Rośliny z rodziny Brassicaceae w chemoprewencji nowotworów

PRACE POGL¥DOWE
Maciej BALCEREK
Roœliny z rodziny Brassicaceae
w chemoprewencji nowotworów p³uc
wywo³anych paleniem tytoniu
Chemoprevention of tobacco-related lung cancer by
cruciferous vegetable
Katedra i Zak³ad Farmakognozji
Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy
Kierownik: Dr hab. Irena Mat³awska prof. UMK
Dodatkowe s³owa kluczowe:
Brassicaceae
palenie tytoniu
chemoprewencja
nowotwory p³uc
Additional key words:
cruciferous vegetable
tobacco smoking
chemoprevention
lung cancers
Adres do korespondencji:
Dr Maciej Balcerek
Katedra i Zak³ad Farmakognozji
Collegium Medicum UMK
ul. M. Sk³odowskiej-Curie 9
85-094 Bydgoszcz,
Tel. (+52) 585 36 89
e-mail: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 10
Rak p³uca nale¿y do najbardziej
rozpowszechnionych nowotworów
z³oœliwych na œwiecie i jest g³ówn¹
przyczyn¹ œmierci z powodu chorób
nowotworowych. Stwierdzono, ¿e 8090% przypadków ma zwi¹zek z paleniem tytoniu. Powstaj¹cy w czasie palenia tytoniu dym, zawiera co najmniej
60 zwi¹zków o potwierdzonych w³aœciwoœciach rakotwórczych. Do najniebezpieczniejszych jego sk³adników
nale¿¹; powstaj¹cy z nikotyny 4-(metylonitrozoamino)-1-(3-pirydylo)-1-butanon (NNK - nicotine-derived nitrosaminoketone) oraz wielopierœcieniowe
wêglowodory aromatyczne (WWA).
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania wysokiej œmiertelnoœci, spowodowanej rakiem p³uca, jest unikanie palenia tytoniu. Jednym ze sposobów mog¹cych zmniejszyæ œmiertelnoœæ wœród pal¹cych jest chemoprewencja, rozumiana jako stosowanie
naturalnych lub syntetycznych œrodków hamuj¹cych, spowalniaj¹cych lub
odwracaj¹cych proces kancerogenezy.
Wyniki szeregu badañ epidemiologicznych wykaza³y odwrotn¹ zale¿noœæ
pomiêdzy spo¿yciem warzyw z rodziny kapustowatych, a czêstoœci¹ wystêpowania raka w szczególnoœci p³uca i
¿o³¹dka. Nale¿¹ce do rodziny Brassicaceae warzywa, takie jak broku³y, kalafior, brukselka, kapusta g³owiasta,
zawieraj¹ glukozynolaty, ulegaj¹ce hydrolizie m.in. do izosiarkocyjanianów,
wykazuj¹cych w doœwiadczeniach na
zwierzêtach w³aœciwoœci chemoprewencyjne. Wydaje siê, ¿e aktywnoœæ
izosiarkocyjanianów w du¿ym stopniu
wynikaæ mo¿e z ich hamuj¹cego wp³ywu na aktywacjê kancerogenów przez
cytochrom P450 oraz z indukcji enzymów II fazy detoksykacji.
Lung cancer is the most common
malignant disease in the world and the
major cause of death from cancers.
Around 80-90% of all human lung cancers are related to cigarette smoke.
Tobacco smoke contains at least 60
carcinogens capable of causing
tumors, 4-(N-methyl-N-nitrosamino)-1(3-pyridyl)-1-butanone (NNK) and polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH)
are among the most prominent pulmonary carcinogens. Prevention is the
most effective way to reduce lung cancer mortality. Chemoprevention is a
cancer preventive strategy to inhibit,
delay or reverse carcinogenesis using
naturally occurring or synthetic chemical agents. A number of epidemiological studies have shown an inverse relationship between cruciferous vegetable consumption and cancer, especially those of lung and stomach.
Crucifers, such as broccoli, cauliflower, brussel sprouts and cabbage,
contain a family of secondary plant
metabolites known as glucosinolates,
which are unique to these vegetables.
Upon hydrolysis, glucosinolates yield
a number of breakdown products,
mostly isothiocyanates, with supposed chemopreventive properties, as
shown in animal experiments. It appears that significant portion of the
chemopreventive
effects
of
isothiocyanates may be associated
with the inhibition of the metabolic
activation of carcinogens by cytochrome P450s (Phase I), coupled with
strong induction of phase II of detoxifying enzymes.
Wstêp
Rak p³uca nale¿y do najbardziej rozpowszechnionych nowotworów z³oœliwych na
œwiecie, a jednoczeœnie jest g³ówn¹ przyczyn¹ zgonów z powodu chorób nowotworowych [8,9,21]. Diagnozowany jest najczêœciej, w III i IV stopniu zaawansowania, zbyt
póŸno by podj¹æ skuteczn¹ terapiê, co sprawia, ¿e traktowany jest jako choroba œmier-
telna. Szacuje siê, ¿e co roku w Polsce na
raka p³uca zapada 20 tysiêcy osób, a podobna liczba umiera z jego powodu [16].
Wieloletnie badania epidemiologiczne wskazuj¹ na palenie tytoniu jako g³ówn¹ przyczynê tej choroby. W œwietle danych z ostatnich lat w Polsce a¿ 96%, zapadaj¹cych na
raka p³uca to palacze tytoniu [19]. Powstaj¹cy w czasie palenia tytoniu dym, zawiera
903
oko³o 4000 zidentyfikowanych sk³adników,
z czego ponad 60 posiada potwierdzone
w³aœciwoœci rakotwórcze [12]. Do najniebezpieczniejszych zwi¹zków, dostaj¹cych siê do
organizmu palacza nale¿¹; wielopierœcieniowe wêglowodory aromatyczne (WWA) w
tym najbardziej toksyczny – benzo(a)piren
(B(a)P) oraz N-nitrozoaminy, a wœród nich
powstaj¹cy z nikotyny 4-(metylonitrozoamino)-1-(3-pirydylo)-1-butanon, znany równie¿
jako NNK (ang. nicotine-derived nitrosaminoketone) [9,10]. Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania nowotworom p³uc jest,
wiêc unikanie nara¿enia na czynniki kancerogenne, zawarte w dynie tytoniowym. Jednak nawet zerwanie z na³ogiem palenia tytoniu nie zapewnia bezpieczeñstwa, poniewa¿ ryzyko raka p³uca utrzymuje siê na wysokim poziomie jeszcze przez wiele lat po
zaprzestaniu palenia [8,9]. Czynni, jak i byli
palacze oraz osoby nara¿one na bierne palenie nale¿¹ do grupy podwy¿szonego ryzyka zapadalnoœci na nowotwory p³uc. W
stosunku to tej grupy kierowana jest tzw.
chemoprewencja, czyli zapobieganie chorobie nowotworowej poprzez ekspozycjê na
czynniki, mog¹ce zahamowaæ poszczególne etapy jego rozwoju. Zgodnie z za³o¿eniem, czynnik chemoprewencyjny powinien
opóŸniaæ, b¹dŸ blokowaæ reakcje, prowadz¹ce do uszkodzeñ genetycznych lub stymulowaæ procesy ochronne, które zapobieg³yby rozwojowi raka p³uca [9]. Czynnik taki
ponadto powinien byæ nietoksyczny oraz
tani, umo¿liwiaj¹c d³ugie stosowanie. Stwierdzono, ¿e niektóre sk³adniki diety jak; retinol, b-karoten, a-tokoferol, selen, limonen,
genisteina, kurkumina, mog¹ spe³niaæ rolê
chemoprewencyjn¹, jednak nie chroni¹ one
przed g³ównymi czynnikami kancerogennymi, obecnymi w dymie tytoniowym: B(a)P i
NNK [4,6]. Grup¹ zwi¹zków, która mo¿e byæ
skuteczna w zapobieganiu nowotworom p³uca, jako konsekwencji palenia tytoniu, s¹
glukozynolaty, obecne w roœlinach z rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Wyniki
szeregu badañ epidemiologicznych wykaza³y odwrotn¹ zale¿noœæ pomiêdzy spo¿yciem warzyw z rodziny kapustowatych, a
czêstoœci¹ wystêpowania raka w szczególnoœci p³uc i ¿o³¹dka [13,22]. Zawarte w roœlinach z rodziny Brassicaceae glukozynolaty i powstaj¹ce w wyniku ich enzymatycznej hydrolizy indole i izosiarkocyjaniany,
poddano badaniom w zwierzêcych uk³adach
doœwiadczalnych. Doœwiadczenia prowadzono g³ównie na gryzoniach, u których indukowano rak p³uca, obecnymi w dymie tytoniowym czynnikami. Z przytoczonych wyników badañ mo¿na wnioskowaæ, ¿e zwi¹zki wystêpuj¹ce w roœlinach krzy¿owych
mog¹ stanowiæ skuteczny œrodek w zapobieganiu nowotworom p³uc, powodowanym
paleniem tytoniu.
Glukozynolaty to wykazuj¹ce niewielk¹
aktywnoœæ biologiczn¹, po³¹czenia siarkowe, w których zawsze wystêpuje glukoza.
Ulegaj¹ one hydrolizie pod wp³ywem enzymów – myrozynaz, uwalniaj¹c izosiarkocyjaniany. Produkty hydrolizy glukozynolatów
s¹ czêsto zwi¹zkami lotnymi (olejki gorczyczne) o silnym, charakterystycznym zapachu, ostrym, piek¹cym smaku, w³aœciwoœciach dra¿ni¹cych i wielokierunkowym
dzia³aniu [3,17]. Glukozynolaty nale¿¹ do
904
wtórnych metabolitów roœlinnych, których
obecnoœæ jest jednym ze sposobów ochronnych roœlin przed roœlino¿ercami. Zwi¹zki te,
jeœli wystêpuj¹ w wystarczaj¹co wysokim
stê¿eniu mog¹ byæ toksyczne dla ludzi i
zwierz¹t. Objawami zatrucia s¹ zaburzenia
¿o³¹dkowe, obfite wydzielanie œliny, biegunka i podra¿nienia jamy ustnej. Izosiarkocyjaniany, uwalniane w wyniku hydrolizy glukozynolatów, mog¹ powodowaæ pokrzywkê,
a niektóre z nich wykazuj¹ aktywnoœæ goitrogenn¹ i mog¹ u ssaków powodowaæ powiêkszenie tarczycy [7].
Obecnoœæ glukozynolatów stwierdzono
jedynie w niewielu gatunkach roœlin z klasy
dwuliœciennych. Zwi¹zki te wystêpuj¹ w 16
rodzinach, nale¿¹cych do rzêdu kaparowców (Capparales) np.: Capparidaceae, Resedaceae, Tropaeolaceae, jednak 80% z
dotychczas poznanych 120 glukozynolatów,
wykryto i zidentyfikowano w gatunkach z
rodziny kapustowatych (Brassicaceae, syn.
Cruciferae – krzy¿owe) [5]. Szczególnie bogate w tê grupê zwi¹zków s¹ gatunki z rodzaju kapusta (Brassica): kapusta warzywna (B. oleracea) z szeregiem odmian np.:
kapusta g³owiasta (var. capitata) i brukselska (var. gemmifera), kalafior (var. botrytis),
broku³ (var. cymosa), kapusta rzepak (B.
napus), rzepa jadalna (B. campestris var.
rapa), gorczyca czarna (B. nigra) i inne. Do
warzyw z rodziny Brassicaceae, zawieraj¹cych glukozynolaty, nale¿¹ równie¿ rzodkiew
zwyczajna (Raphanus sativus) i jej odmiany: rzodkiewka (var. radicula) oraz rzodkiew
czarna (var. niger), rze¿ucha ogrodowa (Lepidium sativum), rokietta siewna (Eruca sativa). Bogate w glukozynolaty s¹ równie¿
roœliny, wykorzystywane jako przyprawy:
chrzan pospolity (Armoracia lapanthifolia),
gorczyca bia³a (Sinapis alba), rukiew wodna (Nasturtium officinale) oraz wasabi (Wasabia japonica). Zawartoœæ glukozynolatów
w poszczególnych gatunkach i odmianach
jest zró¿nicowana. Najwiêksz¹ ich iloœæ
stwierdzono w pieprzycy siewnej (389 mg/
100 g), najni¿sz¹ w kapuœcie pekiñskiej, (20
mg/100 g). Wysok¹ zawartoœæ glukozynolatów, zaobserwowano w gorczycy sarepskiej, czyli kapuœcie sitowatej (B. juncea) do
281 mg/100 g oraz chrzanie do 160 mg/100
g [18]. Niektóre gatunki roœlin z rodziny krzy¿owych, wykorzystywane s¹ jako lecznicze.
Obecnoœæ glukozynolatów, a w³aœciwie powstaj¹cych z nich izosiarkocyjanianów, wykazuj¹cych dra¿ni¹ce dzia³anie na b³ony œluzowe i skórê, uzasadnia wykorzystanie rozdrobnionych nasion gorczycy bia³ej i czarnej jako œrodka w bólach reumatycznych i
nerwobólach. Natomiast glukozynolaty wystêpuj¹ce w korzeniu rzodkwi czarnej, wykazuj¹ dzia³anie ¿ó³ciopêdne i ¿ó³ciotwórcze
[17]. Stwierdzono równie¿ dzia³anie bakterio- i fungistatyczne glukozynolatów [15].
Ostatnie lata przynosz¹ szereg doniesieñ o
dzia³aniu przeciwnowotworowym tych zwi¹zków. Liczne badania epidemiologiczne dowodz¹, ¿e dieta bogata w warzywa i owoce
mo¿e sprzyjaæ zmniejszeniu ryzyka zachorowañ na niektóre rodzaje nowotworów
[14,21]. W przypadku diety, szczególnie
bogatej w warzywa z rodziny Brassicaceae, stwierdzono zmniejszon¹ zachorowalnoœæ na raka p³uca i ¿o³¹dka [11]. Wed³ug
raportu, opracowanego na podstawie analiPrzegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 10
zy badañ epidemiologicznych, przez The
International Agency for Research on Cancer (IARC) nale¿¹cej do WHO, spo¿ywanie
roœlin (warzyw) z rodziny Brassicaceae,
mo¿e przyczyniæ siê do zmniejszenia ryzyka zachorowañ na raka p³uca i ¿o³¹dka [13].
Aktywnoœæ przeciwnowotworow¹ przypisuje siê obecnym w tych roœlinach glukozynolatom, a g³ównie, produktom ich enzymatycznej hydrolizy; izosiarkocyjanianom i indolom.
Doœwiadczenia prowadzone na gryzoniach, u których w sposób doœwiadczalny
indukowano nowotwory p³uca, dowodz¹
chemoprewencyjnego dzia³ania izolowanych sk³adników czynnych roœlin z rodziny
Brassicaceae [9]. Do najlepiej przebadanych
produktów hydrolizy glukozynolatów nale¿¹
izosiarkocyjaniany: izotiocyjanian fenetylu
(PEITC) i izotiocyjanian benzylu (BITC) [1].
Obecnoœæ tych izosiarkocyjaninów stwierdzono w wielu gatunkach z rodziny Brassicaceae m.in.: rukwi wodnej, pieprzycy siewnej, kapuœcie g³owiastej, kalafiorze i broku³ach. Wystêpuj¹ce w roœlinach w po³¹czeniach z glukoz¹ glukozynolaty, ulegaj¹ hydrolizie w efekcie dzia³ania myrozynazy,
uwolnionej po uszkodzeniu tkanek (ciêcie,
¿ucie) z komórek myrozynowych.
Aktywnoœæ analogiczn¹ do myrozynazy,
wykazuj¹ równie¿ bakterie, obecne w jelicie grubym, hydrolizuj¹ce glukozynolaty z
gotowanych warzyw, w których enzym uleg³
inaktywacji [13].
W badaniach przeprowadzonych na
szczurach, izotiocyjanianu fenetylu (PEITC)
skutecznie zapobiega³ indukcji raka p³uca
przez NNK, bêd¹c¹ produktem nitrozowania nikotyny, obecn¹ w dymie tytoniowym,
[8]. Wykorzystane w doœwiadczeniu zwierzêta podzielono na dwie grupy. Szczurom
w pierwszej grupie podawano przez dwa lata
wraz z wod¹ do picia NNK w iloœci 2 ppm,
co spowodowa³o pojawienie siê raka p³uca
u 70% z nich. Szczury w drugiej grupie otrzymywa³y dodatkowo (poza NNK), przez czas
trwania eksperymentu wraz z pokarmem
izotiocyjanianu fenetylu w nietoksycznej
dawce (498 ppm). W tej grupie nowotwór
wykszta³ci³ siê jedynie u 5% zwierz¹t, co
œwiadczy o silnym dzia³aniu chemoprotekcyjnym PEITC. Badania przeprowadzone na
myszach dostarczaj¹ podobnych wyników,
równie¿ u tego gatunku zwierz¹t izotiocyjanian fenetylu okaza³ siê byæ skutecznym w
hamowaniu rozwoju raka p³uca indukowanego NNK [9]. Stosunkowo dobrze poznany jest mechanizm, na drodze, którego zwi¹zek ten hamuje, wywo³an¹ NNK, indukcjê
nowotworu u szczura. Izotiocyjanianu fenetylu powoduje specyficzn¹ inhibicjê cytochromu P450 w komórkach p³uca szczura,
co skutkuje zmniejszeniem siê iloœci indukowanych przez produkty rozk³adu NNK
adduktów DNA. W przypadku myszy jest
podobnie, jednak w mechanizm dzia³ania
przeciwnowotworowego, mog¹ dodatkowo
byæ zaanga¿owane inne procesy, jak np.
indukcja apoptozy. Badania u ludzi, z wykorzystaniem rukwi wodnej, bogatego Ÿród³a
izotiocyjanianu fenetylu, wykaza³y jego hamuj¹cy wp³yw na wywo³an¹ NNK aktywnoœæ
cytochromu P450. Stwierdzono, ¿e podobnie jak w przypadku gryzoni, PEITC nie wykazuje dzia³ania toksycznego u ludzi i mo¿e
M. Balcerek
byæ stosowany doustnie w dawce do 160
mg/dzieñ przez 4 tygodnie [9]. Mimo, ¿e izotiocyjanian fenetylu okaza³ siê skuteczny w
ochronie przed rozwojem raka p³uca wywo³anym NNK, nie chroni³ przed nowotworem
indukowanym B(a)P. Zwi¹zkiem, który skutecznie zabezpiecza³ komórki myszy przed
kancerogennym dzia³aniem B(a)P by³ izotiocyjanian benzylu (BITC). Równie¿ BITC
hamowa³ aktywnoœæ cytochromu P450, a
ponadto indukowa³ enzymy II fazy detoksykacji i nieznaczne obni¿a³ iloœæ tworzonych
przez B(a)P adduktów DNA. Przypuszcza
siê, ¿e chemoprewencyjna aktywnoœæ BITC
przed kancerogenez¹, wywo³an¹ benzo(a)pirenem, mo¿e polegaæ równie¿ na
indukcji apoptozy. W³¹czenie do diety myszy izosiarkocyjanianów: PEITC i BITC,
chroni³o je przed wyst¹pieniem raka p³uca,
indukowanym jednoczeœnie NNK i B(a)P [9].
Izosiarkocyjaniany w organizmach zwierzêcych, podlegaj¹ przemianom metabolicznym z udzia³em enzymów II fazy biotransformacji, jednymi z nich s¹ transferazy glutationowe (ludzkie GSTM1 i GSTT1), sprzêgaj¹ce z cz¹steczk¹ glutationu izosiarkocyjaniany, podobnie jak inne ksenobiotyki, [20].
Geny koduj¹ce te enzymy, poza aktywnymi, posiadaj¹ równie¿ nieaktywne „zdefektowane” warianty (ang. null). Wyst¹pienie
u ludzi jednoczeœnie obu genów GSTM1 i
GSTT1 w wariancie nieaktywnym, prowadzi do powstania homozygotycznego genotypu, który nie wytwarza bia³ka enzymu [20].
Stwierdzono, ¿e konsumpcja warzyw z rodziny Brassicaceae chroni³a przed rakiem
p³uca pacjentów, którzy palili i mieli jeden
lub oba nieaktywne geny, natomiast ochronnego dzia³ania nie wykazano u osób z aktywnymi obu genami koduj¹cymi S-transferazy glutationowe [2]. Badania przeprowadzone w Singapurze dowiod³y, ¿e kobiety,
bêd¹ce nosicielami jednego lub obu nieaktywnych genów, mia³y podwy¿szony poziom
izosiarkocyjanianów, z powodu obni¿onej
zdolnoœci do ich eliminacji [23]. Wnioskuje
siê, ¿e ochronne dzia³anie du¿ych iloœci spo¿ywanych warzyw z rodziny Brassicaceae,
zale¿y od szybkoœci eliminowania izosiar-
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 10
kocyjanianów z organizmu [11]. Z drugiej jednak strony, podobnym przemianom detoksykacyjnym, podlegaj¹ kancerogeny zawarte w dymie tytoniowym. Obni¿ona lub ca³kowity brak aktywnoœci S-transferazy glutationowej, powoduje spowolnienie usuwania
z organizmu korzystnie dzia³aj¹cych izosiarkocyjanianów, ale jednoczeœnie przed³u¿a
niekorzystny wp³yw sk³adników dymu tytoniowego [20].
Podsumowanie
Obecne w dymie tytoniowym zwi¹zki
kancerogenne, na które nara¿one s¹ osoby
pal¹ce, s¹ g³ówn¹ przyczyn¹ zapadania na
raka p³uca. Najskuteczniejszym sposobem
zapobiegania chorobie jest unikanie kontaktu z dymem tytoniowym. Niektóre sk³adniki
diety mog¹ jednak zmniejszyæ ryzyko wyst¹pienia choroby nowotworowej. Badania epidemiologiczne dowodz¹, ¿e dieta bogata w
warzywa z rodziny Brassicaceae, mo¿e
przyczyniæ siê do obni¿enia zapadalnoœci na
raka p³uca wœród osób pal¹cych tytoñ. Obecne w tych warzywach glukozynolaty i powstaj¹ce z nich podczas enzymatycznej
hydrolizy izosiarkocyjaniany, wykazuj¹ w
doœwiadczeniach na zwierzêtach dzia³anie
chemoprewencyjne. Zwierzêta, nara¿one na
czynniki kancerogenne, obecne w dymie
tytoniowym, którym do diety w³¹czono izosiarkocyjaniany, zapada³y na raka p³uca wielokrotnie rzadziej ni¿ te, których dieta nie
zawiera³a tych zwi¹zków. Zmiany w sposobie od¿ywiania nie mog¹ jednak przynieœæ
takich korzyœci jak radykalne zerwanie z
na³ogiem.
Piœmiennictwo
1. Bianchini F., Vainio H.: Isothiocyanates in cancer
prevention. Drug Metab. Rev. 2004, 36, 655.
2. Brennan P., Hsu C.C. Moullan N. et al.: Effect of
cruciferous vegetables on lung cancer in patients
stratified by genetic status: a mendelian randomisation approach. Lancet. 2005, 366, 1558.
3. Bruneton J.: Pharmacognosy Phytochemistry Medicinal Plants, 2nd ed., Lavoisier Publishing, Paris,
1999.
4. Cohen V., Khuri F.R.: Chemoprevention of lung cancer: concepts and strategies. Exp. Rev. Anticancer
Ther. 2005, 5, 549.
5. Fahey J.W., Zalcmann A.T. Talalay P.: The chemical diversity and distribution of glucosinolates and
isothiocyanates among plants. Phytochemistry. 2001,
56, 5.
6. Goodman G.E.: Prevention of lung cancer. Crit. Rev.
Oncol. Hematol. 2000, 33, 187.
7. Harborne J. B.: Ekologia biochemiczna, PWN
Warszawa 1997.
8. Hecht S.S.: Inhibition of carcinogenesis by isothiocyanates. Drug Metab. Rev. 2000, 32, 395.
9. Hecht S.S.: Cigarette smoking and lung cancer:
chemical mechanisms and approaches to prevention. Lancet Oncol. 2002, 3, 461.
10. Hecht S.S.: Tobacco smoke carcinogens and lung
cancer. J. Natl. Cancer Inst. 1999, 91, 1194.
11. Higdon J.V., Delage B. Williams D.E. Dashwood
R.H.: Cruciferous vegetables and human cancer risk:
epidemiologic evidence and mechanistic basis. Pharmacol. Res. 2007, 55, 224.
12. Hoffmann D., Hoffmann I. El Bayoumy K.: The
less harmful cigarette: a controversial issue. A tribute to Ernst L Wynder. Chem. Res. Toxicol. 2001,
14, 767.
13. IARC Handbooks of Cancer Prevention Vol. 9
Cruciferous Vegetables. IARC Press, Lyon 2005.
14. Johnson I.T.: Glucosinolates: bioavailability and importance to health. Int. J. Vitam. Nutr. Res. 2002,
72, 26.
15. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. PZWL Warszawa,
2000.
16. Lewandowski T.: Rak p³uca. Nowa Medycyna Onkologia. VI, 2003, 3, 5.
17. Mat³awska I.: Farmakognozja. AM Poznañ, 2006.
18. McNaughton S.A., Marks G.C.: Development of a
food composition database for the estimation of dietary intakes of glucosinolates, the biologically active constituents of cruciferous vegetables. Br. J. Nutr.
2003, 90, 687.
19. Polska Agencja Prasowa. http://www.nauka.
pap.com.pl/demo/, 12-06-2007.
20. Sapone A., Affatato A. Canistro D. et al.: Cruciferous vegetables and lung cancer. Mutat. Res. 2007,
635, 146.
21. van Breda S.G., de Kok T.M. van Delft J.H.: Mechanisms of colorectal and lung cancer prevention by
vegetables: a genomic approach. J. Nutr. Biochem.
2007 (in press).
22. van Poppel G., Verhoeven D.T. Verhagen H.
Goldbohm R.A.: Brassica vegetables and cancer
prevention. Epidemiology and mechanisms. Adv.
Exp. Med. Biol. 1999, 472, 159.
23. Zhao B., Seow A. Lee E.J.D. et al.: Dietary
isothiocyanates, gluthatione S-transferase -M1, T1
polymorphisms and lung cancer risk among Chinese
women in Singapore. Cancer Epidemiol. Biomarkers
Prev. 2001, 10, 1063.
905