SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ................................................................................................... 11 Rozdział pierwszy ZMIANY USTROJOWE A MENTALNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA ................. 19 1. Kolektywizm versus indywidualizm .................................................................. 20 2. Mentalnościowe uwarunkowania transformacji ustrojowej ............................ 30 Rozdział drugi TEORIE WARTOŚCI ORAZ ICH EMPIRYCZNA WERYFIKACJA ............ 1. Sposoby rozumienia wartości w naukach społecznych ................................... 2. Teoria wartości Miltona Rokeacha ..................................................................... 3. Teoria wartości Shaloma H. Schwartza ............................................................. 4. Wartości w badaniach empirycznych ................................................................. 4.1. Treściowy obraz systemu wartości ............................................................ 4.1.1. Kulturowe uwarunkowania systemów wartości ............................ 4.1.2. Zmienne polityczno-ekonomiczne a system wartości .................. 4.1.3. Religia/religijność a system wartości ............................................. 4.1.4. Osobowościowe uwarunkowania systemu wartości ..................... 4.1.5. Transmisja wartości w rodzinie ....................................................... 4.1.6. Przyswojenie ról a system wartości ................................................ 4.2. Wartości jako czynnik determinujący postawy i zachowania w obszarze polityczno-społecznym ............................................................ 4.2.1. Wartości a ideologie, postawy i zachowania polityczne .............. 4.2.2. Wartości a postawy i zachowania społeczne ................................. 4.2.3. Ograniczenia modelu: wartości–postawy–zachowanie ................ 38 38 39 42 45 45 46 49 57 59 61 62 64 64 72 75 Rozdział trzeci WARTOŚCI I POSTAWY SPOŁECZNO-POLITYCZNE STUDENTÓW – BADANIA WŁASNE ............................................................................................. 78 1. Założenia teoretyczne .......................................................................................... 78 1.1. Czy w kierunku indywidualizmu? ............................................................. 78 7 Zmiany wartości i postaw młodzieży w okresie przeobrażeń ustrojowych ... 1.2. „Indywidualizm – kolektywizm” jako kategoria opisu zmian społecznych – koncepcja Janusza Reykowskiego ....................... 2. Konkretyzacja problemu badawczego ............................................................... 2.1. Model teoretyczny i cele badawcze .......................................................... 2.2. Problemy i hipotezy badawcze .................................................................. 3. Metoda .................................................................................................................... 3.1. Narzędzia badawcze ..................................................................................... 3.2. Charakterystyka grup badawczych ............................................................ 4. Wyniki badań własnych ....................................................................................... 4.1. Systemy wartości – analiza porównawcza wyników badań z 2003 i 2008 roku ........................................................................................ 4.1.1. Hierarchia wartości w systemie ...................................................... 4.1.2. Zróżnicowanie systemów wartości ................................................. 4.1.3. Pozycja w systemie wartości „wolność” i „równość” .................. 4.1.4. Podsumowanie .................................................................................... 4.2. Postawy społeczno-polityczne – analiza porównawcza wyników badań z 2003 i 2008 roku ........................................................... 4.2.1. Postawy wobec ustroju politycznego i kwestii polityczno-społecznych .................................................... 4.2.2. Postawy wobec kultury narodowej i tradycji, religii i instytucji religijnych .......................................................... 4.2.3. Postawy wobec ustroju ekonomicznego i kwestii socjalnych ..... 4.2.4. Podsumowanie ................................................................................... 4.3. Orientacja indywidualistyczna versus kolektywistyczna w systemie wartości a postawy społeczno-polityczne ............................. 4.3.1. Orientacja kolektywistyczna versus indywidualistyczna w systemie wartości a postawy wobec ustroju politycznego i kwestii polityczno-społecznych ..................................................... 4.3.2. Orientacja kolektywistyczna versus indywidualistyczna w systemie wartości a postawy wobec kultury narodowej i tradycji, religii i instytucji religijnych .......................................... 4.3.3. Orientacja kolektywistyczna versus indywidualistyczna w systemie wartości a postawy wobec ustroju ekonomicznego i kwestii socjalnych ........................................................................... 4.3.4. Wartości „wolność” i „równość” a postawy społeczno-polityczne – ustosunkowanie się do dwuwartościowego modelu M. Rokeacha ................................ 4.3.5. Czy tylko „wolność” i „równość”? Znaczenie innych wartości w ukierunkowaniu myślenia o kwestiach ustrojowych ................. 4.3.6. Podsumowanie ................................................................................... 8 80 84 84 86 91 91 101 106 106 107 113 115 117 119 124 139 147 162 167 181 194 200 212 214 218 Spis treści ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................ 222 BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 235 STRESZCZENIE ....................................................................................................... 273 SUMMARY ................................................................................................................ 277 9