GLEBOWE I ŚWIETLNE WARUNKI WZROSTU WYBRANYCH

Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCLXXXIII (2007)
ANNA PINDEL1, ZBIGNIEW PINDEL2
GLEBOWE I ŚWIETLNE WARUNKI WZROSTU
WYBRANYCH GATUNKÓW PAPROCI W NATURALNYCH
STANOWISKACH POLSKI POŁUDNIOWEJ
Z 1Katedry Botaniki
oraz z Katedry Roślin Ozdobnych
Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
2
ABSTRACT. Soil and luminous growth conditions of 10 rare or protected fern species found in
habitats of Southern Poland were examined. Apart from biometrical measurements, pH and organic mater of soil were marked. Plants' lighting was adjusted in relation to full lighting too.
Key words: native ferns, soil, light
Wstęp
Coraz ważniejszą rolę w ozdabianiu parków i ogrodów odgrywają rodzime gatunki
paproci najlepiej przystosowane do miejscowego klimatu. Rośliny te mogą być głównym składnikiem runa parkowego i służyć ozdobie ogrodów przydomowych. Bujnie
rosnące, łatwe w uprawie gatunki (pióropusznik strusi, długosz królewski, liczne nerecznice i wietlice) powinny towarzyszyć różnym zestawieniom bylinowym. Paprocie
o niskim wzroście, takich rodzajów jak: zanokcica, paprotka, języcznik, podrzeń, mogą
być wykorzystane w małych założeniach ogrodowych. Szczególnie rośliny tej drugiej
grupy mają specyficzne wymagania uprawowe, a ich spełnienie jest konieczne dla normalnego wzrostu i rozwoju (Pindel 2002).
Wśród 40 rodzimych gatunków paproci lądowych 20 podlega ochronie całkowitej
(Rozporządzenie... 2004); większość z nich należy do najatrakcyjniejszych zdobniczo.
Podjęto więc badania, których celem było poznanie warunków naturalnego występowania paproci. Stanowi to podstawę ich racjonalnej uprawy, może również służyć czynnej
ochronie zagrożonych gatunków (Kosiba i in. 1991). Upowszechnienie zaś szkółkarskiej produkcji paproci może ograniczyć ich dewastację przez nieznających zasad
ochrony kolekcjonerów plądrujących naturalne stanowiska coraz rzadziej występujących gatunków.
Rocz. AR Pozn. CCCLXXXIII, Ogrodn. 41: 159-164
© Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2007
PL ISSN 0137-1738
160
A. Pindel, Z. Pindel
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w latach 1993-2002 w 12 rejonach Polski południowej,
które zestawiono w tabeli 1 i na rycinie 1. Poszukiwano tam gatunków chronionych lub
rzadkich. Po ich oznaczeniu dokonano pomiarów biometrycznych. W miejscach, gdzie
paprocie występowały najliczniej, pomiary obejmowały 30 wybranych losowo roślin,
w mniejszych skupiskach – wszystkie. Pomiary przeprowadzano latem i powtarzano
wiosną następnego roku. Określano liczbę liści na roślinie lub w ich kępkach. Mierzono
Tabela 1
Miejsca badań gatunków paproci w Polsce południowej
Place of investigations of fern species in Southern Poland
Gatunek
Species
Mikroregionyc – Microregionsc
1
2
3
Zanokcica murowa
Asplenium ruta-muraria L.
Zanokcica skalna
Asplenium trichomanes L.
●
4
5
6
7
8
9
10 11 12
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Zanokcica zielona
Asplenium viride Huds.
Podrzeń żebrowiecb
Blechnum spicant (L.) Roth
●
●
●
●
●
●
Podejźrzon księżycowy a, b
Botrychium lunaria (L.) Sw.
Pióropusznik strusi b
Matteucia struthiopteris (L.) Tod.
●
●
●
●
Długosz królewski a, b
Osmunda regalis L.
●
Języcznik zwyczajny b
Phyllitis scolopendium (L.) Newm.
Paprotka zwyczajna b
Polypodium vulgare L.
Paprotnik kolczysty b
Polystichum aculeatum (L.) Roth.
a
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Jedno stanowisko badań.
Gatunek chroniony.
c
Okolice: 1 – Mucharz, 2 – Łapanów, 3 – Budzów, 4 – Paczółkowice, 5 – Przemyśl, 6 – Staniszcze Małe, 7 – Myszków, 8 – Lanckorona, 9 – Żywiec, 10 – Klucze, 11 – Przeginia, 12 –
Bystra.
a
One position of investigation.
b
Protected species.
c
Neighbourhoods of: 1 – Mucharz, 2 – Łapanów, 3 – Budzów, 4 – Paczółkowice, 5 – Przemyśl, 6 – Staniszcze Małe, 7 – Myszków, 8 – Lanckorona, 9 – Żywiec, 10 – Klucze, 11 – Przeginia, 12 – Bystra.
b
161
Glebowe i świetlne warunki wzrostu wybranych gatunków paproci...
długość blaszki liściowej wraz z ogonkiem liściowym, a także jej szerokość w najszerszym miejscu. Do pomiarów wybierano tylko liście dobrze rozwinięte. Średnie z pomiarów dotyczyły jednego okazu lub dla kępki roślin. Dane zestawiono w tabeli 2.
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badanych paproci – objaśnienia jak w tabeli 1
Fig. 1. Location of the studied ferns’ positions – explanations as in Table 1
Tabela 2
Średnie z pomiarów biometrycznych paproci
Means of biometrical measurement values of ferns
Mikroregiony
Microregions
Liczba liści
na roślinę
Number
of leaves
per plant
Długość liści
Length
of leaves
(cm)
Szerokość
liści
Width
of leaves
(cm)
Asplenium ruta-muraria L.
8
11,0
6,1
1,8
Asplenium trichomanes L.
9
15,1
10,4
1,0
Asplenium viride Huds.
2
20,5
7,0
1,2
Blechnum spicant (L.) Roth
5
6,9
23,7
3,0
Botrychium lunaria (L.) Sw.
1
1,0
5,5
2,6
Matteucia struthiopteris (L.) Tod.
3
10,4
112,0
28,7
Osmunda regalis L.
1
7,0
124,0
48,0
Phyllitis scolopendium (L.) Newm.
2
8,7
36,8
5,2
Polypodium vulgare L.
7
5,5
19,9
5,6
Polystichum aculeatum (L.) Roth.
2
5,5
44,1
12,1
Gatunek
Species
162
A. Pindel, Z. Pindel
W każdym mikroregionie badano od jednego do ośmiu stanowisk każdego gatunku.
Tam pobierano próbki gleby z odkrywek nieprzekraczających 30 cm głębokości. W próbkach, oddzielnie w ściółce lub darni (A0) oraz w glebie (A1), oznaczano pH w H2O oraz
materię organiczną metodą prażenia w 400°C (Chodań i in. 1984).
Pomiary fotometryczne na poziomie liści przeprowadzono oddzielnie dla każdego
gatunku w pełni rozwoju, przy słonecznej pogodzie, w godzinach południowych. Pomiarami objęto po 10 okazów rosnących w różnych warunkach oświetlenia. Użyto
luksomierza L-50 firmy Sonopan. Z uzyskanych danych obliczono średnie arytmetyczne,
określając również skrajne wartości z pomiarów. Wyniki te przedstawiono w tabeli 3
jako procent natężenia oświetlenia w stosunku do przestrzeni otwartej.
Tabela 3
Warunki glebowe i świetlne na stanowiskach wybranych gatunków paproci
Soil and light conditions in habitats of selected fern species
Ściółka lub darń
Mulch or turf
(A0)
Gleba
Soil
(A1)
Oświetlenie1
Lighting1
(%)
średnia – mean
Gatunek
Species
pH
materia
organiczna
organic
material
(%)
pH
materia
organiczna
organic
material
(%)
min.
średnia
mean
max.
Asplenium ruta-muraria L.
–
–
7,4
20,6
9,0
59,0
100,0
Asplenium trichomanes L.
–
–
7,8
29,8
3,0
29,8
82,0
Asplenium viride Huds.
–
–
6,3
14,0
3,0
4,2
8,0
Blechnum spicant (L.) Roth
4,2
24,2
4,2
9,1
1,6
9,3
18,4
Botrychium lunaria (L.) Sw.
–
–
6,5
51,0
–
89,0
–
Matteucia struthiopteris (L.)
Tod.
6,0
25,2
5,6
19,2
3,1
71,3
94,0
Osmunda regalis L.
3,8
60,4
3,7
6,0
72,0
85,0
95,0
Phyllitis scolopendium (L.)
Newm.
6,7
36,9
7,4
18,1
2,0
27,5
40,0
Polypodium vulgare L.
3,4
13,2
5,5
13,6
3,6
25,4
58,0
Polystichum aculeatum (L.)
Roth.
7,2
29,5
7,5
21,4
6,0
43,2
85,0
1
Procent światła docierającego do liści w stosunku do przestrzeni otwartej.
Percentage of light reaching leaves in relation to open area.
1
Glebowe i świetlne warunki wzrostu wybranych gatunków paproci...
163
Wyniki i dyskusja
Badaniami objęto 10 zidentyfikowanych gatunków paproci (tab. 1), z których siedem należy do ściśle chronionych (Rozporządzenie... 2004). Dwa z nich, podejźrzon
księżycowy i długosz królewski, znaleziono na pojedynczych stanowiskach. Najliczniejsze były stanowiska zanokcic: skalnej i murowej oraz paprotki zwyczajnej.
Z pomiarów biometrycznych (tab. 2) wynika, że najokazalszymi rozmiarami wyróżniały się długosz królewski i pióropusznik strusi. Średnia długość ich liści wynosiła
odpowiednio 124 i 112 cm. Najmniejszy, zaledwie 5,5 cm, był podejźrzon księżycowy,
paproć bez wartości zdobniczej, ale zagrożona i wymagająca ochrony czynnej (Rozporządzenie... 2004). Trzy badane miniaturowe gatunki zanokcic, nie objęte ochroną gatunkową, są cennymi roślinami do małych założeń ogrodowych.
Podłoża, w których rosną badane paprocie, znacznie różnią się właściwościami,
szczególnie ich pH (tab. 3). W warstwie (A1), w której znajduje się cała masa korzeni,
jest ono alkaliczne – tam gdzie rosną zanokcice skalna i murowa oraz języcznik zwyczajny i paprotnik kolczysty pH waha się od 7,4 do 7,8. Wyraźnie mniejsze pH stwierdzono w glebie, na której rosły długosz królewski, podrzeń żebrowiec i paprotka zwyczajna – od 3,7 do 5,5. Pozostałe gatunki rosły w lekko kwaśnej ziemi, o pH od 5,6
do 6,5.
Zanokcice i podejźrzon rosły na stanowiskach pozbawionych ściółki. Pozostałe gatunki rosły na ściółce, której pH było zbliżone do pH występującego w glebie.
Zawartość materii organicznej w glebie była mniejsza niż w ściółce i wahała się od
6% na stanowisku długosza królewskiego do 51% w podłożu, gdzie rósł podejźrzon
księżycowy.
Pomiary natężenia oświetlenia (tab. 3) wykazały dużą tolerancję na ten czynnik zanokcic – murowej i skalnej, pióropusznika strusiego oraz paprotnika kolczystego. Minimalne natężenie wahało się od 3 do 9%, a maksymalne od 82 do 100% pełnego
oświetlenia. Gatunkami cieniolubnymi okazały się zanokcica zielona i podrzeń żebrowiec. Ich minimalne i maksymalne oświetlenie mieściło się w przedziale od 1,6 do
18,4% pełnego oświetlenia. Skąpe oświetlenie znoszą języcznik zwyczajny i paprotka
zwyczajna (2,0-3,6%); oświetlenie maksymalne nie przekracza 40-58% pełnego oświetlenia. Dane dotyczące długosza królewskiego świadczą o światłolubności tego gatunku,
ale nie mogą być one w pełni wiarygodne, gdyż pomiary wykonano tylko na jednym
stanowisku.
Wnioski
1. W badanym rejonie znaleziono najliczniejsze stanowiska zanokcicy murowej
i skalnej (odpowiednio osiem i dziewięć), najrzadszymi gatunkami były długosz królewski i podejźrzon księżycowy.
2. Wśród badanych okazów można wyróżnić trzy grupy wielkości roślin: wysokie –
długosz królewski i pióropusznik strusi, średnie – podrzeń żebrowiec, języcznik zwyczajny i paprotnik kolczysty, niskie – podejźrzon księżycowy, zanokcice murowa, zielona i skalna oraz paprotka zwyczajna.
164
A. Pindel, Z. Pindel
3. Najmniejsze wymagania odnośnie do zasobności gleby w materię organiczną, tj.
poniżej 10%, mają podrzeń żebrowiec i długosz królewski.
4. Wyodrębniono trzy grupy paproci: wymagające podłoża alkalicznego – zanokcice
murowa, skalna, języcznik zwyczajny i paprotnik kolczysty, lekko kwaśnego – pióropusznik strusi, podejźrzon księżycowy i zachyłka zielona oraz kwaśnego – długosz
królewski, podrzeń żebrowiec i paprotka zwyczajna.
5. Gatunkami tolerancyjnymi wobec warunków świetlnych są zanokcice murowa
i skalna, pióropusznik strusi, paprotnik kolczysty i podejźrzon księżycowy, wybitnie
cieniolubnymi – zanokcica zielona i podrzeń żebrowiec, a znoszącymi skąpe oświetlenie (około 50% pełnego) – języcznik zwyczajny i paprotka zwyczajna.
Literatura
Chodań J., Grzesiuk W., Mirowski Z. (1984): Zarys gleboznawstwa i chemii rolnej. PWN,
Warszawa.
Kosiba P., Mróz L., Sarosiek J. (1991): Ocena warunków siedliskowych wstępnym zadaniem
w czynnej ochronie gatunkowej roślin. Prądnik, Pr. Mater. Muz. Szafera 3: 23-29.
Pindel Z. (2002): Rodzime gatunki bylin – możliwości zastosowań i ochrony. W: Wieś polska –
współczesne przemiany i rozwój „Zagroda w parku krajobrazowym”. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. Polski Klub Ekologiczny, Kraków 08.11.2002: 115-117.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. (2004). Dz.U. Nr 168, poz. 1764.
SOIL AND LIGHT GROWTH CONDITIONS OF SELECTED FERN SPECIES
IN HABITATS OF SOUTHERN POLAND
Summary
In 12 micro regions of Southern Poland, in natural habitats, were executed biometrical measurements of 10 rare or protected fern species in majority of decorative values. In the turf and soil
the value of pH and the content of organic matter were marked. The light conditions in which
plants grew were estimated defining minimum, average and maximum of their lighting. The
studied species differ in size. Three groups were distinguished: low – up to 19.9 cm, medium – up
to 44.1 cm and high – 124 cm. The soil requirements were diverse, in peculiar to pH of ground. In
alkaline (7.4-7.8) grew: Asplenium ruta-muraria, Asplenium trichomanes, Phyllitis scolopendium,
Polystichum aculeatum, in subacid (5.6-6.5): Matteucia struthiopteris, Botrychium lunaria, Asplenium viride, and in acid (3.7-5.5): Osmunda regalis, Blechnum spicant, Polypodium vulgare.
Ferns’ light requirements are diverse too. Extremely tolerant are: Asplenium ruta-muraria,
Asplenium trichomanes, Matteucia struthiopteris, Polystichum aculeatum, Botrychium lunaria.
To extremely photophobic they belong: Asplenium viride, Blechnum spicant. They grow in half-reduced full lighting: Phyllitis scolopendium and Polypodium vulgare.