Ocena przerostu mięśnia lewej komory serca u pacjentów z

PRACE ORYGINALNE
Agata BRZOZOWSKA-CZARNEK
Amira BRYLL
Ocena przerostu mięśnia lewej komory serca
u pacjentów z pierwotnym nadciśnieniem
tętniczym przy pomocy badania Kardio MR
The assessment of left ventricular hypertrophy in
patients with the primary hypertension with the use of
Cardiac Magnetic Resonance
Katedra Radiologii
Uniwersytet Jagielloński
Collegium Medicum
Kierownik:
Prof. dr hab. med. Andrzej Urbanik
Dodatkowe słowa kluczowe:
MR serca
echokardiografia
parametry lewej komory serca
diagnostyka obrazowa w kardiologii
Additional key words:
Cardio MR
echocardiography
left ventricular parameters
imaging diagnostics in cardiology
Adres do korespondencji:
Katedra Radiologii UJ CM
31-501 Kraków, ul. Kopernika 19
Tel.: 124247761, Fax: 124247391
email: [email protected]
Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 5
Celem pracy jest przedstawienie
przydatności badania Kardio MR do
oceny przerostu lewej komory serca u
pacjentów z nadciśnieniem tętniczym.
Zbadano 48 pacjentów (24 kobiety
i 24 mężczyzn) w wieku od 37 do 75
lat (średni wiek 56 lat) z rozpoznanym
przerostem mięśnia sercowego w
przebiegu pierwotnego nadciśnienia
tętniczego 2 i 3 stopnia. Wszyscy
chorzy mieli wykonane badanie przy
użyciu systemu MR 1,5 T Signa Excite
(GE). Badanie MR opracowywano przy
pomocy programu MASS. Oceniano
następujące parametry morfologiczne
i czynnościowe lewej komory: (LK):
frakcję wyrzutową, objętość końcowoskurczową, objętość końcoworozkurczową, wymiary końcoworozkurczowe
i końcowoskurczowe, grubość ściany
tylnej, grubość przegrody międzykomorowej oraz masę. Obliczano indeks
masy lewej komory (LVMI).
W większości przypadków (66,7%)
stwierdzono wyraźne zwiększenie
masy LK. Jednakże przerost LK obliczony na podstawie LVMI stwierdzono
jedynie u 6,2% badanych. Stwierdzono
istotne statystycznie zmiany parametrów morfologicznych oraz masy LK
u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. Stwierdzono istotne korelacje
pomiędzy grubością ściany tylnej
(PWD) a masą LK (LVM) oraz grubością
przegrody międzykomorowej (IVSD) a
masą LK (LVM). Stwierdzono istotne
zależności pomiędzy grubością ściany tylnej (PWD) a frakcją wyrzutową
(EF) i objętością końcowoskurczową
(ESV).
Badanie Kardio MR jest skuteczną
metodą wykrywania przerostu lewej
komory serca u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym.
The aim of the study is to present
usefulness of Cardiac Magnetic Resonance (CMR) to assess left ventricular
hypertrophy in hypertensive patients.
48 patients were examined (24
females and 24 males) from 37 to 75
years of age (mean age was 56 years)
with diagnosed cardiac hypertrophy
in the course of 2nd and 3rd degree
primary hypertension. All patients from
this group underwent Cardio MR examination using MR 1.5 T Signa Excite
(GE) system. Dedicated software was
used for post-processing (MASS,
Medis).
We assessed left ventricular functional parameters such as: Ejection
Fraction (EF), End-Diastolic Volume(EDV) and End-Systolic Volume (ESV).
We also assessed left ventricular
diameters as well as left ventricular posterior wall (PWD) and interventricular
septum (IVSD) thickness.
We also calculated left ventricular
mass (LVM) and left ventricular mass
index (LVMI).
In most cases (66.7%) patients had
significant increase of LVM. On the
base of LVMI hypertrophy of the left
ventricle was found in 6.2% patients.
We affirmed statistically significant
changes of left ventricular’s morphological and functional parameters.
The significant correlation was
found between posterior wall diameter
(PWD) and LVM, as well as between interventricular septum (IVSD) and LVM.
The significant correlation was found
between posterior wall diameter (PWD)
and left ventricular Ejection Fraction
(EF) and End-Systolic Volume (ESV).
Cardio MR is an effective method
to detect left ventricular hypertrophy
(LVH) in hypertensive patients.
Wstęp
Na podstawie wyników badania NATPOL III PLUS ocenia się, że nadciśnienie
tętnicze występuje u 30% osób dorosłych w
populacji polskiej, a tylko u 12,5% chorych
jest ono dobrze kontrolowane. Należy do
najbardziej rozpowszechnionych w naszym
społeczeństwie czynników ryzyka chorób
serca [19,20,27,28].
Najważniejsze następstwa nadciśnienia
tętniczego w sercu – przerost i przebudowa
lewej komory – prowadzą do zaburzeń
funkcji rozkurczowej i skurczowej. Przerost
mięśnia lewej komory stanowi niezależny
255
czynnik ryzyka wystąpienia zaburzeń rytmu,
choroby niedokrwiennej serca, niewydolności serca i zgonu z przyczyn sercowych.
Długotrwale utrzymujące się zwiększone
obciążenie następcze powoduje również
poszerzenie aorty wstępującej, lewego
przedsionka oraz jamy lewej komory z
upośledzeniem czynności skurczowej i
rozwojem niewydolności serca [21]. Ocena i szacowanie częstości występowania
przerostu lewej komory u chorych z nadciśnieniem tętniczym zależy od selekcji ocenianej populacji i wynosi 12-30% chorych z
nadciśnieniem rozpoznanym na podstawie
badań przesiewowych i 20-60% chorych
obserwowanych w specjalistycznych ośrodkach referencyjnych.
Podstawowym badaniem służącym
do oceny przerostu lewej komory serca u
chorych na nadciśnienie tętnicze jest echokardiografia.
Obrazowanie serca za pomocą rezonansu magnetycznego (Kardio MR) jest
metodą,
która zyskuje coraz szersze zastosowanie w praktyce klinicznej [2,3,6,7,1014,16-18,24].
Celem pracy jest ocena przydatności
badania Kardio MR do oceny parametrów
morfologicznych lewej komory serca, masy i
indeksu masy lewej komory oraz czynności
lewej komory.
Materiał i metodyka
Zbadano 48 pacjentów (24 kobiety i 24
mężczyzn) w wieku od 37 do 75 lat (średni
wiek 56 lat) z rozpoznanym, na podstawie
badania echokardiograficznego, przerostem
mięśnia sercowego w przebiegu pierwotnego nadciśnienia tętniczego 2 i 3 stopnia.
W całej badanej grupie średnie ciśnienie
skurczowe wynosiło: 179 mmHg, a średnie
ciśnienie rozkurczowe wynosiło: 99 mmHg.
Nie stwierdzono istotnych statystycznie
różnic wartości ciśnienia tętniczego między
kobietami a mężczyznami.
U wszystkich chorych oceniono wskaźnik masy ciała (BMI). W badanej grupie
BMI wynosił średnio 29,41 (kobiety: 29,95;
mężczyźni: 28,88), co świadczy o nadwadze
badanych pacjentów.
U wszystkich chorych włączonych do
badanej grupy wykluczono:
pierwotne nadciśnienie płucne, nadciśnienie tętnicze wtórne, kardiomiopatie
(przerostową i rozstrzeniową), wady serca
hemodynamicznie istotne, obecność zaburzeń rytmu serca uniemożliwiających wiarygodną ocenę echokardiograficzną, przebyty
zawał serca, zaburzenia endokrynologiczne
i metaboliczne (choroby tarczycy, cukrzycę,
zaburzenia poziomu hormonu wzrostu),
schorzenia układu oddechowego (astmę,
ciężką postać POCHP), niewydolność nerek, choroby autoimmunologiczne, choroby
nowotworowe, zaburzenia układu krzepnięcia, kobiety w ciąży lub w okresie karmienia
piersią, osoby z otyłością olbrzymią – BMI
> 35kg/m2. Wykluczono ponadto chorych z
typowymi przeciwwskazaniami do wykonania badania MR.
Wszyscy chorzy mieli wykonane badanie przy użyciu systemu MR 1,5 T, cewki
powierzchniowej TORSOPA i technik badawczych: gradientowe z bramkowaniem
EKG oraz FIESTA gradientowej z bramkowaniem EKG, z zatrzymanym oddechem, z
segmentyzacją przestrzeni K. Zastosowano
następujące parametry badania MR: TR:
1,6ms; TE: 2,8ms; FOV: 32 X 32cm; FA:
20-30 stopni; Macierz: 256 X 160; Grubość
warstwy: 6 mm; Odstęp: 2 mm; NEX=1.
Przy pomocy programu MASS (Magne-
Rycina 1.
Badanie Kardio MR; FIESTA - przekrój poprzeczny
LK - pomiar grubości przegrody międzykomorowej
(IVSD).
Cardio MR; FIESTA – LV axial section – Interventricular
Septum Diastolic diameter (IVSD).
Rycina 2.
Badanie Kardio MR; FIESTA - przekrój poprzeczny
LK - pomiar grubości ściany tylnej w rozkurczu
(PWD).
Cardio MR; FIESTA – LV axial section – Posterior Wall
Diastolic diameter (PWD).
Rycina 3.
Badanie Kardio MR; FIESTA - przekrój dwujamowy
serca - pomiar osi długiej lewej komory w rozkurczu
(LD).
Cardio MR; FIESTA – LV 2 Chamber View – Long Axis
Diastolic diameter (LD).
Rycina 4.
Badanie Kardio MR; FIESTA - przekrój dwujamowy
serca - pomiar osi długiej lewej komory w skurczu
(LS).
Cardio MR; FIESTA – LV 2 Chamber View – Long Axis
Systolic diameter (LS).
Rycina 5.
Badanie Kardio MR; FIESTA - przekrój dwujamowy
serca - pomiar wymiaru lewej komory w rozkurczu
(LVDd).
Cardio MR; FIESTA – LV 2 Chamber View – Left
Ventricular Diastolic diameter (LVDd).
Rycina 6.
Badanie Kardio MR; FIESTA - przekrój dwujamowy
serca - pomiar wymiaru lewej komory w skurczu
(LVSd).
Cardio MR; FIESTA – LV 2 Chamber View – Left
Ventricular Systolic diameter (LVSd).
256
A. Brzozowska-Czarnek
tic Resonance Analytical Software System)
obliczano dla każdego pacjenta następujące
parametry:
1. Wymiary: końcoworozkurczowy i końcowoskurczowy lewej komory (LVDd - ryc.5
i LVSd –ryc.6.),
2. Oś długą w skurczu i rozkurczu (LS
–ryc.4. i LD – ryc.3.),
3. Grubość tylnej ściany lewej komory w
rozkurczu (PWD) – ryc.2,
4. Grubość przegrody międzykomorowej
w rozkurczu (IVSD) – ryc.1,
5. Objętość końcoworozkurczową lewej
komory (EDV),
6. Objętość końcowoskurczową lewej
komory (ESV),
7. Masę lewej komory (LVM) oraz
wskaźnik masy lewej komory (LVMI),
8. Frakcję wyrzutową lewej komory
(EF).
Do opisu cech jakościowych takich jak
płeć, metoda badania, parametry w normie, poniżej i powyżej normy zastosowano
tablice wielodzielcze z podaniem liczby
przypadków (N) i odsetek (%).
Do oceny współzależności cech ilościowych zastosowano współczynnik korelacji
Pearsona, natomiast ocenę współzależności
przedstawioną w tablicach wielodzielczych
przeprowadzano testem chi-kwadrat lub
dokładnym testem Fishera. Bazę danych
wyników oryginalnych utworzono w programie EXCEL. Analizę statystyczną przeprowadzono w oparciu o program STATISTICA
8.0 [25].
Do dalszych analiz przyjęto jako normy
ogólnie przyjęte i funkcjonujące w echokar-
diografii standardy dotyczące pacjentów
o przeciętnych rozmiarach ciała (zwykle
powierzchnia ciała: 1,45-2,22m²). Stanowią
one kompilację danych z najważniejszych
publikacji na ten temat [22].
Na podstawie zaleceń Europejskiego
Towarzystwa Kardiologicznego (ESC),
Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia
Tętniczego (ESHT) i Polskiego Towarzystwa
Nadciśnienia Tętniczego (PTNT) – przerost
lewej komory serca rozpoznawano, gdy
LVMI wynosił >125 g/m² u mężczyzn oraz
>110 g/m² u kobiet [19,21,22,27].
Wyniki
Analizowano otrzymane dane osobno
dla kobiet i mężczyzn. Wyniki zawierające
statystyki opisowe (średnia, mediana, minimalna i maksymalna wartość) oraz przyjęte
normy badanych parametrów, z uwzględnieniem płci przedstawiono w tabeli I.
Zestawienie ilościowe i procentowe
częstości wyników badanych parametrów w
Kardio MR u kobiet i mężczyzn, mieszczących się w przyjętych normach oraz poza
normą (tzn. będących poniżej normy lub powyżej normy) przedstawiono w tabeli II (24 =
100% kobiet i 24 = 100% mężczyzn).
1. Ocena parametrów morfologicznych lewej komory serca w badaniu
Kardio MR
1.1. Oś długa lewej komory
w rozkurczu (LD)
Uzyskane wartości LD (ryc. 3.) wynosiły
w grupie kobiet średnio 88,9 mm (mediana:
88,2; min. 72,2mm, a max. 103,5mm) a w
grupie mężczyzn średnio 98,3 mm (mediana:98,9; min. 42,2 mm, a max. 124,4 mm).
LD była powyżej normy u wszystkich 24
kobiet i u 24 mężczyzn, czyli u wszystkich
pacjentów (100%). Średnie wartości LD
były istotnie statystycznie niższe u kobiet
niż mężczyzn (p=0,008).
1.2. Oś długa lewej komory w skurczu
(LS)
Uzyskane wartości LS (ryc.4.) wynosiły
w grupie kobiet średnio 66,5 mm (mediana:65,3; min. 43,0 mm, a max. 83,8mm), a w
grupie mężczyzn średnio 75,4 mm (mediana:76,4; min. 46,9 mm, a max. 87,9 mm).
LS była w normie u 4 kobiet (16,7%)
i 1 mężczyzny (4,2%), czyli u 5 pacjentów
(10,4%), powyżej normy u 19 kobiet (79,2%)
i 23 mężczyzn (95,8%), czyli u 42 pacjentów
(87,5%), a poniżej normy u 1 kobiety (4,2%),
czyli u 2,1% pacjentów.
Średnie wartości LS były istotnie statystycznie niższe u kobiet, a wyższe u mężczyzn (p=0,004).
1.3. Wymiar końcoworozkurczowy lewej
komory (LVDd)
Uzyskane wartości LVDd (ryc.5.) wynosiły w grupie kobiet średnio 53,8 mm
(mediana: 52,6; min. 42,8 mm, a max.
65,3mm), a w grupie mężczyzn średnio
53,2 mm (mediana: 54,1; min. 40,0 mm, a
max. 62,6 mm).
LVDd była w normie u 15 kobiet (62,5%)
i 11 mężczyzn (45,8%), czyli u 26 pacjentów
(54,2%), powyżej normy u 9 kobiet (37,5%)
i 12 mężczyzn (50%), czyli u 21 pacjentów
(43,8%), a poniżej normy u 1 mężczyzny
Tabela I
Statystyka opisowa badanych parametrów z uwzględnieniem płci.
Statistical characteristics of the examined parameters with taking sex into consideration.
Parametr
EDV (ml)
EF (%)
ESV (ml)
IVSD (mm)
LD (mm)
LVDd (mm)
PWD (mm)
LS (mm)
LVSd (mm)
LVM (g)
LVMI (g/m²)
Płeć
Zakres norm
N
Średnia
Mediana
Min
Max
K
55-101
24
124,0
120,9
60,9
201,5
M
62-170
24
133,9
125,3
93,7
199,5
K
55-70
24
59,3
60,8
47,2
68,2
M
55-70
24
60,8
60,4
43,4
78,1
K
30-54
24
51,2
48,3
19,4
101,7
M
34-66
24
53,9
50,7
23,2
109,3
K
6-11
24
14,2
13,3
11,1
24,6
M
6-11
24
13,4
13,3
10,6
16,4
K
46-56
24
88,9
88,2
72,2
103,5
M
46-56
24
98,3
98,9
42,2
124,4
K
34-56
24
53,8
52,6
42,8
65,3
M
34-56
24
53,2
54,1
40,0
62,6
K
6-11
24
12,5
11,6
9,7
20,7
M
6-11
24
12,5
12,3
11,0
15,4
K
33-39
24
66,5
65,3
43,0
83,8
M
33-39
24
75,4
76,4
46,9
87,9
K
26-34
24
31,0
31,8
18,0
40,0
M
26-34
24
31,5
32,3
21,1
42,6
K
69-123
24
155,3
138,7
95,1
308,4
M
102-144
24
154,8
152,9
105,6
203,0
K
Do 110
24
85,8
78,2
53,5
184,6
M
Do 125
24
78,2
77,4
53,90
102,0
Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 5
Wartość
p
0,263
0,481
0,627
0,288
0,008
0,719
0,990
0,004
0,780
0,966
0,617
257
(4,2%), czyli u 2,1 % pacjentów.
Nie stwierdzono istotnego statystycznie
zróżnicowanie wyników LVDd pomiędzy
kobietami i mężczyznami.
1.4. Wymiar końcowoskurczowy lewej
komory (LVSd)
Uzyskane wartości LVSd (ryc.6.) wynosiły w grupie kobiet średnio 31.0 mm
(mediana: 31,8; min. 18,0 mm, a max.
40,0mm), a w grupie mężczyzn średnio
31,5 mm (mediana: 32,3; min. 21,1 mm, a
max. 42,6 mm).
LVSd była w normie u 11 kobiet (45,8%)
i 11 mężczyzn (45,8%), czyli u 22 pacjentów
(45,8%), powyżej normy u 6 kobiet (25%) i
7 mężczyzn (29,2%), czyli u 13 pacjentów
(27,1%), a poniżej normy u 7 kobiet (29,2%)
i 6 mężczyzn (25%), czyli u 13 pacjentów
(27,1%).
Nie stwierdzono istotnego statystycznie
zróżnicowanie wyników LVSd pomiędzy
kobietami i mężczyznami.
1.5. Grubość tylnej ściany lewej komory
w rozkurczu (PWD)
Grubość tylnej ściany LK w rozkurczu
(ryc. 2) wynosiła w grupie kobiet średnio
12,5 mm (mediana: 11,6; min. 9,7 mm, a
max. 20,7 mm), a w grupie mężczyzn średnio 12,5 mm (mediana: 12,3; min. 11,0 mm,
a max. 15,4 mm).
PWD była w normie u 7 kobiet (29,2%),
czyli u 14,6% pacjentów, a powyżej normy
u 17 kobiet (70,8%) i 24 mężczyzn (100%),
czyli u 41 pacjentów (85,4%).
Nie stwierdzono istotnych statystycznie
różnic pomiędzy wynikami PWD kobiet i
mężczyzn.
1.6. Grubość przegrody
międzykomorowej w rozkurczu (IVSD)
IVSD (ryc. 1) wynosiła w grupie kobiet
średnio 14,2 mm (mediana: 13,3; min. 11,1
mm, a max. 24,6 mm), a w grupie mężczyzn
średnio 13,4 mm (mediana: 13,3; min. 10,6
mm, a max. 16,4 mm).
IVSD była powyżej normy u wszystkich
kobiet i u 23 mężczyzn (95,8%), czyli u 47
pacjentów (97,9%), a w normie u 1 mężczyzny (4,2%), czyli u 2,1% pacjentów.
Nie stwierdzono istotnych statystycznie
różnic pomiędzy wynikami IVSD kobiet i
mężczyzn.
2. Ocena masy i wskaźnika masy lewej komory serca w badaniu Kardio MR
2.1 Ocena masy lewej komory serca
(LVM)
Uzyskane wartości LVM wynosiły w grupie kobiet średnio 155,3 g (mediana: 138,7
g; min. 95,1 g, a max. 308,4 g, a w grupie
mężczyzn średnio 154,8 g (mediana 152,9
g; min. 105,6 g, a max. 203,0 g).
W wykonanym badaniu MR stwierdzono
zwiększona masę LK u 16 kobiet (66,7%) i
16 mężczyzn (66,7%), czyli u 32 pacjentów
(66,7%), natomiast u 8 kobiet (33,3%) i
8 mężczyzn (33,3%), czyli 16 pacjentów
(33,3%) masa lewej komory była prawidłowa.
Nie stwierdzono istotnej statystycznie
różnicy pomiędzy wynikami LVM kobiet i
mężczyzn.
2.2 Ocena wskaźnika masy lewej komory serca (LVMI)
Uzyskane wartości LVMI wynosiły dla
kobiet średnio 85,8 g/m² (min. 53,5 g/m²,
max. 184,6 g/m², mediana 78,2 g/m²), a dla
mężczyzn średnio 78,2 g/m² (min. 53,90
g/m², max. 102,0 g/m², mediana 77,4 g/
m²). Średnie LVMI dla całej grupy: 82,0 g/
m² (min. 53,55 g/m², a max. 184,6 g/m²,
mediana 78,2 g/m²).
Przerost mięśnia sercowego (LVH) rozpoznano na podstawie LVMI MR – jedynie
u 3 kobiet (12,5% grupy kobiet oraz 6,2%
całej grupy badanej).
Nie stwierdzono istotnej statystycznie
różnicy pomiędzy wartościami wskaźników
LVMI u zbadanych kobiet i mężczyzn.
3. Ocena parametrów czynnościowych lewej komory serca w badaniu
Kardio MR
3.1. Ocena objętości końcowoskurczowej lewej komory (ESV)
Uzyskane wartości ESV wynosiły w grupie kobiet średnio 51,2 ml (mediana: 48,3;
min. 19,4 ml, a max. 101,7 ml), a w grupie
mężczyzn średnio 53,9 ml (mediana: 50,7;
min. 23,2 ml, a max. 109,3 ml).
ESV była w normie u 14 kobiet (58,3%) i
14 mężczyzn (58,3%), czyli u 28 pacjentów
(58,3%), poniżej normy u 1 kobiety (4,2%)
i 4 mężczyzn (16,7%), czyli u 5 pacjentów
(10,4%), a powyżej normy u 9 kobiet (37,5%)
i 6 mężczyzn (25%), czyli u 15 pacjentów
(31,3%).
Średnie wartości ESV były niższe u
Tabela II
Ocena różnic między kobietami i mężczyznami w częstości wyników w normie i poza normą badanych parametrów w Kardio MR (24=100%).
Assessment of the differences between woman’s and man’s frequency of results being in standard and below or over the standard examinated parameters in Cardio MR
(24=100%).
Parametr
Metoda
LVDd
MR
LVSd
MR
LD
MR
LS
MR
PWD
MR
IVSD
MR
EDV
MR
ESV
MR
EF
MR
LVM
MR
LVMI
MR
258
Kobiety
Poniżej
Norma
Mężczyźni
Powyżej
Poza normą
Poniżej
Norma
Powyżej
Poza normą
N
0
15
9
9
1
11
12
13
%
0,0
62,5
37,5
37,5
4,2
45,8
50,0
54,2
N
7
11
6
13
6
11
7
13
%
29,2
45,8
25,0
54,2
25,0
45,8
29,2
54,2
N
0
0
24
24
0
0
24
24
%
0,0
0,0
100
100
0,0
0,0
100
100
N
1
4
19
20
0
1
23
23
%
4,2
16,7
79,2
83,3
0,0
4,2
95,8
95,8
N
0
7
17
17
0
0
24
24
%
0,0
29,2
70,8
70,8
0,0
0,0
100
100
N
0
0
24
24
0
1
23
23
%
0,0
0,0
100
100
0,0
4,2
95,8
95,8
N
0
3
21
21
0
19
5
5
%
0,0
12,5
87,5
87,5
0,0
79,2
20,8
20,8
N
1
14
9
10
4
14
6
10
%
4,2
58,3
37,5
41,7
16,7
58,3
25,0
41,7
N
5
17
2
7
5
16
3
8
%
20,8
70,8
8,3
29,2
20,8
66,7
12,5
33,3
N
0
8
16
16
0
8
16
16
%
0,0
33,3
66,7
66,7
0,0
33,3
66,7
66,7
N
0
21
3
3
0
24
0
0
%
0,0
87,5
12,5
12,5
0,0
100,0
0,0
0,0
Wartość p
0,360
0,926
0,203
0,090
0,990
0,0001
0,301
0,118
0,760
0,234
A. Brzozowska-Czarnek
kobiet, ale nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy.
3.2. Ocena objętości końcoworozskurczowej lewej komory (EDV)
Uzyskane wartości EDV wynosiły w
grupie kobiet średnio 124,0 ml (mediana:
120,9; min. 60,9 ml, a max. 201,5 ml), a w
grupie mężczyzn średnio 133,9 ml (mediana: 125,3; min. 93,7 ml, a max. 199,5 ml).
EDV w badaniu Kardio MR była w
normie u 3 kobiet (12,5%) i 19 mężczyzn
(79,2%), czyli u 22 pacjentów (45,8%),
a powyżej normy u 21 kobiet (87,5%) i 5
mężczyzn (20,8%), czyli u 26 pacjentów
(54,2%).
Średnie wartości EDV były niższe u kobiet, ale nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy. Stwierdzono natomiast istotną
statystycznie różnicę w częstości występowania wyników EDV w normie i poza normą
u kobiet i mężczyzn (p=0,0001).
3.3. Ocena frakcji wyrzutowej lewej
komory (EF)
Uzyskane wartości EF wynosiły w grupie
kobiet średnio 59,3% (mediana: 60,8; min.
47,2 %, a max. 68,2%), a w grupie mężczyzn
średnio 60,8% (mediana: 60,4; min. 43,4%,
a max. 78,1%).
EF była w normie u 17 kobiet (70,8%) i
16 mężczyzn (66,7%), czyli u 33 pacjentów
(68,8%), powyżej normy u 2 kobiet (8,3%)
i 3 mężczyzn (12,5%), czyli u 5 pacjentów
(10,4%), a poniżej normy u 5 kobiet (20,8%)
i 5 mężczyzn (20,8%), czyli u 10 pacjentów
(20,8%).
Średnie wartości EF były niższe u kobiet,
w stosunku do mężczyzn, ale nie stwierdzono istotności statystycznej.
4. Spełnianie norm badanych parametrów w badaniu Kardio MR z uwzględnieniem płci
Stwierdzono istotne statystycznie różnice jedynie w częstości występowania
wyników EDV w normie i poza normą między
kobietami i mężczyznami. Dla pozostałych
parametrów nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy w częstości występowania
wyników badanych parametrów w normie i
poza normą między kobietami i mężczyznami (p>0,05) (tabela II)
Nie stwierdzono istotnych statystycznie
różnic pomiędzy wartościami wskaźników
LVMI dla badanych kobiet i mężczyzn obliczonych na podstawie badania Kardio MR
(p>0,05 – tabela II).
5. Analiza współzależności pomiędzy
wybranymi parametrami lewej komory
serca
Aby zobrazować czy istnieje istotna
statystycznie zależność pomiędzy parametrami liniowymi lewej komory, a parametrami
objętościowymi i masą LK obliczonymi na
podstawie wykonanego badania Kardio MR
- przeprowadzono analizę korelacji pomiędzy EF i PWD oraz IVSD, pomiędzy EDV
i PWD oraz IVSD, pomiędzy ESV i PWD
oraz IVSD, a także pomiędzy LVM i PWD
oraz IVSD. Analizę przeprowadzono osobno
dla kobiet i osobno dla mężczyzn. Wyniki
przedstawiono w tabelach: III i IV.
Ocena współzależności pomiędzy parametrami PWD i IVSD, a EF, EDV, ESV i LVM
pozwala stwierdzić, że w badaniu Kardio MR
Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 5
u kobiet istotna statystycznie jest korelacja
pomiędzy PWD a LVM (r=8621; p<0,0001)
i IVSD a LVM (r=81579; p<0,0001). Zależność między tymi parametrami jest wprost
proporcjonalna, tzn. wysokim wartościom
par PWD i IVSD odpowiadają wysokie
wartości LVM. Wyniki przedstawiono w
tabeli III.
Ocena współzależności pomiędzy parametrami PWD i IVSD, a EF, EDV, ESV
i LVM pozwala stwierdzić, że w badaniu
Kardio MR u mężczyzn istotna statystycznie jest korelacja pomiędzy PWD a
LVM (r=0,44008; p=0,0314), IVSD a LVM
(r=0,41831; p=0,0419). Zależność między
tymi parametrami jest wprost proporcjonalna, tzn. wysokim wartościom par PWD i
IVSD odpowiadają wysokie wartości LVM.
Ponadto istotną statystycznie korelację
stwierdzono pomiędzy parametrami PWD i
EF (r=0,39582; p=0,0555). Zależność między tymi parametrami jest wprost proporcjonalna. Wyniki przedstawiono w tabeli IV.
Nie stwierdzono istotnej statystycznie
zależności (wartość p>0,05) pomiędzy PWD
a EF, EDV i ESV oraz IVSD a EF, EDV i ESV
u kobiet w badaniu Kardio MR.
Nie stwierdzono istotnej statystycznie
zależności pomiędzy EDV a PWD, IVSD,
EF a IVSD, ESV a IVSD oraz ESV a PWD
u mężczyzn w badaniu Kardio MR.
Dyskusja
Przerost lewej komory serca (LVH) jest
poważną komplikacją nadciśnienia tętniczego oraz stałym i niezależnym czynnikiem
zwiększającym ryzyko występowania powikłań sercowych, bez względu na rasę, płeć,
obecność choroby wieńcowej, czy innych
chorób. Dlatego masa LK uważana jest za
jeden z najważniejszych czynników prognostycznych u pacjentów z nadciśnieniem.
Stąd część autorów [5,9] skupia się
jedynie na ocenie przerostu lewej komory,
określając jej masę (LVM) dostępnymi metodami (EKG, Echokardiografia, Kardio MR),
kontrolując ją w czasie leczenia a także obliczając wskaźnik masy lewej komory (LVMI)
dla badanych pacjentów, który najwierniej
klasyfikuje chorych z nadciśnieniem tętniczym do grupy z przerostem lewej komory
(LVH) lub do grupy bez przerostu.
Najpowszechniej stosowaną
techniką wykorzystywaną do wykrywania i
oceny przerostu lewej komory serca (LVH)
jest echokardiografia. Wielu autorów [1,2,8]
prac oceniających przerost lewej komory
przy pomocy Echokardiografii uważa, że
systematyczne badanie ultrasonograficzne
pozwala wykryć obecność oraz ewentualne
narastanie przerostu lewej komory.
Coraz częściej jednak spotyka się
opinię, że złotym standardem oceny parametrów i funkcji LK winien być obecnie
rezonans magnetyczny [2-5,7,8,11,12,13,1
4,15,16,18,23,24,26].
W przedstawionej przez autora pracy
została zbadana i oceniona masa lewej
komory (LVM) w grupie chorych ze zdiagnozowanym nadciśnieniem pierwotnym
badaniem Kardio MR. Otrzymano 66,7%
wyników powyżej normy, a 33,7% wyników
w normie. Nie uzyskano istotnego statystycznie zróżnicowania pomiędzy wynikami
kobiet i mężczyzn MR.
U wszystkich badanych pacjentów obliczono także wskaźnik masy lewej
komory (LVMI). Uzyskane wartości LVMI
w badaniu Kardio MR (LVMI MR) wynosiły
dla kobiet średnio 85,8 g/m² (min. 53,5 g/m²,
max. 184,6 g/m², mediana 78,2 g/m²), a dla
mężczyzn średnio 78,2 g/m² (min. 53,90 g/
m², max. 102,0 g/m², mediana 77,4 g/m²).
Przerost mięśnia sercowego (LVH) rozpoznano na podstawie LVMI MR – jedynie u 3
kobiet (12,5% grupy kobiet oraz 6,2% całej
grupy badanej).
Podobne wyniki dotyczące wielkości
Tabela III
Analiza korelacji pomiędzy PWD i EF, EDV, ESV, LVM oraz IVSD i EF, EDV, ESV, LVM u kobiet badanych metodą
Kardio MR.
Correlations between PWD and EF, EDV, ESV, LVM as well as between IVSD and EF, EDV, ESV, LVM examined
woman using Cardio MR.
Kobiety, metoda Kardio MR
N=24
Parametry
PWD
IVSD
EF
EDV
ESV
LVM
Współcz. korelacji r
0,02598
0,21642
0,14471
0,86210
Wartość p
0,9041
0,3098
0,4999
<0,0001
Współcz. korelacji r
-0,02196
0,20490
0,15895
0,81579
Wartość p
0,9189
0,3368
0,4582
<0,0001
Tabela IV
Analiza korelacji pomiędzy PWD i EF, EDV, ESV, LVM oraz IVSD i EF, EDV, ESV, LVM u mężczyzn badanych
metodą Kardio MR.
Correlations between PWD and EF, EDV, ESV, LVM as well as between IVSD and EF, EDV, ESV, LVM examined
man using Cardio MR.
Mężczyźni, metoda Kardio MR
N=24
Parametry
PWD
IVSD
EF
EDV
ESV
LVM
Współcz. korelacji r
0,39582
-0,12893
-0,26707
0,44008
Wartość p
0,0555
0,5482
0,2071
0,0314
Współcz. korelacji r
0,12039
-0,13519
-0,15150
0,41831
Wartość p
0,5753
0,5288
0,4798
0,0419
259
masy lewej komory uzyskiwali autorzy
większości prac.
Bottini i wsp. [5] oceniali masę lewej
komory serca u pacjentów z nadciśnieniem
tętniczym w echokardiografii i MR. Autorzy
stwierdzili, że masa LK badana przy pomocy
Kardio MR jest znacznie bardziej zbliżona
do „prawdziwej” masy LK badanej w czasie
autopsji (maksymalna różnica – 17,5 g). Autorzy Ci uważają, że rezonans magnetyczny
jest najbardziej precyzyjnym, wiarygodnym,
dokładnym i pewnym badaniem pomiaru
masy LK .
Mor-Avi i wsp. [15] oceniali masę LK w
2D - Echokardiografii, 3D - Echokardiografii
i Kardio MR u 19 pacjentów. LVM u tych
pacjentów w badaniu Kardio MR wynosiła
średnio: 126 ± 39g (w zakresie od: 57 do
220g).
Pouleur i wsp. [23] oceniali masę LK zarówno w 3D-Echokardiografii oraz w Kardio
MR u pacjentów z zaburzeniami kurczliwości
ścian LK oraz bez zaburzeń. W grupie 83
pacjentów (w tym 33 z zaburzeniami kurczliwości ścian LK) masa LK badana w Kardio
MR wynosiła: 148g (SD 45).
Devlin i wsp. [9] oceniali parametry LK
mierzone w badaniu Kardio MR u pacjentów
z kardiomiopatią przerostową. Masa lewej
komory (LVM) wynosiła: od 118 do 260g!
Autorzy konkludują, że badanie Kardio MR
jest najlepszą techniką badawczą w ocenie
masy LK, zwłaszcza u chorych z zaburzoną
geometrią LK.
Biedermann i wsp. [4] oceniali niejednorodność i symetrię przebudowy ścian LK
u chorych z nadciśnieniem tętniczym. U 27
pacjentów (w tym 8 zdrowych stanowiących
grupę kontrolną), w wieku od 55 do 80 lat
zostało wykonane badanie Kardio MR, w
którym oceniano parametry skracania MWS
(LV midwall shortening) oraz masę lewej
komory. Stwierdzono, że masa lewej komory
wynosiła średnio: 220,4±73,7g. LVMI w grupie tych pacjentów obliczony na podstawie
wyników LVM z badania Kardio MR wynosił
średnio: 97,5±32,6. W konkluzji autorzy podkreślają, że badanie z użyciem rezonansu
magnetycznego, o wysokiej rozdzielczości
przestrzennej pozwala uwidocznić zmiany
miokardium często niewidoczne w tradycyjnych metodach badania serca.
Tse i wsp. [26] oceniali cofanie się
cech przerostu lewej komory u pacjentów
z nadciśnieniem, przed i po roku leczenia
wykonując zarówno badania echokardiograficzne (M-mode i 2 D), jak i Kardio MR.
Oceniano w nich masę lewej komory. W
swoich badaniach stwierdzili iż masa lewej
komory mierzona w wyjściowym badaniu
Kardio MR przed leczeniem wynosiła:
189±53g, a w badaniu kontrolnym, po roku
wynosiła: 159±42g.
Alfakih i wsp. [1,2] po zbadaniu wszystkich kryteriów oceny przerostu LK w EKG,
Echokardiografii i Kardio MR uważają także,
że badanie Kardio MR jest najbardziej precyzyjną z metod pomiaru przerostu i masy
LK. W badaniu MR dużo łatwiej jest ocenić
nawet nieznaczną regresję przerostu LK, co
ma istotne znaczenie przy podejmowaniu
decyzji o kontynuacji leczenia lub zmianie
podawanego leku.
Precyzyjne określenie masy LK – jak
podkreślają to wszyscy badacze – jest tak
260
ważne, ponieważ parametr ten jest istotnym
czynnikiem pozwalającym przewidywać
rozwój choroby serca oraz śmiertelność,
zwłaszcza u pacjentów z nadciśnieniem
tętniczym.
Dla pełnego obrazu zmian zachodzących w sercu w przebiegu nadciśnienia
tętniczego u poszczególnych pacjentów
ważna jest kompleksowa ocena parametrów
morfologii i funkcji lewej komory. Dlatego w
niniejszej pracy przeprowadzono taką ocenę
wielu parametrów LK.
Ocena tych parametrów była wykonywana w wielu pracach, ale zwykle w
poszczególnych oceniano tylko wybrane
parametry. Niewiele jest prac w dostępnym
piśmiennictwie, zarówno krajowym, jak i
anglojęzycznym dotyczących jednoczesnej
oceny tak wielu parametrów morfologii i
funkcji lewej komory, jak w niniejszej pracy,
a także dotyczących oceny przerostu lewej
komory serca – bez względu na jego przyczynę – przy użyciu Kardio MR.
Grubość przegrody międzykomorowej
w rozkurczu (IVSD) w przedstawionej pracy
była powyżej normy u wszystkich kobiet i u
23 mężczyzn (95,8%), czyli u 47 pacjentów
(97,9%), a w normie u 1 mężczyzny (4,2%),
czyli u 2,1% pacjentów. W przypadku parametru IVSD nie uzyskano istotnego statystycznie zróżnicowania pomiędzy wynikami
kobiet i mężczyzn.
Grubość tylnej ściany LK w rozkurczu
(PWD) w rozkurczu w badaniu autora w
Kardio MR była w normie u 7 kobiet (29,2%),
czyli u 14,6% pacjentów, a powyżej normy
u 17 kobiet (70,8%) i 24 mężczyzn (100%),
czyli u 41 pacjentów (85,4%). W przypadku
parametru PWD nie uzyskano istotnego
statystycznie zróżnicowania pomiędzy wynikami kobiet i mężczyzn.
Biedermann i wsp. [4] porównywali wymiary PWD i IVSD w grupie chorych oraz
w grupie kontrolnej, przy wykorzystaniu
badania Kardio MR. Chorzy, w porównaniu
do grupy kontrolnej mieli wyraźnie większe
wymiary przegrody międzykomorowej (1,29
cm ± 0,24 vs 0,79 cm ± 0,06) oraz ściany
tylnej LK (1,24 ± 0,22 vs 0,75 ± 0,08).
Hung-Fat TSE i wsp. [26] także oceniali
grubość ściany tylnej (PWD) oraz grubość
przegrody międzykomorowej (IVSD) przy
wykorzystaniu techniki Kardio MR. Pomiary
IVSD wykazały wyraźne zmniejszenie jej
grubości po roku leczenia: 12,8 mm ± 9,0%.
Pomiary PWD wykazały wyraźną redukcję
grubości po roku leczenia: 9,4 ± 4,2 %.
Autor niniejszej pracy oceniał ponadto
takie parametry, jak: wymiar LK w rozkurczu
i w skurczu, a także oś długą LK w rozkurczu
i w skurczu.
Oś długa LK w rozkurczu (LD) w prezentowanej pracy w badaniu Kardio MR
była powyżej normy u wszystkich kobiet
i mężczyzn, czyli u wszystkich pacjentów
(100%). Stwierdzono istotne statystycznie
zróżnicowanie wyników pomiędzy kobietami
i mężczyznami (p=0,0080).
Oś długa w skurczu (LS) była w normie
w badaniu Kardio MR u 4 kobiet (16,7%) i
1 mężczyzny (4,2%), czyli u 5 pacjentów
(10,4%), powyżej normy u 19 kobiet (79,2%)
i 23 mężczyzn (95,8%), czyli u 42 pacjentów
(87,5%), a poniżej normy u 1 kobiety (4,2%),
czyli u 2,1% pacjentów.
Stwierdzono istotne statystycznie zróżnicowanie wyników pomiędzy kobietami i
mężczyznami (p=0,0045).
Wymiar lewej komory w rozkurczu
(LVDd) był w normie u 15 kobiet (62,5%) i
11 mężczyzn (45,8%), czyli u 26 pacjentów
(54,2%), powyżej normy u 9 kobiet (37,5%)
i 12 mężczyzn (50%), czyli u 21 pacjentów
(43,8%), a poniżej normy u 1 mężczyzny
(4,2%), czyli u 2,1 % pacjentów.
Nie stwierdzono istotnego statystycznie
zróżnicowania pomiędzy wynikami kobiet i
mężczyzn.
Wymiar LK w skurczu (LVSd) był
w normie u 11 kobiet (45,8%) i 11 mężczyzn
(45,8%), czyli u 22 pacjentów (45,8%), powyżej normy u 6 kobiet (25%) i 7 mężczyzn
(29,2%), czyli u 13 pacjentów (27,1%), a
poniżej normy u 7 kobiet (29,2%) i 6 mężczyzn (25%), czyli u 13 pacjentów (27,1%).
Nie stwierdzono istotnego statystycznie
zróżnicowania pomiędzy wynikami kobiet i
mężczyzn.
Wymiary LK w skurczu i w rozkurczu badali Biedermann i wsp. [4]. W badaniu Kardio
MR LVDd wynosiła: 5,00 cm ± 0,44, a LVSd:
3,34cm ± 0,37. Nie wykonywali oni pomiaru
osi długiej LK w skurczu i rozkurczu.
Porównując wyniki własne z pojedynczymi wynikami oceny parametrów, dotyczących pomiaru wymiarów oraz osi długiej
LK w skurczu i rozkurczu zbadanych przez
innych autorów widoczne są znaczne podobieństwa w uzyskanych rezultatach.
Bardzo ważnym parametrem świadczącym o prawidłowej lub zaburzonej funkcji
lewej komory serca jest frakcja wyrzutowa
(EF). Uzyskane wartości EF w badaniu Kardio MR były w normie u 17 kobiet (70,8%) i
16 mężczyzn (66,7%), czyli u 33 pacjentów
(68,8%), powyżej normy u 2 kobiet (8,3%)
i 3 mężczyzn (12,5%), czyli u 5 pacjentów
(10,4%), a poniżej normy u 5 kobiet (20,8%)
i 5 mężczyzn (20,8%), czyli u 10 pacjentów
(20,8%) .
Nie stwierdzono istotnego statystycznie
zróżnicowania pomiędzy wynikami kobiet i
mężczyzn w badaniu Kardio MR.
Pouleur i wsp. [23] oceniali EF w badaniu Kardio MR u pacjentów z zaburzeniami
kurczliwości ścian LK oraz bez zaburzeń.
Wielkości EF wynosiły: 50±18%.
W materiale autora przedstawianej pracy średnie wartości EF były zbliżone. Objętość końcowoskurczowa (ESV) w materiale
autora w badaniu Kardio MR była w normie
u 14 kobiet (58,3%) i 14 mężczyzn (58,3%),
czyli u 28 pacjentów (58,3%), poniżej normy
u 1 kobiety (4,2%) i 4 mężczyzn (16,7%),
czyli u 5 pacjentów (10,4%), a powyżej normy u 9 kobiet (37,5%) i 6 mężczyzn (25%),
czyli u 15 pacjentów (31,3%). Nie uzyskano istotnego statystycznie zróżnicowania
pomiędzy wynikami kobiet i mężczyzn w
badaniu Kardio MR.
Objętość końcoworozkurczowa (EDV) w
materiale autora w badaniu Kardio MR była
w normie u 3 kobiet (12,5%) i 19 mężczyzn
(79,2%), czyli u 22 pacjentów (45,8%),
a powyżej normy u 21 kobiet (87,5%) i 5
mężczyzn (20,8%), czyli u 26 pacjentów
(54,2%).
Stwierdzono istotne statystycznie różnice pomiędzy wynikami kobiet i mężczyzn w
badaniu Kardio MR.
A. Brzozowska-Czarnek
Mor-Avi i wsp. [15] oceniali EDV u
pacjentów z nadciśnieniem w badaniach
Kardio MR i 2 D Echokardiograficznym. EDV
obliczona w badaniu Kardio MR wynosiła:
średnio 153 ± 69 ml (w zakresie od: 56 do
353 ml).
Pouleur i wsp. [23] oceniali EDV i ESV
zarówno w 3D echokardiografii oraz w
Kardio MR u pacjentów z nadciśnieniem, u
których występowały zaburzenia kurczliwości ścian LK oraz u pacjentów bez zaburzeń.
Średnie uzyskane wyniki EDV wynosiły:
187±70 ml, a ESV: 101±65 ml.
Parametry LK takie jak: EDV, ESV oraz
omawiane wcześniej EF oraz masa LK są
bardzo ważnymi czynnikami prognostycznymi u pacjentów z chorobami serca, dlatego
powinny być one często oceniane w wiarygodnych badaniach.
Podsumowując przerost mięśnia sercowego, a zwłaszcza jego lewej komory
może być oceniany różnymi metodami:
najprostszą, najtańszą i powszechną: EKG
lub bardziej dokładną, nieco droższą, ogólnie dostępną: Echokardiografią.
W ostatnim czasie złotym standardem
oceny parametrów LK, w tym jej masy stała
się metoda Kardio MR. Należy mieć nadzieję, że dostępność tego badania będzie
w szybkim tempie rosła, a koszt procedury
stanie się relatywnie niższy.
Wnioski
1. Technika badania Kardio MR umożliwia przeprowadzenie pomiarów zarówno
parametrów morfologicznych lewej komory
serca (t.j. wymiarów końcoworozkurczowego
i końcowoskurczowego LK (LVDd i LVSd),
osi długiej LK w skurczu i w rozkurczu (LS i
LD), grubości tylnej ściany LK w rozkurczu
(PWD), grubości przegrody międzykomorowej w rozkurczu (IVSD)), jak również
masy lewej komory (LVM), z następowym
wyliczeniem indeksu masy (LVMI), a także
parametrów czynnościowych lewej komory
(t. j. objętości końcowoskurczowej LK (ESV),
objętości końcoworozkurczowej LK (EDV),
frakcji wyrzutowej LK (EF).
2. W przypadku przerostu mięśnia
sercowego u pacjentów w przebiegu pierwotnego nadciśnienia tętniczego, w badaniu
MR stwierdza się:
a. istotne statystycznie zwiększenie
grubości tylnej ściany LK,
b. istotne statystycznie zwiększenie
grubości przegrody międzykomorowej,
c. istotne statystycznie zwiększenie
masy lewej komory,
d. istotne statystycznie zwiększenie
indeksu masy lewej komory,
e. prawidłową, zwiększoną lub zmniejszoną frakcję wyrzutową LK (w zależności
Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 5
od typu przebudowy i przerostu mięśnia
LK),
f. prawidłową, zwiększoną lub zmniejszoną objętość końcoworozkurczową LK (w
zależności od typu przebudowy i przerostu
mięśnia LK oraz czasu trwania choroby),
g. prawidłową, zwiększoną lub zmniejszoną objętość końcowoskurczową LK (w
zależności od typu przebudowy i przerostu
mięśnia LK oraz czasu trwania choroby).
3. Przerost mięśnia lewej komory (LVH)
rozpoznano u 6,2% chorych na podstawie
badania Kardio MR.
4. Stwierdzono istotne statystycznie
zróżnicowanie wyników między kobietami
i mężczyznami w przypadku parametrów:
LD i LS.
5. Stwierdzono istotną statystycznie
różnicę w częstości wyników w normie i poza
normą między kobietami i mężczyznami
jedynie w przypadku parametru EDV.
6. Stwierdzono istotną statystycznie
korelację w badaniu Kardio MR zarówno u
kobiet jak i u mężczyzn pomiędzy parametrami: PWD a LVM oraz IVSD a LVM.
Piśmiennictwo
1. Alfakih K., Reid S., Hall A., Sivananthan M.U.:
The assessment of left ventricular hypertrophy in
hypertension. J. Hypertens. 2006, 24, 1223.
2. Alfakih K., Walters K., Jones T. et al.: New genderspecific partition values for ECG criteria of left
ventricular hypertrophy: recalibration against cardiac
MRI. Hypertension 2004, 44, 175.
3. Bellenger N.G., Burgess M., Ray S.G. et al.: Comparison of left ventricular ejection fraction and volumes
in heart failure by two dimentional echocardiography,
radionuclide ventriculography and cardiovascular
magnetic resonance: are they interchangeable. Eur.
Heart J. 2000, 21, 1387.
4. Biederman R.W., Doyle M., Young A.A. et al.:
Marked regional left ventricular heterogeneity in
hypertensive left ventricular hypertrophy patients: a
losartan intervention for endpoint reduction in hypertension (LIFE) cardiovascular magnetic resonance
and echocardiographic substudy. Hypertension
2008, 52, 279.
5. Bottini P.B., Carr A.A., Prisant L.M. et al.: Magnetic
resonance imaging compared to echocardiography
to assess left ventricular mass in the hypertensive
patient. Am. J. Hypertens. 1995, 8, 221.
6. Brzozowska-Czarnek A., Urbanik A., Karcz P.
et al.: Usefulness of cardiac magnetic resonance
delayed enhancement technique in the assessment
of the postinfarction scar size and the function of the
left ventricle in patients after myocardial infarction,
treated with primary percutaneous coronary intervention. Pol. J. Radiol. 2009, 74, 47.
7. Cicala S., de Simone G., Wachtell K. et al.: Clinical
impact of “in-treatment” wall motion abnormalities in
hypertensive patients with left ventricular hypertrophy: the LIFE study. J. Hypertens. 2008, 26, 806.
8. Cuspidi C., Sala C., Zanchetti A.: Management of
Hypertension in patients with left ventricular hypertrophy. Curr. Hypertens. Rep. 2007, 9, 498.
9. Devlin A.M., Moore N.R., Ostman-Smith I.: A comparison of MRI and echocardiography in hypertrophic
cardiomyopathy. Br. J. Radiol. 1999, 72, 258.
10. Domagała J., Brzozowska-Czarnek A., Paciorek A.,
Urbanik A.: Rezonans magnetyczny w kardiologii nowe narzędzie diagnostyczne. OPM 2011, 5, 58.
11. Grothues F., Smith GC., Moon JC. et al.: Comparison of interstudy reproducibility of cardiovascular
magnetic resonance with two-dimensional echocardiography in normal subjects and in patients with
heart failure or left ventricular hypertrophy. Am. J.
Cardiol. 2002, 90, 29.
12. Isbell D.C., Kramer C.M.: Cardiovascular magnetic
resonance: structure, function, perfusion, and viability. J. Nucl. Cardiol. 2005, 12, 324.
13. Leibowitz D., Planer D., Ben-Ibgi F. et al.: Measurement of wall thickness alone does not accurately
assess the presence of left ventricular hypertrophy.
Clin. Exp. Hypertens. 2007, 29, 119.
14. Meijs M.F., Bots M.L., Cramer M.J. et al.: SMART
Study group. Differences in determinants of left
ventricular mass assessed by cardiac magnetic
resonance imaging across subjects with and without
previous symptomatic atherosclerotic disease. Int. J.
Cardiol. 2010, 138, 145.
15. Mor-Avi V., Sugeng L., Weinert L., et al.: Fast
measurement of left ventricular mass with real-time
three-dimensional echocardiography: comparison
with magnetic resonance imaging. Circulation 2004,
110, 1814.
16. Myerson S.G., Bellenger N.G., Pennek D.J.: Assessment of left ventricular mass by cardiovascular
magnetic resonance. Hypertension 2002, 39, 750.
17. Paciorek A., Urbanik A., Brzozowska-Czarnek A.,
i wsp.: Przydatność badania MR w ocenie budowy i
czynności serca. Przegl. Lek. 2010, 67, 306.
18. Papavassiliu T., Kuhl H., van Dockum W., et al.:
Accuracy of one- and two-dimensional algorithms
with optimal image plane position for the estimation
of left ventricular mass: a comparative study using
magnetic resonance imaging. J. Cardiov. Magn.
Reson. 2004, 6, 845.
19. Pasierski T., Grodzicki T.: Nadciśnieniowa choroba
serca. Medycyna Praktyczna, Kraków 1999.
20. Pearson A.C., Pasierski T., Labovitz A.J.: Left
ventricular hypertrophy: diagnosis, prognosis, and
management. Am. Heart J. 1991, 121, 148.
21. Philips R., Diamond J.: Czynność rozkurczowa
lewej komory w nadciśnieniu tętniczym. Kardiol. po
Dypl. 2002, 1, 45.
22. Podolec P., Tracz W., Hoffman P.: Echokardiografia
praktyczna. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005.
23. Pouleur A.C., de Waroux J.B., Pasquet A., et al.:
Assessment of left ventricular mass and volumes by
three-dimensional echocardiography in patients with
or without wall motion abnormalities: comparison
against cine magnetic resonance imaging. Heart
2008, 94, 1050.
24. Prasad S., Pennell D.J.: Magnetic resonance imaging in the assessment of patients with heart failure.
J. Nucl. Cardiol. 2002, 9, 60S.
25. Stanisz A.: Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny.
Wydawnictwo Stat. Soft. Polska, Kraków 2006.
26. Tse H.F., Cheung B.M., Ng W. et al.: Regression of
left ventricular hypertrophy after treatment of hypertension: comparison of directed M-echocardiography
with magnetic resonance imaging in quantification of
serial mass changes. J. Card. Fail. 2003, 9, 122.
27. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym.
Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego 2003. Nadciśnienie tętnicze 2003, 7, A1.
28. Zdrojewski T., Wyrzykowski B., Szczęch R.et al.:
Epidemiology and prevention of arterial hypertension
in Poland. Blood Pressure 2005, 14, 10.
261