tomasz, aposto. I 76, 118, 138
Tomasz z Akwinu, Ojciec Ko3cio.a I 59,145,
146, 211, 233, 387, 483, II 80, 100, 155,
156, 162, 164, 165, 193
Tondi Alighiero, teolog, jezuita I 164, 166,
167, 261, 264, 457, II 81, 84, 88-90, 269,
283, 304
Toynbee Arnold Joseph, historyk ang. II185
Trajan (Marcus Ulpius Traianus), cesarz
rzym. I 38, 200, 439, 446
Trebonian Gallus (Gaius Trebonianus Gallus), cesarz rzym. I 442
Treitschke Heinrich von II 183
Trede T, teolog niem. I 80
Trito-Izajasz I 155
Troeltsch Emst, teolog niem. I 426, II 64,
65, 74, 100, 179
Trofim, biskup I 452
Tryfon II 111
Tuka Vojtech, polityk s.owac. II 249
Turmel Joseph, duchowny fr. I 168
Tyberiusz (Tiberius Claudius Nero), cesarz
rzym. I 25-27, 118, 360
Tymoteusz, adresat listu Paw.a I 46, 215,
217, 248, 411,11 68, 95
Tymoteusz z Aleksandrii, Ojciec Ko3cio.a
1252
Tytus, adresat listu Paw.a I 46, 215, 217, 248,
411
Tytus (Titus Flavius Vespasianus), cesarz
rzym. I 117, 200, 439
Ulryk z Augsburga, biskup I 464
Unas, król Egiptu I 347
Urban II (Odo de Lagery), papie: II 157,
194
Urban z Kunewalde, kaznodzieja II 47
Urmina z Lagasz I 113
Ursyn, papie: I 294
Val Merry del, kardyna., sekretarz stanu
II 260
Valla Lorenzo, humanista w.., urz5dnik papieski I 223,II 79
Valens z Filippi, kap.an I 289
Valeri Valerio, nuncjusz apost. w Pary:u
11257
Vannutelli Vincenzo, kardyna. II 211, 212
Venturini K. H., teolog w.. I 140
Vilder Veceslav, minister II 264
Villaplana Antonio Ruiz, s5dzia II 219
Vogt J. II 20
Voigt Karl II 40, 139
Vojta3sak Jan, biskup II 250
Volney Constantin Francois, historyk fr. I 23
Wagenmann Julius, teolog niem. I 61, 298,
403
Wagner Richard I 257
Walens (Valens), cesarz rzym. II 147
Walentyn (Valentinus), gnostyk I 68, 253,
299, II 147
Walentynian I (Valentinianus), cesarz rzym.
II 147
Walentynian II, cesarz rzym. II139,147,152
Walentynian III, cesarz rzym. II 148
Walerian (Publius Licinius Valerianus), cesarz rzym. I 422, 442
Wallroth, syndyk niem. Izby Handlowej
II 208
Warron, uczony rzym. I 386
Weber Wilhelm 1476
Weinel H., teolog niem. 1 113, 154, 274,
II 26, 95, 109, 181
Weiss Johannes, teolog niem. I 25, 36
Weisse Christian Hermann, filozof niem.
150
Weisweiler H. II 154
Weitz, arcybiskup Salzburga II 236
Weizsacker Ernst von, sekretarz stanu w
MSZ, niem. ambasador w Watykanie
II 257, 273, 285
Wellhausen Julius, teolog niem. I 82, 169,
197, 281
Welty, zakonnik, teolog II 303
Wendel Joseph, kardyna. II 292
Wendland, teolog niem. I 220
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro), poeta
rzym. I 107, 114-116, 386, 397
Werhahn Peter, katolik niem., prezydent
UNIAPAC II 93, 94
Werner Martin, teolog niem. I 44, 169, 172,
II 30, 310
Werner Zacharias II 306
Werthmann Georg, wikariusz gener. Bundeswehry II 298
Wespazjan (Titus Flavius Vespasianus), cesarz rzym. I 79, 117, 118, 121
Wessel Horst II 243
Weyer Johann (Jan Wier), filozof i lekarz
niem. II 167, 168
Wiegand Friedrich II 119
Wieland Christoph Martin, pisarz niem.
I 23, II 305
Wigilancjusz, kap.an chrz53@. I 465
Wigiliusz, papie: II 40, 41
Wiktor, 3w. II 189
Wiktor I, biskup Rzymu I 319, 448, II 31
Wiktor Emanuel III, król W.och II 262, 263
Wiktoria, m5czennica II 141
Wiktoryn z Pettau, biskup II 71
Wilamowitz-Móllendorff Urlich von I 99,
163, 330
Wilhelm II, cesarz niem. II 277
Wilke Christian Gottlieb, teolog niem. I 50
Wimalakirti (mit.) I 87
Wincenty, biskup donatystów II 151
Windisch H., teolog niem. I 54, 111, II 173
Winter Eduard, slawista niem. II 267
Witalis, m5czennik I 453
Wólfing, teolog, kapelan wojsk. I 410
Wolter (Francois-Marie Arouet) I 23, 246,
II 58, 160
Wrede W, teolog niem. I 169, 230
Wulfila, biskup germ. I 407, 409, II 52
Wurm Theophil, biskup krajowy Wirtembergii II 133, 246
WyszyAski Stefan, kardyna. II 197, 294
Zachariasz (bibl.) II 180
Zachariasz, papie: I 257
Zagreus (mit.), bóg II 23
Zahn Gordon G, socjolog amer. II 241, 242
Zaratustra I 31, 90, 102, 107, 116, 117,176,
226, 334, 475
Zebinas, m5czennik I 445
Zefiryn, biskup Rzymu II 31
Zehren Erich I 347
Zenobia, 3w., m5czennica I 461
Zenobiusz, 3w., m5czennik I 461
Zenon z Kition, filozof gr. I 383, 396
Zenon z Werony, biskup, Ojciec Ko3cio.a
I 251, 254, 480
Zeus (mit.), bóg gr. I 25, 96, 98, 106, 107,
117,176, 177, 228, 270, 360, 366, 381, 383,
461, 478, II 140
Zilliacus Konni, parlamentarzysta ang. II
293, 299
Zippora (bibl.) 1476
Zosym, papie: I 238, II 21
Zullich Robert, jezuita II 89
Zurhellen Otto, teolog niem. II 198
Zwingli Ulrich, szwajc. teolog i reformator
relig. I 239, II 160
Indeks rzeczowy
AbisyAska wojna II 212-214
Adopcjanizm II 32
Adwent I 105
Ajona 3wi5to I 105
Akolita I 301
Akwaryjczycy I 358
Albigensi I 128, 343, II 153
Aleksandra Wielkiego kult I 113, 114
Anabapty3ci I 147, 343, II 65
Analfabetyzm
- w Ameryce Po.udniowej II 93
- w Hiszpanii i PaAstwie Ko3cielnym II 215,
217
Anima naturaliter christiana I 392
Anio. I 134, 135, II 107
- „anio.-stró:" I 134
- przy grobie Jezusa I 134, 135
Antiochijski spór I 210-212
Antropofagia I 346; zob. tak:e Kanibalizm
Antyjudaizm (przyczyny chrze3cijaAskiego
antyjudaizmu) II 105-108
- Hitlera II 133
- katolickich zwi9zków studenckich II 129,
130
- Ko3cio.a ewnagelickiego pod rz9dami Hitlera II 131-133
- Ko3cio.a w 3redniowieczu II 119-125
- ksi5dza Tiso II 249-251
- Ojców Ko3cio.a w III, IV i V wieku II112115
- pierwszych cesarzy chrze3cijaAskich II 115,
116
- pod rz9dami Hitlera II130-134,222,279284, 286
- u Lutra II 126-128, 132
- u Paw.a II 108, 109
- w Dialogu z ydem Tryfonem Justyna
II 111, 112
- w ewangelii Jana II 109, 110
- w li3cie Barnaby II 110
Antymodernistyczna przysi5ga I 164
Antysemityzm zob. Antyjudaizm
Antytezy (Marcjon) I 405, 411
Antytrynitarze II 53
Apokalipsa Nowego Testamentu I 187, 272
Apokalipsa Piotra I 144
Apokalipsy I 32
Apokatastaza I 146, 147
Apokryf Jana I 327
Apostazja I 166-168
Apostolicy I 358, II 65
Apostolska tradycja I 299, 300
„Apostolski" I 298
Apostolski sobór I 209, 210
„Aposto. kacerzy" I 214; zob. te: I 218
Aposto.owie I 286
- a Jezus I 222, 223
- idealizacja w ewangeliach I 61, 62
- przeciw Paw.owi I 207-216
- spór o pierwszeAstwo I 276, 277
Aposto.owie-ksi9:5ta - Piotr i Pawe. I 214216
Apoteoza zob. Ubóstwienie
AriaAskispór 1130-53
AriaAskie wyznanie wiary II 52
Artemidy kult 1478
Artemonici I 299
Aryjskie pochodzenie - dowód II131
Asceza
- w chrze3cijaAstwie (pocz9tki) I 241, 242
- w Ko3ciele antycznym I 251-253
- w mitraizmie 1108
- w monastycyzmie I 426-429
Asklepiosa kult I 94, 95
Asocjalny nurt w chrze3cijaAstwie
- u Lutra II 101
- 3redniowiecznego papiestwa II 78-81
- u Klemensa, Grzegorza z Nazjanzu i Augustyna II 74-76
- u Paw.a II 73, 74
- w Hiszpanii w XX w. II 215-217
- wczesnego Ko3cio.a II 76, 77
- wspó.czesnych papie:y II 81-85
Atomowa wojna dozwolona 299-302
Atomowy atak na Japoni5 II 303, 304
Attisa kult I 339, 337, 107, 367, 369, 370
Augsburska konfesja I 147, II 72
Bachanalia - proces I 435
Bachantki (Eurypides) I 204, 374
Banco di Roma II 210
Baptysterium I 341
Bar Kochby powstanie I 200
Barbelognostycy (barbelici) I 327
Bezgrzeszno3@ Maryi nie znana Nowemu Testamentowi I 480
Biblii krytyka zob. Ewangelii krytyka
Biblijna komisja papieska II 159
Biskupi
- chrze3cijaAscy I 288-290
- biskupi a obozy koncentracyjne II 231
- biskupi belgijscy pod okupacj9 hitlerowsk9
II 257
- biskupi francuscy pod okupacj9 hitlerowsk9 II 257, 258, 275, 276
- biskupi hiszpaAscy a faszyzm II 216-219
- biskupi jugos.owiaAscy pod rz9dami Pavelicia II 263-267
- biskupi niemieccy a faszyzm II 225-228,
231-241, 276-283
- biskupi w.oscy a faszyzm II 212-215
- ich postawa podczas prze3ladowania chrze3cijan I 442, 443, 447-449
-jako s.udzy paAstwa II 19
- powstanie urz5du biskupa I 291, 292
- rejestr biskupów Antiochii I 298
- rejestr biskupów Egiptu I 298
- rejestr biskupów Rzymu I 315, 448
- w czasach przedchrze3cijaAskich I 290
- wybór biskupów w dawnym Ko3ciele
I 292-294
Biskupi urz9d - powstanie I 291, 292
- monarchiczny I 295-300
„Biskupi" w cynizmie I 180, 181
Bogactwo I 289, 290
- 3redniowiecznego papiestwa II78-81; por.
tak:e Dochody
- wczesnego Ko3cio.a II 76-78; por. tak:e
Dochody
Bolszewizm II 248, 273
Bo:e Narodzenie - geneza I 105-107
Bracia Czescy II 183
Buddyzm I 28
- a chrze3ciajAstwo I 88-93
Canon Mommsenianus I 187
Cathedra Petri I 314
Celibat 1256-261
Centrum partia II 220-222, 224, 225
Cesarzy kult zob. W.adców kult
Cezaropapizm II 40-42
Chajreasz i Kalliroe (Charyton) I 135
Chiliazm II 70-72
Chrismon II 17
Chribet Qumran I 120
Chrystofania zob. Zmartwychwstanie
Chrystologia Paw.a I 226-233
Chrzest I 333-345
- dziecka I 343, 344
-J e z us a 1 5 7 - 5 9
- nakaz Jezusa „zmartwychwsta.ego" I 170,
337
- odmowa udzielenia sakramentu I 253
- u esseAczyków I 124
- w kulcie Mitry I 108, 235
- w .onie matki I 344, 345
Chrze3cijan liczba w IV w. 1 443
Chrze3cijanie pierwszej i drugiej klasy I 392394
Chrze3cijaAstwo a Goethe II 305-309
Codex Sinaiticus I 182, 183
Codex Theodosianus II 148
Codex Yaticanus I 182, 183
Collegium Russicum w Rzymie II 268, 269
Corpus Iuris Canonici I 316, II 79
Cynizm I 180, 181, 273
Cyrkumcelioni II 150
Cuda
- Apoloniusza z Tiany I 79
- Asklepiosa I 94, 95
- Buddy 1 88-92
-Cezara I 114
- Dionizosa I 98-101
- Empedoklesa I 112
-He rak les a 1 9 5-9 8
- Izydy I 482
- Jana Chrzciciela I 60
- Jezusa - paralele przedchrze3cijaAskie
I 84-87
- m5czenników I 454-456
-Pitagorasa I 111, 112
-relikwii 1466,467
- Wespazjana I 79
Czarne Madonny - czarne wizerunki Izydy
1479
Czarownice
- „bulla o czarownicach" II 163
- Miot na czarownice II 164, 165
- wiara papie:y w czarownice II 162, 163
- zwalczanie i prze3ladowanie II 161-170
Czwarta ekloga Wergiliusza I 107, 116
&wiczenia duchowe (Ignacy Loyola) I 145
„DamasceAski r5kopis" (Pismo z Damaszku)
I 119
Damaszek (cud nawrócenia Szaw.a) I 202206
Dcifikacja zob. Ubóstwienie
Dekalog I 48
Delfy (wyrocznia) I 80, 98
Demony
- wiara Ko3cio.a w demony I 341, II 161,
162, 169, 170
- wyp5dzanie I 73, 74, 85, 340
Diakoni I 288, 291, 296, 297, 301
Diakonisy I 252
Diatessaron (Tacjan) I 136, 190, 191
Didache I 38, 46, 187, 255, 290, 356; zob.
tak:e Nauka dwunastu apsto*ów
Didascalia I 46, 396, 415
Dionizosa kult I 29, 98-101, 273, 339, 365,
374, 435
Divinae Institutiones II 188
Dochody
- biskupów dawnego Ko3cio.a I 288-290
- Watykanu II 86-90; zob. tak:e Bogactwo
Dobra Nowina w czasch przedewangelicznych 116
Dobry Pasterz (Bel-Marduk) I 130
Donatio Constantini II 78
Donatyzm II 149-153
Duch Nwi5ty II 26-28
Dwóch Króde. teoria I 51-53
Dzieje Apostolskie I 46-47
Dziewicze narodziny
- Jezusa I 222, 235
- nie wspominaj9 o nich najstarsze pisma
Nowego Testamentu I 471
- w czasach przedchrze3cijaAskich I 106,
351, 366
Edykty Justyniana I 423, II 40, 41
Ebionici I 201, 235, 327, 358, II 65
Egzorcyzmy (egzorcy3ci) I 301, 340, II 161
Ekskomunika I 307-309, II 157
Eleusis I 80, 106, 331, 374
Eneida I 115
Enkratyci I 358, 430
Epigramaty weneckie (Goethe) I 131
Eremy I 427, 428
Eschatologia zob. Koniec 3wiata; por. tak:e
Paruzja
Essenizm (esseAczycy) 119, 32, 35,119-125,
155, II 61
Eternal Life School 142
Eucharystia I 235, 349, 350, 356-361; zob.
tak:e Wieczerza PaAska
Eucharystyczny kongres
- w Budapeszcie (1938 r.) II 267, 292
- w Monachium (1960 r.) II 268, 292, 293
- w Tarencie (1937 r.) II 214
Ewangelia (pochodzenie terminu) I 116
- Bazylidesa I 327
- ebionicka I 327
- Egipcjan I 187, 327
- hebrajska I 187, 327, II 63
- nazarejska I 327
- Piotra I 327
- Prawdy I 327
Ewangelie
- a ba3nie I 171
- czas powstania I 29
- harmonizacja 1 190, 191
- krytyka Celsusa I 161-163
- krytyka najnowszej teologii 1168-170
- ró:ne warianty I 183-185
- sposób powstania I 44-53
- sposób przekazywania I 182-185
Fa.szerstwa w chrze3cijaAstwie I 45-47
- Comma Johanneum II 27
- Didascalia I 415
- dokumentacja martyrologiczna I 438, 441,
442, 448, 449, 454-457
- ewangelia Jana I 67-68
- fa.szerstwa Atanazego II 46-48
- fragment pisma Cypriana 317
- korespondencja mi5dzy Paw.em a Senek9
381
- listy Ignacego I 295-297
- listy Paw.a I 217-219, 225, 226
- nakaz chrztu i 170, 336-338
- szósty kanon soboru nicejskiego I 316
- 3mier@ Lutra II 47
- trzeci list do Koryntian I 415
- wykazy papie:y I 298, 315
Faryzeusze I 90, 119, 178, 303, 333
Faszyzm w.oski
- a Watykan II 210-215
- a Konrad Adenauer II 212; por. tak:e Narodowy socjalizm
Fatima I 482
Fauny II162
Figowe drzewo I 90
Finanse zob. Dochody
Formgeschichte des Evangeliums (Dibelius)
I 171
Franciszkanie jako mordercy II 265, 266
Galilea w czasach Jezusa I 179, 180
GdaAska przy.9czenie do Niemiec II 252
Gestapo a jezuici II 268, 269
Getto II 128
Gmina
- chrze3cijaAska I 60
- Jana Chrzciciela I 60
- pierwotna w Jerozolimie I 195—201
- przeciwko Paw.owi I 212
Gnoza I 126-128, 299, 300
Go.9b jako symbol Ducha Nwi5tego I 59
Grzech 1419,420
- odpuszczenie grzechów I 234-237, 420
- pierworodny I 238, 239
Hagada I 169
Halacha I 169
Hatif I 204
„Hebrajczycy" I 196-198
Heliolatria zob. S.oAca kult
Heliand (opowie3@ ewangeliczna) I 191
„Helleni3ci" I 196-198
Heraklesa kult I 430
Herkules na górze Oita (Seneka) I 97
Herkules szalej3cy (Seneka) I 97
Heroon 1462
Herosów kult I 461-464
Herrnhuckie bractwo II 66
Hierakici 1430
Hiroszima II 303
Historyczno3@
- ewnagelii I 163
- Jezusa I 23-27; por. tak:e s. 230, 231
- Moj:esza I 47, 48
Hitlers Weg (Theodor Heuss) II 222, 223
Homeiczna formu.a II 52
Homouzja II 34, 39
Hostii profanacja II 123, 128
Hymn do Zeusa (Kleantes) I 176, 177
Ieiunium naturale I 336
Ignatiana I 296
Inkwizycja II 154-160
Intelektualny poziom kleru II 35, 36
Izydy kult I 29, 273, 339-341, 370, 374
Jajo 3wiata I 342
Judaizm
- a najwcze3niejsza wspólnota I 195, 196
-w.adza przychylna Vydom II 55, 119, 124
Judeochrze3cijanie - poganochrze3cijanie w
pierwszej gminie I 198, 199
Judeochrze3cijaAstwo I 199-201
Kacerze (termin) I 422
- jako Ojcowie Ko3cio.a I 328, 329
-jako pap ie:e 1131,50,51
- pogl9d Augustyna I 285
Kacerze - kampania przeciw:
- arianom II 44, 51, 52
- Ariuszowi II 33-36, 42, 43
donatystom II 149-153
marcjonitom I 414-416
montanistom I 423-425
Orygenesowi II 25, 26, 144, 145
pelagianom, pryscylianom, mamchejczykom II 148, 149
- Servetowi II 53
Kacerzy zwalczanie
- przez Ignacego I 296
- przez Konstantyna II 147
- przez Teodozjusza II 147, 148
- w staro:ytno3ci II 143-153
Kana - cud I 74, 99, 100
Kanibalizm I 347, 436; zob. tak:e Antropofagia
Kanibalski hymn I 347
Kanon Muratoriego I 40, 186
Kanon pism Nowego Testamentu zob. Nowy
Testament
Kanonizacja (pierwsza oficjalna) I 464
Kara 3mierci II115,122,139,141,148, 155,
191-193
Katoliccy teologowie 164-168
- pod rz9dami Hitlera II 228-231
„Katolicki" (termin) I 277, 296
Katolicyzm a kult Izydy I 477
Katolicyzm (wczesny) a póKniejszy Ko3ció. ró:nice doktrynalne I 328-330
Katarzy I 97, 128
Kazanie na Górze 149,233,404, II173,186,
191, 193, 295
Kefasa partia I 212
Klucze - symbol chrz53@, i mitraist. I 104
Kobiety znies.awianie I 242, 243, 251-255,
II 164, 165
Kogut - symbol chrz53@, i mitraist. I 104
Koniec 3wiata - oczekiwanie 1 30-34
Konkordat z Niemcami nazistowskimi 1167,
II 221, 222, 247, 248
Koran I 28
Ko3ció. - powstanie I 279-285
„Ko3ció." 1274-276
„Ko3ció. katolicki" I 329
Ko3ció. Prawdziwego Wyznania Wiary II246
„Królestwo Bo:e" I 33-37, 276, 390
„Kryszta.owa noc" II 134
Krucjata dzieci5ca II 196
Krucjaty II 194-196, 205, 213, 239
Krwawa zemsta II 190
Ksi5ga Daniela I 32
Ksi5ga Enocha I 32
Kwakrzy II 197
Kyrios I 116-118, 226, 227
-
Labarum II 188
LateraAskie uk.ady I 304, II 211, 212
Libellatici I 441
Liber pontificalis zob. Biskupów Rzymu wykaz
Lichwa - zakaz biblijny II 85
Limbus puerorum zob. Przedpiekle
List do dobrego przyjaciela przeciw tym, co obchodz3 szabat (Luter) II 126
List do Efezjan I 127, 218
List do Hebrajczyków I 38, 187, 218, II 109
List do Galatów II 108
List do Tytusa I 214, 217, 274
List Barnaby I 187, II 71, 110, 111
List Jakuba I 187, 272, II 66
List Judasza I 187
List Klemensa (pierwszy) I 185, 187, 212,
249, 295, II Ul
Listy pasterskie I 217, 291
Logoi spermatikoi I 391, 392
Lourdes I 481
Jotr I 151
Mandaizm (mandajczycy) I 60, 339
Ma.:eAstwa dyskredytacja I 244, 245, 253255, 410
Marcjonizm (marcjonici) I 358, 403-416,
430
Markozjanie I 359
Matka Boska I 470-486
Mein Kampf II 223, 229, 230
Mennonici II 197
MesjaAski tytu. I 221
Mesjasz
-August I 114 -116
- teoria tajemnicy I 82, 83
Metropolita I 306-315
M5czennicy zbawiaj9cy zamiast zbawicieli-bogów I 461
Millenaryzm I 328; zob. tak:e Chiliazm
Mi.o3@ do wroga I 177, 178
-w czasach przedchrze3cijaAskich 1177,178
- w nauce Jezusa II 172, 173, 176
- ju: nie w czwartej ewangelii I 247
- w nauce Marcjona I 404
Misteryjne religie I 330-332
Mitry kult a chrze3cijaAstwo I 102-110
Mity greckie w interpretacji chrze8cija9skiej
1375
M*ot na czarownice II 164, 165
Modalizm II 30, 31
Modlitwa I 335
Monarchianizm II 30-32
Monastycyzm I 426-431
Monoteizm w czasach przedchrze3cijaAskich
I 180, 269, 270, II 107
Montanizm (montani3ci) I 68,128,253,284,
358, 417-425, 450, 465, II 71
Moralna teologia I 261-265, 335, 336
Moralno3@ i obyczajno3@ religii pogaAskich
I 373-376
- buddyzm I 90, 91
- Ko3ció. katolicki II 302-304
- marcjonizm 413, 414
- mitraizm I 108
Morderstwo rodzinne dokonane przez
- Konstancjusza II II 48, 49
- Konstantyna Wielkiego II 193
Msza I 108, 334, 335, 355-364
Mszalne szaty I 362
Mutatio mentis 1 334
„Nale:na cz53@" II 177
Nauka dwunastu aposto*ów I 46, II 66; zob.
tak:e Didache
Narodowy socjalizm
- a katoliccy przywódcy studentów II 231
- a Konrad Adenauer II 223, 224
- a niemieccy biskupi II 225-228, 231-241
- a niemiecki Ko3ció. ewangelicki II 242246
- a prasa katolicka II 241, 242
- a teologowie katoliccy II 228-231
- a Theodor Heuss 11222,223
- a Watykan II 220-286
Nawrócenie kata I 54, 55
Nawrócenie Paw.a - paralele przedchrze3cijaAskie I 203-206
Nazarejczycy I 199, 201
Nepotyzm za pontyfikatu Piusa XII II90-93
Nicejska formu.a II 39, 40
Nicejskie wyznanie wiary II 39
Nicejsko-konstantynopolitaAskie wyznanie
wiary II 53
NiebiaAski cz.owiek (mit.) I 229
Niepodleg.e PaAstwo Chorwackie (19411945) II 263-267
Niepokalane pocz5cie Maryi I 483, 484
Niszczenie i prze3ladowanie
- literatury przez chrze3cijan I 128, 162,
II 71, 72, 141
- pogaAstwa I 109, II 136-142
- prawos.awnych w Niepodleg.ym PaAstwie
Chorwackim 11263-267
- synagog II 116, 117, 120; por. tak:e
„Kryszta.owa noc"
Nietolerancja
- Atanazego II 44-46
- Augustyna II 150-153
- Paw.a I 246-250
- wspó.czesnego katolicyzmu II 158-160
Niewolnictwo II 95-99
- a Jezus II 95
- a Ko3ció. antyczny II 95-97
- a Ko3ció. w czasach nowo:ytnych II 101
- niewolnicy jako biskupi I 305
- religijne zrównanie wolnych i niewolników
w czasach przedchrze3cijaAskich II 97, 98
- utrzymanie niewolnictwa przez Ko3ció.
w 3redniowieczu II 100, 101
- zaostrzenie prawodawstwa przez chrze3cijaAstwo II 98, 99
- Vydów (sobór w Zamorze 1313 r.) II 122
Nikolaici I 327
Nowacjanie II 149
Nowy Testament
- dzie.o Marcjona 1411,412
- geneza terminu I 186
- powstanie kanonu pism I 185-188
- zakaz posiadania i korzystania I 21
Obrona w.asna II 191-93
Odkupiciel 1235,236
Odkupienie
- dzi5ki uczestnictwu w misteriach I 331
- w doktrynie pauliAskiej I 234-238
Olimpijskie igrzyska (ostatnie) II 142
O.tarz I 361, 362
Opoka
zob.
Ska.a
I
331,
353
Orfika
Oszczerstwa Ko3cio.a przeciw:
- Ariuszowi II 46-48
- chiliastom II 70-72
- Julianowi Apostacie II 57, 58
- Lutrowi II 47
- Marcjonowi I 414-416
- montanistom I 424, 425
- Orygenesowi II 144, 145
- Porfiriuszowi I 163
- pryscylianom II 148, 149
Ozyrysa kult I 353, 369, 370
O ydach i ich k*amstwach (Luter) II 126,
127
Oumran
- sekta I 120-124
- zwoje r5kopi3miennicze I 120, 121
Pacyfizm
- Jezusa II 171-173
- Ko3cio.a przedkonstantyAskiego II 185187
- pierwszej gminy I 200, II 185
„Pan" I 95, 222; zob. tak:e Kyrios
Pami9tkarski przemys. I 482
Papieski tytu. (ewolucja lingw.-hist.) I 320
Papiestwo (pocz9tki) I 311-322
„Papie: robotników" II 82, 84
Paruzja I 35, 37-43, 224-226, 281
Pasterz (Hermas) I 187, II 66
Pastoralna medycyna I 261-263
Patrimonium Ecclesiae (patrimonium Sancti
Petri) II 77
Patrystyka I 389
Pelagianie I 343, II 148
Pentateuch I 47, 48
Piek.o I 143-147, 344
- przedchrze3cijaAskie I 331
- zst9pienie do piekie.: w czasach pogaAskich
I 111, 127, 130, 141-143, 367; Chrystusa
I 141-143
PierwszeAstwo Marka I 50, 51
Pierwszy Maja - 3wi5to 3w. Józefa II 83, 84
Piotra grób I 312, 313
Pistis Sophia I 128
Pneuma I 381, II 26
Pontifac ma9mus I 307
Poca.unek w d.oA I 304
Podwójna moralno3@ I 429-431; zob. tak:e
Moralno3@ Ko3cio.a
Poganochrze3cijanie - judeochrze3cijanie 1
198, 199
Poganochrze3cijaAstwo (pocz9tki) 1208, 209
Polowania zakaz II 187
Polucja I 262, 263
Pokojowa Nagroda Nobla II 197
Pokutna dyscyplina (spór) I 420-423
Pokuta za grzechy u Vydów i pogan I 235237
Pornokracja I 259, 260
Post
- przed sakramentem chrztu I 340
- przed sakramentem eucharystii I 359,
II 107
Preegzystencja Jezusa I 70, 222
Prezbiter I 288-290, 292
PrivUegium Paulinum I 244
Proroctwa
- dowód spe.nienia proroctw 1114-123
- narodziny i dzieciAstwo Jezusa I 158
- Jezusowa przepowiednia w.asnej m5ki
1 64, 160
- 3mier@ na krzy:u i zmartwychwstanie
I 152-154
- w 3wiecie pogaAskim I 114
Prorocy we wczesnym chrze3cijaAstwie I 286
-288, 290, 355
Prymat
- Piotra I 276-278
- papieski I 315-322
- roszczenie biskupów rzymskich I 284
Pryscylianie II 148, 149
Przeciw Galilejczykom (Julian Apostata) II55
Przeciwny kultowi Jezus a kultowy katolicyzm
I 333-336
Przedpiekle I 344
PrzekleAstwo I 248
Przekupstwo
- podczas soboru w Efezie I 478
- podczas wyborów biskupich I 294
„Przemienienie" (podczas mszy chrz53@.)
1359
Prze3ladowanie chrze3cijan I 435-452, II 55,
56
- przez Decjusza I 440-442
- przez Dioklecjana I 442, 443
- obci9:anie win9 Vydów II 113
- przez Nerona I 437-439
- przez Waleriana I 442
Przymusowe nawracanie II 150-153
Przymusowy chrzest II 121, 124
Przysi9g sk.adanie - zakaz II 182, 183
Przywrócenie chrze8cija9stwa (Miguel Servet)
II 53
Psyche I 381
Rejudaizacja chrze3cijaAstwa I 200
Relikwie
- dzielenie I 465, 466
- Jezusa I 466, 467
- kult I 465-469
- Marii I 481
- masowa produkcja I 467
- zró:nicowanie co do rangi I 466
Remilitaryzacja Republiki Federalnej Niemiec II 290-292
Republika Federalna Niemiec a Watykan
II 287-299
Rerum Novarum Leona XIII II 82
Reskrypt Hadriana I 439, 440
Reskrypt Trajana I 439
Rodowód Jezusa I 24, 56, 57
Rodzina
- postawa Jezusa II 179
- postawa Pawia II 182
Roz.am
- w pierwszej wspólnocie I 196-198, 325
- we wczesnym chrze3cijaAstwie I 325-328
Rozwód I 196, 242
Ró:okrzy:owcy I 128
Ryba jako symbol boski I 347, 352
Rytualny mord I 436, II 123, 129
Sabelianizm II 30, 31
Sacrificati I 441
Sakramenty I 108
Samotraka I 81
Schizma
- Hipolita I 421
- Nowacjana I 421, 422
Septuaginta I 75, 471
Setnik pod krzy:em I 54, 55
Ska.a (aram. kefa) I 104, 274
Sk.ad Apostolski I 223, 224, 233
S.oAca kult I 102-104
S.uga PaAski u Izajasza I 151, 155, 156
Socynianie 1 343, II 53,183
Sobór
- lateraAski II 124, 125
- w Arles II 50
- w Chalcedonie I 316, II 41
-w Efezie 1478,11 117
-w Nicei II 37-43, 115
- w Trydencie I 188
- w Toledo II 121
- we Florencji I 188
- watykaAski I 188, 321, 322
Soter zob. Zbawiciel
Spo.eczna postawa
-Je z us a 1 16 1 -6 4
- Juliana Apostaty II 55, 56
- Ojców Ko3cio.a II 66-69; zob. Chiliazm
- pierwszej gminy II 64-66
Spo.eczne kwestie za panowania Konstantyna Wielkiego II 20, 21
Spo.eczne encykliki II 82-85
Spo.eczny etos we wczesnym chrze3cijaAstwie I 271, 272
SpowiedK I 307, 374, 419, 420
Sprawiedliwa wojna
- wed.ug Augustyna II 190, 191
- wed.ug Lutra i Kalwina II 197
- I wojna 3wiatowa II 205
Sprzeczno3ci
- Biblia na temat kar piekielnych I 146,147
- celibat a Nowy Testament I 257
- chrzest Jezusa I 58, 59
- dogmat o Trójcy Nwi5tej a wczesne chrze3cijaAstwo i Nowy Testament II 53
- dzieciAstwo Jezusa I 471-473
- ewangelia Jana I 66, 67
- Ko3ció. odno3nie pacyfizmu Jezusa II173—
178
- kwestia dyskredytacji ma.:eAstwa I 244,
245
- mi5dzy Jezusem a Paw.em odno3nie paAstwa II 179-184
- mi5dzy Jezusem a Paw.em odno3nie procesowania si5 II 182, 183
- nauczyciele Ko3cio.a i papie:e w kwestiach
socjalnych II 81-83
- nauka Paw.a o predestynacji I 240, 241
- nawrócenie Paw.a I 205, 206
- ocena 3wi9t II 107
- przekleAstwo drzewa figowego I 73
- 3mier@ Judasza I 157
- uwi5zienie, 3mier@ i pogrzeb Jezusa I 70,
71, 97, 133
- wniebowst9pienie I 147, 148
- wyp5dzenie przekupniów ze 3wi9tyni 1191
- zakaz lichwy w Biblii i pismach Ojców Ko3cio.a oraz jego uniewa:nienie przez Ko3ció. w XIX w. II 85
- zmartwychwstanie I 130-139
Staro=ytno8ci =ydowskie (Józef Flawiusz) I 26
Stary Testament
- interpretacja chrze3cijaAska I 152-154,
337, 338, II 110, 111
- jako negatywne dziedzictwo I 406-410
- „kradzie:" pope.niona przez Hellenów
I 370-373
- pocz9tkowo jedyna pisana instancja chrze3cijaAstwa I 185
- powstanie I 47, 48
- zakaz posiadania i korzystania I 21, II155
Stoicyzm (stoicy) I 149, 176, 177, II 97
Subordynacyjna chrystologia II 24-26
Sukcesja apostolska I 298-300
Sukcesja w szko.ach filizoficznych i in. I 300
Symbolum Romanum I 223
Synagog palenie zob. Niszczenie
Synagog wznoszenie — tylko za pozwoleniem
Ko3cio.a II 119
Synkretyzm bogów I 270
Synody prowincjonalne I 306, 307
Synostwo Bo:e w czasach przedchrze3cijaAskich I 176, 177
Synowie bo:y
- jako pierwowzory chrze3cijaAskiego Syna
Bo:ego: Asklepios I 94, 95; Herakles
I 95-98; Dionizos I 98-101
- w czasach przedchrze3cijaAskich I 54, 97,
99, 107; por. tak:e Zbawiciele
Szabat I 195, 196
Szabatowa kazuistyka I 334
Szat mistyka I 339
Szem Hamforas (Luter) II 126
Szlachta we wczesnym Ko3ciele I 305, 306
Nlub ko3cielny I 255
Nmierci pozornej hipoteza I 140, 141
Nwi5ta Szata Chrystusa I 468
Nwi5ta wojna zob. Krucjaty
Nwi5te pisma w czasach przedchrze3cijaAskich 128,29
Nwi5ty napój w czasach przedchrze3cijaAskich I 331, 346, 347, 351-353
„Nwi5ty Ojciec" I 302
Nwi5ty posi.ek czasach przedchrze3cijaAskich
I 331, 346, 347, 351-353
Nwi5tych kult (powstanie) I 461-464
Talmud I 169, 178
Temenos I 462
Teopaschistyczna formu.a II 40
Thurificati 1441
Tolerancja
- arian II 52
- Ko3cio.a II 136, 137, 146, 147, 150-153
- pogan I 435-437, 444-450, II 105, 106
Tonsura I 477
Transsubstancjacja I 359
Trójce boskie w czasach pogaAskich II 23
Trójce Nwi5te w chrze3cijaAstwie II 26, 27
Trójcy Nwi5tej doktryna
- dowody staroko3cielne II 28, 29
- u Jezusa i Paw.a II 26
- w czasach przedchrze3cijaAskich I 270,
II 23
Trynitarski spór zob. AriaAski spór
Testimonium Flavianum I 26
Ubóstwienie
- Jezusa I 54-59, 68-71, 219-222, 226-233,
II 23-26, 44
- innych ludzi I 111, 112
Ucieczka podczas prze3ladowaA chrze3cijan
I 448-450
Ukrzy:owani bogowie I 100, 101, 366, 369,
370
Unitarianie II 53
Uprzywilejowanie kleru za panowania Konstantyna Wielkiego II 18, 19
Ustaszów ruch II 262-266
Ustawa o specjalnych pe.nomocnictwach
a partia Centrum II 222-225; zob. tak:e
Centrum
Waldensi I 343
Watykan podczas II wojny 8wiatowej (Scheinmann) II 262-264, 285
„Wdowi grosz" I 92
W5drówka po wodzie I 85, 91, 92
Wieczerza PaAska I 24, 100, 108, 124, 346354, 356-362, 367, 368; zob. tak:e Eucharystia
Wieczne 3wiat.o I 108
Winoro3l I 99, 101
Wizji hipoteza I 139, 140
W.adców kult a Nowy Testament I 111-118
Wniebowst9pienie
- Chrystusa I 147, 148
- 3lady stóp I 139, 467
- w czasach przedchrze3cijaAskich I 95,127,
148
Wniebowzi5cie Maryi I 484-486
Woda I 59, 339, 342, 343
Wojna domowa w Hiszpanii II 215-220
Wojna 3wiatowa
- pierwsza II 198-209
- druga II 247-286; atak na:
- Czechos.owacj5 II 249-252
-G d a As k II 2 5 2
- Jugos.awi5 II 259-267
- Norwegi5, Holandi5, Belgi5 i Francj5
II 256-258
- Polsk5 II 252-255
- przyst9pienie W.och do wojny II 255,
256
- Zwi9zek Radziecki II 267-273
Wotywne dary I 81, 477, 482
Wp.yw
- afrykaAskich prawników na powstanie Ko3cio.a I 282-285
- Cesarstwa Rzymskiego na Ko3ció. I 305309
-judaizmu na Ko3ció. 1281,282, II106-108
- platonizmu na chrze3cijaAstwo I 386, 387
- pogaAstwa na chrze3cijaAstwo (podsumowanie) I 398, 399
- Starego Testamentu na chrze3cijaAstwo
I 406-411
- stoicyzmu na chrze3cijaAstwo I 386, 387
Wulgata I 185
Wybrany naród - Vydzi i chrze3cijanie
II 107, 108
Zamach
- na Hitlera II 238, 277
- na króla Jugos.awii Aleksandra II 262
Zaj5cie przez Hitlera
- Austrii II 235-237
- Czechos.owacji II 249-251
- nadreAskiej strefy zdemilitaryzowanej II
235, 243, 244
Zap.odnienie Maryi przez ucho I 474
Zatruwanie studni II 123
Zawodowe :ycie
- a postawa Jezusa II 179
- postawa Paw.a II 182
Zbawiciel I 227
Zbawiciele w czasach przedewangelicznych
I 31, 94,107, 113-118; por tak:e Synowie
Bo:y
Zezwolenie na druk I 165
Zielone Nwi9tki I 105
Zmarli
- biesiady ze zmar.ymi I 463
- uczty dla zmar.ych I 463, 464
Zmartwychwstanie
- cia.a I 108
- Jezusa I 129-148
- liczba 3wiadków I 137, 138
- poza chrze3cijaAstwem I 135
- przepowiednia w Starym Testamencie
I 152, 153
- zmartwychwstali bogowie I 129, 130, 133,
228, 229, 368, 369
-zmartwychwstali ludzie I 111, 135