Elżbieta Gniewowska Adela Maziarek Agnieszka Krawczyk Prawidłowa agrotechnika R Z E PA K U OZIMEGO Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Schematu III Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Publikacja opracowana na zlecenie Opolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi 1. BIOLOGIA I ROZWÓJ RZEPAKU OZIMEGO Rzepak – Brassica napus L. ssp. olofera Metzg. należy do rodziny Brassicaceae (kapustowatych), dawniej Cruciferae (krzyżowe), plemienia Brassiceae (kapustne), rodzaju Brassica (kapusta). Roślina ta postała w wyniku skrzyżowania rzepiku z kapustą warzywną. Rzepak jest rośliną jednoroczną występującą w dwóch formach botanicznych: ozimej (forma biennia) i jarej (forma annua). W Polsce, spośród tych dwóch form, powszechnie uprawia się formę ozimą. Forma jara jest traktowana jako roślina zastępcza np. po wymarznięciu rzepaku ozimego. Liście dolne owalne, pierzastowrębne o wyraźnym unerwieniu, w początkowym stadium tworzą rozetę. W fazie rozety można wyróżnić szyjkę korzeniową oraz część nadliścieniową łodygi. Łodyga formowana jest przez wydłużenie międzywęźli. Jest ona rozgałęziona o ciemnozielonych lub niebieskawozielonych liściach z lekkim woskowym nalotem. Liście górne silnie powycinane (lirowate) i ząbkowane na brzegach, obejmują częściowo łodygę. Z pachwin górnych liści wyrasta kilka do kilkunastu pędów bocznych. Na szczycie pędu głównego i pędów bocznych tworzą się pąki kwiatowe. Kwiatostanem rzepaku jest wydłużone grono. Kwiaty mają cytrynowożółte zabarwienie. Opracowanie merytoryczne: mgr inż. Elżbieta Gniewowska mgr inż. Adela Maziarek dr inż. Agnieszka Krawczyk Opracowanie graficzne, skład i druk: www.agenda.net.pl Publikacja opracowana na zlecenie Opolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Łosiowie na podstawie Umowy Nr R.U.DOW.042.1.1.2015 zawartej w dniu 22 stycznia 2015 r. z Województwem Opolskim ISBN 978-83-60304-62-4 Egzemplarz bezpłatny 2 Okres kwitnienia rzepaku przypada w maju i trwa średnio od dwóch do czterech tygodni 3 Owocem rzepaku jest łuszczyna, w której znajduje się od 20 do 40 nasion. Kształt nasion jest kulisty z wyraźnym owalnym znaczkiem. Barwa nasion jest ciemnobrązowa, prawie czarna z lekkim niebieskawym odcieniem. Masa 1000 nasion wynosi na ogół 4–6 g. Nasiona zawierają 40–50% tłuszczu. W czasie rozwoju rzepaku można wyróżnić 8 głównych faz rozwojowych: – kiełkowanie i wschody [BBCH 0-19]; – formowanie rozety [BBCH 20-29]; – formowanie łodygi [BBCH 40-48]; – pąkowanie [BBCH 50-57]; – kwitnienie [BBCH 60-69]; – formowanie nasion [BBCH 70-78]; – dojrzewanie [BBCH 80-88]; – zamieranie roślin [BBCH 90-99]. Długość okresu wegetacyjnego rzepaku ozimego trwa średnio 315–320 dni. 2. WARUNKI KLIMATYCZNO-GLEBOWE I PRZEDPLONOWE Pod uprawę rzepaku nie nadają się gleby podmokłe i zakwaszone, suche piaski, torfy i mursze, na których może on wymakać i wymarzać. Rzepak nie jest rośliną, którą można zagospodarowywać odłogi. Warunki klimatyczno-glebowe Rzepak jest rośliną o dużych wymaganiach glebowych. Najbardziej odpowiadają mu gleby żyzne, zasobne w próchnicę, niezakwaszone, o przepuszczalnym podłożu, znajdujące się w wysokiej kulturze rolnej. Roślina ta dobrze plonuje także na glebach lżejszych, o ile są utrzymane w wysokiej kulturze i są zasobne w składniki pokarmowe. Na glebach słabych (kompleks żytni dobry) uprawa rzepaku jest nieopłacalna – plony są niskie (2,5–3 t/ha) i charakteryzują się dużymi wahaniami. Z powodu niskiego i niestabilnego plonowania bezcelowa jest również uprawa tej rośliny na glebach bardzo słabych. W porównaniu ze zbożami ozimymi, rzepak jest rośliną o niższej mrozoodporności, zwłaszcza przy braku okrywy śnieżnej gatunek ten jest wrażliwy na niskie temperatury. Najlepsze rejony do uprawy rzepaku ozimego to te, o dużej wilgotności względnej 4 powietrza, z równomiernie rozłożonymi opadami atmosferycznymi (w granicach 600 do 700 mm rocznie) oraz średniej rocznej temperaturze powietrza powyżej + 7,50C. Opolszczyzna to jeden z regionów w Polsce, w którym warunki agrometeorologiczne sprzyjają uprawie rzepaku. Przedplon W zależności od tego, jakie rośliny Przedplonem dla rzepaku nie powinny poprzedzają uprawę rzepaku możemy być rośliny należące do tej samej grupy się spodziewać ich pozytywnego lub botanicznej, mające podobne wymagania negatywnego wpływu na wzrost, rozpokarmowe i będące gospodarzami żywiwój i plonowanie rzepaku ozimego. cielami tych samych gatunków agrofagów. Najlepszym przedplonem są rośliny wcześnie schodzące z pola, które pozostawiają po sobie rolę czystą i zasobną w składniki pokarmowe. Zaliczamy do nich wczesne ziemniaki, rośliny bobowate i mieszanki bobowatych z trawami. Jednak z powodu braku „dobrych przedplonów” obecnie rzepak uprawiany jest najczęściej po zbożach. Jest to stanowisko zdecydowanie gorsze niż np. po roślinach bobowatych i może prowadzić do obniżenia plonu nawet do 25%. Rzepak wysiewany po zbożach narażony jest również na zachwaszczenie samosiewami zbóż. Ze zbóż zdecydowanie najlepszym przedplonem jest jęczmień ozimy, który wcześnie schodzi z pola i pozwala na staranne przygotowanie roli pod zasiew rzepaku. Nie należy również zbyt często uprawiać rzepaku po sobie (przerwa w uprawie na tym samym polu powinna wynosić minimum 4 lata), gdyż prowadzi to do nagromadzania się w glebie zarodników chorób grzybowych, m.in. suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej, a przede wszystkim – kiły kapusty, która jest obecnie najgroźniejszą chorobą rzepaku (brak skutecznej metody ochrony). W przypadku wystąpienia tej choroby jedynym ratunkiem jest zaniechanie uprawy rzepaku na polu zarażonym kiłą przez 10 lat, choć najnowsze badania donoszą, że niektóre szczepy tego patogena mogą być aktywne w glebie nawet przez 30 lat. Częsta uprawa rzepaku na tym samym polu prowadzi do kompensacji chwastów głównie rumianowatych, miotły zbożowej, przytulii, a także chwastów z rodziny kapustowatych (tobołki, taszniki, stulicha psia), masowego występowania samosiewów rzepaku, jako chwastów fakultatywnych obniżających plon i jakość surowca, a także większego nasilenia występowania szkodników i ślimaków. 5 zwalczaniem pchełek, śmietek, gnatarza, tantnisia, chowacza galasówka i innych szkodników żerujących w okresie wschodów. Kiła kapusty – na korzeniach tworzą się narośla zawierające nowe przetrwalniki. 3. DOBÓR ODMIAN DO SIEWU D o siewu stosować należy nasiona kwalifikowane, zaprawione przez firmy specjalistyczne, które zabezpieczają plantacje przed chorobami występującymi jesienią. Zainfekowany lub porażony materiał siewny stwarza niebezpieczeństwo zawleczenia na pole nowych, wcześniej tam nie występujących gatunków sprawców chorób i szkodników, których późniejsza likwidacja może okazać się niemożliwa i które będą atakowały rośliny w latach następnych. Do siewu można przeznaczać wyłącznie nasiona kwalifikowane, dobrze wykształcone i zdrowe, profilaktycznie zaprawione środkami chemicznymi przeciwko sprawcom chorób i szkodnikom. W latach 2014–2015 Unia Europejska wprowadziła dwuletni zakaz stosowania zapraw zawierających substancje z grupy neonikotynoidów (tiametoksamu, imidaklopridu i klotianidyny). Środki chemiczne zawierające te substancje aktywne w chwili obecnej nie mają zamienników na rynku, dlatego można się spodziewać problemów ze 6 Wybór odmiany powinien być dostosowany do lokalnych warunków klimatyczno-glebowych. Należy zwrócić uwagę na takie cechy jak: plenność, mrozoodporność, wczesność dojrzewania, zawartość oleju w nasionach, odporność na czynniki stresogenne oraz groźne patogeny chorobotwórcze. Odmiana jest najtańszym czynnikiem intensyfikującym technologię uprawy rzepaku. Dla większości producentów rzepaku podstawowym kryterium przy wyborze odmiany jest plenność. Odmiany mieszańcowe rzepaku dużo lepiej plonują niż odmiany populacyjne. Wybierając odmianę do siewu należy uwzględnić także inne ważne cechy rolnicze tj.: zimotrwałość, wigor jesienny, wczesność odmiany, wysokość roślin, odporność na choroby, szczególnie w rejonach dużego zagrożenia suchą zgnilizną kapustnych, szarą pleśnią, zgnilizną twardzikową i czernią krzyżowych. Dodatkową pomocą przy wyborze odmiany w danym rejonie są Listy Odmian Zalecanych (LOZ). LOZ ustalane są przez Wojewódzkie Zespoły Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego i Rolniczego, a ich aktualizacja jest dokonywana co roku po żniwach dla zbóż ozimych i rzepaku ozimego oraz wiosną dla zbóż jarych. Na polu doświadczalnym Opolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Łosiowie rokrocznie zakładane są doświadczenia ścisłe Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego i Rolniczego (PDOiR) z różnymi gatunkami roślin m.in. z rzepakiem ozimym. W doświadczeniu tym znajduje się ponad 30 różnych odmian zarówno populacyjnych jak i mieszańcowych, a także karłowych i półkarłowych zalecanych do uprawy w województwie opolskim. 4. NAWOŻENIE 4.1 POTRZEBY POKARMOWE RZEPAKU R zepak ozimy ma duże wymagania pokarmowe, które muszą być pokryte z zasobów naturalnych gleby lub uzupełnione przez nawożenie organiczne, mineralne oraz dokarmianie dolistne. Do wytworzenia 1 tony nasion roślina ta potrzebuje: 50 kg azotu, 24 kg fosforu, 50 kg potasu, 50 kg wapnia, 8 kg magnezu, 8 kg siarki oraz mikroskładniki: bor, mangan, cynk, molibden, miedź i inne. Prawidłowe nawożenie rzepaku ozimego w pierwszej kolejności wymaga określenia krytycznych faz w rozwoju i pobieraniu składników przez roślinę uprawną. 7 Tabela 2. Zapotrzebowanie rzepaku ozimego na mikroskładniki Składnik pokarmowy Okres krytyczny zapotrzebowania Mikroskładniki Bor Systematyczny wzrost pobrania od pąkowania. Mangan Pobierany w największych ilościach ze wszystkich mikroskładników, faza krytyczna rozpoczyna się od momentu wiosennego ruszenia wegetacji, aż do kwitnienia. Miedź Systematyczny wzrost pobrania w okresie od pąkowania do wzrostu łuszczyn. Źródło: Hołubowicz – Kliza, 2007 4.2 NAWOŻENIE OBORNIKIEM Przyorywanie słomy rzepaczanej jest najprostszym sposobem zwiększania substancji organicznej w glebie i wzrostu jej produktywności. Pozostawienie słomy na polu, jej rozdrobnienie i przyoranie znacznie redukuje koszty związane z nawożeniem rośliny następczej. Tabela 1. Zapotrzebowanie rzepaku ozimego na makroskładniki Składnik pokarmowy Okres krytyczny zapotrzebowania Makroskładniki Azot Systematycznie pobierany do końca wegetacji. Siarka Od fazy pąkowania jest ściśle związany z pobieraniem azotu. Fosfor Jesienią, w okresie ukorzeniania się roślin. W momencie wiosennego ruszania wegetacji, regeneracja uszkodzeń mrozowych, największe zapotrzebowanie w okresie pąkowania do kwitnienia. Potas W okresie jesiennej wegetacji, od wiosennego ruszenia wegetacji do kwitnienia. Magnez Systematycznie wzrasta począwszy od pąkowania. Źródło: Hołubowicz – Kliza, 2007 8 Rzepak jest rośliną, która dobrze wykorzystuje obornik. Jego stosowanie jest jednak utrudnione, gdyż okres pomiędzy zbiorem przedplonu, a siewem rzepaku jest zbyt krótki, aby rozrzucić obornik i przyorać go we właściwym czasie, bez opóźnienia siewu. Obornik powinniśmy dostarczyć wcześniej np. pod zboża jare, a w płodozmianie uwzględnić uprawę rzepaku dopiero w trzecim roku po oborniku. Jeżeli jednak decydujemy się na wywiezienie obornika bezpośrednio pod rzepak to tylko na glebach słabszych i po przedplonach zbożowych, najlepiej w dawce 30 ton/ha, najpóźniej na 3-4 tygodnie przed siewem rzepaku. Ważne jest, aby nawozić rzepak obornikiem przefermentowanym, ponieważ nawożąc świeżym obornikiem w razie wystąpienia dużej wilgotności gleby, uwalniane zostają znaczne ilości azotu jesienią, co powoduje niepotrzebny przyrost rzepaku w tym okresie. 1 tona obornika zawiera średnio: 5 kg azotu (N); 3 kg fosforu (P2O5); 6-7 kg potasu (K2O); 5 kg wapnia (CaO); 2 kg magnezu (MgO), a także 5 g miedzi (Cu); 5,3 g boru (B), 353 g cynku (Zn), 640 g manganu (Mn); 0,43 g molibdenu (Mo) i 0,33 g kobaltu (Co). 4.3 NAWOŻENIE PRZEDSIEWNE Do składników pokarmowych, decydujących o wielkości i jakości plonu nasion rzepaku zaliczają się: azot, fosfor, potas, wapń, magnez oraz bor, mangan, cynk, molibden i miedź. Azot jest pierwiastkiem w największym stopniu decydującym o wielkości plonu rzepaku. Z kolei rośliny dobrze zaopatrzone w fosfor i potas tworzą jesienią silne rozety liściowe, dobrze się ukorzeniają, co gwarantuje lepsze przezimowanie. 9 Podstawą do ustalenia poziomu nawożenia są wyniki analizy zasobności gleby w przyswajalne formy składników pokarmowych oraz wielkość spodziewanego plonu. Nawozy fosforowe i potasowe powinno się stosować przed siewem rzepaku, najlepiej na ściernisko, tak aby podczas uprawy pożniwnej zostały dokładnie wymieszane z glebą. Do jesiennego nawożenia dobrze jest wybierać nawozy wieloskładnikowe, które w swoim składzie obok fosforu i potasu zawierają także magnez, siarkę, bor i sód. Jeśli z różnych przyczyn nie zastosowano przez siewem nawożenia fosforem, to należy uzupełnić go niezwłocznie przed ruszeniem wiosennej wegetacji. Z kolei potas można podzielić na dwie części: ½–¾ dawki wysiać przedsiewnie jesienią, a ½–¼ dawki pogłównie wiosną. Dotyczy to głównie gleb lżejszych, czyli tych, które słabiej wiążą potas. Zapotrzebowanie rzepaku na azot jesienią jest stosunkowo niewielkie i wynosi około 20–30 N kg/ha (po kłosowych 30–40 N kg/ha). Należy pamiętać, że zbyt duże jesienne nawożenie azotem może spowodować „wybujanie” i spóźnione hartowanie roślin, co zwiększa ryzyko złego przezimowania. Takie nawożenie należy przeprowadzić nie później niż w fazie 4–5 liści rzepaku. 4.4 NAWOŻENIE WIOSENNE Nawożenie fosforem i potasem należy wykonać jesienią. Jeżeli jesteśmy zmuszeni wykonać je wiosną, nie powinno to jednak nastąpić później niż na dwa tygodnie przed ruszeniem wegetacji. Uzupełnienie braku potasu jest bardzo istotne, gdyż rośliny pobierają go najwięcej właśnie w okresie wczesnej wiosny, w fazie wydłużania pędów. Pierwiastek ten jest odpowiedzialny w roślinie za regulację gospodarki wodnej oraz azotowej. Z kolei fosfor powoduje lepsze ukorzenie się roślin, likwiduje ujemne skutki nawożenia azotem (zwiększając jego aktywność) oraz wpływa na prawidłowy i równomierny rozwój i dojrzewanie roślin. W bieżącym roku na polu doświadczalnym OODR założono doświadczenie z rzepakiem ozimym stosując nawożenie przedsiewnie nawozem azotowo-fosforowym (Polidap) oraz uzupełniono go o nawóz potasowomagnezowy (Kizeryt). Oceniając stan roślin po zimie zaobserwowano znacznie lepszą kondycję roślin w porównaniu z innymi doświadczeniami. Mrozoodporność rzepaku zależy od stopnia zahartowania roślin przed zimą. 10 11 4.5 NAWOŻENIE WIOSENNE AZOTEM I SIARKĄ Szczególną uwagę należy zwrócić na wiosenne ruszenie wegetacji, ponieważ w tym czasie rośliny są osłabione i potrzebują szybkiej odbudowy po zimie. Musimy więc uzupełnić niedobory składników pokarmowych w glebie, które rośliny pobrały późną jesienią oraz zimą. Nawożenie azotem Najbardziej plonotwórczym makroskładnikiem w uprawie rzepaku jest azot. Przyspiesza on regenerację rzepaku po zimie i wpływa na stymulację ogólnego wigoru i wzrostu roślin. Dlatego w pierwszej kolejności, należy ustalić zapotrzebowanie roślin na ten składnik pokarmowy, ponieważ wielkość pierwszej dawki azotu zależy od rezerw Nmin dostępnego dla roślin. Objawy niedoboru magnezu: liście cienkie, przejaśnienia między nerwami, z czasem przechodzące w barwę purpurową. Objawy niedoboru fosforu: sinienie i purpurowe przebarwienie liści. W późniejszym czasie skrócenie pędów, spowolnienie wzrostu, słabe zawiązywanie kwiatów i nasion. 12 Aby prawidłowo określić zapotrzebowanie roślin na azot należy wykonać badanie na zawartość azotu mineralnego (Nmin 0–60) w glebie. Próby gleby powinno się pobrać tuż przed ruszeniem wegetacji wiosennej, po ustąpieniu mrozu i okrywy śnieżnej. Do określenia wiosennego zapotrzebowania roślin na azot próbki należy pobrać za pomocą lasek glebowych na dwóch różnych głębokościach: 0–30 cm, 31–60 cm. (źródło: internet) Próbę zbiorczą można przechowywać do 2–3 dni w temperaturze 2–5°C. Dłuższe przechowywanie jest możliwe tylko w temperaturze co najmniej -18°C. 13 Na jedną próbę zbiorczą powinno składać się 10 próbek z pojedynczych punktów pobrania. Opisane próbki zbiorcze należy niezwłocznie dostarczyć do najbliższej Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej. Warto wspomnieć, że jeżeli przed ruszeniem wegetacji wystąpi duża ilość opadów należy spodziewać się dużego zapotrzebowania roślin na azot. Znając ilość dostępnego azotu w glebie możemy określić wiosenną dawkę dla przewidywanego plonu w stosunku do potrzeb pokarmowych rzepaku. W tym momencie możemy podjąć decyzję, jakie dawki nawozów azotowych i w jakiej formie należy zastosować uwzględniając również nawożenie siarką. Pierwsza dawka azotu O terminie zastosowania nawozów azotowych decydują warunki atmosferyczne. Przeważnie termin stosowania pierwszej dawki azotu przypada pomiędzy połową lutego, a połową marca. Nawożenie azotem często stosujemy jeszcze na zamarzniętą glebę, bądź wczesnym rankiem, kiedy mamy możliwość wjechania w pole. Wysokość dawki uzależniona jest od stanu plantacji. Wyższe nawożenie, nawet do 60% całkowitej planowanej dawki azotu, należy zastosować na plantacje słabsze. Należy pamiętać, żeby azot dostarczyć możliwie jak najwcześniej. Na plantacjach zdrowych, dobrze zimujących, optymalnie rozwiniętych przed zimą (8–12 liści), stosować około 50% planowanej dawki azotu. Na plantacjach bujnie wyrośniętych, ale dobrze zimujących, ograniczyć dawkę do 30% całkowitej dawki azotu. W przypadku niedoboru azotu w glebie, pierwsze objawy głodu są zauważalne na starszych liściach, które w pierwszej kolejności są zrzucane przez rośliny. Zastosowanie pierwszej dawki azotu ma znaczący wpływ na głębokie ukorzenianie się rośliny, szybki wzrost pędu głównego, zwiększenie się liczby łuszczyn na pędzie głównym i pędach bocznych oraz zwiększenie się masy nasion w łuszczynach. Wszystkie te czynniki wpływają pozytywnie na przyszłe plonowanie rzepaku. Druga dawka azotu Termin jej aplikacji powinien być tak dobrany, aby przypadał na co najmniej 4 tygodnie przed kwitnieniem rzepaku (40–70% całkowitej dawki). Zastosowanie azotu w terminie późniejszym wpływa na mniejszą efektywność wykorzystania pierwiastka oraz opóźnienie i przedłużenie fazy kwitnienia rzepaku. 14 Jeżeli azot zastosujemy jednorazowo w dużej dawce oraz w nieodpowiedniej fazie rozwojowej wówczas roślina nie jest w stanie pobrać go w odpowiedniej ilości. Wczesnowiosenny azot na ogół stosujemy w formach szybkodziałających i dobrze rozpuszczalnych w wodzie np. saletra amonowa. Należy pamiętać, że pierwiastek ten wpływa dodatnio na szereg cech struktury plonu rzepaku, tylko do dawki nieprzekraczającej – 160–180 kg N/ha. Aby rośliny mogły pobrać azot w odpowiedniej ilości gleba musi być zasobna w składniki pokarmowe i mieć optymalne pH. W doświadczeniach z rzepakiem ozimym na polu doświadczalnym OODR w zależności od kondycji roślin po zimie, a także zawartości Nmin w glebie, stosuje się średnio 50–70 kg N/ha w I dawce, a po około 3 tygodniach nawożenie uzupełnia się stosując 100–120 kg N/ha w II dawce. Nawożenie siarką Rzepak bardzo dobrze reaguje na wczesnowiosenne nawożenie siarką. Przy doborze nawozów należy również pomyśleć o nawożeniu rzepaku siarką, dzięki której zwiększa się efektywność plonotwórcza azotu. Niedobór tego pierwiastka w glebie w obecnej chwili występuje na 80% gleb w Polsce (ograniczenie emisji SO2 z zakładów fabrycznych i produkcyjnych). Siarka nie jest akumulowana w glebie i łatwo ulega wymyciu. Stąd dostarczenie siarki roślinom powinno odbyć się wczesną wiosną w okresie od formowania łodygi do początku formowania łuszczyn. Niedobór tego składnika objawia się opadaniem, widocznymi przebarwieniami przestrzeni międzynerwowych blaszek liściowych oraz wyblakłym kolorem i przedwczesnym opadaniem kwiatów. Niedobór powoduje także zmniejszoną efektywność zastosowanych nawozów azotowych. Aby uzupełnić niedobory siarki, można ją zastosować we wzbogaconych o ten pierwiastek nawozach, jak np. Saletrosan 26 czy też Polifoska 21. Ilość siarki jaką powinno dostarczyć się roślinie można wyliczyć ze stałego stosunku N:S, wynoszącego 5:1. Doświadczenie prowadzone przez OODR w Łosiowe w latach 2011–2013 wykazało, iż najwyższy plon rzepaku można otrzymać stosując nawożenie uwzględniające jednokrotne zastosowanie siarki jesienią i dwukrotne – wiosną. W doświadczeniu wzrost plonu odmiany populacyjnej DK Casper i mieszańcowej Visby F1 był wyższy od plonu otrzymanego na poletku kontrolnym (nawożenie azotowe bez siarki) odpowiednio o 7,7 dt/ha i o 6,2 dt/ha (tabela 3). 15 Tabela 3. Doświadczenie nawozowe – ocena wpływu nawożenia azotem i siarką na plon rzepaku ozimego – prowadzone na polu doświadczalnym OODR Wyszczególnienie Wariant Jednostka miary 1 2 3 4 5 6 7 8 Nawożenie azotem kg/ha 160 160 160 160 160 160 160 160 Nawożenie siarką kg/ha 0 26 57 57 26 0 52 78 Nawożenie fosforem kg/ha 0 0 0 22 22 22 7 7 Nawożenie potasem kg/ha 0 0 0 40 40 40 47 47 2011 67,1 68,0 70,7 72,6 73,2 75,0 76,4 77,1 2012 26,2 28,7 32,3 31,6 31,7 31,4 32,3 33,2 2013 64,0 65,9 70,9 65,7 66,6 67,2 67,0 62,0 dzięki zastosowaniu szybko działających mikronawozów, lepiej się regenerują. Dolistnie dostarczane mogą być zarówno mikro-, jak i makroskładniki. Zalecane jest, aby rzepak ozimy odżywiać dolistnie nawet 4-krotnie podczas trwania wegetacji. W doświadczeniach OODR (tabela 4), gdzie zastosowano dokarmianie dolistne w wariancie II, otrzymano przyrost plonu o 7,7 dt/ha. Szczególną uwagę należy zwrócić na nawożenie borem. Bor jest odpowiedzialny za budowę ścian komórkowych – zmniejsza pękanie łodyg w okresie intensywnego wzrostu. Niedobór tego mikroskładnika widoczny jest na liściach rzepaku już późną jesienią i może w późniejszym czasie powodować pękanie łodyg oraz gorsze wykształcenie łuszczyn i nasion. Skutkiem tego może być znaczny spadek plonu (nawet o 50%) oraz wzrost porażenia plantacji przez choroby. Bor możemy uzupełnić stosując nawozy, które w swoim składzie zawierają znaczące ilości tego pierwiastka. Visby F1 średnia Plon nasion 52,4 54,2 58,0 56,6 57,2 57,9 58,6 57,4 dt/ha DK Casper 2011 50,6 52,1 63,9 68,3 63,5 66,0 68,2 64,2 2012 27,0 27,5 31,0 29,7 29,4 31,0 32,1 34,0 2013 60,3 50,2 61,2 59,1 56,6 58,9 60,8 60,2 średnia 46,0 43,3 52,0 52,4 49,8 52,0 53,7 52,8 4.6 DOKARMIANIE DOLISTNE Warto też wspomóc plantację rzepaku mikroskładnikami tj. magnez, bor, mangan i molibden, w postaci dodatkowego nawożenia dolistnego. Oczywiście ten sposób nawożenia jest najbardziej korzystny wówczas, gdy rośliny są zdrowe. Rośliny osłabione, 16 Nawożenie mikroskładnikami, a w szczególności borem, warto zastosować w fazie 5 liści rzepaku. U młodych roślin na skutek niedoboru boru, pojawia się czerwonawe zabarwienie liści i ogonków. 17 Tabela 4. Dokarmianie dolistne rzepaku – doświadczenie prowadzone na polu OODR Łosiów w latach 2013–2014 Warianty dokarmiania dolistnego l/ha: I Kontrola – “0” Basfoliar 2.0 12-4-6+S + ADOB 2.0 Mo + ADOB 2.0 Mn + ADOB 2.0 Bor II Plon dt/ha - 41,0 8 + 0,15 + 2 + 1,5 Basfoliar 2.0 36 E. + ADOB 2.0 Mo + ADOB 2.0 Mn + ADOB 2.0 Bor 8 + 0,1 + 2+ 2 Basfoliar 2.0 36 E. + ADOB 2.0 Fe + ADOB 2.0 Bor 6 + 1,5 + 2 48,7 Pęknięcia łodygi spowodowane niedoborem boru powodują wzrost infekcji wywołanych patogenami chorobotwórczymi. 18 5. SIEW K olejnym ważnym elementem decydującym o sukcesie w uprawie rzepaku jest właściwy termin siewu. Zależy on od regionu kraju i powinien przypadać na około 10–12 tygodni przed zahamowaniem jesiennej wegetacji (wg IHAR Poznań w województwie opolskim agrotechniczny termin siewu rzepaku przypada na 25–30 sierpnia). Siew rzepaku w terminie decyduje o wejściu roślin w stan spoczynku zimowego w odpowiedniej fazie rozwojowej. Rzepak jest gatunkiem bardzo wrażliwym na opóźnianie terminu siewu i tylko w korzystnych warunkach dopuszcza się jego wykonanie w pierwszych dniach września. Dalsze opóźnianie może wpłynąć na to, że rośliny nie zdążą się jesienią dobrze ukorzenić, wytworzyć silnej rozety i zahartować. Skutkiem tego mogą być przemarznięcia roślin, pogorszenie zaolejenia, zmniejszenie plonu nasion i tłuszczu z hektara. Niestety warunki pogodowe są zmienne i często z różnych przyczyn nie jesteśmy w stanie wysiać rzepaku w terminie optymalnym, np. zbyt duże przesuszenie gleby, gleba zbyt wilgotna, brak możliwości wjazdu na pole. Co wówczas robić? Gwałtowna burza i gradobicie spowodowały znaczne uszkodzenia siewek. Zbita i zamulona gleba oraz tworząca się skorupa glebowa przyhamowały rozwój młodych roślin. 19 Wysiew rzepaku w terminie późniejszym jest możliwy, ale należy spodziewać się spadku plonu. Wyniki doświadczenia przeprowadzonego przez SDOO na terenie Opolszczyzny potwierdzają tę zależność (tabela 5.) Tabela 5. Porównanie plonowania rzepaku ozimego w 3 terminach siewu – SDOO Głubczyce 2012 i 2011r 2012 Odmiana 2011 I termin siewu dt/ha 2012 2011 II termin siewu dt/ha 2012 2011 III termin siewu dt/ha 29.08 26.08 9.09 6.09 19.09 16.09 Chagall 58,4 55,4 57,5 60,1 53,8 48,9 Visby F1 58,7 66,2 60,4 63,1 57,9 54,7 Bakara 50,2 54,2 45,9 55,3 45,9 52,1 Sherlock 56,8 - 54,1 - 56,2 - Extend F1 59,4 - 56,8 - 55,2 - Nelson F1 62,3 60,8 61,5 60,7 59,1 50,0 NK Petrol F1 56,8 - 60,4 - 59,0 - Poznaniak F1 57,5 61,4 50,8 61,3 56,6 55,2 NK Technik F1 56,8 - 60,1 - 60,3 - Adam F1 59,5 66,8 60,7 64,9 54,5 55,2 SY Kolumb F1 61,7 - 63,1 - 64,0 - Goya 52,0 54,8 54,1 59,5 52,4 54,7 Vision 56,6 56,6 52,6 54,7 49,2 53,1 NK Caravel F1 63,0 66,2 61,9 61,9 60,7 54,2 PR46W14 F1 61,2 67,9 59,0 66,6 60,3 57,9 PR46W15 F1 62,2 65,6 60,3 67,8 60,0 59,4 PR46W20 F1 61,8 - 62,6 - 58,5 - 58,5 61,4 57,8 61, 4 56,7 54,1 Średnia Średnia z lat 2011-2012 60,0 59,6 55,4 Źródło: Pyziak K. 2013, Doświadczenia agrotechniczne z pszenicą ozimą i rzepakiem ozimym w ramach PDOiR woj. opolskiego. Materiały konferencyjne „Złoty Kłos 2012”, Łosiów 14.02.2014 r.: ss. 28. Opóźnianie terminu siewu o więcej niż 10 dni nie ma praktycznego uzasadnienia, ryzyko jest zbyt duże. Niewskazane jest również przyspieszanie terminu siewu rzepaku, ponieważ zwłaszcza w przypadku długiej i ciepłej jesieni, może on nadmiernie „wybujać”, co zmniejszy jego zimotrwałość. 20 Rzepak zasiany w optymalnym terminie nie powinien być zbyt gęsty. Jego nadmierne zagęszczenie wpływa niekorzystnie na zimowanie roślin, sprzyja ich wyleganiu oraz porażeniu przez choroby i szkodniki. Należy pamiętać, że w połowie października tworzą się zawiązki pędów bocznych, formują się zawiązki kwiatostanów, a więc kształtuje się potencjał plonotwórczy roślin. Dla uzyskania najlepszej zimotrwałości oraz odpowiedniego potencjału plonotwórczego, roślina przed okresem zimowym powinna wytworzyć rozetę składającą się z 8–10 liści z szyjką korzeniową o średnicy przynajmniej 1 cm. Zatem ważne jest, aby rośliny wchodziły w okres zimowy odpowiednio przygotowane. Optymalna liczba roślin na 1 m2 zależy przede wszystkim od terminu siewu. Ważne są także warunki glebowo-klimatyczne i cechy uprawianej odmiany. Im później następuje siew, tym obsada powinna być większa. Przeciętna obsada roślin jesienią powinna wynosić 40–60 roślin/m2 dla odmian populacyjnych oraz 35–45 roślin/m2 dla odmian mieszańcowych. Na glebach znajdujących się w bardzo dobrej kulturze, odpowiednio uwilgotnionych zalecaną ilość wysiewu można zmniejszyć, nawet o 10–15%. Natomiast w przypadku siewu w terminie opóźnionym ilość tą można zwiększyć o ok. 10%. Nie należy także zapominać o indywidualnych cechach poszczególnych odmian, takich jak: intensywność tworzenia rozgałęzień bocznych oraz liczba pędów. Odmiany rzepaku słabo rozgałęziające się, należy siać gęściej, niż odmiany silnie rozgałęziające się. Zbyt gęsty siew prowadzi do wzajemnej konkurencji rzepaku, rośliny „przeszkadzają” sobie nawzajem w wegetacji, są mniejsze i słabsze, co ma negatywny wpływ na ich przezimowanie. Przy zbyt gęstych siewach na wskutek konkurencji o światło, następuje przedwczesne zwarcie międzyrzędzi, a szyjka korzeniowa jest cienka i nadmiernie się wydłuża, co powoduje obniżenie zimotrwałości. Na plantacjach o właściwej obsadzie roślin, stożek wzrostu od samego początku znajduje się tuż nad powierzchnią gleby, a szyjka korzeniowa jest krótka i gruba. Ustalając odpowiednią normę wysiewu, należy zwrócić szczególną uwagę na MTN oraz zdolność kiełkowania nasion, ponieważ mogą one znacznie różnić się pomiędzy odmianami, jak również partiami danej odmiany. Rzepak zasiany w terminie agrotechnicznym, w odpowiedniej ilości, w dobrze uprawioną i uwilgotnioną glebę wschodzi po kilku dniach. Po wschodach w pierwszej kolejności rozwija się system korzeniowy. Do fazy 4 liści właściwych następuje silny wzrost korzeni. Natomiast na plantacjach zbyt gęstych przyrasta przede wszystkim masa liściowa, a korzenie rosną zdecydowanie wolniej. 21 6. PIELĘGNACJA ZASIEWÓW PRZED AGROFAGAMI W ysoki plon rzepaku ozimego uzależniony jest od starannej i prawidłowej agrotechniki oraz racjonalnej i skutecznej ochrony przed agrofagami tj. chwastami, chorobami i szkodnikami. Jeżeli nie spełnimy tych wymagań, jego uprawa jest często ryzykowna i nieopłacalna. 6.1 CHWASTY Ważną grupą agrofagów są chwasty, które już w trakcie wschodów stanowią zagrożenie dla roślin rzepaku ozimego. Podczas wegetacji rzepaku ozimego występują dwa okresy wschodów chwastów – jesienne i wiosenne. Plantacje rzepaku ozimego są szczególnie narażone na zachwaszczenie ze względu na długi jesienny rozwój oraz okres spoczynku zimowego. Na plantacjach rzepaku występuje nawet kilkadziesiąt gatunków chwastów. Najbardziej szkodliwe są chwasty, które intensywnie rozwijają się jesienią i szybko zacieniają młode siewki rzepaku. Należą do nich przede wszystkim samosiewy zbóż i perz. Duży problem w uprawie rzepaku ozimego stwarzają także chwasty z rodziny kapustowatych, w tym samosiewów rzepaku. Stało się tak za sprawą sukcesywnego wzrostu powierzchni zasiewów tej rośliny w Polsce i zwiększenia częstotliwości jej uprawy na tym samym polu. Niezwalczone w porę chwasty powodują nie tylko straty w plonie rzepaku, ale również sprzyjają rozwojowi chorób grzybowych i żerowaniu szkodników. Jak zwalczać chwasty? Najskuteczniejszym sposobem ochrony plantacji przed nadmierną ekspansją roślinności niepożądanej jest łączenie różnych metod ograniczania ich występowania oraz bezpośredniego zwalczania. Do podstawowych czynników decydujących o skali konkurencyjnego oddziaływania chwastów na rośliny rzepaku zaliczamy: staranną agrotechnikę, dobór odpowiedniego stanowiska pod uprawę, wykonanie siewu w optymalnym terminie oraz stosowanie zaprawionego materiału siewnego bez zanieczyszczeń nasionami chwastów. Przestrzeganie odpowiednich reguł w zakresie agrotechniki ułatwia ochronę plantacji przed chwastami, ale nie zastąpi nam bezpośrednich metod zwalczania zachwaszczenia, wśród których najczęściej wykorzystywana jest metoda chemiczna. W tej metodzie warunkiem uzyskania oczekiwanych efektów jest dobór rodzaju środka odpowiednio do struktury zachwaszczenia plantacji oraz terminowe wykonanie zabiegu. Progi ekonomicznej szkodliwości chwastów Bardzo pomocny w określeniu potrzeby wykonania zabiegu jest wyliczony dla każdego gatunku agrofaga próg szkodliwości. Próg szkodliwości – liczebność szkodnika, nasilenie choroby czy liczba chwastów, przy której wartość spodziewanej utraty plonu, przewyższa koszt wykonania zabiegu ochronnego. Chwasty, które przetrwały zimę z pozoru wyglądają niegroźnie lecz ich potencjał wzrostu i rozwoju jest dużo większy niż tych, których wschody nastąpiły wiosną. 22 W praktyce, progi szkodliwości należy traktować jako orientacyjne, mające pomóc w podjęciu decyzji, a nie być jej jedyną podstawą. Wielkość szkody jest uzależniona od fazy rozwojowej rośliny, jej zdolności regeneracyjnych, właściwości odmianowych, żyzności gleby, obecności innych agrofagów oraz organizmów pożytecznych. 23 W odróżnieniu od chorób i szkodników znacznie trudniej jest określić próg szkodliwości dla poszczególnych gatunków chwastów. Wynika to między innymi z faktu, że straty plonu powodowane przez chwasty nie są uzależnione wyłącznie od ich liczby na jednostce powierzchni, ale znaczenie mają także inne czynniki, jak np.: termin siewu rzepaku, warunki glebowe i klimatyczne. Nie ma opracowanych obligatoryjnych progów szkodliwości, tym samym ekonomicznych progów szkodliwości, co uniemożliwia stosowanie herbicydów zgodnie z założeniami ochrony integrowanej. W artykułach popularnych, popularno-naukowych, materiałach oświatowych dotyczących stosowania herbicydów, czy atlasach chwastów można spotkać dane na ten temat, ale nie mają one charakteru obligatoryjnego, a jedynie orientacyjny i pomocniczy. Stosowanie herbicydów Na plantacjach rzepaku ozimego herbicydy mogą być stosowane doglebowo przed wschodami rzepaku (przed siewem lub po siewie), albo dolistnie jesienią po wschodach chwastów i rzepaku. W okresie od założenia plantacji do końca wegetacji jesiennej, rzepak jest najbardziej wrażliwy na konkurencyjne oddziaływanie chwastów. Pozostawienie chwastów do wiosny może być powodem gorszego przezimowania roślin, spowodowanego nadmiernym wydłużeniem pędu i wyniesieniem szyjki korzeniowej ponad powierzchnię gleby. Skuteczność zabiegów doglebowych uzależniona jest od wielu czynników, przy czym: • herbicydy doglebowe nie należy stosować na glebach przesuszonych. W przypadku bezdeszczowej pogody raczej należy stosować herbicydy nalistne, • zabiegi z wykorzystaniem chlomazonu, które stanowią łatwy sposób zwalczania przytuli czepnej (jeden z najbardziej uciążliwych chwastów) zwalcza także m.in. gwiazdnicę pospolitą, jasnotę różową i purpurową, tasznik pospolity (należy stosować bezpośrednio po siewie – do 3 dni). Chlomazonu nie należy stosować na glebach lekkich, piaszczystych, ponieważ po wystąpieniu obfitych opadów deszczu, może dojść do przemieszczenia się substancji aktywnej i zahamować rozwój kiełkującego rzepaku, • metazachlor, jest substancją doglebową, ale można ją używać również nalistnie (stosowany nalistnie, zwalcza tylko bardzo młode chwasty), niszczy większość chwastów zimujących, a także jare (komosa, rdesty), • dimetachlor skutecznie zwalcza marunę bezwonną, rumiany, rumianki, a także gwiazdnicę pospolitą i jasnoty, czyli ma działanie podobne jak napropamid. Obie substancje aktywne są składnikami mieszanin fabrycznych, bądź sporządzanych samodzielnie przed zabiegiem ochrony roślin, 24 • przed wysiewem nasion możemy zastosować preparat Devrinol 450 SC (napropamid), jest to preparat który należy wymieszać z glebą (na głębokość ok. 3 cm), zwalcza maruny, rumianki i rumiany. Należy wiedzieć, że efektywność odchwaszczania doglebowego jest zadowalająca jedynie w warunkach dobrego uwilgotnienia gleby. Jeżeli gleba jest przesuszona, warto poczekać i zdecydować się na zabieg nalistny, najlepiej w fazie 4 liści właściwych rzepaku, kiedy na plantacji widoczne są już wschody praktycznie większości chwastów. Chwasty najskuteczniej zwalczamy, gdy znajdują się w fazie dwóch liści właściwych. Jedną z najpopularniejszych substancji aktywnych (s.a.) wykorzystywaną do powschodowego zwalczania chwastów dwuliściennych jest metazachlor (np. Butisan 400 SC, generyki). Jest to substancja, która pomimo dopuszczenia do stosowania nalistnego, działa raczej doglebowo. Warto stosować ją na wilgotną glebę, przy czym jej skuteczność jest zadowalająca, gdy chwasty są małe. Chlopyralid (Lontrel 300 SL, generyki) to bardzo popularna s.a., niezawodna w zwalczaniu ostrożenia polnego, a także chabrów, rumianków, rumianów. Substancja ta w połączeniu z pikloramem (Galera 334 SL) to doskonałe rozwiązanie w zwalczaniu przytuli czepnej. Natomiast chlopyralid + pikloram + aminopyralid (np. Navigator 360 SL) obok wcześniej wymienionych chwastów skutecznie zwalcza uciążliwe w rzepaku fiołki i maki. Nowy herbicyd Salsa 75 WG (etametsulfuron metylu) to możliwość zwalczania w rzepaku, chwastów z rodziny kapustowatych, m.in: gorczycy, bodziszków, tobołków, stulichy, tasznika pospolitego. Z uwagi na to, że rzepak najczęściej uprawiamy po zbożach, konieczne jest zniszczenie chwastów jednoliściennych, w tym samosiewów zbóż (warto zwalczać również samosiewy zbóż jarych) i perzu właściwego. Dobrym rozwiązaniem jest stosowanie graminicydów. Istnieje również możliwość wykonania zabiegu wiosną, ale w takim przypadku należy mieć świadomość, że skuteczność takiego zabiegu w stosunku do chwastów, które skiełkowały już jesienią może być niedostateczna, z powodu mniejszej wrażliwości chwastów będących w starszych fazach rozwojowych na herbicydy. Mniejsza skuteczność zabiegów wiosennych może wynikać także z właściwości substancji aktywnej herbicydu. Ponadto wiosenne zabiegi są bardzo ograniczone przez warunki atmosferyczne. 25 Szczegółowe dane dotyczące wyboru aktualnie zarejestrowanych środków ochrony roślin można znaleźć w Zaleceniach Instytutu Ochrony Roślin (IOR) lub na stronie internetowej http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Wyszukiwarka-srodkowochrony-roslin. Następstwo roślin po herbicydach stosowanych w rzepaku Od pewnego czasu na plantacjach rzepaku zaczyna pojawiać się stulicha psia, która podobnie jak rzepak należy do rodziny kapustowatych. Zastosowane w uprawie rzepaku herbicydy rozkładają się w trakcie sezonu wegetacyjnego i nie stwarzają większych problemów w doborze roślin następczych. Jedynym wyjątkiem jest herbicyd Kerb 500 SC (propyzamid), który najdłużej zalega w glebie i może powodować pewne ograniczenia, mianowicie po zastosowaniu tego środka zboża i trawy można uprawiać dopiero po upływie 6–9 miesięcy od daty zabiegu. Poniżej przedstawiono dobór roślin do przesiewów w przypadku wcześniejszej likwidacji plantacji rzepaku traktowanych herbicydami. Z takim problemem borykaliśmy się w sezonie 2011/2012, gdzie w wyniku złego przezimowania (silnie wysmalające wiatry oraz brak okrywy śnieżnej przy zbyt niskich temperaturach) znaczną część plantacji z rzepakiem ozimym trzeba było zlikwidować. Tabela 6. Zakres i dawki herbicydów zalecanych wiosną Herbicyd Substancja czynna Dawka (l/kg/ha) Wczesną wiosną po ruszeniu wegetacji Cliophar 300 SL 0,3-0,4 Helion 300 SL 0,3-0,4 Hoder 300 SL 0,3-0,4 Kak – Piral 300 SL 0,3-0,4 chlopyralid Lontrel 300 SL 0,3-0,4 Songhai 300 SL 0,3-0,4 Lontrel 72 SG 0,14-028 Lontrel 72 SG Dawki dzielone 0,28-0,14 Kerb 50 WP propyzamid 1,0-1,5 Kerb 50 WP + Lontrel 300 SL propyzamid + chlopyralid 1,0 + 0,3 Po ruszeniu wegetacji do początku fazy wydłużania pędu kwiatowego Avocet 334 SL 0,35 Borowic 334 SL 0,35 chlopyralid + pikloram Galera 334 SL 0,35 Kratos 0,35 Paradowski A. 2015. Wiosenne odchwaszczanie zbóż ozimych, ze szczególnym uwzględnieniem pszenicy ozimej oraz rzepaku ozimego i kukurydzy zgodnie z zasadami integrowanej ochrony roślin. Materiały szkoleniowe – 18.03.2015r. 26 Złe przezimowanie roślin rzepaku spowodowane niekorzystnymi warunkami pogodowymi panującymi zimą 2011/2012. 27 Tabela 7. Możliwości uprawy roślin w przypadku konieczności wcześniejszej likwidacji plantacji rzepaku, na której stosowano herbicydy Substancja aktywna Ograniczenia w uprawie w roku następnym Rośliny zalecane do uprawy po wykonaniu orki przedsiewnej Chizalofop-P etylu Chletodym Chlomazon nie – stosowanie jesienne nie – stosowanie wiosenne nie Chlopyralid nie Cykloksydym nie Diametachlor nie wiosną: bobik, bób, cukinia, dynia, groch, fasola, kapusta, kukurydza, ogórki, pomidor z rozsady, słonecznik, soja, rzepak jary, zboża jare (bez jęczmienia), ziemniaki, tytoń cukinia, dynia, groch, łubin biały, łubin żółty, ogórki, ziemniaki, rzepak jary, tytoń oraz zboża ozime jeżeli dawka nie przekraczał 120g/ha burak cukrowy, burak pastewny, cebula, gorczyca, kapusta, kukurydza, len, rzepak jary, zboża rośliny dwuliścienne jesienią – pszenica ozima, żyto wiosną – wszystkie rośliny Fenoksaprop-P etylu Fluazyfop-P butylu nie wszystkie rośliny nie Haloksyfop-R nie Metazachlor nie Napropamid nie Propachizafop nie Propachlor nie Propizochlor Propyzamid -stosowanie jesienne -stosowanie wiosenne nie rośliny dwuliścienne, rośliny jednoliścienne – po upływie 2–8 tygodni od zastosowania, w zależności od dawki środka rośliny dwuliścienne, zboża – po upływie 2 m-cy od zastosowania, kukurydza – po upływie 3 m-cy od zastosowania jesienią: rzepak ozimy, w październiku po wykonaniu orki na głębokość 20 cm można siać zboża ozime wiosną: rzepak jary, ziemniaki, kukurydza, zboża jare, rośliny kapustne groch, kapusta, rzepak, rzepik jary, ziemniaki, pomidor, słonecznik, tytoń rośliny dwuliścienne wszystkie rośliny oprócz motylkowych drobnonasiennych, buraków i zbóż jarych groch, ziemniak, cebula z dymki Trifluralina nie nie tak tak wszystkie rośliny dwuliścienne, jednoliścienne po upływie 6 tygodni od zastosowania wszystkie rośliny dwuliścienne buraki, groch, fasola, kukurydza, lucerna, rzepak jary, sałata, ziemniaki cykoria, groch, fasola, sałata, słonecznik, soczewica, motylkowe pastewne ziemniak, rośliny strączkowe, kukurydza, pszenica jara, rośliny kapustowate (po wykonaniu orki na głębokość 22-30) Źródło: Integrowana Produkcja Rzepaku Ozimego i Jarego, IOR Poznań, 2008. 28 6.2 CHOROBY Obecność chorób grzybowych na plantacjach rzepaku jest ściśle związana z rejonem uprawy oraz warunkami atmosferycznymi występującymi podczas wegetacji. Corocznie, choroby są przyczyną poważnych strat w plonie rzepaku (15–20%), a w przypadku zaistnienia warunków szczególnie sprzyjających ich rozwojowi, straty mogą sięgać nawet 50%. Wiadomym jest, że 4–5 letnia przerwa w uprawie rzepaku ogranicza występowanie chorób, poprzez samoistną redukcję zarodników grzybowych w glebie (głównie suchej zgnilizny kapustnych i zgnilizny twardzikowej). Sucha zgnilizna kapustnych – na liściach widoczne piknidia z zarodnikami konidialnymi. Objawy zgnilizny twardzikowej na łodydze – biała grzybnia wewnątrz łodygi tworząca czarne sklerocja o średnicy do 10 mm. 29 Rzepak ozimy jest gatunkiem, którego okres wegetacji trwa 11 miesięcy i w tym czasie gatunek ten jest atakowany przez wiele chorób. Do najgroźniejszych zaliczamy: suchą zgniliznę kapustnych, zgniliznę twardzikową, szarą pleśń, czerń krzyżowych i cylindrosporiozę. Porażenie roślin spowodowane przez choroby grzybowe w okresie jesiennym może doprowadzić do obniżenia mrozoodporność roślin, a uszkodzenia spowodowane w okresie dojrzewania rzepaku mogą prowadzić do przedwczesnego otwierania się dojrzewających łuszczyn i osypywania nasion. Powodem ich występowania jest przede wszystkim duży udział rzepaku w strukturze zasiewów. To sprawia, że w glebie, resztkach pożniwnych oraz samosiewach występują patogeny, które są źródłem porażania roślin w następnych latach. Na rozwój chorób wpływają także warunki meteorologiczne, głównie ilość i rozkład opadów, wilgotność względna gleby i powietrza oraz temperatura. Dobra znajomość objawów chorób, częsty i dokładny monitoring pól w trakcie wegetacji, a także analiza czynników agrometeorologicznych, umożliwiają podjęcie właściwej decyzji związanej z zastosowaniem środka grzybobójczego. Tabela 8. Progi ekonomicznej szkodliwości najważniejszych sprawców chorób rzepaku Choroby rzepaku Próg szkodliwości (% porażonych roślin) Sucha zgnilizna kapustnych (Leptosphaeria maculans) 10–20% Zgnilizna twardzikowa (Sclerotinia sclerotiorum) pierwsze oznaki choroby (1% roślin) Czerń krzyżowych (Alternaria brassicae) 10–30% Szara pleśń (Botryotinia fuckeliana) 10–30% Cylindrosporioza (Pyrenopeziza brassicae) 10–20% Wiele patogenów wywołujących choroby atakuje rzepak już w okresie jesiennym. Wykonanie zabiegu jesiennego pozwala na zwalczenie (ograniczenie) patogenów na samym początku rozwoju, zmniejszając późniejsze straty. Zastosowanie fungicydów 30 w okresie jesieni dodatkowo daje środowisku więcej czasu na ewentualną biodegradację substancji aktywnych. Zabiegi wykonywane w zaawansowanych fazach rozwojowych powinno się stosować tylko w razie konieczności. Tabela 9. Metody ochrony roślin rzepaku przed sprawcami chorób Choroba Ochrona Cylindrosporioza profilaktyka agrotechniczna, optymalna głębokość siewu, głęboka orka, opryskiwanie roślin Czerń krzyżowych profilaktyka agrotechniczna, zaprawianie nasion, opryskiwanie roślin, izolacja przestrzenna, optymalne nawożenie, odmiany tolerancyjne Kiła kapusty profilaktyka agrotechniczna, wapnowanie przed siewem rzepaku, niszczenie żywicieli pośrednich, izolacja przestrzenna, płodozmian, uregulowanie stosunków wodnych w glebie Mączniak prawdziwy profilaktyka agrotechniczna, opryskiwanie roślin, rzadki siew, optymalne nawożenie Mączniak rzekomy profilaktyka agrotechniczna, zaprawianie nasion, opryskiwanie nasion, rzadki siew Sucha zgnilizna kapustnych profilaktyka agrotechniczna, zaprawianie nasion, opryskiwanie roślin, odmiany odporne, zwalczanie szkodników, izolacja przestrzenna, rzadki siew, optymalne nawożenie, zwalczanie chwastów z rodziny kapustowatych Szara pleśń profilaktyka agrotechniczna, opryskiwanie roślin, izolacja przestrzenna, zwalczanie szkodników, unikanie uszkodzeń Werticilioza profilaktyka agrotechniczna, płodozmian Zgnilizna twardzikowa profilaktyka agrotechniczna, opryskiwanie roślin, płodozmian, odmiany tolerancyjne, głęboka orka, rzadki siew, optymalne nawożenie, zwalczanie chwastów Zgorzel siewek profilaktyka agrotechniczna, aprawianie nasion, optymalna obsada roślin, właściwa głębokość siewu, dobra struktura gleby Źródło: Integrowana Produkcja Rzepaku Ozimego i Jarego, IOR Poznań, 2008. 31 6.3 SZKODNIKI Termin zabiegu uzależniony jest od stadium rozwojowego owada, który jest zwalczany. Dużą uwagę należy przyłożyć do obserwacji pojawiania się szkodników – głównie stadiów rozwojowych, które możemy skutecznie zwalczać. Dlatego też, zaleca się prowadzenie własnych obserwacji polowych przez każdego plantatora, w celu oceny rzeczywistego zagrożenia własnej uprawy. Informacji o aktywności szkodników może dostarczać wiele metod np. czerpakowanie, lustracje wzrokowe, wystawianie tablic lepowych. Jednak najtańszą i najczęściej stosowaną jest metoda „żółtych naczyń”. Nie wymaga ona dużych nakładów pracy oraz czasu, a sprawdza się w monitorowaniu pojawu niektórych gatunków. Dostarcza ona informacji o szacowanym nalocie szkodników i aktualnym, w danym momencie zagrożeniu przez poszczególne gatunki owadów. Ważne jest, aby tą metodą posługiwać się we właściwy sposób, a termin wykonania zabiegu określać posługując się progami ekonomicznej szkodliwości. Bardzo dobre warunki do rozwoju owadów stwarzają monokultury roślinne, prowadzone na dużych obszarach, uprawa zbóż po zbożach, obfite jednoskładnikowe nawożenie. W takich warunkach może dochodzić do masowego namnażania się poszczególnych gatunków, czyli do gradacji. Uszkodzenia spowodowane przez chowacza galasówka, który występuje na plantacji jesienią. Tabela 10. Progi ekonomicznej szkodliwości agrofagów w rzepaku Szkodnik Naczynia żółte to tani i skuteczny sposób monitorowania nalotów pierwszych chrząszczy – chowacza brukwiaczka i czterozębnego na plantacje rzepaku ozimego. 32 Termin obserwacji Próg szkodliwości Chowacz brukwiaczek początek marca, koniec marca 10 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu kolejnych 3 dni lub 2–4 chrząszcze na 25 roślinach Chowacz czterozębny przełom marca i kwietnia 20 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni lub 6 chrząszczy na 25 roślinach Chowacz galasówek wrzesień – październik 2–3 chrząszcze w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni 33 Szkodnik Termin obserwacji od początku kwitnienia Chowacz podobnik Gnatarz rzepakowiec w początku kwitnienia, przełom kwietnia i maja Próg szkodliwości 1 chrząszcz na roślinie w przypadku słabego wystąpienia pryszczarka kapustnika 1 chrząszcz na roślinie w przypadku licznego wystąpienia pryszczarka kapustnika 1 chrząszcz na 2 roślinach jary: czerwiec, lipiec ozimy: wrzesień, październik 1 gąsienica na 1 roślinie Zwalczanie agrofagów w uprawach rolnych jest jednym z głównych działań rolnika dla zachowania wydajności, jakości i zysku z produkcji rolnej. W ograniczaniu szkodliwości agrofagów ważny jest dobór środka ochrony roślin oraz wyznaczenie optymalnego terminu jego zastosowania. Dzięki prawidłowo prowadzonym obserwacjom można stwierdzić, w jakim stadium rozwojowym znajduje się dany agrofag i czy stanowi on istotne zagrożenie dla plantacji. Po stwierdzeniu występowania optymalnego do zwalczania stadium, określeniu nasilenia występowania i stwierdzeniu, że został przekroczony próg ekonomicznej szkodliwości podejmuje się decyzję o wykonaniu zabiegu chemicznego. Mszyca kapuściana od początku rozwoju łuszczyn Pchełka rzepakowa wrzesień, październik 3 chrząszcze na 1 mb rzędu 7. CHRAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH AGROFAGÓW WYSTĘPUJACYCH W UPRAWIE RZEPAKU Pchełki ziemne po wschodach 1 chrząszcz na 1 mb rzędu 7.1 CHWASTY podczas licznego wystąpienia chowacza podobnika 1 owad na 3–4 rośliny wschody roślin 6–8 gąsienic na 1 m2 Fiołek polny zwarty kwiatostan 1 chrząszcz na roślinie luźny kwiatostan 3–5 chrząszczy na roślinie Roślina jednoroczna, jara lub ozima o wysokości 5–50 cm. Siewki pojawiają się jesienią i wiosną. w okresie kwitnienia Rolnice Słodyszek rzepakowy bezpośrednio po siewie oraz w okresie wschodów 2–3 ślimaki średnio nas pułapkę w fazie 1–4 liści i w fazach późniejszych Szkodliwość – zachwaszcza większość upraw, zwłaszcza ozimych (zboża, rzepak). Nasila się w płodozmianie z dużym udziałem zbóż i w monokulturze. Rozmnaża się przez nasiona. Jedna roślina wytwarza średnio 2500 nasion. Nasiona długo zalegają w glebie i utrzymują wysoką zdolność kiełkowania. 4 ślimaki średnio nas pułapkę, zniszczenie 10% roślin w stopniu silnym lub bardzo silnym Gwiazdnica pospolita 3–5 śmietek w żółtym naczyniu w ciągu 1–2 dni Roślina jednoroczna, jara lub ozima. Siewki występują w zasiewach o każdej porze roku. Śmietka kapuściana wrzesień – listopad Tantniś krzyżowiaczek wrzesień – październik 34 podczas słabego wystąpienia chowacza podobnika 1 owad na 1 roślinę Znajomość biologii chwastów ułatwia podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych oraz przyczynia się do uzyskania większej skuteczności metod bezpośredniego zwalczania chwastów, w tym także zastosowanych herbicydów. Pryszczarek kapustnik Ślimaki 2 kolonie na 1 m2 na brzegu pola 1 gąsienica na 1 roślinie Szkodliwość – uciążliwy chwast odznaczający się szybkim rozwojem i żywotnością. Szczególnie obficie rozrasta się w latach o dużej sumie opadów, tworząc płaskie kępy. Rozmnaża się z nasion i części łodyg. W ciągu lata może wydać dwa do trzech pokoleń, a jedna roślina wytwarza około 1000 nasion. 35 Jasnota purpurowa Przytulia czepna Roślina jednoroczna, jara lub ozima, o wysokości 10–25 cm. Siewki pojawiają się jesienią i wiosną. Roślina jednoroczna, jara lub ozima, o długości 60–130 cm. Siewki pojawiają się wiosną i jesienią. Szkodliwość – chwast rozwijający się intensywnie, w ciągu roku może dać kilka pokoleń. Pospolity we wszystkich uprawach, szczególnie nawożonych obornikiem, a także na nieużytkach. Rozmnaża się przez owoce. Jedna roślina wytwarza około 300 nasion, które zachowują żywotność w glebie przez 8–9 lat. Szkodliwość – jedna roślina wytwarza 350–500 nasion, które mogą zachować żywotność w glebie przez okres 7–8 lat. Odznacza się dużą zdolnością przystosowawczą do warunków siedliska, powodując wyleganie roślin i utrudniając zbiór mechaniczny. Silnie konkuruje z roślinami uprawnymi o światło oraz składniki pokarmowe. Jasnota różowa Rumian polny Roślina jednoroczna, jara lub ozima. Siewki pojawiają się jesienią i wiosną. Roślina jednoroczna jara lub ozima. Siewki pojawiają się jesienią oraz wiosną. Szkodliwość – gatunek zachwaszcza większość upraw. Bardzo pospolity na różnych typach gleb, szczególnie zasobnych w wapń. Szkodliwość – rozwija się dobrze na glebach piaszczystych, kwaśnych, ubogich w składniki pokarmowe. Na jednej roślinie wytwarza kilka tysięcy owoców o zróżnicowanej wielkości i okresie spoczynku. Komosa biała Roślina jednoroczna, jara, o wysokości 15–200 cm. Kiełkuje przez cały okres wegetacji. Szkodliwość – rozmnaża się przez owoce. Jedna roślina wytwarza przeciętnie 20 000 nasion, które mogą zachować żywotność w glebie przez okres 40 lat. Komosa biała pozbawia glebę duży ilości składników pokarmowych, szczególnie potasu. Ponadto jest żywicielem różnych patogenów będących agrofagami roślin uprawnych. Maruna bezwonna Roślina jednoroczna, jara lub ozima, dwuletnia lub wieloletnia, o wysokości 20–80 cm. Siewki pojawiają się wiosną i jesienią. Szkodliwość – bardzo duża płodność, jedna roślina wytwarza około 10 000 nasion, które mogą zachować żywotność w glebie przez okres 10 lat. Może kiełkować cały rok, silnie zachwaszczając uprawy. Przetacznik bluszczykowy Roślina jednoroczna ozima lub jara. Siewki pojawiają się jesienią i częściowo wiosną. Szkodliwość – krótki cykl rozwojowy powoduje, że gatunek ten silnie konkuruje o składniki pokarmowe ze zbożami ozimymi we wczesnych fazach rozwojowych. Kiełkowanie może odbywać się na powierzchni gleby, ale nie w świetle. Wyższa temperatura hamuje jego rozwój. 36 Tasznik pospolity Roślina jednoroczna, jara lub ozima, o wysokości 5–60 cm. Siewki pojawiają się wiosną, na początku lata i jesienią. Szkodliwość – rozmnaża się przez nasiona. Jedna roślina wytwarza około 5 tys. nasion, które mogą zachować żywotność w glebie przez 30–40 lat. W ciągu roku wydaje dwa do trzech pokoleń. Jest żywicielem pośrednim grzybów i szkodników roślin z rodziny kapustnych. Tobołki polne Roślina jednoroczna, jara lub ozima, o wysokości 15–45 cm. Siewki pojawiają się jesienią, wiosną i na początku lata. Szkodliwość – nasiona zdolne do kiełkowania przed całkowitym dojrzewaniem roślin. .Jedna roślina wytwarza około 1000 nasion, które mogą zachować żywotność w glebie przez 10-20 lat. W ciągu roku wydaje kilka pokoleń, silnie zachwaszcza uprawy. Samosiewy zbóż Oprócz typowych chwastów polnych, dużym zagrożeniem dla plantacji rzepaku ozimego mogą być samosiewy zbóż, które charakteryzują się szybszym wzrostem w okresie jesieni i dlatego stanowią większe zagrożenie dla roślin rzepaku. Zachwaszczenie samosiewami plantacji rzepaku powoduje konieczność zastosowania herbicydów, a także dodatkowych zabiegów pielęgnacyjnych, co przyczynia się do wzrostu kosztów ochrony plantacji. 37 Stulicha psia Roślina jednoroczna o wysokości 30–90 cm. Trująca. Wydaje kilkaset tysięcy nasion (rekord 770 000), które roznoszone są przez wiatr, a także przez ludzi i zwierzęta. Zachwaszcza głównie ozime rośliny uprawne, takie jak: rzepak, pszenica, pszenżyto rosnące na glebach zasobnych w azot. Warunki rozwoju: duży udział rzepaku i innych roślin kapustowatych w strukturze zasiewów, gleby o niskim pH, z tendencją do zalewania i zaskorupiania, o niedostatecznym dostępie powietrza i wysokiej wilgotności. Perz właściwy Roślina wieloletnia należąca do rodziny traw, kiełkująca jesienią i wiosną. Szkodliwość – perz kończąc wegetację wytwarza nasiona, na jednym pędzie jest ich przeciętnie 25–40. Nasiona opadają w pobliżu rośliny macierzystej i kiełkują w następnym sezonie wczesną wiosną. Nasiona zachowują żywotność w glebie nie dłużej niż 4 lata. Najważniejszym sposobem rozprzestrzeniania się perzu jest rozmnażanie wegetatywne za pomocą rozłogów. W ciągu sezonu z jednego pąka rozłogowego może wyrosnąć do 200 źdźbeł oraz rozłogi o łącznej długości do140 m, a średnica opanowanego przez taką roślinę terenu może wynosić 3–4 m. 7.2 CHOROBY Zgorzel siewek Objawy: brunatne plamy na korzeniach i szyjkach korzeniowych z czasem obejmujące cały ich obwód, powstają charakterystyczne przewężenia. Na polu występuje placowo. Silne porażenie powoduje więdnięcie i w ostateczności zamieranie roślin. Źródłem infekcji jest gleba i materiał siewny. Warunki rozwoju: nadmierna i przedłużająca się wilgotność gleby, zbyt gęsty i głęboki siew, zaskorupiona gleba oraz brak zbilansowanego nawożenia. Kiła kapusty Objawy: choroba na polu występuje placowo w postaci żółknących, następnie czerwieniejących, a w końcu więdnących roślin. Objawy nasilają się zwłaszcza przy suchej pogodzie. Na korzeniach tworzą się początkowo jasne i twarde, a następnie brunatniejące i rozpadające się narośla z zarodnikami przetrwalnikowymi. Źródłem infekcji jest skażona gleba z zarodnikami o bardzo długiej żywotności. Sprawca choroby przenosi się także na narzędziach do obróbki gleby. 38 Kiła kapustnych – najgroźniejsza choroba w rzepaku. Jej występowanie ogranicza możliwości uprawy rzepaku przez okres min. 8–10 lat. 39 Sucha zgnilizna kapustnych Objawy: na wszystkich częściach nadziemnych rośliny powstają charakterystyczne żółtawe lub jasno szare plamy, z widocznymi na ich powierzchni piknidiami, w postaci czarnych kropeczek, w których znajduje się masa zarodników konidialnych. W miarę rozwoju rośliny plamy te powiększają się i pogłębiają, mogąc doprowadzić do przedwczesnego dojrzewania, a nawet wylegania roślin. Choroba jest szczególnie groźna gdy wystąpi na łodydze. Źródłem infekcji są resztki pożniwne i materiał siewny. Żywotność grzyba w glebie ocenia się na ok. 7 lat. Warunki rozwoju: duży udział rzepaku w strukturze zasiewów, uproszczenia w uprawie, uszkodzenia roślin, duże zagęszczenie roślin. Rozwój choroby przebiega w temperaturze 5–30°C, opady deszczu umożliwiają rozprzestrzenianie się i kiełkowanie zarodników oraz penetrację tkanek roślin. Cylindrosporioza Objawy: na liściach występuje w postaci bardzo charakterystycznych jasnych (oszronionych), spękanych, nieregularnych plam, natomiast na łodygach plamy są wydłużone i mają ciemną obwódkę. Porażone łuszczyny ulegają zniekształceniu i przedwcześnie dojrzewają. Źródłem infekcji są resztki pożniwne i nasiona, a rozwojowi choroby sprzyja zmienna temperatura i wysoka wilgotność. Warunki rozwoju: zwiększony udział rzepaku w strukturze zasiewów, wilgotna jesień i wiosna, łagodna zima, umiarkowane temperatury (8–24°C), uszkodzenia mechaniczne lub powodowane przez szkodniki. Zgnilizna twardzikowa Objawy: rozwojowi choroby sprzyja wysoka wilgotność i opadające płatki kwiatowe pozostające w rozwidleniach łodyg rzepaku lub u nasady liści, gdzie tworzy się właściwe środowisko dla rozwoju grzyba. Na łodygach choroba powoduje jasne plamy z nalotem białej, puszystej grzybni (przy wilgotnej pogodzie), z biegiem czasu obejmujące cały jej obwód. W środku zniszczonej łodygi tworzą się czarne skleroty, stanowiące organy przetrwalnikowe grzyba. Przy dużym nasileniu choroby rośliny rzepaku zamierają. Źródłem zakażenia jest gleba. Przetrwalniki grzyba w glebie są zdolne przeżyć ok.10 lat. Sucha zgnilizna kapustnych – objawy na łodydze – podłużne, jasnoszare nekrozy z ciemną obwódką, w środkowej części nekroz czarne piknidia. 40 Warunki rozwoju: umiarkowane temperatury, duża wilgotność gleby i powietrza, uszkodzenia łodyg spowodowane przez mróz lub szkodniki, duże zagęszczenie roślin. 41 Czerń krzyżowych Mączniak prawdziwy Objawy: na liściach i łodygach tworzą się strefowane plamy, na przemian jasne i ciemne pierścienie, lub ciemne (często czarne) nieregularne plamy. Na łuszczynach są to zazwyczaj czarne, początkowo małe okrągłe plamki, które w miarę upływu czasu mogą zająć całą powierzchnię łuszczyny. Źródłem infekcji jest materiał siewny oraz resztki pożniwne pozostające w glebie. Objawy: choroba rozwija się najczęściej w okresie ciepłej i wilgotnej pogody i ma to miejsce zazwyczaj w okresie kwitnienia i dojrzewania roślin rzepaku. Najczęściej na górnej, rzadziej na dolnej stronie liści tworzy się biały, mączysty nalot z czarnymi punkcikami będącymi owocnikami grzyba. Objawy mogą występować również na łodygach i łuszczynach. Głównym źródłem infekcji są resztki pożniwne i samosiewy. Warunki rozwoju: ciepła i wilgotna pogoda zwłaszcza pod koniec kwitnienia, częste opady deszczu, uszkodzenia wywołane przez chowacza pryszczarka i mszyce lub grad, zbyt gęsty siew, brak odpowiedniego płodozmianu. Warunki rozwoju: ciepła i wilgotna pogoda, temperatura 17–25°C, wysokie nawożenie azotowe, zbyt duża gęstość siewu. Werticilioza Objawy: objawy widoczne są już na dorosłych roślinach w postaci systemicznie biegnących, jednostronnych pożółknięć łodyg i liści. Uznawana jest za chorobę płodozmianową, a mikrosklerocja wytwarzane przez grzyba mogą przetrwać w glebie nawet kilkanaście lat. Rozwojowi choroby sprzyja sucha i upalna pogoda. Źródłem infekcji są porażone resztki pożniwne. Sprawca choroby przenosi się także na narzędziach do obróbki gleby. Warunki rozwoju: długotrwała i intensywna uprawa rzepaku, sucha i ciepła pogoda, pH około 6,5, optymalna temperatura 16–25°C. Szara pleśń Objawy: na liściach, łodygach, pąkach i łuszczynach to szarobrązowy nalot grzybni. Porażone części rośliny zamierają, a w przypadku zaatakowania młodych roślin rzepaku może dojść do całkowitego ich zamierania. Dla rozwoju choroby zasadnicze znaczenie mają okresy zimnej i mokrej pogody oraz uszkodzenia roślin powstałe na skutek mrozów lub innych czynników raniących np. szkodniki. Źródłem infekcji są porażone resztki pożniwne różnych roślin, które wcześniej znajdowały się na danym polu. Warunki rozwoju: opady deszczu, duża wilgotność względna powietrza, temperatura wynosząca 10–18°C, duży udział rzepaku w płodozmianie, nadmierne zagęszczenie roślin na plantacji, uszkodzenia powodowane przez maszyny, szkodniki, mróz, grad i inne choroby. 42 Mączniak prawdziwy rzepaku – białe pajęczynowate plamy, przybierające z czasem barwę beżowobrunatną Mączniak rzekomy Objawy: żółte nieregularne plamy z czarnymi lub brunatnymi kropkami na górnej powierzchni liścia z jednocześnie białym nalotem grzybni po dolnej stronie liścia. W efekcie porażenia grzybem dochodzi do przedwczesnego opadania dolnych liści. Warunki rozwoju: temperatura w przedziale 8–16°C, wysoka wilgotność powietrza. 43 Fitoplazmy Objawy: porażone rośliny mają zahamowany wzrost, żółte zabarwienie liści i pędów, krzaczasty pokrój, oraz zaburzenia procesów generatywnych. Kwiaty są źle wybarwione i zdeformowane. Niejednokrotnie przyjmują postać tworów liściastych. Są przy tym sterylne i nie wytwarzają nasion. Źródłem infekcji: choroby fitoplazmatyczne przenoszone są głównie przez skoczki i miodówki. Wektorem fitoplazm jest także kanianka – bezzieleniowa roślina pasożytnicza. Ponadto mogą być przenoszone wraz z wegetatywnym materiałem rozmnożeniowym. 7.3 SZKODNIKI Szkodniki wielożerne: Rolnice Biologia: Najczęściej występuje jedno pokolenie w roku. Zimują głównie wyrośnięte gąsienice w glebie. Samice składają jaja na liściach roślin zielonych. Uszkodzenia: Gąsienice wygryzają korytarze w bulwach, korzeniach, obgryzają szyjki korzeniowe. Infekują rośliny mikroorganizmami, przez co tworzą się łysiny. Warunki rozwoju: Rozwojowi szkodnika sprzyjają upalne i suche lata. Szkodliwość: Obniżenie jakości plonów, zamieranie roślin. Ślimaki Biologia: Zimują jaja i młode osobniki. Wylęg następuje późną wiosną i wczesną jesienią. Szczyt liczebności osobników przypada podczas wschodów roślin ozimych. Uszkodzenia: Siewki rzepaku są zjadane w całości lub ścinane przez ślimaki tuż nad powierzchnią gleby. Warunki rozwoju: Najważniejszym czynnikiem warunkującym rozwój i aktywność ślimaków jest wysoka wilgotność powietrza i gleby. Sprzyjają im też uproszczenia w uprawie i pozostawianie resztek pożniwnych na polu. Szkodliwość: obniżka plonu, uszkodzone rośliny słabo zimują. Szkodniki rzepaku: Śmietka kapuściana Fitoplazma – nowa choroba występująca na plantacji rzepaku ozimego. 44 Biologia: Zimuje poczwarka w glebie. Samica w kwietniu lub maju składa jaja przy szyjce korzeniowej rośliny żywicielskiej. Po wylęgu larwy przystępują do żerowania początkowo na korzeniach bocznych, później głównych i szyjce korzeniowej. Śmietka ma 3 pokolenia w ciągu roku. Dla rzepaku najgroźniejsze jest III pokolenie, które wylatuje właśnie w momencie wschodów rzepaków. 45 Uszkodzenia: Na korzeniu powstają głębokie rany, które mogą być otwartą drogą do infekcji patogenów grzybowych, jak i bakteryjnych, a także stanowią doskonałe miejsce do żerowania innych szkodników, jak larwy pchełek czy chowaczy. W miejscach żerowania widzimy zbrunatniałą tkankę roślinną, a korzenie podobnie jak część nadziemna są zdeformowane i niedorozwinięte. Uszkodzenia: szkody wyrządzają przede wszystkim larwy, które żerują na liściach, a także w głównych nerwach i ogonkach liściowych, następnie w nasadowej części łodygi i w szyjce korzeniowej. Mogą niszczyć stożek wzrostu, powodując tym samym zamieranie roślin. Warunki rozwoju: Brak ochrony insektycydowej. Warunki rozwoju: Rozwojowi i gradacji pchełki rzepakowej sprzyja łagodna jesień i zima. Szkodliwość: Uszkodzony jesienią rzepak słabo zimuje, często wylega oraz wcześniej dojrzewa. Szkodliwość: uszkodzone rośliny przemarzają i porażane są przez suchą zgniliznę kapustnych. Pchełka rzepakowa Chowacz brukwiaczek Biologia: Samice składają jaja do ziemi jesienią i wiosną; wylęgłe larwy wgryzają się w ogonki liściowe i łodygi. Dorosłe larwy przepoczwarczają się w ziemi. Jedno pokolenie w ciągu roku. Biologia: Zimują dorosłe chrząszcze w glebie. Jaja składają do młodych części pędu, gdzie larwy żerują gromadnie. Uszkodzenia: Nakłucia na młodych łodygach, tuż pod wierzchołkiem młodych pędów, które w tych miejscach z czasem grubieją i pękają. Łodygi w odcinku dolnym rosną często w kształcie litery S lub łamią się. Warunki rozwoju: Występowaniu chowacza sprzyjają rejony intensywnej uprawy rzepaku i warzyw z rodziny krzyżowych oraz brak nawożenia mineralnego. Szkodliwość: Zahamowanie wzrostu rośliny, zniekształcenie pędów, obniżenie odporności rośliny na mróz. Zwiększone zagrożenie porażeniem chorobami. Chowacz czterozębny Biologia: Zimuje postać dorosła. Samica składa jaja do nerwów głównych i ogonków liściowych. Uszkodzenia: Wyjedzone przez larwy chodniki w nerwie liścia, ogonku liściowym i rdzeniu łodygi, który jest całkowicie wydrążony przez licznie żerujące larwy. Uszkodzone rośliny są zahamowane we wzroście, czasem łodygi łamią się. Warunki rozwoju: Występowaniu chowacza sprzyjają rejony intensywnej uprawy warzyw z rodziny kapustowatych, oraz brak nawożenia mineralnego. Typowy objaw żeru pchełek na liściach – wygryzione otwory i szkieletowanie liści 46 Szkodliwość: Zahamowanie wzrostu rośliny, zniekształcenie pędów, obniżenie odporności rośliny na mróz. 47 Słodyszek rzepakowy Chowacz podobnik Biologia: Chrząszcze zimują pod grudkami gleby, darniami, ściółce na brzegu lasu lub innych zakrzewionych lub zadrzewionych terenach. Wylot następuje w marcu lub kwietniu, gdy temperatura powietrza przekroczy 15°C. W maju samice składają jaja – około 200 jaj. Rozwój larw trwa od 2–5 tygodni. Dojrzałe larwy opuszczają kwiaty i przepoczwarczają się w glebie. Od końca czerwca obserwuje się chrząszcze nowego pokolenia, które po przejściowym żerowaniu przechodzą do zimowych kryjówek. Biologia: Zimują dorosłe chrząszcze w glebie. Samice składają po jednym jaju do jednej z tworzących się łuszczyn. Uszkodzenia: Najgroźniejsze są chrząszcze żerujące na pąkach kwiatowych. Nadgryzają pąki u nasady, powodując ich usychanie i opadanie. W kwiatach wyjadają pylniki najczęściej nie uszkadzając zalążni, tak, że rozwija się normalna łuszczyna. Larwy żywią się pyłkiem lub nektarem, mogą również nadgryzać łuszczyny. Uszkodzenia: Uszkodzone łuszczyny szybciej dojrzewają. Wewnątrz łuszczyny larwa nadżera lub zżera nasiona. Warunki rozwoju: Występowaniu chowacza sprzyjają rejony intensywnej uprawy warzyw z rodziny kapustowatych oraz brak nawożenia mineralnego. Szkodliwość: Znaczny spadek plonu nasion oraz zwiększenie wrażliwości na porażenie chorobami. Warunki rozwoju: Występowaniu słodyszka sprzyja pogoda i brak ochrony chemicznej. Szkodliwość: Obniżka plonu na skutek wgryzania się owadów do pąków kwiatowych i uszkadzania pylników. W rzepaku może wystąpić nawet 5 gatunków chowaczy: galasówek, granatek, brukwiaczek, czterozębny, podobnik Pryszczarek kapustnik Biologia: Zimują larwy w wierzchniej warstwie gleby. Samice składają jaja do łuszczyn. W ciągu roku występują 2-3 pokolenia. Uszkodzenia: Zaatakowane łuszczyny przedwcześnie zasychają i otwierają się. Słodyszek rzepakowy to groźny szkodnik rzepaku (próg ekonomicznej szkodliwości to w fazie zwartego kwiatostanu 1 chrząszcz na 1 roślinie; w fazie luźnego kwiatostanu 3–5 chrząszczy na 1 roślinie). 48 Warunki rozwoju: Pryszczarek żeruje przede wszystkim na plantacjach opanowanych przez mszyce. Szkodliwość: Znaczne straty plonu oraz powstawanie samosiewów. 49 8. OCHRONA ORGANIZMÓW POŻYTECZNYCH O becnie nikt już się nie zastanawia nad tym, czy warto stosować środki ochrony roślin, gdyż wiadomym jest, że trudno osiągnąć dobry tj. odpowiednio wysoki plon o dobrych parametrach jakościowych, zarówno ziarna zbóż, jak i również nasion rzepaku czy owoców i warzyw, bez odpowiedniej ochrony chemicznej. Na plantacjach roślin uprawnych obok organizmów szkodliwych występuje wiele organizmów pożytecznych, które mogą ograniczać rozwój fitofagów żerujących na roślinach rolniczych. Naszymi sprzymierzeńcami są również owady zapylające (pszczoła miodna, dzikie pszczoły, trzmiele). Niewłaściwie dobrana substancja aktywna, przeprowadzenie zabiegu w niesprzyjających warunkach, bądź w niewłaściwym terminie, stanowi zagrożenie dla środowiska, gdyż większość dostępnych na rynku preparatów wykazuje działanie politoksyczne. mszyc. Najbardziej licznym i żarłocznym gatunkiem w Polsce jest biedronka siedmiokropka. Jej imago potrafi dziennie zjeść 100 mszyc z gatunku Aphis fabae. Z reguły najbardziej żarłoczne są samice składające jaja oraz III i IV stadium larwalne. Insektycydy politoksyczne, czyli ….. działające na wszystkie stadia aktywne zarówno owadów szkodliwych, jak również pożytecznych. Ich stosowanie jest uzasadnione tylko wówczas gdy liczebność szkodników na plantacji przekracza próg ekonomicznej szkodliwości, a organizmy pożyteczne występują jeszcze w niewielkiej ilości. ORGANIZMY POŻYTECZNE Wrogowie naturalni nie są obecnie w stanie w sposób ciągły ograniczać liczebność szkodników do poziomu poniżej progów ekonomicznej szkodliwości. Integrowane technologie uprawy, których podstawowym elementem jest integrowana ochrona przed szkodnikami, stawiają przed producentami konieczność prowadzenia racjonalnej ochrony opartej na możliwie jak największym wykorzystaniu pożytecznej działalności wrogów naturalnych. Wśród wrogów naturalnych występują owady drapieżne, pasożyty i parazytoidy. Spośród owadów drapieżnych należy wymienić: chrząszcze, muchówki, pluskwiaki, sieciarki, a nawet skorki, wielbłądki i ważki. Najpopularniejszymi przedstawicielami drapieżnych chrząszczy są: biedronki, biegacze, kusaki, omomiłki. Spośród muchówek natomiast pryszczarkowate oraz bzygowate. Biedronkowate Coccinellidae należą do najbardziej znanych i wyspecjalizowanych drapieżców mszyc. W Polsce występuje 76 gatunków biedronek. Większość gatunków biedronek jest polifagami, które oprócz mszyc zjadają również młode stadia larwalne chrząszczy i motyli, roztocza, larwy muchówek. W zależności od gatunku i stadium rozwojowego biedronki oraz od gatunku mszycy i pory roku, różna jest liczba zjadanych 50 Biedronki zapobiegają licznemu występowaniu mszyc. Aby najefektywniej wykorzystać gatunki pożyteczne powinniśmy rozważyć zabieg insektycydowy, jeśli występowanie szkodników nie jest masowe. Wówczas możemy ograniczyć się jedynie do zabiegów brzegowych, najlepiej w takim terminie, aby nie powodować wysokiej śmiertelności owadów pożytecznych. Ponadto należy unikać stosowania insektycydów o szerokim spektrum działania, a zastąpić je środkami selektywnymi. Pozostawienie miedz, remiz śródpolnych lub jakichkolwiek pasów zieleni również wpływa na liczebność organizmów pożytecznych, ponieważ jest to miejsce bytowania wielu owadów. ZAPYLACZE Niestety intensywna chemizacja rolnictwa, a w szczególności nieodpowiednie stosowanie środków ochrony roślin i prowadzenie zabiegów prewencyjnych jest główną przyczyną zatruć owadów zapylających. Zapylanie nie tylko wpływa na plonowanie roślin, ale znacząco poprawia jakość uzyskiwanego plonu. Warto, więc zastanowić się, 51 w jaki sposób stosować środki ochrony roślin, aby były one bezpieczne dla człowieka, środowiska i owadów zapylających. W produkcji roślinnej największą grupę zapylaczy stanowią pszczoły, a ich udział w zapylaniu roślin wynosi 73%. W środowisku rolniczym występuje wiele gatunków zapylaczy – oprócz pszczoły miodnej, kwiaty oblatują także inne gatunki pszczół, w tym trzmiele, które mogą pojawiać się na uprawie już wczesnym rankiem. Za najlepsze zapylacze uważa się jednak pszczoły miodne. Obecność zapylaczy w środowisku rolniczym wiąże się wyłącznie z pozytywnym oddziaływaniem tych owadów na plonowanie roślin. Prawidłowe zapylenie nie tylko powoduje wzrost uzyskanego plonu, ale także jego parametry jakościowe. Toksyczność środków ochrony roślin dla pszczół Środki ochrony roślin charakteryzują się toksycznością żołądkową, kontaktową oraz fumigacyjną dla pszczół. Toksyczność żołądkowa występuje, gdy pszczoła pobierze skażony pyłek, nektar, spadź czy wodę i jest ono szczególnie niebezpieczne w okresie suszy oraz gdy pszczoły przynoszą skażony pokarm do ula, gdyż może być przyczyną zatrucia całej rodziny, jak również i miodu. Najpowszechniejszą przyczyną zatruć pszczół w warunkach polowych jest toksyczność kontaktowa, natomiast fumigacyjna występuje najrzadziej. Środki ochrony roślin przeważnie wykazują więcej niż jeden rodzaj toksyczności. Środek ochrony roślin klasyfikuje się tylko w przypadku wysokiego (bardzo toksyczny) i średniego (toksyczny) ryzyka pod względem toksyczności dla pszczół. Zatrucia pszczół w ochronie roślin Najwięcej zatruć obserwuje się podczas kwitnienia rzepaku, a szczególnie w okresie zwalczania słodyszka rzepakowego, natomiast w sadach, na plantacjach ziemniaków i zbóż, podczas zwalczania chwastów. W przypadku obecności na plantacji kwitnących chwastów lub spadzi uprawę tą należy traktować jak uprawę kwitnącą. Przyczyny zatruć pszczół Należy pamiętać o tym, że blisko 80% naszej flory to rośliny owadopylne, dlatego stosowanie środków ochrony roślin, jak i obecność na naszych plantacjach owadów zapylających, zapewnia uzyskanie odpowiedniej wielkości i satysfakcjonującej jakości plonu. 52 Główną przyczyną zatruć pszczół nie jest sama chemiczna ochrona roślin czy brak uwarunkowań prawnych, lecz błędy popełniane przez osoby wykonujące zabiegi ochrony roślin, ich niedostateczne przygotowanie zawodowe oraz brak świadomości i wiedzy. Do najpoważniejszych błędów należą: − nieprzestrzeganie zapisów etykiety, − nieprawidłowy dobór środków ochrony roślin i dawek, − nieprawidłowy dobór terminu zabiegu chemicznej ochrony, 53 − nieprawidłowa technika zbiegu, − stosowanie niedozwolonych na danej uprawie środków ochrony roślin, − stosowanie niesprawdzonych mieszanin środków ochrony roślin. Zapobieganie zatruciom pszczół – zabiegi ochrony roślin wykonujemy tylko w przypadku przekroczenia progów ekonomicznej szkodliwości i o ile to możliwe, zabiegi ograniczamy do pasów brzeżnych lub miejsc wystąpienia agrofagów, – zabiegi wykonujemy sprzętem sprawnym technicznie z aktualnym świadectwem przeglądu technicznego oraz z zastosowaniem dysz zalecanych przy stosowaniu danego środka, wieczorem, po zakończeniu oblotu uprawy przez pszczoły, – bezwzględnie przestrzegamy zapisów zawartych w etykiecie środka ochrony roślin, – do zabiegów wykonywanych w miejscach, gdzie pszczoły mogą mieć pożytek, dobieramy środki selektywne, nietoksyczne dla pszczół lub o krótkim okresie prewencji, – wiele kwitnących gatunków chwastów już od wczesnej wiosny (np. gwiazdnica pospolita) stanowią pożytek dla pszczół i wykonywane w takiej sytuacji zabiegi muszą być traktowane tak jak zabiegi w czasie kwitnienia uprawy, – nie opryskujemy roślin pokrytych spadzią, – środkami bardzo toksycznymi i toksycznymi dla pszczół, nie wykonujemy zabiegów na uprawach, których kwitnienie może mieć miejsce przed zakończeniem okresu prewencji, – nie zanieczyszczamy rowów melioracyjnych, zbiorników śródpolnych i innych środków ochrony roślin, ponieważ mogą one stanowić źródło wody dla zapylaczy, – informujemy pszczelarzy o wykonywanych zabiegach ochrony roślin oraz przestrzegamy przepisy prawne. Bezpieczeństwo zapylaczy zależy przede wszystkim od przygotowania zawodowego i uczciwości osób wykonujących zabiegi ochrony roślin. Aktualny dobór środków, technika ich stosowania oraz obowiązujące przepisy prawne powinny stanowić gwarancję bezpieczeństwa ochrony roślin dla zapylaczy. Niedostosowanie się do tych przepisów i spowodowanie zatrucia zapylaczy, to nie tylko straty w uzyskiwanym od pszczoły miodnej miodzie, czy wosku, ale przede wszystkim bardzo poważne straty gospodarcze, związane z obniżeniem plonu i pogorszeniem jego jakości. Owady zapylające na plantacjach roślin rolniczych, czy w uprawach sadowniczych są nie tylko czynnikiem warunkującym uzyskanie odpowiedniego plonu, ale także niezbędnym elementem zachowania bioróżnorodności ekosystemu rolniczego. 54 9. PRZYGOTOWANIE PLANTACJI DO ZBIORU R zepak jest rośliną stwarzającą dużo trudności podczas zbioru. Wymaga ona cyklicznego prowadzenia lustracji polowych, w celu oceny dojrzałości roślin do zbioru. Końcowy okres dojrzewania rzepaku to gwałtowne zmiany zachodzące w nasionach. W tym czasie następuje zakończenie wzrostu ich masy oraz „nalewania nasion olejem”. Technologicznym wskaźnikiem dojrzałości nasion rzepaku jest poziom zawartości w nich chlorofilu (poniżej 25 mg/g nasion, w praktyce natomiast jest to odpowiedni stopień zbrunatnienia nasion i możliwie mała wilgotność (ok. 9%). Określenie terminu i dobór metody zbioru pozwala ograniczyć straty nasion rzepaku. Największy problem z określeniem terminu zbioru pojawia się wtedy, gdy na polu mamy do czynienia z mozaikowatością gleb, nierównomiernym nawożeniem oraz nieuregulowanymi stosunkami wodnymi, a także wtórnym zachwaszczeniem łanu, przerastającym wylegnięty łan rzepaku. W latach o niekorzystnym przebiegu pogody i nierównomiernym dojrzewaniu łanu osypywanie nasion bywa przyczyną znacznych strat, nawet do 15% plonu. Zastosowane w odpowiednim momencie odpowiednie środki chemiczne mogą w znacznym stopniu: – wyrównać dojrzewanie łanu (np. środek Harvade 250 SC – dojrzałość techniczna), – zmniejszyć podatność łuszczyn na pękanie (np. środek Spodnam – dojrzałość techniczna), – poprawić jakość plonu przez zmniejszenie ilości zielonych nasion w czasie zbioru (np. środek Reglone 260 SL – późna dojrzałość techniczna). Prostą i skuteczną metodą określającą dojrzałość techniczną jest testowanie wytrzymałości łuszczyn poprzez ich zginanie w palcach na kształt litery „U”. Zgięte łuszczyny powinny w miejscu złamania otworzyć się w szwie i ukazać się zielone nasiona z brązowymi przebarwieniami. Stosowanie tych preparatów ma coraz więcej zwolenników, którzy dzięki ich zastosowaniu mogą wcześniej rozpocząć żniwa, zmniejszyć wilgotność nasion podczas zbioru, a także zwiększyć wydajność kombajnu. W sezonie 2013/2014 na polu doświadczalnym OODR założono doświadczenie mające na celu ocenę wpływu preparatu przeciwko osypywaniu się nasion na plon rzepaku ozimego. Po zastosowaniu preparatu przyrost plonu wyniósł 1,1 dt/ha w stosunku do poletka, na którym nie był on stosowany. 55 około15% (im mniej od tej wartości w kierunku 7% tym lepiej) i barwę z połyskiem, a w łuszczynach znajdujących się na rozgałęzieniach bocznych są w 90% całkowicie wybarwione. Dojrzałości pełną na ogół nasiona uzyskują ok. 10–15 dni po dojrzałości technicznej. Zbiór rzepaku bez jakichkolwiek strat jest niemożliwy, jednak dzięki nowoczesnej technologii można je skutecznie ograniczyć. Pomimo iż, zastosowanie zabiegów ułatwiających zbiór ogranicza straty nasion do minimum, zbyt wczesne ich zastosowanie może doprowadzić nie tylko do spadku plonu (5-7 dt/ha) ale także pogorszenia jakości nasion. Ponadto jest to kolejny zabieg technologiczny stosowany w uprawie rzepaku, który dodatkowo przyczynia się do zmniejszenia opłacalności produkcji tej rośliny. 10. ZBIÓR Z biór odbywa się w fazie dojrzałości pełnej rzepaku. Wybór odpowiedniej pory zbioru pozwala ograniczyć straty nasion do minimum. Dobrze wyregulowany kombajn pozwala uzyskać nasiona względnie czyste, bez połówek i wilgotnych resztek. Po omłocie nasiona rzepaku powinny być natychmiast oczyszczone i dosuszone. Zbyt wilgotne nasiona podlegają procesom samozagrzania, są porażane przez grzyby pleśniowe oraz ulegają zmianom biochemicznym. Do zboru kombajnem, który powinien być wyposażony w adapter („stół”) w celu ograniczenia strat nasion podczas zbioru, przystępuje się w momencie gdy nasiona osiągną dojrzałość pełną. Nasiona w łuszczynach na pędzie głównym mają wilgotność 56 57 LITERATURA: SPIS TREŚCI 1. Agro Serwis – dodatek do dwutygodnika. 2012. Rzepak. Nowe wyzwania. 1. BIOLOGIA I ROZWÓJ RZEPAKU OZIMEGO............................................................................................3 2. Czuba R., Mazur T.1988. Wpływ nawożenia na jakość plonów. 3. Grześkowiak A. 2013. Vademecum nawożenia. 4. Hołubowicz – Kliza G. 2007. Uprawa rzepaku. IUNG – PIB 5. IHAR. 1995, 1997,1999. Rzepak ozimy. 4. NAWOŻENIE ..........................................................................................................................................................7 6. IOR Poznań. 2005. Atlas szkodników rzepaku. 4.1 POTRZEBY POKARMOWE RZEPAKU.......................................................................................................7 7. IOR – PIB. 2013.Metodyka integrowanej ochrony rzepaku ozimego i jarego dla producentów. 4.2 NAWOŻENIE OBORNIKIEM..........................................................................................................................9 8. Kozak M., Malarz W. 2008. Agrotechnika rzepaku ozimego. 4.4 NAWOŻENIE WIOSENNE............................................................................................................................11 9. Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A. 2003. Program ochrony rzepaku na sezon 2003/2004 4.5 NAWOŻENIE WIOSENNE AZOTEM I SIARKĄ..................................................................................13 2. WARUNKI KLIMATYCZNO-GLEBOWE I PRZEDPLONOWE............................................................4 3. DOBÓR ODMIAN DO SIEWU.........................................................................................................................6 4.3 NAWOŻENIE PRZEDSIEWNE.......................................................................................................................9 4.6 DOKARMIANIE DOLISTNE.........................................................................................................................16 10. Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A. 2003. Program ochrony rzepaku na sezon 2010 5. SIEW..........................................................................................................................................................................19 11. Serafinowicz M. 2012. Dobre praktyki rolnicze w produkcji integrowanej z zastosowaniem pożytecznych mikroorganizmów w uprawie rzepaku. 6.1 CHWASTY............................................................................................................................................................22 12. Top Agrar Extra. 2007. Rzepak. 13. Top Agrar Polska. 2013. Rzepak w mistrzowskiej uprawie. Poradnik eksperta. 6. PIELĘGNACJA ZASIEWÓW PRZED AGROFAGAMI.........................................................................22 6.2 CHOROBY . ........................................................................................................................................................29 6.3 SZKODNIKI..........................................................................................................................................................32 14. Wałkowski T., Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A. 2000. Dokarmianie dolistne i program chemicznego zwalczania agrofagów w rzepaku ozimym. 7. CHRAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH AGROFAGÓW WYSTĘPUJACYCH W UPRAWIE RZEPAKU........................................................................................................................................35 15. Wałkowski T. 2001 Uprawa rzepaku ozimego. 7.1 CHWASTY............................................................................................................................................................35 16. Wiech K.1997. Pożyteczne owady i inne zwierzęta. 7.2 CHOROBY...........................................................................................................................................................38 7.3 SZKODNIKI..........................................................................................................................................................45 8. OCHRONA ORGANIZMÓW POŻYTECZNYCH.................................................................................50 9. PRZYGOTOWANIE PLANTACJI DO ZBIORU.......................................................................................55 10. ZBIÓR.....................................................................................................................................................................56 LITERATURA...............................................................................................................................................................58 58 59 Wydawca: Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego ul. Główna 1, 49-330 Łosiów e-mail: [email protected] www.oodr.pl ISBN 978-83-60304-62-4
