Jerzy Nosowski "Mahomet et la tradition islŕmique", Emile

Jerzy Nosowski
"Mahomet et la tradition islàmique",
Emile Dermenghem, Bourges 1960 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 34/1-4, 202-206
1963
Recensiones
202
Rozdział X I tłu m aczy isens 'm odlitw y ry tu a ln e j: poszczególne a k ty r y ­
tu a ln e m ożna ro z p a try w a ć in d yw idualn ie o ra z w ich w zajem n y ch relacjach.
L ings o m aw ia cytow ane fra g m en ty w ypow iedzi S zejka a l - ’A law i, zw ierające
in te rp re ta c je n ajw a żn iejszy ch ry tu a ln y c h m o d litw m u zu łm ań sk ich — p o ­
cząw szy od S u ra ty pierw szej poprzez doksologie, p ra k ty k ę p ro stracji, b ęd ą­
cej sym bolem ‘w ygaśnięcia’ człow ieka w obliczu AR aha, aż do duchow ego,
m istycznego zjednoczenia z P ra w d ą N ajw yższą w ‘śm ierci c ia ła ’, k ied y n a ­
stę p u je p ełn e p oznanie P ra w d y Boga, k tó ry je st P ierw szy m i O statnim ,
Z ew nętrzn ie M an ifestu jący m się i W ew n ętrznie U k ry ty m , jednakże ‘w id zia­
ny m w szędzie tam , d o k ąd człow iek zw róci sw e o bliczę’.
O statn i, X II rozdział, zaw iera w ypisy z p o ezji m isty czn ej Szejka
a l - ’A law I w p rze k ład z ie angielsk im L ingsa z o ry g in ału arabskiego. Z fra g ­
m e n tó w tych m ożna dop iero w p e łn i ocenić w arto ść, w y so k ą k la sę tw ó r ­
czości tego M istrza sufickiego. L ings zastrzega, że ty tu ły d la poszczegól­
n y ch frag m en tó w są jego w łasn y m dod atk iem i m a ją być sy n tezą in te r p re ­
ta c y jn ą treści.
K siążka L ingsa n ie je st b y n ajm n ie j biografią S zejk a A l-’A law I, ja k k o l­
w iek zaw iera elem en ty biografiezn o-historyczne i auto b io g raficzn e M istrza
sufizm u arabskiego X X w ieku. Z estaw ienie fak tó w biograficznych w p ie rw ­
szej części d zieła o ra z treśc i d o k try n a ln e j w d ru g iej części je st logiczne
i k on sekw entne, ja k k o lw iek n ie o p a rte an i n a p o rzą d k u chronologicznym
w y d arzeń z życia S zejka, a n i n a p o rząd k u system aty czn y m jego poglądów .
P oszczególne grupy te m ató w u jm ow ane są raczej sy n tety czn ie, ogólnie,
a k o n k retn e m yśli ilu stro w a n e są w dość p rzy p ad k o w y sposób m ateriałem
p rzykładow ym
zaczerpniętym
z okolicznościow ych w ypow iedzi S zejka
A l-’A law I b ąd ź osób z jego otoczenia. Z rozum ienie tre śc i poglądów tego
poety, ascety, m istyka, filozofa i teologa w jed n ej osobie w y m ag a u p rze d ­
n iej znajom ości d o k try n y islam u, zw łaszcza genezy te j relig ii — a w ięc tr e ś ­
ci K o ran u i h isto rii p o w stania tej księgi. Dla przypadkow ego czy teln ik a książ­
k a L ingsa może n astręczy ć przeto pow ażniejsze tru d n o ści, jed n ak że d la b a ­
dacza religii m ah o m etań sk iej stanow i ona bardzo w arto ścio w ą pozycję b i­
bliograficzną, d ając ą po d staw ę do głębszego w n ik n ię cia w życie duchow e
w spółczesnego islam u n a ‘n ajw yższym szczeblu’ jego rozw oju.
J e rzy N osow ski
Em ile D e r m e n g h e m , M ahom et et la trad itio n islam ique,
B o u rg e s2
1960, 192.
P ra ca D enm enghem a je st p ie rw sz ą z se rii 'm onografii ‘M istrzow ie D u­
chow i’ w y d aw an ej pod k ie ru n k iem Paiul-A ndré L e so rt’a. Z ałożeniem je j je st
p rzed staw ien ie w sposób p rzy stę p n y d la in te lig e n ta n ie sp ecjalisty genezy,
rozw oju historycznego, istotn y ch elem entów o raz zew n ętrzn y ch cech religii
M oham eta (M uham m ada), relig ii islam u (‘p o d d an ia się B ogu’). M onografia
Recensiones
203
m a c h a ra k te r p o p u la rn o -n au k o w y i stąd pew nym m a n k am en tem jest
dość sw obodne p o tra k to w a n ie sy stem u (transkrypcji te rm in ó w arab sk ich ,
dostosow anej do fo n ety k i fra n cu sk iej, A u to r zebrał i p rz e d sta w ił tu n a j­
w ażniejsze d a n e iz życia i religii M ahom eta k o rzy sta ją c z o bszernej lite ra ­
tu ry fachow ej z tego zak resu zarów no daw n iejszej ja k i n ajn o w szej, głów ­
nie history czn o -k ry ty czn ej i h isto ry czn o -literack iej.
Całość dzieła aultor dzieli ina trzy zasadnicze części o b ejm u ją ce kolejno:
życiorys M ahom eta, zasady religii m ah o m etań sk iej w ed łu g tra d y c ji islam icznej i w reszcie — w ypisy iz lite ra tu ry islam icznej dotyczącej c h a ra k te ­
rystycznych p rze jaw ó w życia religijnego m u łuzm anów . U zupełnienie stan o w ią
tab lice chronologiczne, d a n e bibliograficzne i ilu stracje.
W stępne w iadom ości a u to r pośw ięca źródłom , a m ianow icie K oranow i
<A1-Qu.r’an), k siędze uchodzącej w św iecie m u zu łm ań sk im za o bjaw ioną
przez Boga M ahom etow i za '.pośrednictwem arc h an io ła G abriela. K o ran za­
w iera n ie k tó re d a n e (niepełne) o życiu M ahom eta, jego d o k try n ę religijną,
praw o d aw stw o o ra z p o le m ik i z przeciw nikam i. W znacznej m ierze K oran
opiera się na przejęty ch przez M ahom eta od m onofizyków sy ry jsk ich w u s t­
n y ch relacjach i stą d zniekształconych opisach b ib lijn y ch (staro - i now otestam en taln y ch ).
In n y m źródłem , uzupełniającym d an e biograficzne K o ra n u o życiu M a­
hom eta, ja k k o lw iek źródłem n iepew nym , częstokroć o c h a ra k te rz e le g e n d a r­
nym , są tzw. ah ad it (l.p. hadit), czyli zbiory trad y c y jn y ch w iadom ości o ży­
ciu M ahom eta o p arte na rela cja ch osób z najbliższego otoczenia tw órcy
islam u, u trw alo n e z biegiem czasu n a piśm ie. Z biory tra d y c ji u ję te przez
A l-B u h ari w o parciu q w cześniejsze zbiory Ibn Ish a q ’a noszą znam iona te n ­
dencyjnego, dogm atycznego tra k to w a n ia życia M ahom eta i jego posłannictw a
religijnego.
T rzecim w reszcie źródłem je st sira t ,czyli biografie M ahom eta z V III w.
o p ie ra jąc e się n a K o ran ie i ah a d it lecz w fo rm ie cy tató w chronologicznych
i w zajem nie p ow iązanych: Życie P ro ro k a (Apostoła, P ełnom ocnika, P o sła ń nika) S ira tu -r-R a su li, n ap isan e przez Ib n H iśam a (zm. 834), uchodzi za
źródło n a jsta rsz e i najlep sze, o p iera się n a zaginionych d an y ch Ibn Ish aąa.
A u to r podaje w streszczeniu dość do k ład n y m życiorys M ahom eta
w op arciu o w ym ienione źródła a ta k że w u zu p e łn ia ją cy m św ietle w sp ó ł­
czesnych biografów p rz y czym p o w strzy m u je się od jak ich k o lw iek w łasnych,
su b iek ty w n y ch k o m en tarzy k ry ty cz n y ch n a te m a t o b iek ty w n ej praw dziw ości
posłann ictw a tw órcy islam u.
W bardzo k ró tk im u ję c iu D arm enghem p o d aje n astęp n ie d zieje p ie rw ­
szych podbojów a ra b sk ich po śm ierci M ahom eta — w czasie panow ania
pierw szych następ có w jego — kalifów .
W dalszym ciągu D erm enghem om aw ia p o d staw o w e tezy d o k try n y
m a h o m e ta ń sk ie j: m onoteistyczne w yznanie w iary połączone z uznaniem
proroczego p o słannictw a M ahom eta, m odlitw a ry ta u ln a , post, jałm użna
p ra w n a (obowiązkowa) i p ielg rzy m k a d o M ekki. W rozw in ięciu c h a ra k te ry ­
204
Recensiones
styki tych pięciu zasad D erm enghem w ylicza w y stę p u jąc e w K o ran ie głów ­
ne atry b u ty Boga jaiko Jedynego, P raw dziw ego, p ow ołując się jednocześnie
na ujęcie B lach ere’a i G oldzihera w tym zakiresie p rzy in te rp re ta c ji cy to w a­
nych frag m en tó w K oranu. W zw iązku z ty m pozostaje ta k że zagadnienie
‘o b ja w ien ia’ historycznego, k tó reg o zew nętrznym i śla d am i s ą ‘k sięg i’, ‘to, co
zostało n a p isa n e ’ — m a k tu b . K on sek w en cją n ak a zu głoszenia d o k try n y o b ja ­
w ionej zaw artej w księd ze K o ra n u je st *działanie’ — gihad, łączące się n ie ­
kiedy z w o jn ą za w iarę, k tó ra jednakże nie n ależy d o ^pięciu ‘fila ró w ’ islam u.
N abrała o n a znaczenia raczej po śm ierci M ahom eta w o k resie podbojów
arabskich.
C h a ra k te ry z u jąc p ra k ty k i k u lty czn e islam u i n astęp n ie p rze jaw y k u l­
tu ry w yrosłej n a gruncie ty c h p ra k ty k i po glądów D erm enghem w z a sa ­
d zie p om ija zarys dziejów n a u k i m u zu łm ań sk iej co w ym agałoby znacznie
szerszego rozw inięcia te m atu .
W zakresie a k tu a ln e j s tru k tu ry islam u w aspekcie zew n ętrzn y m i sp o ­
łecznym D erm enghem c h a ra k te ry z u je ry ty m uzu łm ań sk ie o raz sek ty , jak ie
p o w stały w ciągu w ieków n a tle rozbieżności w p o g ląd ach n a k a lifa t czyli
sukces w ładzy religijno-polity cznej po M ahom ecie. A u to r opisuje m ian o ­
w icie poglądów tzw. sunnitów , czyli zw olinników sunny, zw yczaju p raw o ­
w iernego pochodzącego od p roroka i jego tow arzyszy, zasady zgody d o k to ­
rów (igma‘), in te rp re ta c ję osobistą (ray), ąiy as — a rg u m e n ta c ję p rzez a n a ­
logię i w reszcie dobro publiczne (istihsan-istiglah) jak o głów ne zasady su n ­
nitów . S unna dzieli się n a cztery ry ty czyli m etody (madihab), z k tó ry ch n a j­
bardziej ścisłym i są ry ty h an b alick i i m alificki.
D rugim głów nym odłam em islam u są szyici (partyzanci rodziny P ro ­
roka nie uznający trzech pierw szych kalifów — jak o nielegalnych). P rz y p i­
su ją oni p raw n y c h a ra k te r w ładzy czw artego k a lifa — Alego. Z zasad szy­
ickich pow stały z czasem ruchy polityczne, ja k np. izm aelitów , (uznających
jed ynie sześciu im am ów ), garm atów , an sary tó w (n u sajry tó w czyli alaw itów
w A zji M niejszej).
P rzeciw staw ieniem n a to m ia st sizyityzmu je st h ary d ży ty zm z e k ste rm inistycznym i szkołam i azrailitów, afiry tów , ibadytów .
Ja k o pow szechne zjaw isko w św iecie islam u D erm enghem c h a ra k te ry ­
zuje w odrębnym rozdziale n ajw ażniejsze ’szkoły’, ’k ie ru n k i’ i ten d en cje
w zakresie teo rii i p ra k ty k i p raw a m uzułm ań sk ieg o często stojącego na
pograniczu ety k i i e stety k i życia codziennego. R ów nież k ilk a słów - pośw ięca
autoir sp ek u lacji teologicznej (kalam ) o raz m isty ce (sufiizm). P rz y te j sposob­
ności a u to r w spom ina o szkołach ‘nau k o w y ch ’ i ‘filozoficznych’ o raz k ie ­
ru n k ac h literac k ich i zw iązanych z ty m zagad n ien iach ipolemik h isto ry cz­
nych.
Znacznie obszerniejszy w sto su n k u do dotychczasow ych rozdział D er­
m enghem przeznacza na om ów ienie »renesansu’ m u zułm ańskiego (nahda),
który, zdaniem au to ra , został w yw ołany w p ły w am i eu ro p e jsk im i i relig ii
chrześcijańskiej. Polega on na uzgodnieniu tra d y c ji m u zu łm ań sk iej z życiem
Recensiones
205
now oczesnym , na w cielaniu k u ltu ry ara b sk iej do k u ltu ry pow szechnej.
T rudności n a ty m o d cinku zaznaczają się iprzede w szy stk im w rozbieżnoś­
ciach m iędzy g ram atycznym języtkiem klasycznym a ra b sk im a narzeczam i,
d ia le k ta m i 1 tzw . językiem w spółczesnym m ów ionym , bardzo odręb n y m
częstokroć w poszczególnych k ra ja c h ara b sk ich (np. d ia le k t egipski, iracki,
m a ro k ań sk i i in.). W k o n fro n ta c ji języka arab sk ieg o (literackiego) z ję zy k a­
m i eu ro p ejsk im i zaznaczają się taikże tru d n o ści n a tu ry sem an ty czn ej: n ie ­
k tó re te rm in y oddaw ane są w zb y t w ąskim , bądź w izbyt szerokim zn a­
czeniu. D erm enghem om aw ia ta k ż e zagadnien ie ad a p ta c ji te m a ty k i a ra b ­
skiej p rzez w spółczesnych au to ró w europejskich, p o rzu can ie trad y c y jn y ch
form literac k ich n a rzecz w spółcześnie «popularnych, a d a le j — zagadnienie
k o n fro n ta cji tra d y c y jn e j e ty k i m u zu łm ańskiej ze w spółczesnym stylem życia
m oralnego, socjalnego i religijnego, rodzinnego, w czym zaznaczają się o stre
różnice m iędzy te o re ty cz n y m i zasadam i a codzienną p r a k ty k ą ludności
m uzu łm ańskiej: to, — co je st d o bre lub m ożliw e d la d a n e j epoki i dan y ch
w aru n k ó w n ie zaw sze je st m ożliw e i d o b re w innych w aru n k ac h . K olizje
te zaznaczają się zw łaszcza n a odcinku stopniow ego zarzu can ia poligam ii
w św iecie islam u, n a o d cinku p ra k ty k i rozw odów . D erm enghem p rzy te j
sposobności w spom ina d zieła k ilk u socjologów m uzu łm ań sk ich z pierw szych
trzech d ziesiątkó w la t X X w ., k tó rzy p ro p ag o w ali refo rm y życia społecz­
nego i rodzinnego w św iecie islam u. A u to r w sp o m in a tak że o ten d en cjach
reform istycznych w n ie k tó ry c h k ra ja c h islam u, lub w k ra ja c h , w k tó ry ch
m uzułm anie zm uszeni są do dostosow ania się do pan u jąceg o p raw a cy w il­
nego. (T urcja, ZSRR). P ostępow e p rąd y zaznaczają się tak że w ta k ich k r a ­
ja ch m u zułm ańsk ich ja k P a k ista n , Indonezja, A fry k a P ółnocna (Maroko,
T unezja, A lgieria). D erm enghem pisze ta k ż e k ró tk o o w ielk im refo rm ato rze
m uzułm ańskim M oham m edzie A bduh, k tó ry zw alczał arg u m e n tac ję z a u to ­
ry te tu , niew olnicze naślad o w n ictw o p rze jaw ia jąc e się w p ra w ie ta ą lid (por.
dzieło M oham m ada A bduh: A t-T a u h id = w skrzeszenie teologii A l-G azalego).
S w oje w łasne u ję cie syntezy p ro b lem aty k i islamiistycznej D erm enghem
kończy k ró tk im «rozdziałem zaty tu ło w an y m ‘H um anizm i relig ia o tw a rta ’.
N ow oczesna m yśl e u ro p e jsk a w pły n ęła, podobnie ja k ‘fa la s a fija ’ 12 w. na
m yśl relig ijn ą, o tw a rtą m isty k ę i dynam izm islam u. Isalm w niósł trw a łe
w artości do k u ltu ry św iatow ej. O pierając się na K o ran ie i ah ad it, na n a u ­
kach p ro ro k a M ahom eta, islam głosi h asła hum anistyczne, p o k rew n e chrze­
ścijańskim , ja k k o lw iek n ie m oże poszczycić się w zniośle rozb u d o w an ą przez
chrześcijań stw o n a u k ą o m iłości bliźniego, za w artą w E w angelii. P ię tn u je
on je d n ak egoizm, zaleca w spólnotę, solidarność ro d zaju ludzkiego — przy
afirm a cji w szechm ocy boskiej — m im o «poddania się Bogu — islam , u w aż a­
nem u za ‘Z aw sze O becnego’, w sposób za trw aża ją cy (Dieu te rrib le m e n t p re sent).
P ozostała część dzieła D erm enghem a — to w y p isy z lite ra tu ry m u zu ł­
m ańskiej, n a jb a rd z ie j C harakterystyczne, u kazu jące isto tn e elem en ty d o k try ­
ny islam u. W y jątk i z K o ra n u d otyczą ta k ich elem en tó w ja k : teologia (atry ­
206
Recensiones
b u ty boskie — S u ra ta 2), pielgrzy m k i, h isto rie p a tria rc h ó w i pro ro k ó w b i­
blijnych, h isto rii o b ja w ien ia poprzez K sięgi — Biblię i K o ran , sąd o sta ­
teczny i zagadnienia eschstologiczne, p ro b lem aty k a k a ry . D erm enghem p rz y ­
tacza też w obszernym zakresie fra g m en ty K o ra n u tra k tu ją c e o Jezu sie S y n u
M aryi (parafrazy ap okryfów chrześcijańskich).
P o k ilk u ‘w ierszach m istyczn ych’ a u to r przechodzi d o cy to w an ia fra g ­
m entów z ah a d it, o życiu M ahom eta, o relig ii praw d ziw ej, o poście, o r a ju ,
o osobie H adigy (żony M ahom eta), o spraw iedliw o ści itp.
D alsze fra g m en ty w ypisów z lite ra tu ry d otyczą n au k praw niczych»
D erm enghem p rzy ta cz a Ibn H ald u n a — O źródłach p ra w a m uzułm ańskiego,
A bu H udga — P ięć F ilarów , a n astęp n ie cy tu je u ry w k i z d zieła A l-G azalego (którego k ró tk i życiorys załącza) — K sięgi m iłości Boga, S id i A b d e rra h m a n a — O 'zasługach z rec y tac ji K oranu , O m ara Ib n - F a rid a — n a j­
w iększego poety m istycznego arab sk ieg o (także z załączonym życiorysem ) —
O m iłości m istycznej; p o ety p ersk ieg o G am i’ego — O p ię k n ie ab so lu tn y m ,
F arid -E d -D in a A tta ra — poety p ersk iego z 13 w., Ib n A rabiego — filo ­
zofa z 13 w., — G alal-E d -D in a Rum i, tw órcy sław nego M evlevi czyli D er­
w iszów tańczących. N a zakończenie D erm anghem p rzy tacza k ilk an aście
‘sentencji, ang ed o t i w ie rsz y ’ różnych auto rów m u zu łm ań sk ich .
C ytow ane fra g m en ty dzieł klasycznych au to ró w m u zu łm ań sk ich ilu s tro ­
w ane są w książce D erm enghem a licznym i in te re su ją c y m i re p ro d u k c ja m i
m in ia tu r a ra b sk ic h i p e rsk ic h z różnych o k resó w ro zw o ju sztu k i i islam u.
P ra c a D erm enghem a je st zw ięzłą, jak k o lw iek w y cz erp u jąc ą syntezą
n ajw ażn iejszy ch zagadnień zw iązanych z relig ią islam u i życiem m u zu łm a­
nów zarów no w historyczny m rozw oju ja k i w s tru k tu rz e w spółczesnej.
A u to r n ie p o w strzy m u je się od w łasny ch reflek sji i in te p reta cji, choć je
u jm u je w sposób (powściągliwy i m oże n a w e t n iezb y t w n ik liw y . Jed n ak ż e
w p ro p o rcji do sw ych zam ierzeń czyni to w sposób zad aw alający . D ziełko to
posiada w arto ść nie ty le d la sp ecjalistó w — islam istó w i h isto ry k ó w relig ii —
z uw agi n a ogólne, sy n te ty c zn e p o trak to w a n ie te m a ty k i islam u — ile d la
szerszych w a rstw czytelników zainteresow anych islam em ze w zg lęd u n a
ożyw ienie się k o n ta k tó w ze św iatem m uzułm ańskim w o sta tn ic h czasach.
P o p u larn y c h a ra k te r książki zaznacza się także w jej żyw ym , łatw y m języ k u
o raz w atra k cy jn y c h ilu stra cjac h .
Je rzy N o so w ski
Jo h n A lden W i l l i a m s , Islam , N ew Y ork 1961.
Z ainteresow anie k ra ja m i ara b sk im i w o sta tn ic h la ta c h sięga n ie ty lk o
zakresu zagadnień polityczno-społecznych, ale i hiistoryczno-kulturalnych.
K u ltu ra a ra b sk a zaś p rz e n ik n ię ta je st relig ią islam u, islam bow iem je st