dynamika rozwoju ręki u dzieci i młodzie y pozna ńskiej w wieku od

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 • 2005
Aneta Sitek1, Andrzej Malinowski2
1
2
Uniwersytet Łódzki, Łódź
Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra
DYNAMIKA ROZWOJU RĘKI
U DZIECI I MŁODZIEŻY POZNAŃSKIEJ
W WIEKU OD 1,5 MIESIĄCA DO 18 LAT
Autorzy opracowań antropologicznych rzadko podejmują problem wzrostu
i kształtowania się kończyny górnej, a zwłaszcza ręki. Nieliczne prace poświęcone
temu zagadnieniu opisują rozwój podstawowych parametrów ręki, takich jak: długość, szerokość czy siła dynamometryczna, rozpatrywanych w kilkuletnich przedziałach czasowych. Przedstawiona w niniejszej pracy analiza wzrostu ręki w okresie od 1,5 miesiąca do 18 roku życia daje możliwość dokładnego prześledzenia
zmian aż do osiągnięcia dojrzałości biologiczno-rozwojowej.
Ręka, podobnie jak stopa, wzrasta wcześniej niż pozostałe części kończyny górnej (przedramię i ramię; Tanner 1963). Rozwój kończyny rozpoczyna się w 4 tygodniu życia płodowego. Około 36 dnia ciąży pojawiają się palce, a między 25 i 28
tygodniem ręce płodu wykonują instynktowny odruch chwytny. Największy wzrost
ręki obserwuje się między 4 a 5 i 8 a 9 miesiącem ciąży, natomiast między 9 miesiącem życia wewnątrzmacicznego a 1 miesiącem życia postnatalnego następuje zahamowanie jej rozwoju (Marecki 1979). Na dynamikę wzrostu oraz prawidłowy rozwój parametrów ręki niemały wpływ mają czynniki zewnętrzne, takie jak: higieniczny tryb życia, prawidłowe odżywianie czy odpowiednie warunki socjalno-bytowe. Jako doskonała biomaszyna ręka stanowi niezastąpiony element naszego
ciała. Skomplikowana, a zarazem bardzo subtelna budowa zapewnia jej olbrzymie
możliwości kinematyczne i dynamiczne. Połączenie szerokiego zakresu ruchów
z wrażliwością czuciową czyni ją najdoskonalszym narzędziem chwytnym, jaki
stworzyła natura (Jasiński 1992b).
Celem mniejszej pracy jest przedstawienie dynamiki wzrostu ręki w okresie od
6 tygodnia do 18 roku życia oraz wykazanie zróżnicowania dymorficznego cech
w zależności od wieku.
MATERIAŁ I METODY
Materiał prezentowanej pracy jest wynikiem badań przekrojowych przeprowadzonych w 1975 r. w Poznaniu. W badaniach bezpośrednich z użyciem cyrkla linio
149
wego i taśmy miarowej zebrano dane wśród dzieci i młodzieży obu płci w wieku
od 6 tygodnia do 18 lat. Ogółem zbadano 1520 dziewcząt i 1396 chłopców. Wiek
kalendarzowy badanych obliczono poprzez wyznaczenie liczby dni, miesięcy i lat,
które upłynęły od momentu urodzenia do momentu badania. Poszczególne grupy
wieku kalendarzowego ustalono w ten sposób, aby wiek był średnią arytmetyczną
dolnej i górnej granicy przedziału klasowego dla danej grupy.
W ustalonych kategoriach wieku dzieci i młodzieży obojga płci analizie poddano: długość i szerokość ręki (sty-daIII, mr-mu) oraz długość kciuka (pphI-daI). Począwszy od grupy 7-latków, charakterystykę tę uzupełniono takimi parametrami,
jak: obwód nadgarstka, długość III palca (pphIII-daIII) oraz długość dłoni (obliczonej przez odjęcie wartości pomiaru długości III palca od wartości pomiaru długości
ręki). U młodzieży w wieku od 14 do 18 lat dodatkowo zmierzono wysokość dłoni
(płaszczyzna dłoni-sbcII). Wszystkie pomiary długościowe ręki i dłoni wykonano na
powierzchni dłoniowej.
Materiał poddano opracowaniu statystycznemu i obliczono dla wszystkich rozpatrywanych cech w grupach płci i wieku: średnią arytmetyczną (x), wskaźnik tempa
rozwoju (WTR I) oraz wskaźnik szerokościowo-długościowy ręki (mr-mu/sty-daIII)·100. Ze względu na większą liczbę rozpatrywanych cech w grupach 7-18-latków obliczono również wskaźnik długości dłoni do długości ręki (sty-pphIII/sty-daIII)·100 oraz wskaźnik szerokości ręki do długości dłoni (mr-mu/sty-phIII)·100,
zaś w grupach 14-18-latków dodatkowo wskaźnik wysokościowo-szerokościowy
dłoni (wysokość dłoni/mr-mu)·100. Ponadto na podstawie zebranego materiału wyznaczono fazy zwolnionego tempa wzrostu I i III palca. Uzyskane wyniki zestawiono w tabelach 1-4 i zobrazowano na wykresach 1-9. Zamieszczone w tabelach i na
wykresach średnie arytmetyczne wieku poszczególnych grup dzieci do 33 miesiąca
życia włącznie podano w latach, przeliczając w sposób następujący: 1,5 m-ca – 0,13
lat; 4,5 m-ca – 0,38 lat; 7,5 m-ca – 0,63 lat; 10,5 m-ca – 0,88 lat; 15 m-cy – 1,25 lat;
21 m-cy – 1,75 lat; 27 m-cy – 2,25 lat; 33 m-ce – 2,75 lat.
OMÓWIENIE I DYSKUSJA WYNIKÓW
Badając dynamikę rozwoju cech metrycznych ręki w okresie postnatalnym, różni
autorzy, np. Jasiński (1992a, b), Piesiewicz (1992a, b), stwierdzają zgodnie, że najszybszym tempem zmian wielkości charakteryzuje się przede wszystkim okres skoku pokwitaniowego, który wg Tannera (1963) u chłopców występuje pomiędzy 12,5
a 15 rokiem życia, natomiast u dziewcząt od 10,5 do 13 roku życia. Największe
przyrosty zaznaczają się wówczas głównie w cechach długościowych ręki. Analizując wyniki własne, nie stwierdziliśmy w okresie skoku pokwitaniowego gwałtownego wzrostu tempa rozwoju badanych parametrów ręki. Przeciwnie, w wieku 11-12
lat u dziewcząt nastąpił spadek tempa rozwoju długości kciuka i szerokości ręki, zaś
w wieku 12-13 lat zmniejszyło się tempo wzrostu długości ręki i dłoni. U chłopców
w wieku 13-14 lat zmalało tempo rozwoju długości ręki i dłoni, a między 14 i 15
rokiem życia stwierdziliśmy zwolnienie tempa wzrostu obwodu w nadgarstku, długości kciuka, szerokości ręki i długości III palca. Pozostałe rozpatrywane w tym
150
Tabela 1
Zestawienie wartości wskaźników tempa rozwoju cech metrycznych ręki u chłopców
Table 1
The values of index of development of the metric features of the hand in boys
Długość
dłoni
Długość
ręki
Obwód
w nadgarstku
Długość
kciuka
Szerokość
ręki
Grubość
dłoni
Długość
palca III
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
0,13
-
-
-
-
-
-
-
0,38
-
28,9
-
15,5
32,7
-
-
0,63
-
12,9
-
22,7
10,6
-
-
0,88
-
17,7
-
37,2
44,1
-
-
1,25
-
4,0
-
8,3
2,0
-
-
1,75
-
11,7
-
4,7
9,5
-
-
2,25
-
5,7
-
1,0
8,4
-
-
2,75
-
1,2
-
6,7
0,8
-
-
3,00
-
25,5
-
10,3
18,3
-
-
4,00
-
7,1
-
1,3
5,9
-
-
5,00
-
4,5
-
3,6
5,9
-
-
6,00
-
3,9
-
4,1
5,1
-
-
7,00
-
6,8
-
3,9
2,3
-
-
8,00
47,6
7,0
6,4
7,8
7,6
-
9,7
9,00
-0,9
1,5
4,3
2,1
1,7
-
10,5
10,00
1,4
2,0
8,5
2,3
1,3
-
8,0
11,00
18,2
8,9
4,3
8,3
8,2
-
5,9
12,00
1,7
2,4
10,6
1,3
2,5
-
9,3
13,00
15,5
8,9
10,6
10,9
4,8
-
12,7
14,00
4,4
4,7
17,0
11,4
7,4
-
16,0
15,00
4,5
4,3
12,8
2,1
4,6
12,5
13,1
16,00
6,8
4,3
12,8
9,8
6,3
31,3
7,6
17,00
1,4
1,5
8,5
-1,3
-1,7
37,5
5,1
18,00
-0,7
0,1
4,3
1,8
1,7
18,8
2,1
Wiek
(lata)
151
Tabela 2
Zestawienie wartości wskaźników tempa rozwoju cech metrycznych ręki u dziewcząt
Table 2
The values of index of development of the metric features of the hand in girls
Długość
dłoni
Długość
ręki
Obwód
w nadgarstku
Długość
kciuka
Szerokość
ręki
Grubość
dłoni
Długość
palca III
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
WTR I
0,13
-
-
-
-
-
-
-
0,38
-
11,1
-
-11,3
20,3
-
-
0,63
-
32,2
-
53,0
42,4
-
-
0,88
-
20,4
-
22,5
31,3
-
-
1,25
-
9,8
-
24,8
6,8
-
-
1,75
-
6,7
-
8,5
8,8
-
-
2,25
-
12,4
-
6,2
15,2
-
-
2,75
-
4,5
-
7,9
4,1
-
-
3,00
-
19,8
-
9,0
14,7
-
-
4,00
-
0,3
-
0,0
8,1
-
-
5,00
-
12,1
-
3,4
3,2
-
-
6,00
-
4,7
-
5,4
7,4
-
-
7,00
-
6,3
-
6,5
3,7
-
-
8,00
29,1
9,1
5,4
7,0
8,1
-
11,4
9,00
-1,0
1,6
8,1
2,0
4,6
-
12,5
10,00
1,3
2,3
10,8
1,4
1,6
-
13,6
11,00
24,2
8,2
13,5
12,1
10,4
-
13,6
12,00
26,5
9,1
13,5
6,5
1,6
-
15,9
13,00
-3,9
1,5
13,5
8,5
4,6
-
17,0
14,00
14,1
5,0
10,8
5,4
4,6
-
9,7
15,00
-4,2
-0,5
13,5
-0,6
-1,2
9,1
4,0
16,00
7,8
2,3
5,4
-0,3
-1,4
0,0
1,7
17,00
4,2
1,1
2,7
2,5
1,6
27,3
0,0
18,00
2,0
0,6
2,7
1,4
-0,7
63,6
0,6
Wiek
(lata)
152
153
154
okresie cechy charakteryzowały się wzrastającą dynamiką rozwoju, jednak żadna
z nich poza obwodem nadgarstka i długością palca III nie osiągnęła w czasie skoku
pokwitaniowego maksymalnego tempa. Ze względu na to, że pomiary obwodu nadgarstka i długości palca III włączono do badań dopiero w grupach 7-18-latków, nie
mogą one stanowić podstawy do wnioskowania o wielkości tempa wzrostu pokwitaniowego w stosunku do dynamiki rozwoju w całym rozpatrywanym odcinku ontogenezy (tab. 1-2, ryc. 1-2).
Według Skvarilovej (1975) skok pokwitaniowy trwa u płci męskiej 2 lata,
a u żeńskiej rok i jest poprzedzony okresem wyraźnego zwolnienia wzrostu. Znalazło to potwierdzenie również w naszych badaniach. Stwierdziliśmy wyraźne zwolnienie tempa rozwoju cech chłopców w wieku 11-12 lat, dziewcząt zaś w wieku
8-10 lat. Ogólnej tendencji spadkowej nie uległy wspomniane już parametry – obwód nadgarstka i długość III palca (tab. l-2, ryc. 1-2).
Bergman i Szmyd (1978) na podstawie badań bliźniąt ustalili, że skok pokwitaniowy występuje wcześniej w cechach szerokościowych, a także, iż okresy pokwitaniowego przyspieszenia wzrastania czterech badanych przez nich cech (w tym długości i szerokości ręki) są zbliżone w czasie, ale nie występują dokładnie w tym samym
wieku. Analiza zebranego przez nas materiału potwierdziła tę prawidłowość tylko
w przypadku dziewcząt w wieku 11-12 lat. Odwrotną sytuację zaobserwowaliśmy
natomiast u chłopców w wieku 13-14 lat, gdyż skok pokwitaniowy długości ręki wyprzedził o rok pokwitaniowe przyspieszenie wzrostu szerokości ręki (tab. l-2, ryc. l-2).
Matzdorff (1967), badając na obszernym materiale zmiany niektórych cech pomiarowych ręki od urodzenia do 95 roku życia, stwierdza, że wyraźnie daje się zauważyć intensywny wzrost badanych zmiennych do około 2 roku życia i w wieku
12-15 lat. Na podstawie cech analizowanych przez cały badany odcinek ontogenezy
(długość ręki, szerokość ręki, długość kciuka) wyznaczyliśmy 3 okresy ich wzrostu
u dziewcząt i chłopców:
– do 15 miesiąca życia – okres gwałtownego wzrostu,
– od 33 miesiąca do 4 roku życia – okres znacznie wolniejszego wzrostu,
– od 10 do 12 roku życia u dziewcząt i od 12 do 16 roku życia u chłopców –
okres niewielkiego wzrostu (tab. l-2, ryc. 1-2).
W zakresie rozwoju cech metrycznych ręki stwierdziliśmy, że powyżej 14 roku
życia tempo wzrostu większości badanych parametrów jest niewielkie (tab. l-2, ryc.
1-2). Zdaje się to potwierdzać doniesienie Maćkowiaka (1973), który zaobserwował
podobną prawidłowość w przyrostach długości dłoni.
Analiza zmian rozwojowych kciuka i palca III pozwoliła na ustalenie faz zwolnionego tempa wzrastania tych palców. W porównaniu do wyników badań dzieci
czeskich (Hajnis 1969) stwierdziliśmy w badanym materiale wcześniejsze zwolnienie wzrostu kciuka. Ponadto u chłopców zaobserwowaliśmy dodatkowe fazy
zmniejszonego tempa przyrostu długości I palca. Porównanie wszystkich faz zwolnionego rozwoju palca III nie jest możliwe ze względu na brak danych dotyczących
dzieci poznańskich do 7 roku życia. Granice wiekowe pozostałych faz wytyczonych
przez Hajnisa – wzrostu III palca w badanym materiale uległy przesunięciu, ustalając w rezultacie dla chłopców powyżej 7 roku życia dwie fazy spowolnianego wzrostu: 9-11 i 14-18 lat, zaś u dziewcząt jedną – 13-18 lat (tab. 3, ryc. 1-2).
155
Różnice dymorficzne badanych analizowaliśmy poprzez porównanie wielkości
wskaźnika tempa rozwoju poszczególnych cech u dziewcząt i chłopców. E. Piesiewicz (1992a, b) na podstawie badań ciągłych dzieci wrocławskich w wieku 7-14 lat
stwierdziła najwyższy wskaźnik tempa rozwoju długości ręki u obu płci między 10
i 11 rokiem życia, zaś najwyższe tempo wzrostu szerokości ręki między 7 i 8 rokiem
życia. Badany przez nas materiał obejmował znacznie szerszy odcinek ontogenezy,
co pozwoliło zarejestrować gwałtowne zmiany rozwojowe od początkowych miesięcy życia u dzieci obu płci. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdziliśmy, że najwyższe tempo rozwoju długości ręki chłopcy osiągają w wieku 4,5 miesiąca (I skok) oraz w wieku 3 lat (II skok). U dziewczynek I skok następuje nieco
później – w wieku 4,5-7,5 miesiąca, drugi – podobnie jak u chłopców – w wieku
3 lat. Największy dymorfizm w tempie rozwoju długości ręki zaznacza się w pierwszych miesiącach życia (od 4,5-7,5 miesiąca) oraz w okresie pokwitania między
12-13-letnimi chłopcami i dziewczętami. W przypadku 12-latków wyższe tempo
rozwoju dotyczy dziewcząt, co jest prawdopodobnie przejawem skoku pokwitaniowego. Występujący w tym samym czasie spadek tempa wzrastania u chłopców jest
wynikiem wspomnianego już przedpokwitaniowego zwolnienia rozwoju (tab. 1-2,
ryc. 3).
WTR I Ch
WTR I Dz
35
30
25
WTR I
20
15
10
5
0
18,00
17,00
16,00
15,00
14,00
13,00
12,00
11,00
9,00
10,00
8,00
7,00
6,00
5,00
4,00
3,00
2,75
2,25
1,75
1,25
0,88
0,63
0,38
0,13
-5
wiek w latach
Ryc. 3. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości ręki
Fig. 3. Dimorphic differences in the dynamics of growth of hand length
W przypadku szerokości ręki najwyższe tempo rozwoju u chłopców również ogranicza się do dwóch skoków: w 4,5 oraz 10,5 miesiącu życia. U dziewcząt w największym tempie szerokość ręki przyrasta między 4,5 i 10,5 miesiącem życia. Najwyraźniejsze wyraźne różnice dymorficzne ponownie przypadają na początkowy okres rozpatrywanego odcinka ontogenezy – od 4,5 do 10,5 miesiąca. Stosunkowo duże różnice
międzypłciowe zaznaczają się również w 27 miesiącu oraz między 15 i 16 rokiem
156
życia. Brak wyraźnych różnic w tym zakresie charakteryzuje przedziały między 15
a 21 miesiącem życia oraz 33 miesiącem a 14 rokiem życia (tab. 1-2, ryc. 4).
WTR I Ch
WTR I Dz
45
40
35
30
WTR I
25
20
15
10
5
0
18,00
17,00
16,00
15,00
14,00
13,00
12,00
11,00
9,00
10,00
8,00
7,00
6,00
5,00
4,00
3,00
2,75
2,25
1,75
1,25
0,88
0,63
0,38
0,13
-5
wiek w latach
Ryc. 4. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu szerokości ręki
Fig. 4. Dimorphic differences in the dynamics of growth of hand width
Maksymalne tempo rozwoju obwodu nadgarstka dziewczęta osiągają między
11 a 13 oraz w 15 roku życia. Utrzymujące się od 10 do 15 roku życia duże przyrosty omawianej cechy świadczą o trwaniu okresu skoku pokwitaniowego. U chłopców tempo rozwoju obwodu nadgarstka osiąga wysokie wartości od 12 do 16 roku
życia, co podobnie jak w przypadku dziewcząt jest przejawem przyrostów pokwitaniowych. Począwszy od 9 aż do 13 roku dziewczęta silnie przewyższają chłopców
w tempie rozwoju badanej cechy, w 14 roku następuje przekrzyżowanie wykresów
przebiegu wzrostu, by w ciągu kolejnego roku nastąpiło wyrównanie tempa u obydwu płci. Od 16 do 18 roku życia tempo przyrostów w obu przypadkach znacznie
spada, lecz różnice dymorficzne na korzyść chłopców są wyraźne (tab. 1-2, ryc. 5).
Maksymalne tempo rozwoju długości kciuka u chłopców wystąpiło w 10,5,
a u dziewczynek w 7,5 miesiącu życia. Najsilniej wyrażony dymorfizm zaznaczył
się w początkach rozpatrywanego okresu ontogenezy – od 4,5 do 15 miesiąca życia.
W 7,5 miesiącu życia badane dziewczynki bardzo silnie przewyższały chłopców
w tempie rozwoju omawianej cechy. Od 33 miesiąca do 10 roku życia nie stwierdziliśmy żadnych różnic międzypłciowych. W okresie pokwitania (11-12 lat) tempo
wzrostu kciuka u dziewcząt było wyraźnie wyższe niż u chłopców, natomiast od 13
do 14 roku życia skok pokwitaniowy wyraźnie zaznaczył się w wartości wskaźnika
tempa rozwoju długości kciuka chłopców (tab. 1-2, ryc. 6).
Pomiar grubości dłoni objął w naszych badaniach młodzież w wieku 14-18 lat.
Analizując wyniki, stwierdziliśmy silny dymorfizm przejawiający się znacznie wyż157
WTR I Ch
WTR I Dz
18
16
14
WTR I
12
10
8
6
4
2
0
7,00
8,00
9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00
wiek w latach
Ryc. 5. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu obwodu nadgarstka
Fig. 5. Dimorphic differences in the dynamics of growth of wrist circumference
WTR I Ch
WTR I Dz
60
50
40
WTR I
30
20
10
0
-10
18,00
17,00
16,00
14,00
15,00
13,00
11,00
12,00
10,00
8,00
9,00
7,00
6,00
4,00
5,00
3,00
2,25
2,75
1,75
1,25
0,63
0,88
0,38
0,13
-20
wiek w latach
Ryc. 6. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości kciuka
Fig. 6. Dimorphic differences in the dynamics of growth of thumb length
szym niż u dziewcząt tempem wzrostu badanej cechy u 15-17-letnich rówieśników
płci przeciwnej. W ciągu następnego roku tempo wzrostu grubości dłoni u chłopców
spada, podczas gdy u dziewcząt gwałtownie rośnie przybierając tym samym odwrotny kierunek różnic międzypłciowych (tab. 1-2, ryc. 7).
158
WTR I Ch
WTR I Dz
70
60
WTR I
50
40
30
20
10
0
14,00
15,00
16,00
17,00
18,00
wiek w latach
Ryc. 7. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu grubości dłoni
Fig. 7. Dimorphic differences in the dynamics of growth of the palm of hand height
Analizując tempo wzrostu długości palca III w okresie między 7 a 18 rokiem życia stwierdziliśmy, że od 8 do 13 roku życia tempo wzrostu omawianej cechy jest
znacznie silniejsze u dziewcząt. Począwszy od 14 roku, w wartości wskaźnika tempa
rozwoju zaznacza się wyraźna dominacja chłopców, która utrzymuje się do końca
badanego odcinka ontogenezy (tab. 1-2, ryc. 8).
WTR I Ch
WTR I Dz
18
16
14
WTR I
12
10
8
6
4
2
0
7,00
8,00
9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00
wiek w latach
Ryc. 8. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości palca III
Fig. 8. Dimorphic differences in the dynamics of growth of the 3rd finger length
159
Największe tempo wzrostu długości dłoni u chłopców zaznacza się między: 7 i 8,
10 i 11, 12 i 13 rokiem życia, natomiast u dziewcząt między 7 i 8, 10 i 12, 13 i 14
rokiem życia. Silny dymorfizm płciowy w tempie wzrostu tej cechy przypada na
okres między 7 a 8 rokiem życia oraz w okresie pokwitania między 11 a 15 rokiem
życia. Wyraźnie wyższe tempo rozwoju długości dłoni u 11-12-letnich dziewcząt
jest wynikiem skoku pokwitaniowego (tab. 1-2, ryc. 9).
WTR I Ch
WTR I Dz
50
40
WTR I
30
20
10
0
-10
7,00
8,00
9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00
wiek w latach
Ryc. 9. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości dłoni
Fig. 9. Dimorphic differences in the dynamics of growth of the palm of hand length
Uzyskane wartości proporcji szerokościowo-długościowej ręki wskazują na postępującą wraz z wiekiem zmianę kształtu ręki badanych. U chłopców około 3 roku
życia z szerokiej zmienia się ona w średnioszeroką i kształt ten zachowuje do końca
badanego okresu. U dziewcząt ta sama zmiana nastąpiła średnio rok później, przy
czym smuklenie ręki postępowało i w 14 roku życia ręka stała się wąska (tab. 4).
Malinowski i Gołąb (1968), analizując proporcje i wymiary prawej ręki u niepracującej zawodowo młodzieży szkolnej w wieku 18 lat, nie zaobserwowali różnic
płciowych w wartościach wskaźnika ujmującego stosunek długości dłoni do długości ręki. Badania własne potwierdzają powyższą obserwację (tab. 4).
Wskaźnik szerokości ręki do długości dłoni u chłopców wykazuje wartości wyższe niż u dziewcząt tylko w 7, 8, 12 i 18 roku życia. W pozostałych grupach wiekowych wartości wskaźnika u obu płci są zbliżone, a u 11- i 13-letnich dziewcząt wyższe niż u równoletnich chłopców (tab. 4). Powyższe relacje nie przedstawiają żadnej
wyraźnej tendencji w zakresie różnic międzypłciowych wartości tego wskaźnika.
Proporcja wysokościowo-szerokościowa dłoni u 14-18-letnich chłopców ma
wartości znacznie wyższe niż u dziewcząt w tym samym wieku (tab. 4). Badania
Malinowskiego i Gołąb (1968) wykazały odwrotny kierunek różnic dymorficznych.
160
Tabela 3
Fazy zwolnionego tempa wzrostu I i III palca (w latach)
Table 3
The phases of retarded pace of growth of the 1st and 3rd finger (years)
Palec I
Badania
Hajnis
(1969)
Palec III
Ch
Dz
Ch
Dz
1,75-2,25
3-4
1,75-2,75
2,25-2,75
8-10
15,5 i powyżej
8-10
15 i powyżej
8-9
11-12
15,5 i powyżej
8-10
14 i powyżej
0,88-2,25
0,63-4
9-11
13 i powyżej
3-4
8-10
8-10
11 i powyżej
11-12
14-15
16-17
w tabelach oraz na rysunkach:
Ch – chłopcy
Dz – dziewczęta
Wyniki
własne
14 i powyżej
Niewątpliwie cecha ta wymaga dalszego badania i winna być poddana analizie na materiale obejmującym szerszy odcinek ontogenezy niż uczyniono to w niniejszej pracy.
WNIOSKI
1. Najszybszy rozwój ręki następuje w pierwszych miesiącach życia. Wraz z wiekiem tempo wzrostu poszczególnych cech metrycznych ręki (analizowanych
w ciągu całego badanego odcinka ontogenezy) wyraźnie maleje.
2. Okres skoku pokwitaniowego u chłopców i dziewcząt charakteryzuje się niewielkim wzrostem dynamiki rozwoju ręki i jest poprzedzony okresowym spadkiem tempa wzrostu, trwającym u dziewcząt 2 lata, zaś u chłopców rok.
3. Największe różnice dymorficzne w postnatalnym tempie wzrostu ręki zaznaczają
się w pierwszych miesiącach życia dzieci.
4. Różnice dymorficzne w okresie skoku pokwitaniowego potwierdzają wcześniejsze wystąpienie intensywnych przyrostów u dziewcząt niż u chłopców.
5. Wraz z wiekiem następuje smuklenie ręki, która u chłopców zmienia się z szerokiej na średnioszeroką, zaś u dziewcząt z szerokiej poprzez średnioszeroką do
wąskiej.
6. Wartości wskaźnika długości dłoni do długości ręki nie wykazują różnic międzypłciowych.
7. Wartości wskaźnika wysokościowo-szerokościowego dłoni przedstawiają silny
dymorfizm płciowy.
161
Tabela 4
Zestawienie wartości wskaźników opisujących rękę dziewcząt i chłopców
Table 4
The values of indexes characterizing the hand in girls and boys
wiek
(lata)
wskaźnik
szerokościowo-długościowy ręki
wskaźnik
długości dłoni
do długości ręki
wskaźnik
szerokości ręki
do długości dłoni
wskaźnik
wysokościowo-długościowy
dłoni
Ch
Dz
Ch
Dz
Ch
Dz
Ch
Dz
0,13
50,68
50,86
-
-
-
-
-
-
0,38
49,93
51,64
-
-
-
-
-
-
0,63
49,00
51,17
-
-
-
-
-
-
0,88
52,38
51,51
-
-
-
-
-
-
1,25
51,65
50,17
-
-
-
-
-
-
1,75
50,05
50,05
-
-
-
-
-
-
2,25
50,35
49,65
-
-
-
-
-
-
2,75
50,15
49,21
-
-
-
-
-
-
3,00
48,44
48,00
-
-
-
-
-
-
4,00
47,21
51,12
-
-
-
-
-
-
5,00
47,43
46,23
-
-
-
-
-
-
6,00
47,61
46,71
-
-
-
-
-
-
7,00
45,35
45,30
45,49
59,14
99,68
76,60
-
-
8,00
45,20
44,32
61,08
60,82
74,00
72,86
-
-
9,00
45,20
45,10
59,93
59,84
75,42
75,37
-
-
10,00
44,86
44,72
59,40
58,99
75,52
75,82
-
-
11,00
44,26
44,80
61,46
60,00
72,01
74,66
-
-
12,00
44,19
42,36
60,88
60,91
72,58
69,54
-
-
13,00
42,65
43,07
61,80
59,58
69,01
72,29
-
-
14,00
43,30
42,75
61,05
59,99
70,93
71,26
2,73
2,48
15,00
43,27
42,61
60,59
59,46
71,40
71,66
2,90
2,63
16,00
43,69
41,64
60,82
59,90
71,83
69,52
3,36
2,65
17,00
42,80
41,73
60,61
60,19
70,61
69,34
4,10
3,02
18,00
43,23
41,41
60,38
60,28
71,59
68,69
4,41
3,95
162
PIŚMIENNICTWO
Bergman P., Szmyd A., 1978, Rozwój ręki u bliźniąt wrocławskich, [w:] Znaczenie badań
bliźniąt w genetyce człowieka. Wrocław (str. referatu)
Hajnis K., 1969, Growth dynamics of the fingers and the timing of their congenital defects.
Anthropologie, 7, l
Jasiński R., 1992a, Dymorfizm płciowy w rozwoju parametrów ręki u młodzieży wrocławskiej
w wieku 11-14 lat. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, 67-75
Jasiński R., 1992b, Rozwój parametrów ręki ze szczególnym uwzględnieniem dymorfizmu
płciowego dzieci wrocławskich w wieku 7-14 lat. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, 77-92
Maćkowiak A., 1973, Wzrastanie ręki chłopców ze szkół zawodowych w Poznaniu. Prz. Antr.,
39, l, 93-97
Malinowski A., Gołąb A., 1968, Proporcje ręki na tle pomiarów kończyny górnej u osiemnastoletniej młodzieży wielkopolskiej. Prz. Antr., 34, l, 117-122
Marecki B., 1979, Charakterystyka metryczna ręki w ontogenezie płodowej. Mat. i Prace
Antr., 96, 69-76
Matzdorff I., 1967, Metrisch und allometrisch Wachstumsuntersuchungen an der menschlichen Hand. Z. Morph. Anthrop., 59, 2, 158-184
Piesiewicz E., 1992a, Kształtowanie się proporcji kończyn górnych ze szczególnym uwzględnieniem dymorfizmu płciowego u dzieci wrocławskich w wieku 7-14 lat. Stud. i Monogr.
AWF, Wrocław, 31, 133-153
Piesiewicz E., 1992b, Rozwój kończyny górnej na tle różnic płciowych dzieci wrocławskich
w okresie pokwitania. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, 117-131
Skvarilova B., 1975, The growth patterns in the upper extremities of Prague school age children. Anthropologie, 13, l
Tanner J. M., 1963, Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa
Summary
THE DYNAMICS IN DEVELOPMENT OF THE HAND IN CHILDREN
AND YOUTH FROM POZNAŃ, AGED 1,5 MONTHS – 18 YEARS
In the paper the dynamics of growth of the hand has been estimated during the period 1.5
months – 18 years, and the dismorphic differentiation of features in accordance with age has
been presented. The material has been collected by means of sectional studies, conducted in
Poznań in 1975, on the groups of 1520 girls and 1396 boys. In both sexes of children and youth
the analysed features were: length and width of hand as well as the length of the thumb. Beginning with the 7-year-olds, the characteristics has been accompanied by such parameters as: wrist
circumflex length of the 3rd finger and the length of the palm of hand (calculated by substracting
the measure of the 3rd finger’s length from the measure of hand’s length). The height of the palm
of hand has been additionally measured in teen-agers of 14-18 years. All longitudinal measures
of hand and palm have been performed on the inner side of hand. The gathered material has
been the subject of statistic analysis and the arythmetic means have been calculated for all studied features in groups of sex and age, the index of first type, of pace of development and the
width-length of hand index. Due to a bigger number of analysed features in groups of children
aged 7-18 years, the length of palm-length of hand indexes have been calculated, while in
groups of 14-18-year-olds additionally the height-width of hand indexes have been calculated.
163
On the basis of elaborated material, it has been stated that the fastest development of the hand
and the most distinct dismorphic differences occur during the first months of life.
164