Nasiekovskyi Volodymyr W skład układu moczowego wchodzą: - Nerki (1) - Moczowody (6) - Pęcherz moczowy (4) - Cewka moczowa (5) Z każdą nerką związane są naczynia krwionośne: - Tętnica (3) - Żyła (2) Zadaniem układu moczowego jest zbieranie ubocznych i ostatecznych produktów pochodzących z przemian biochemicznych i metabolicznych. Jego głównymi narządami są nerki, które wytwarzają mocz jako produkt filtracji krwi. Rola nerek w organizmie polega przede wszystkim na wydalaniu zbędnych produktów przemiany materii. Zaburzenia przesączania w kłębkach nerkowych oraz wydalania i wchłaniania wielu substancji w cewkach nerkowych odbijają się w sposób istotny na sprawności i wydolności czynnościowej całego organizmu człowieka. A więc najczęstszymi chorobami układu moczowego są choroby nerek. Nerki są umiejscowione na tylniej ścianie jamy brzusznej, po obu stronach kręgosłupa, na wysokości od ostatniego kręgu piersiowego do drugiego kręgu lędźwiowego (dodać należy, że prawa nerka jest przesunięta nieco niżej). Do ich górnej powierzchni przylegają gruczoły nadnerczowe (nadnercza). Na przyśrodkowym brzegu każdej nerki zwraca uwagę zagłębienie nazywane wnęką nerkową, przez którą przechodzą: moczowód, tętnica nerkowa, żyła nerkowa i nerwy. Zewnętrzna część nerki to kora o jaśniejszym zabarwieniu, pod którą położony jest ciemniejszy rdzeń nerki. Ten ostatni zbudowany jest z pięciu do piętnastu piramid nerkowych, rozdzielonych słupami nerkowymi. Nazwa "piramidy" wzięła się z trójkątnego kształtu tych struktur. Podstawa każdej piramidy zwrócona jest do powierzchni zewnętrznej, natomiast wierzchołek zwrócony jest do wewnątrz. Tworzy on brodawkę nerkową, w której znajdują się ujścia przewodów wyprowadzających mocz do lejkowatej miedniczki nerkowej. Z miedniczki mocz przepływa do moczowodu i dalej do pęcherz moczowego (z każdej nerki wychodzi jeden moczowód). Nerki są narządem parzystym o wymiarach 12x7x3 cm i wadze 120-200g. Do ich górnych biegunów przylegają nadnercza gruczoły wydzielania wewnętrznego. Od strony przyśrodkowej wnikają do nerek naczynia krwionośne, nerwy i miedniczka nerkowa. Nerki leżą pozaotrzewnowo na tylnej powierzchni jamy brzusznej, w okolicy lędźwiowej (prawa zwykle nieco niżej) W jamie brzusznej, pierwotnie zaotrzewnowo. Th12 – L3 – prawa nerka Th11 – L2 – lewa nerka Położenie zależne jest zarówno od pozycji ciała, jaki i ruchomości oddechowej. Wyższe ułożenie lewej nerki tłumaczone jest tym, że rośnie silniej i z tego powodu znajduje się wyżej. Różnica poziomu obu nerek wynosi ok. pół do jednego trzonu kręgu (ok. 1,5–3 cm). Ruchomość oddechowa nerek u człowieka wynosi pół do jednego kręgu (ok. 2-2,5 cm) – unosi się podczas wydechu a opuszcza podczas wdechu. Do podobnych przesunięć dochodzi również w czasie zmiany pozycji ciała – wyższe położenie zajmują w pozycji leżącej, niższe w stojącej. ●Biegun górny ● Biegun dolny ● Powierzchnia przednia ● Powierzchnia tylna ● Brzeg przyśrodkowy, w obrębie którego znajduje się wnęka. ● Brzeg boczny - wypukły W jej obrębię znajdują się: ● Żyła nerkowa (u góry i do przodu od tętnicy) ● Tętnica nerkowa (poniżej żyły i do tyłu) ● Moczowód (do tyłu i poniżej naczyń nerkowych) ● Nerka bezpośrednio jest pokryta torebką włóknistą, na zewnątrz której znajduje się torebka tłuszczowa (obejmuje także nadnercze) ● Najbardziej zewnętrznie nerka jest pokryta przez powięź nerkową zbudowaną z dwóch blaszek: przedniej (powięź przednerkowa) i tylnej (powięź zanerkowa); obie blaszki, u góry, powyżej nadnercza łączą się, przechodząc w powięź przepony. Nerki otrzymują krew utlenowaną (tętniczą) z parzystych tętnic nerkowych, odchodzących od części brzusznej aorty na wysokości I kręgu lędźwiowego. Tętnice nerkowe ulegają podziałom przed i po wniknięciu do miąższu nerki. Na skutek tych podziałów powstają między innymi tętniczki doprowadzające krew do kłębuszka nerkowego. Odpowiednim tętnicom towarzyszą żyły nerkowe. Należy podkreślić, że mogą istnieć różne warianty ukrwienia nerek, łącznie z istnieniem nieprawidłowych naczyń, lub też naczyń dodatkowych - będące nierzadko przyczyną ciężkich patologii. ● Usuwanie z moczem szkodliwych produktów przemiany materii,zatrzymywanie składników niezbędnych dla organizmu, które ulegają przefiltrowaniu do moczu pierwotnego (resorpcja), ● Udział w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej ● Regulacja osmolarności płynu zewnątrzkomórkowego ● Wydalanie zbędnych produktów przemiany materii ● Zmiana nieaktywnej witaminy D3 na aktywną postać 1,25 (OH)2 D3 ● Wydzielanie substancji hormonalnie czynnych ● Regulacja objętości płynów ustrojowych,wpływ na ciśnienie tętnicze krwi, ● wpływ na prawidłową erytropoezę (produkcja erytropoetyny), Głównym zadaniem nerek jest zabezpieczenie stałości środowiska wewnętrznego organizmu poprzez wydalanie nadmiaru wody, soli mineralnych i innych substancji zbędnych i/lub szkodliwych dla zdrowia, które powstają podczas procesów metabolicznych albo są przyjmowane np. wraz z pokarmem (dotyczy to również np. silnie toksycznych leków). Nerki są odpowiedzialne za zachowanie stałej objętości, ciśnienia osmotycznego oraz składu elektrolitowego płynów ustrojowych Filtracja jest podstawowym procesem umożliwiającym powstawanie moczu. Polega ona na przechodzeniu wody osocza i wszystkich substancji w niej rozpuszczonych - z wyjątkiem większości białek - ze światła włośniczek, poprzez ich ścianę (tworzącą wyżej opisaną błonę filtracyjną), do światła torebki kłębuszka. Wielkość przesączania kłębuszkowego zależy od efektywnego ciśnienia filtracyjnego w kłębuszku oraz właściwości jego błony sączącej. We wszystkich kłębuszkach nerkowych w ciągu doby powstaje około 180 litrów przesączu (moczu pierwotnego). Przesącz zbierany w torebce kłębuszka przechodzi do światła cewek nerkowych, gdzie zachodzi wchłanianie zwrotne (reabsorpcja), będące drugim - po filtracji kłębuszkowej procesem (regulowanym przez niektóre hormony i enzymy) przebiegającym na wielką skalę. Podlega mu około 98-99% moczu pierwotnego. Wchłanianiu temu ulega m.in. około 180 litrów wody, 1100 g chlorku sodu i 150 g glukozy. Aby powyższe procesy mogły zachodzić, przez nerki musi przepłynąć aż 1/4 całej objętości krwi tłoczonej przez serce. Przepływ krwi w przeliczeniu na jeden gram tkanki jest wielokrotnie większy niż w innych narządach. Oczywiście reabsorpcja w cewkach nerkowych jest ograniczona i niektóre związki chemiczne i substancje, po przekroczeniu pewnego stężenia w surowicy krwi, pojawiają się w moczu. Za przykład może posłużyć sytuacja, kiedy stężenie glukozy we krwi przekracza około mg170-180%. Cewki nerkowe nie są wtedy w stanie wchłonąć jej z przesączu kłębkowego, gdyż został przekroczony tzw. próg nerkowy dla glukozy. Pojawia się ona wówczas w moczu - co jest zjawiskiem charakterystycznym dla cukrzycy. W początkowym odcinku cewki, tj. w cewce proksymalnej, wchłanianiu zwrotnemu podlega ok 50-70% przesączu, m.in. woda, niektóre białka, aminokwasy, glukoza, mocznik, kwas moczowy, wodorowęglowy, sód, potas, chlorki, fosforany i wapń, a wydalany jest jon wodoru, niektóre leki i barwniki. W dalszych odcinkach cewki nerkowej, a mianowicie w pętli Henlego i cewce dystalnej, następuje dalsze wchłanianie wody, sodu, wapnia, magnezu, chloru i mocznika oraz wydzielanie m.in. wodoru, potasu, jonów amonowych. Doprowadza to w konsekwencji do odpowiedniego zagęszczenia i zakwaszenia moczu oraz powstawania moczu ostatecznego. • Mocz ostateczny wytwarzany w nerkach poprzez brodawki nerkowe, znajdujące się na szczytach piramid, wpływa do kielichów i dalej do miedniczki nerkowej, a stąd - dzięki ruchom perystaltycznym moczowodów - do pęcherza moczowego. • Kolejną niezwykle ważną rolą spełnianą przez nerki jest utrzymywanie równowagi kwasowo-zasadowej. Komórki i tkanki organizmu są bardzo wrażliwe na zmianę środowiska wewnętrznego w kierunku kwaśnym lub zasadowym. Stąd kwasica i zasadowica stanowią istotne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania ustroju. Ze względu na przemiany metaboliczne ustrój ma tendencję do stałego ulegania zakwaszaniu. Utrzymanie wyżej wymienionej równowagi (dopuszczalne są niewielkie odchylenia w granicach normy) możliwe jest m.in. dzięki wydalaniu nadmiaru jonów wodorowych oraz zatrzymywaniu dwuwęglanów. Procesy te zachodzą w cewkach nerkowych • Nerki wytwarzają i wydzielają również niektóre hormony i enzymy. Do najbardziej znanych należą: • renina, aktywna postać witaminy D3, erytropoetyna oraz prostaglandyny, hormon natriuretyczny i kalikreina. • Renina jest produkowana przez komórki tzw Renina jest produkowana przez komórki tzw. układu przykłębuszkowego nerek. Zwiększone jej wydzielanie ma miejsce m.in. przy spadku ciśnienia tętniczego krwi (na przykład po krwotokach). Renina uruchamia złożony łańcuch reakcji, których efektem końcowym jest zwiększone uwalnianie związków naczyniokurczących (angiotensyny) oraz hormonów zwiększających zwrotne wchłanianie sodu i wody w cewkach nerkowych (aldosteronu). W ten sposób nerka "broni" ustrój przed ostrą niewydolnością układu krążenia. • Witamina D3 jest przyjmowana z pokarmem, bądź też powstaje w skórze pod wpływem promieni słonecznych lecz dopiero w nerkach powstaje z niej najbardziej aktywna postać witaminy D3, dwuhydroksycholekalcyferol. Jak wiadomo, witamina ta odgrywa wielką rolę w zapobieganiu i leczeniu krzywicy u dzieci oraz rozmiękania kości u dorosłych. • Erytropoetyna to hormon syntetyzowany w nerkach, warunkujący prawidłową produkcję krwinek czerwonych w szpiku. Jej niedobór, wywołany znacznym uszkodzeniem nerek, jest jedną z głównych przyczyn niedokrwistości obserwowanej u chorych z przewlekłą ich niewydolnością. FUNKCJA MOCZOWODÓW Transportuje mocz z nerek do pęcherza moczowego. • Moczowody to parzyste przewody biegnące z miedniczek nerkowych do pęcherza moczowego. • U człowieka ich długość (odległość między miedniczką a dnem pęcherza) wynosi około 27–30 cm (wyprostowanego do 35 cm), a szerokość 0,5 - 0,8 cm. • Wyróżnia się część brzuszną (pars abdominalis) i część miedniczną (pars pelvina) moczowodu. Linia podziału biegnie w miejscu przejścia kresy granicznej w linię stawu krzyżowobiodrowego. • Moczowody mają dobrze rozwiniętą błonę mięśniową i wyścielone są błoną śluzową. Mają trzy przewężenia. • Do głównych schorzeń nerek i dróg moczowych należą: wady rozwojowe układu moczowego, przewlekła i ostra niewydolność nerek, zespół nerczycowy, pierwotne kłębuszkowe zapalenie nerek, zakażenia układu moczowego, śródmiąższowe zapalenia nerek, kamica układu moczowego, nowotwory układu moczowego, nefropatie wtórne, choroby gruczołu krokowego. To pojedynczy zbiornik moczu, jest elastyczny, o ograniczonej rozciągliwości. Jego pojemność 0.6 do 0.7l. • Grubość ściany pęcherza zależy od jego wypełnienia. Pusty pęcherz ma ścianę grubości około 10 mm, wypełniony – do 2 mm. Ściana pęcherza moczowego zbudowana jest z trzech warstw: • błony śluzowej wraz z tkanką podśluzową • błony mięśniowej • błony zewnętrznej Położenie pęcherza moczowego: • W miednicy mniejszej, podotrzewnowo, do tyłu od spojenia łonowego. • ♂ – na gruczole krokowym, do przodu od bańki odbytnicy • ♀ – na przeponie moczowo-płciowej i przedniej części przepony miednicznej, do przodu od macicy, a częściowo pochwy • W związku z obecnością narządów rozrodczych usytuowanie pęcherza moczowego, wielkość, kształt oraz położenie cewki moczowej są inne u mężczyzn i kobiet. U mężczyzn otrzewna z pęcherza przechodzi ku tyłowi na przednią powierzchnię odbytnicy, wyścielając w tym miejscu zagłębienie odbytniczopęcherzowe (excavatio rectovesicalis). Dno pęcherza spoczywa na gruczole krokowym (prostata). Nieco powyżej do tylno-dolnej powierzchni pęcherza moczowego przylegają pęcherzyki nasienne. Cewka moczowa ma długość 20 cm, przechodzi przez gruczoł krokowy, a następnie wzdłuż prącia, by zakończyć się ujściem zewnętrznym. • U kobiet otrzewna z górnej powierzchni pęcherza moczowego przechodzi na przednią powierzchnię macicy, przy czym powstaje zagłębienie pęcherzowo – maciczne (excavatio vesicouterina). Dno pęcherza spoczywa na trójkącie moczowo – płciowym, zatem pęcherz leży niżej niż u mężczyzn. Ku tyłowi od pęcherza znajduje się macica i górny odcinek pochwy. Cewka moczowa ma 3 do 4 cm. Końcowa część układu moczowego wyprowadzająca mocz na zewnątrz. Jest to przewód rozpoczynający się na dnie pęcherza moczowego ujściem wewnętrznym cewki, a kończący ujściem zewnętrznym u mężczyzn na końcu żołędzi prącia, u kobiet na brodawce cewkowej położonej w przedsionku pochwy. Poniżej zwieracza pęcherza, w dolnym odcinku cewki, znajduje się mięsień – zwieracz cewki, którego czynność może być kontrolowana. Mikcja – medyczne określenie aktu oddawania moczu. Zapalenia pęcherza moczowego Przyczyny: zatrzymywanie moczu w pęcherzu, przerost prostaty (u mężczyzn) brak higieny osobistej. Objawy: ból przy oddawaniu moczu, oddawanie moczu przerywanym strumieniem, podwyższona temperatura, możliwa jest obecność białka. Nieleczone zapalenie pęcherza może doprowdzić do zapalenia nerek. Przyczyny - infekcja bakteryjna Objawy bóle w okolicy nerek, gorączka (czasem z dreszczami) i oddawanie moczu jutrudnione .Mogą występować nudności i wymioty, osłabienie, bóle brzucha, a także bóle głowy. Oprócz zmian w moczu odnotowuje się wówczas podwyższoną liczbę leukocytów we krwi obwodowej, podwyższone OB i CRP. Wykonanie badań dodatkowych takich jak USG jamy brzusznej i urografii może wykazać obecność czynników odpowiedzialnych za rozwój zapalenia nerek (kamica, wady anatomiczne układu moczowego i inne). Zapalenia nerek nie można bagatelizować! Schorzenie nieleczone może przejść w proces w przewlekły i doprowadzić do powikłań, w postaci np. ropnia, posocznicy czy niewydolności nerek. Przyczyny: odkładanie się składników mineralnych lub organicznych w postaci zlepiających się ze sobą kryształków np. węglanu wapnia lub foforu, przetrzymywanie moczu, sporadyczne infekcje dróg moczowych. Objawy: bóle w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, nudności, pojawienie się krwi w moczu, kolka nerkowa, oddawanie moczu przerywanym strumieniem.