Piotr Sobański Roszczenia Polski wobec RFN w świetle doktryny niemieckiej Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu Poznań 2019 Spis treści Wstęp................................................................................................................... 11 Rozdział I. Tło historyczne wywłaszczeń niemieckich majątków dokonanych przez Polskę po II wojnie światowej........................................... 15 1. Geneza II wojny światowej......................................................................................... 1.1. Wpływ skutków I wojny światowej na wybuch II wojny światowej................. 1.2. Niemiecka krytyka Traktatu Wersalskiego z 1919 r........................................... 1.3. Niemiecki rewizjonizm terytorialny po I wojnie światowej.............................. 1.4. Militaryzacja Niemiec i przygotowania do rozpętania wojny światowej.......... 1.5. Polityka appeasementu Francji i Wielkiej Brytanii w latach 1936-1939........... 1.6. Nieskuteczność Ligi Narodów w zakresie gwarantowania bezpieczeństwa międzynarodowego............................................................................................ 1.7. Nieefektywność działań państw na rzecz wykluczenia wojny z polityki zagranicznej........................................................................................................ 2. Problemy z pobieraniem odszkodowań wojennych od Niemiec po I wojnie światowej................................................................................................. 2.1. Uregulowanie i pobieranie odszkodowań wojennych od Niemiec.................... 2.2. Przyjęcie i realizacja Planu Dawesa z 1924 r..................................................... 2.3. Przyjęcie i realizacja Planu Younga z 1929 r..................................................... 3. Dojście Hitlera do władzy i dyktatura nazistowska w latach 1933-1939................... 3.1. Charakterystyka narodowego socjalizmu.......................................................... 3.2. Ustrój Niemiec przed dojściem Hitlera do władzy............................................ 3.3. Ruch narodowosocjalistyczny w Republice Weimarskiej.................................. 3.4. III Rzesza jako państwo totalitarne.................................................................... 3.5. Prześladowania Żydów w III Rzeszy................................................................. 3.6. Polityka ekonomiczna III Rzeszy....................................................................... 4. Niemieckie roszczenia terytorialne wobec Polski po I wojnie światowej.................. 4.1. Ukształtowanie granicy polsko-niemieckiej w Traktacie Wersalskim z 1919 r............................................................................................................... 4.2. Utworzenie Wolnego Miasta Gdańska............................................................... 4.3. Plebiscyty na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku........................................... 4.4. Pretensje terytorialne Republiki Weimarskiej wobec Polski w latach 1919-1933............................................................................................ 4.5. Pretensje terytorialne III Rzeszy wobec Polski w latach 1933-1939................. 5. Polityka ekonomiczna Niemiec wobec Polski po I wojnie światowej........................ 5.1. Niemiecka blokada gospodarcza w latach 1920-1922....................................... 5.2. Wojna celna między Polską i Niemcami w latach 1925-1934........................... 15 15 16 19 22 26 30 34 36 36 39 41 45 45 47 48 50 55 56 58 58 59 59 61 62 66 66 67 6 Spis treści 6. Kwestia mniejszości niemieckiej po I wojnie światowej w państwach sąsiadujących z Niemcami.......................................................................................... 6.1. Problem mniejszości niemieckiej w Polsce....................................................... 6.2. Problem Niemców Sudeckich w Czechosłowacji.............................................. 7. Ogólna charakterystyka II wojny światowej............................................................... 7.1. II wojna światowa jako wojna totalna................................................................ 7.2. Hitlerowska okupacja Europy............................................................................ 7.3. Hitlerowskie przesiedlenia i wypędzenia w Europie......................................... 7.4. Hitlerowska eksterminacja Żydów..................................................................... 7.5. Straty osobowe i materialne II wojny światowej............................................... 7.6. Rozmiar polskich strat związanych z wojną i okupacją niemiecką w latach 1939-1945............................................................................................ 8. Kształtowanie i działania Wielkiej Koalicji Antyhitlerowskiej podczas II wojny światowej..................................................................................................................... 8.1. Przyjęcie Deklaracji Narodów Zjednoczonych dnia 1 stycznia 1942 r.............. 8.2. Konferencje Wielkiej Trójki............................................................................... 8.3. Wyzwalanie Europy spod niemieckiej okupacji................................................ 8.4. Kapitulacja Niemiec........................................................................................... 8.5. Wielka Czwórka................................................................................................. 8.6. Akty prawne Wielkiej Czwórki dotyczące Niemiec po kapitulacji................... 9. Sprawa Polski w polityce Wielkiej Trójki podczas II wojny światowej..................... 9.1. Sprawa polskiego rządu..................................................................................... 9.2. Sprawa polskich granic...................................................................................... 10. Podsumowanie............................................................................................................ 68 68 71 73 73 78 82 85 85 87 90 93 93 98 99 100 102 104 105 108 110 Rozdział II. Podstawy prawne wywłaszczeń niemieckich majątków dokonanych przez Polskę po II wojnie światowej........................................... 115 1. Umowa Jałtańska i Umowa Poczdamska jako podstawy ładu powojennego w Europie.................................................................................................................... 1.1. Regulacje zawarte w Umowie Jałtańskiej z dnia 11 lutego 1945 r.................... 1.2. Regulacje zawarte w Umowie Poczdamskiej z dnia 2 sierpnia 1945 r.............. 2. Włączenie Ziem Odzyskanych do terytorium Polski.................................................. 2.1. Polska ocena zmian terytorialnych na rzecz Polski unormowanych w Umowie Poczdamskiej................................................................................... 2.2. Regulacje zawarte w Dekrecie z dnia 13 listopada 1945 r. o zarządzie Ziem Odzyskanych...................................................................................................... 2.3. Regulacje zawarte w Ustawie z dnia 11 stycznia 1949 r. o scaleniu zarządu Ziem Odzyskanych z ogólną administracją państwową.................................... 2.4. Regulacje zawarte w Dekrecie z dnia 23 marca 1956 r. o ochronie granic państwowych...................................................................................................... 3. Polskie akty prawne regulujące przejęcie i wywłaszczenie majątków niemieckich... 3.1. Dekret z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej................ 3.2. Dekret z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa.................................................................................................. 3.3. Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej..................................................... 115 115 117 120 121 123 125 125 126 126 129 130 Spis treści 3.4. Rozporządzenie z dnia 11 kwietnia 1946 r. o określeniu osób, których przedsiębiorstwa przechodzą na własność Państwa............................. 3.5. Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych........ 3.6. Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych......... 3.7. Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich...... 3.8. Rozporządzenie z dnia 21 maja 1946 r. o określeniu osób, których majątek przechodzi na własność Państwa....................................................................... 3.9. Dekret z dnia 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu........................................................................................... 3.10. Dekret z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945 r.................................................... 3.11. Dekret z dnia 13 września 1946 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa osób narodowości niemieckiej.................................................................................... 3.12. Dekret z dnia 15 listopada 1946 r. o zajęciu majątku państw pozostających z Państwem Polskim w stanie wojny w latach 1939-1945 i majątku osób prawnych i obywateli tych państw oraz o zarządzie przymusowym nad tymi majątkami............................................................................................ 3.13. Łączna charakterystyka aktów prawnych regulujących przejęcie i wywłaszczenie majątków niemieckich............................................................ 4. Polskie akty prawne odnoszące się do wywłaszczonych nieruchomości niemieckich................................................................................................................. 4.1. Akty prawne regulujące status wywłaszczonych nieruchomości rolnych......... 4.2. Akty prawne regulujące status wywłaszczonego mienia nierolniczego............ 5. Prawnomiędzynarodowe podstawy przejęcia niemieckich majątków przez Polskę................................................................................................................. 5.1. Suwerenność Polski jako podstawa wywłaszczeń............................................. 5.2. Regulacje zawarte w Umowie Poczdamskiej jako podstawa wywłaszczeń...... 5.3. Uprawnienie Polski do odszkodowań wojennych jako podstawa wywłaszczeń...................................................................................................... 6. Podsumowanie............................................................................................................ 7 134 135 138 140 146 148 149 150 152 153 155 156 161 164 164 164 168 168 Rozdział III. Analiza krytyczna niemieckiego piśmiennictwa dotyczącego wywłaszczeń majątków dokonanych przez Polskę po II wojnie światowej........................ 171 1. Krytyka polskich wywłaszczeń w oparciu o argumenty dotyczące kapitulacji i brak mocy wiążącej Umowy Poczdamskiej.............................................................. 1.1. Konsekwencje bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy...................................... 1.2. Charakter prawny Umowy Poczdamskiej.......................................................... 1.3. Zimna wojna i kwestia wykonywania Umowy Poczdamskiej........................... 2. Krytyka polskich wywłaszczeń na Ziemiach Odzyskanych w oparciu o argumenty dotyczące granicy zachodniej Polski........................................................................... 2.1. Ustalanie granic Polski i pojęcie administracji w Umowie Poczdamskiej........ 2.2. Sytuacja międzynarodowa po utworzeniu RFN i NRD na terenie stref okupacyjnych Niemiec....................................................................................... 2.3. Umowy Polski zawarte z NRD w sprawie granicy polsko-niemieckiej a suwerenność terytorialna Polski na Ziemiach Odzyskanych.......................... 171 172 174 177 181 183 185 190 8 3. 4. 5. 6. 7. 8. Spis treści 2.4. Geneza i treść Układu z dnia 7 grudnia 1970 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków........................................................... 2.5. Niemiecka ocena uregulowań zawartych w Układzie z dnia 7 grudnia 1970 r.. 2.6. Geneza zjednoczenia Niemiec i podpisanie Traktatu 2+4 z dnia 12 września 1990 r.................................................................................................................. 2.7. Traktat 2+4 jako surogat traktatu pokojowego.................................................. 2.8. Traktat z dnia 14 listopada 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy................................................................................................................ Krytyka polskich wywłaszczeń niemieckich majątków jako odszkodowań wojennych................................................................................................................... 3.1. Odszkodowania w prawie międzynarodowym.................................................. 3.2. Zakres i sposoby naprawienia szkody................................................................ 3.3. Ewolucja instytucji odszkodowań wojennych przed II wojną światową........... 3.4. Odszkodowania wojenne po II wojnie światowej.............................................. 3.5. Odszkodowania wojenne z majątków prywatnych............................................ Sprawowanie władzy przez Sojuszniczą Radę Kontroli nad Niemcami i pobieranie odszkodowań w strefach okupacyjnych...................................................................... 4.1. Okupacja i kontrola Niemiec............................................................................. 4.2. Proklamacja nr 2 z dnia 10 czerwca 1945 r........................................................ 4.3. Ustawa nr 5 z dnia 30 października 1945 r........................................................ Kwestia zakończenia pobierania przez Polskę odszkodowań wojennych.................. 5.1. Oświadczenie rządu polskiego z dnia 23 sierpnia 1953 r.................................. 5.2. Geneza Oświadczenia z dnia 23 sierpnia 1953 r................................................ 5.3. Interpretacja treści Oświadczenia z dnia 23 sierpnia 1953 r.............................. 5.4. Kwestia ważności Oświadczenia z dnia 23 sierpnia 1953 r............................... 5.5. Skutki nieważności Oświadczenia z dnia 23 sierpnia 1953 r............................. Krytyka polskich wywłaszczeń niemieckich majątków jako niezgodnych z międzynarodową ochroną własności prywatnej....................................................... 6.1. Wywłaszczenia w państwach socjalistycznych.................................................. 6.2. Doktryna Hulla w prawie międzynarodowym................................................... 6.3. Wywłaszczenia dokonywane przez państwa zachodnie po II wojnie światowej............................................................................................................ Wywłaszczenia niemieckich majątków dokonywane po II wojnie światowej w poszczególnych państwach...................................................................................... 7.1. Wywłaszczenia niemieckich majątków w państwach zachodnich..................... 7.2. Przejęcie niemieckich majątków w państwach neutralnych.............................. 7.3. Przejęcie niemieckich majątków w państwach będących sojusznikami Niemiec.............................................................................................................. 7.4. Umowa Paryska z dnia 14 stycznia 1946 r......................................................... 7.5. Układ Przejściowy z dnia 26 maja 1952 r.......................................................... 7.6. Zawieranie przez państwa sojusznicze traktatów z RFN................................... 7.7. Zmiana polityki mocarstw zachodnich wobec RFN.......................................... Wywłaszczenia niemieckich majątków w Czechosłowacji........................................ 8.1. Geneza Dekretów Benesza................................................................................. 8.2. Dekrety Benesza................................................................................................. 193 195 196 203 205 206 208 210 211 213 215 216 216 219 219 221 222 222 224 225 229 233 234 235 237 238 238 240 243 245 246 248 249 255 255 256 Spis treści 8.3. Wysiedlenia Niemców z Czechosłowacji.......................................................... 8.4. Niemiecka ocena zgodności Dekretów Benesza z prawem międzynarodowym............................................................................................. 8.5. Opinia prawna dotycząca Dekretów Benesza sporządzona na zlecenie Parlamentu Europejskiego................................................................................. 8.6. Stanowisko ambasadorów Rosji, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wobec Dekretów Benesza.................................................................................. 9. Krytyka polskich wywłaszczeń majątków niemieckich łącznie z wysiedleniami...... 9.1. Działalność Związku Wypędzonych i Powiernictwa Pruskiego........................ 9.2. Wojna o pamięć.................................................................................................. 9.3. Przyczyny wysiedleń Niemców po II wojnie światowej................................... 9.4. Ustalenia Wielkiej Trójki odnośnie do wysiedleń Niemców............................. 9.5. Ewakuacje, ucieczki i wysiedlenia przedpoczdamskie Niemców z Polski........ 9.6. Wykonanie przesiedleń Niemców z Polski po Konferencji Poczdamskiej........ 9.7. Dane odnośnie do liczby wysiedlonych Niemców............................................ 9.8. Krytyka polskich wysiedleń i wywłaszczeń Niemców...................................... 10. Traktat z dnia 17 czerwca 1991 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy a niemieckie roszczenia z tytułu powojennych wywłaszczeń.......................................................... 10.1. Regulacje Traktatu z dnia 17 czerwca 1991 r..................................................... 10.2. Ocena pkt 5 listów do Traktatu z dnia 17 czerwca 1991 r................................. 11. Wyłączenie dochodzenia niemieckich roszczeń w art. 3 Części VI Układu Przejściowego z 1952 r................................................................................... 11.1. Regulacja art. 3 ust. 1 i 3 Części VI Układu Przejściowego z 1952 r................ 11.2. Zastosowanie art. 3 ust. 1 i 3 części VI Układu Przejściowego wobec polskich wywłaszczeń........................................................................................ 12. Zrzeczenie niemieckich roszczeń za sprawą Oświadczenia Kanclerza RFN z dnia 1 sierpnia 2004 r.......................................................................................................... 12.1. Charakterystyczne cechy jednostronnych oświadczeń prawnych...................... 12.2. Interpretacja treści Oświadczenia z 2004 r......................................................... 12.3. Opieka dyplomatyczna w prawie międzynarodowym....................................... 12.4. Skutki złożenia Oświadczenia z 2004 r. dla RFN.............................................. 12.5. Stanowisko doktryny niemieckiej odnośnie do Oświadczenia z 2004 r............ 13. Odszkodowania RFN dla wywłaszczonych Niemców................................................ 13.1. Obciążenie RFN obowiązkiem odszkodowawczym na mocy art. 5 Części VI Układu Przejściowego z 1952 r.......................................................................... 13.2. Obowiązek odszkodowawczy RFN określony w niemieckich aktach prawnych............................................................................................................ 14. Krytyka polskich wywłaszczeń majątków niemieckich jako naruszających prawa człowieka..................................................................................................................... 14.1. Kształtowanie się ochrony praw człowieka....................................................... 14.2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r.................. 14.3. Utworzenie Rady Europy................................................................................... 14.4. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i Protokoły Dodatkowe...................................................................... 14.5. Podpisanie przez Polskę EKPC i przystąpienie do Rady Europy...................... 14.6. Kwestia naruszenia przez Polskę art. 3 EKPC................................................... 9 258 259 260 262 262 264 266 271 273 274 275 276 278 291 291 299 300 300 301 303 304 305 306 306 307 308 308 308 311 312 314 314 315 317 318 10 Spis treści 14.7. Kwestia naruszenia przez Polskę art. 14 EKPC................................................. 14.8. Kwestia naruszenia przez Polskę art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPC..................... 15. Możliwość dochodzenia niemieckich roszczeń związanych z wywłaszczeniami przed ETPC................................................................................................................. 15.1. Warunki dopuszczalności skargi indywidualnej do ETPC................................. 15.2. Kwestia ratione temporis i trwałego naruszenia prawa w orzecznictwie ETPC.................................................................................................................. 16. Skargi z dnia 15 listopada 2006 r. do ETPC przeciwko Polsce.................................. 16.1. Treść skarg z dnia 15 listopada 2006 r............................................................... 16.2. Ratio temporis w orzeczeniu ETPC z dnia 7 października 2008 r..................... 16.3. Ocena wysiedleń i ewakuacji Niemców w orzeczeniu ETPC z dnia 7 października 2008 r............................................................................... 16.4. Podstawy prawne wywłaszczeń i wysiedleń w orzeczeniu ETPC z dnia 7 października 2008 r............................................................................... 16.5. Kwestia braku konieczności objęcia wywłaszczonych Niemców reprywatyzacją w orzeczeniu ETPC z dnia 7 października 2008 r.................... 17. Skarga z dnia 20 marca 2007 r. do ETPC przeciwko Polsce...................................... 17.1. Treść skargi z dnia 20 marca 2007 r................................................................... 17.2. Skarga z dnia 20 marca 2007 r. a kwestia restytucji dzieł sztuki....................... 17.3. Orzeczenie ETPC z dnia 9 grudnia 2008 r......................................................... 18. Możliwość dochodzenia roszczeń niemieckich przed innymi trybunałami................ 18.1. Komitet Praw Człowieka a niemieckie roszczenia............................................ 18.2. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej a niemieckie roszczenia............. 18.3. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości a niemieckie roszczenia............. 19. Podsumowanie............................................................................................................ 318 320 322 323 326 330 331 331 333 334 335 336 336 336 341 341 341 343 347 348 Zakończenie........................................................................................................ 353 Bibliografia......................................................................................................... 357 Wykaz skrótów................................................................................................... 421