Czynniki wpływające na działanie leków Ten sam lek podawany dwóm pacjentom (ale także temu samemu pacjentowi przy różnych okazjach) może powodować inny efekt farmakologiczny. Taka zmienność odpowiedzi organizmu na dany lek jest poważnym problemem w praktyce klinicznej, bowiem może prowadzić z jednej strony do braku efektu terapeutycznego, z drugiej do powstania niepożądanych działań ubocznych. Przyczyny zmienności w odpowiedzi na dany lek można podzielić na: • farmakokinetyczne (spowodowane odmiennym stężeniem leku w tkance docelowej wskutek różnic w procesach ADME) • farmakodynamiczne (spowodowane odmienną odpowiedzią organizmu na takie same stężenia leku w tkance docelowej) • idiosynkratyczne (jeśli odpowiedź organizmu na dany lek jest ilościowo nadmierna lub odmienna jakościowo z powodu różnych mechanizmów, zwykle genetycznych) Głównymi przyczynami różnic w odpowiedzi na dany lek są: • wiek • czynniki genetyczne • stan fizjologiczny organizmu (np. ciąża) • choroby (głównie nerek i wątroby) • interakcje pomiędzy lekami Wiek 1. Wydalanie leków • funkcja nerek u noworodków w przeliczeniu na powierzchnię ciała stanowi ok. 20% tej wartości dla dorosłych i w ciągu kilku miesięcy powoli ulega zwiększeniu • od wieku 20 lat funkcja nerek ulega stopniowemu zmniejszeniu do ok. 75% w wieku 50 lat i o 50% w wieku 75 lat W związku z tym leki eliminowane przez nerki będą miały u osób starszych dłuższy okres półtrwania, co może prowadzić do ich kumulacji i działania toksycznego. (należy pamiętać, że w wieku podeszłym synteza endogennej kreatyniny również się obniża z powodu utraty masy mięśniowej, więc jej stężenie w osoczu pozostawać może na tym samym poziomie pomimo zmniejszenia funkcji nerek) 1 Wpływ wieku na czas półtrwania (w godzinach) różnych leków wydalanych w postaci niezmienionej z moczem (Reidenberg 1971, „Renal function and drug action.” Saunders, Philadelphia) Lek Gentamycyna Lit Digoksyna Noworodek 10 120 200 Dorosły 2 24 40 Podeszły 4 48 80 2. Metabolizm leków • niektóre, ważne z punktu widzenia metabolizmu enzymy mają mniejszą aktywność u noworodków (oksydaza mikrosomalna, glukoronylotransferaza, acetylotransferaza) a pełną aktywność osiągają dopiero ok. 2 miesiąca życia. Prowadzić to może do licznych niepożądanych efektów jak np.: kernicterus (wypieranie bilirubiny z wiązania z białkami np. przez sulfonamidy) zespół „szarego noworodka” (zbyt wolne sprzęganie chloramfenikolu z kw. glukuronowym) bezdech po morfinie (osłabione sprzęganie do glukuronidu) • aktywność enzymów mikrosomalnych również słabnie powoli z wiekiem, co prowadzić może do wzrostu okresu półtrwania niektórych leków u osób starszych Wpływ wieku na czas półtrwania (w godzinach) różnych leków głównie metabolizowanych przez wątrobę (Dollery 1991, „Therapeutic drugs.” Churchill Livingstone, Edinburgh) Lek Diazepam Sulfametoksypirydazyna Noworodek 25-100 140 Dorosły 15-25 60 Podeszły 50-150 100 3. Różnice w budowie ciała • z wiekiem tkanka tłuszczowa zajmuje procentowo coraz więcej miejsca w organizmie, co prowadzi do zmian w objętości dystrybucji leków (zwiększa się Vd leków rozpuszczalnych w tłuszczach np. diazepamu; zmniejsza się Vd leków polarnych np. digoksyny) 2 4. Odmienna wrażliwość na leki • z powodu wielu różnych czynników (np. zmienionej odpowiedzi organizmu na bodźce) to samo stężenie leku we krwi może powodować inne efekty u osób młodych i starszych. Np.: o leki hipotensyjne u osób starszych częściej powodują hipotensję ortostatyczną niż u młodych o benzodiazepiny u osób starszych mogą powodować raczej niepokój niż sedację (reakcja paradoksalna) Czynniki genetyczne (Farmakogenetyka) Przedstawiając na osi poziomej stężenie leku w surowicy po określonym czasie od jego podania, a na pionowej ilość osobników danej populacji, otrzymamy dla większości leków krzywą rozkładu normalnego: 25 Ilość osobników 20 15 10 5 0 200 400 Stężenie w osoczu (µmol/l) Stężenie salicylanu sodu po 3 godzinach od podania doustnego w dawce 0,19 mmol/kg (za: Evans & Clarke 1961 Brit Med Bull 17: 234-240) Za zmienność tą w większości odpowiedzialne są czynniki fizjologiczne wpływające na wchłanianie i eliminację leku (czynność motoryczna przewodu pokarmowego, czynność nerek, pH moczu itp). 3 Jednak w przypadku niektórych leków krzywa ta przybiera inny kształt, tak jak dzieje się to w przypadku izoniazydu: 25 Liczba osobników 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 70 Stężenie w osoczu (µmol/l) Stężenie izoniazydu w osoczu 6 godzin po doustnym podaniu w dawce 71 µmol/kg (za: Evans et al. 1960 Brit Med J 2: 485-491) W przeciwieństwie do salicylanu sodu krzywa stężenia izoniazydu w osoczu układa się w kształcie krzywej bimodalnej: • u mniej więcej połowy populacji stężenie leku w osoczu nie przekracza 20 µmol/l – mediana ok. 9 µmol/l • u drugiej połowy stężenie izoniazydu w osoczu przekracza 20 µmol/l a mediana wynosi ok. 30 µmol/l Wyjaśnienie – eliminacja izoniazydu zachodzi przede wszystkim w wyniku jego acetylacji przez enzym acetylotransferazę. Populacja rasy białej zawiera mniej więcej jednakową liczbę osób szybko i wolno acetylujących. Szybkość acetylacji zależy od obecności recesywnego genu kodującego acetylotransferazę o niższej aktywności. Zmienność w zakresie enzymu metabolizującego izoniazyd ma duże znaczenie kliniczne, ponieważ u szybkich acetylatorów przeciętne dawki mogą nie prowadzić do efektu klinicznego (eliminacji prątków gruźlicy) a z kolei wolni acetylatorzy narażeni są na działania niepożądane leku. 4 Enzym acetylotransferaza jest odpowiedzialny również za metabolizm innych leków, takich jak: hydralazyna, prokainamid czy sulfonamidy. Duża część leków jest metabolizowana przy użyciu cytochromu P-450 odpowiedzialnego za reakcje oksydacji/redukcji (reakcje I fazy) licznych substancji. Istnieje wiele typów cytochromu P-450 określanych jako różne rodziny CYP: P-450 CYP1A1 CYP1A2 CYP2A6 CYP2C8 CYP2C9 Lek metabolizowany teofilina kofeina, ondansetron, paracetamol, takryna, teofilina metoksyfluran taksol ibuprofen, kwas mefanemowy, fenytoina, tolbutamid, warfaryna CYP2C19 omeprazol CYP2D6 klozapina, kodeina, debryzochina, metoprolol, TLPD CYP2E1 alkohol, enfluran, halotan CYP3A4/5 cyklosporyna, erytromycyna, etynyloestradiol, losartan, lignokaina, midazolam, nifedypina, terfenadyna (za: Pichard et al. (1995) Predictability of drug metabolism fromi in vitro studies. W: Alvan G et al. (eds) COST B1 conference on variability and specifity in drug metabolism. European Commission, Luxembourg, pp 45-56) Szczególnie istotny jest polimorfizm oksydacji CYP2D6 oraz CYP3A. Mutacje w genach kodujących cytochromy powodować mogą wytwarzanie mniej aktywnych ich odmian co prowadzić może do osłabienia metabolizmu niektórych leków. Kolejnym enzymem, który jest przedmiotem polimorfizmu genetycznego w populacji, jest osoczowa acetylocholinesteraza. Enzym ten metabolizuje m.in. lek zwiotczający – suksametonium. • u większości populacji suksametonium jest szybko (minuty) metabolizowane do sukcynylomonocholiny i choliny • część populacji (1 na 2000-3000 osób) posiada nietypowy wariant enzymu o niskim powinowactwie do suksametonium, co powoduje, że pacjent po zabiegu musi być sztucznie wentylowany nawet przez godzinę, zanim wydali lek 5 Polimorfizm genetyczny jest odpowiedzialny także za zmienność odpowiedzi na leki ze względu na populację. Np.: • ludzie rasy żółtej różnią się od białych sposobem metabolizmu etanolu, co prowadzi do zwiększonych stężeń aldehydu octowego (odpowiedzialnego za nieprzyjemne doznania) w osoczu • rasa żółta jest też bardziej wrażliwa od białej na działanie sercowonaczyniowe propranololu (ale też szybciej go metabolizuje), podczas gdy rasa czarna wykazuje w tym względzie mniejszą wrażliwość Istnieje cały szereg innych genów i kodowanych przez nie enzymów, których odmienne typy prowadzić mogą do różnic w odpowiedzi na dany lek, lub do reakcji idiosynkratycznych jak np.: • metylotransferaza purynowa • katecholo-3-O-metylotransferaza (COMT) i wiele innych. Reakcje idiosynkratyczne Jako reakcję idiosynkratyczną określamy nadmierną względem dawki lub jakościowo odmienną odpowiedź na dany lek, która występuje u niewielkiego odsetka populacji. Do idiosynkratycznych nie zalicza się reakcji związanych z procesami immunologicznymi. W większości przypadków za reakcje idiosynkratyczne odpowiedzialna jest zmienność genetyczna (zwykle dotycząca enzymów zaangażowanych w metabolizm danego leku). • chloramfenikol powoduje w 1:50 000 przypadków ciężką anemię aplastyczną (mechanizm nie poznany do końca) • niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej prowadzić może do hemolizy krwinek czerwonych po podaniu takich leków jak sulfonamidy, leki przeciwmalaryczne, chloramfenikol, fenacetyna i wielu innych • porfiria wątrobowa spowodowana jest niedoborem syntetazy uroporfirynogenu I w wątrobie. Do ataku prowadzić może zażycie takich leków jak sterydy, sulfonamidy, NLPZ, barbiturany • u niektórych osób podczas stosowania leków przeciwpsychotycznych lub anestetyków wziewnych może dojść do złośliwej hipertermii 6 Wpływ choroby na działanie leków Zmieniona odpowiedź na lek podczas choroby najczęściej zachodzi wskutek zmienionej farmakokinetyki: o Absorpcja upośledzenie wchłaniania (np. steatorrhoea w niewydolności trzustki) obrzęk błony śluzowej jelita (np. w niewydolności serca, zespole nerczycowym) o Dystrybucja zmienione wiązanie z białkami (np. fenytoiny w przewlekłej niewydolności nerek) upośledzenie bariery krew-mózg (np. penicyliny w zap. opon mózgowych) o Metabolizm marskość wątroby i nadciśnienie wątrobowe (upośledzony metabolizm leków) hypotermia o Wydalanie ostra lub przewlekła niewydolność nerek W niektórych chorobach zmiany działania leków zachodzą wskutek zmienionej farmakodynamiki: o Receptory miastenia gravis – przeciwciała niszczą własne receptory nikotynowe ACh rodzinna hipercholesterolemia – genetycznie uwarunkowane zmienione receptory LDL o Przekazywanie sygnałów rodzinne przedwczesne dojrzewanie – mutacja w białku G powoduje, że receptory są włączone nawet w nieobecności hormonów o Mechanizm nieznany wzmożona wrażliwość na petydynę w niedoczynności tarczycy 7