Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej
advertisement
Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 3 STRESZCZENIE W opracowaniu analizie poddano zmiany zachodzące w rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce, na tle tendencji obserwowanych wśród wybranych krajów członkowskich UE, w tym tych, tworzących strefę euro. Rozważania dotyczą okresu 2004–2014. Przeprowadzone analizy wskazują, że nowe kraje członkowskie UE są mniej konkurencyjne w zakresie kapitału ludzkiego niż gospodarki UE-15. Polska wpisuje się w charakterystyki właściwe dla państw z Europy Środkowo-Wschodniej. Jest krajem, który intensywnie inwestuje w rozwój kapitału ludzkiego, nie jest jednak w stanie odpowiednio spożytkować korzyści płynących z tych działań poprzez odpowiednie zagospodarowanie zasobów ludzkich. SŁOWA KLUCZOWE: kapitał ludzki, polska gospodarka, konkurencyjność polskiej gospodarki TYTUŁ Human capital as a factor of the competitiveneess of the Polish economy against the background of the eurozone countries and the other EU member states. 4 Spis treści WSTĘP.................................................................................................................................................... 6 ROZDZIAŁ I .......................................................................................................................................... 7 POJĘCIE ORAZ WARUNKI KSZTAŁTOWANIA SIĘ KAPITAŁU LUDZKIEGO................... 7 1.1. 1.2. 1.3. Definiowanie kapitału ludzkiego ..............................................................................................7 Źródła kapitału ludzkiego .........................................................................................................8 Inwestycje w rozwój kapitału ludzkiego...................................................................................9 ROZDZIAŁ II ...................................................................................................................................... 12 ZNACZENIE KAPITAŁU LUDZKIEGO W PROCESIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO .. 12 2.1. 2.2. 2.3. Pojęcie i czynniki konkurencyjności gospodarki ....................................................................12 Kapitał ludzki w modelach wzrostu i rozwoju gospodarczego ...............................................15 Zależności między kapitałem ludzkim a konkurencyjnością gospodarki ...............................17 ROZDZIAŁ III ..................................................................................................................................... 19 KAPITAŁ LUDZKI W PODNOSZENIU KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UE W LATACH 2004 – 2014 ......................................................... 19 3.1. 3.2. 3.3. Konkurencyjność polskiej gospodarki na tle krajów UE .........................................................19 Kapitał ludzki w Polsce na tle innych gospodarek UE ............................................................21 Niespójności w rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce ............................................................29 ZAKOŃCZENIE .................................................................................................................................. 32 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................. 33 RAPORTY/STRONY INTERNETOWE........................................................................................... 35 SPIS TABEL/WYKRESÓW ............................................................................................................... 35 5 WSTĘP Nie tylko zasoby materialne wpływają na rozwój gospodarek narodowych. W czasach społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, kluczowym czynnikiem produkcji stają się zasoby niematerialne, takie jak np. kapitał ludzki. To nakłady na rozwój tego właśnie kapitału stanowią podstawę innowacyjności danej gospodarki, wpływają na zdolność do adaptowania nowinek technologicznych, a co za tym idzie wzrostu produkcji branż i sektorów opierających się na innowacyjnych technologiach. Stwierdzono, że to właśnie od jakości kapitału ludzkiego zależy ekspansja gospodarcza podmiotów i terytoriów nie tylko tych, które odnoszą sukcesy, ale i tych które potrzebują wyjścia z zastoju, kryzysu czy zapaści. Kapitał ludzki jest zatem ważną determinantą procesów realnej konwergencji. Niwelowanie zróżnicowań rozwojowych między krajami sprzyja pogłębianiu współpracy gospodarczej między nimi. W odniesieniu do międzynarodowych ugrupowań integracyjnych, realna konwergencja tworzy korzystne warunki do rozszerzenia integracji na kolejne obszary życia gospodarczego. W kontekście UE – warunkuje stabilność i ekspansję geograficzną unii gospodarczo – walutowej (strefy euro). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie poziomu oraz zmian zachodzących w rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce, na tle tendencji obserwowanych wśród wybranych krajów członkowskich UE, w tym tych, tworzących strefę euro. Analizy prowadzono w kontekście tezy badawczej, że kapitał ludzki jest istotnym czynnikiem decydującym o stopniu konkurencyjności gospodarki. Dążenia do podnoszenia poziomu, jakości i stopnia zagospodarowania kapitału ludzkiego powinny przyczynić się nie tylko do zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki, ale także do ograniczenia dysproporcji rozwojowych względem gospodarek UE o wyższym poziomie PKB per capita. Wskazane problemy przeanalizowano w oparciu o studia literatury przedmiotu. W części empirycznej wykorzystano dane GUS, Eurostat, a także Światowego Forum Ekonomicznego. Analizą objęto lata 2004 – 2014. Zastosowano podstawowe metody badawcze, to jest: porównawczą, opisową i statystyczną. 6 ROZDZIAŁ I POJĘCIE ORAZ WARUNKI KSZTAŁTOWANIA SIĘ KAPITAŁU LUDZKIEGO 1.1. Definiowanie kapitału ludzkiego W literaturze przedmiotu pojęcie kapitału ludzkiego jest definiowane na wiele sposobów. Jedni autorzy mówią o życiu człowieka jako kapitale, inni wskazują na kapitał ucieleśniony w człowieku, a jeszcze inni jako zasób kapitału traktują ludzi, którzy wraz ze swoją wiedzą, umiejętnościami i zdrowiem stanowią wartość1. Zgodnie z definicją twórcy teorii kapitału ludzkiego T. - W. Schultza kapitał ludzki to atrybuty populacji mające określoną wartość, którą można zwiększać poprzez właściwe inwestowanie2. Z kolei według M. Blauga kapitał ludzki jest to zasób wiedzy i umiejętności o określonej wartości będący źródłem przyszłych zarobków czy satysfakcji, przy czym jest on odnawialnym i stale powiększanym potencjałem ludzkim3. T. Listwan kapitał ludzki określił jako kapitał należący do zasobów niematerialnych i stanowiący najważniejszą składową kapitału intelektualnego. Kapitał ludzki definiowany jest jako zbiór właściwości tkwiących w ludziach, takich jak wiedza, umiejętności, doświadczenie zawodowe, cechy psychologiczne, zdrowie i zachowania4. Właściwości te posiadają określoną wartość i mają charakter jakościowy. Mając wpływ na efekty oraz wydajność pracy mogą być źródłem przyszłych zarobków, satysfakcji dla pracownika, jak i dla otoczenia, w jakim się znajduje. Zdaniem S.R. Domańskiego kapitał ludzki to zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w danym społeczeństwie/narodzie. Kapitał ludzki jest zasobem, który jest źródłem przyszłej satysfakcji, zarobków czy też, ogólnie mówiąc, usług o jakiejś wartości. Wyróżniającą cechą kapitału ludzkiego jest to, że jest częścią człowieka, jest ludzki, ponieważ jest ucieleśniony w ludziach. Może być gromadzony nie jako aktywa, które są nabywane na rynku, ale przez inwestowanie w siebie. Żadna osoba nie może oddzielić od siebie kapitału, który posiada. Cechy te istotnie różnią kapitał ludzki od kapitału rzeczowego, mianowicie jedynie ten drugi może być przedmiotem obrotu na rynku i zmieniać właściciela5. Zgodnie z definicją M.G. Woźniaka kapitał ludzki jest atrybutem jednostki ludzkiej. Obejmuje umiejętności i kompetencje pracowników istotne w działalności gospodarczej, a także zdrowie, które wpływa na ich produktywność. Jego właścicielami są podmioty 1 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, s. 19. 2 Schultz T.-W., 1981:Investing In People. The Economics of Population Quality, University of California, s. 21. 3 Blaug M., 1995: Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 303. 4 Listwan T., 2005: Słownik zarządzania kadrami, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa, s. 57. 5 Domański S.R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993, s.19, oraz Domański R., Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, Gospodarka Narodowa Nr 7-8/2000, s. 32-46. 7 ekonomiczne, reprezentujące różne grupy interesów i aktywności gospodarczej, tj. pracownicy, klienci, dostawcy i wszystkie inne osoby związane umowami z organizacjami gospodarczymi6. Zdaniem J. Grodzkiego kapitał ludzki można zdefiniować w szerokim i wąskim ujęciu. W szerokim ujęciu jest to ogół walorów ludzkich będących zarówno efektem procesu adaptacji środowiskowej i cech własnych, jak i procesu kształcenia w systemie oświatowym. Natomiast w ujęciu wąskim to termin ekonomiczny na oznaczenie wartości wynikających z sumy nakładów na kształcenie jednostek, łącznie składający się na potencjał edukacyjny społeczeństwa7. Z kolei C. Boone i A. Witteloosyuijn wyróżnili kapitał ludzki subiektywny i obiektywny. Pod pojęciem subiektywnego kapitału ludzkiego rozumieli oni wszystko to, co wiąże się z cechami osobowościowymi człowieka, czyli talent i wrodzone predyspozycje do wykonywania określonego zawodu, a także stan zdrowia. Natomiast obiektywny kapitał ludzki, ich zdaniem, to wykształcenie i doświadczenie8. Zgodnie zaś z definicją Instytutu Zarządzania Wiedzą w Krakowie kapitał ludzki danego kraju to kolektywna wiedza, doświadczenie, umiejętności, motywacje, intuicje, przedsiębiorczość i zaradność wszystkich obywateli. Kapitał ludzki narodu jest sumą kapitału ludzkiego jego obywateli9. Przedstawione powyżej definicje jednoznacznie podkreślają, że kapitał ludzki jest integralną częścią każdego człowieka. Umiejętności, zasób wiedzy, talent, intuicja, zaradność, kreatywność, zdrowie i energia witalna zawarta w człowieku, odpowiednio pomnażana przez konkretne inwestycje, ma też olbrzymie znaczenie dla rozwoju gospodarczego danego kraju. 1.2. Źródła kapitału ludzkiego Źródła kapitału ludzkiego są bezpośrednio związane z miejscem funkcjonowania człowieka, tj. rodzina, środowisko, szkoła, przedsiębiorstwo, społeczność lokalna. Podstawową rolę w kształtowaniu kapitału ludzkiego od pierwszych lat życia odgrywa rodzina. To właśnie w niej człowiek kształtuje swoje zachowania, poglądy, przekonania i wartości. Jest miejscem tworzenia wzajemnych relacji oraz więzi społecznych. Rodzina zapewnia bezinteresowne wsparcie materialne i emocjonalne, poza tym zaspokaja potrzeby fizyczne i emocjonalne. Uczy zaufania i umiejętności współpracy w rodzinie, jak i poza nią10. Środowisko, społeczność lokalna to miejsce, w którym dochodzi do relacji z sąsiadami, znajomymi czy przyjaciółmi. Relacje te pozwalają na współpracę, której celem jest osiągnięcie wspólnego dobra, wzajemnych kontaktów czy przyjaźni. Środowisko jest w stanie wywierać Woźniak M.G., 2008: Wzrost Gospodarczy. Podstawy teoretyczne, wyd. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków , s. 127. 7 Grodzki J., 2003: Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 42-44. 8 Boone C., Witteloostuiijn A., 1996: Industry Competition and Firm Human Capital, Small Business Economics, nr 8, s. 347-364. 9 Gospodarka oparta na wiedzy – stan, diagnoza i wnioski dla Polski, Ekspertyza Instytutu Zarządzania Wiedzą w Krakowie, Warszawa – Kraków 2002, www.mg.gov.pl 10 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, s. 32. 6 8 wpływ na członków danej wspólnoty przez sankcjonowanie norm rządzących wzajemnymi relacjami11. Szkoła i inne placówki edukacyjne towarzyszą człowiekowi przez znaczną część życia, kształtując jego osobowość, charakter, poglądy i umiejętności. Szkoła jest miejscem spotkań, krzyżowania się różnych warstw społecznych, miejscem odkrywania pasji, zainteresowań czy talentów. Odpowiednie metody kształcenia i formy organizacji pracy zachęcają młodych ludzi do wspólnego zdobywania i pogłębiania wiedzy, uczą współpracy oraz otwartości na nowe pomysły i wyzwania. To właśnie szkoła jest miejscem gdzie zdobywa się umiejętności i kwalifikacje, które są nieocenionym dobrem dla rynku pracy12. Przedsiębiorstwa tworzą sieci łączące dostawców, klientów i wynalazców, wspierają rozwój grup nieformalnych, promują otwartość i komunikację w celu dzielenia się wiedzą ukrytą. Szukają skutecznych sposobów na realizację tego procesu w praktyce13. Ważne jest stwierdzenie, że we wszystkich wymienionych źródłach kapitału ludzkiego realizowany jest proces edukacji, nauki, szkolenia, podnoszenia kwalifikacji, czyli uczenia się przez całe życie. 1.3. Inwestycje w rozwój kapitału ludzkiego Inwestycje w człowieka zakładają, że jest on istotą chętną i zdolną do nauki, a swój rozwój realizuje przez ciągły proces uczenia się. A. Marshall powiedział, że najbardziej wartościowym ze wszystkich kapitałów jest ten zainwestowany w istoty ludzkie14. Zdaniem S.R. Domańskiego działania podnoszące jakość kapitału ludzkiego to inwestycje w człowieka i ludzkie życie, takie jak15: usługi związane z ochroną zdrowia i wpływające na długość życia, szkolenia w czasie pracy, kształcenie szkolne na wszystkich szczeblach nauki w formalnym systemie edukacji, programy kształcenia permanentnego dla dorosłych, migracje ludności w celu znalezienia lepszej pracy lub dopasowania się do zmieniających warunków, poszukiwanie informacji o rynku pracy, badania naukowe. Inwestycje w kapitał ludzki mają charakter komplementarny wobec inwestycji w kapitał fizyczny, albowiem właściwe wykorzystanie kapitału fizycznego wymaga coraz wyższego kapitału ludzkiego. Inwestowanie w edukację i ciągłe podnoszenie kwalifikacji człowieka stanowi jeden z pożądanych sposobów podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki i przyspieszenia Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 32. Tamże, s. 32. 13 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 33. 14 Dobija D., 2003: Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa, s. 118. 15 Domański S.R., 1993: Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wyd. PWN, Warszawa, s. 19-20. 11 12 9 tempa rozwoju gospodarki. Edukacja wzbogaca, pozwala zrozumieć siebie i otaczający świat, podnosi jakość życia i prowadzi zwiększonych korzyści społecznych16. Zdaniem S. Bowlesa i H. Gintisa edukację należy rozumieć jako mechanizm wyznaczający pozycję społeczno-ekonomiczną poszczególnych jednostek w społeczeństwie i wynikające z tego nierówności. Według nich lepiej wykształceni rodzice zwiększają szansę swoich dzieci poprzez przekazywanie im wysokiego statusu społeczno-ekonomicznego17. F. Farbison uważał, że wykształcenie i jego odpowiednie wykorzystanie należą do najważniejszych czynników rozwoju ekonomicznego kraju18. Istotnym elementem w procesie podnoszenia wartości kapitału ludzkiego są umiejętności, doświadczenie zdobywane w trakcie pracy. Podnoszenie kwalifikacji odbywa się przez szkolenia. Mogą być one opłacane przez samego pracownika lub przed przedsiębiorstwo, które go zatrudnia. W dużej mierze finansowanie zależy od mobilności siły roboczej na rynku pracy. W sytuacji, gdy mobilność jest duża, koszty szkoleń pokrywane są w większej części przez pracowników, gdyż wzmożony ruch pracowników poszukujących atrakcyjnej pracy osłabia motywację pracodawców do organizowania i finansowania szkoleń. Mobilność ma więc swoje dobre i złe strony. Pozwala na lepsze dopasowanie pracowników i zawodów, co ma sens wtedy, gdy pracownicy wciąż znajdą stanowiska, które lepiej odpowiadają ich kwalifikacjom. Mobilność sprawia również, że bezrobocie trwa krócej, ale z drugiej strony przyczynia się do zwiększenia częstotliwości pozostawania bezrobotnym oraz zniechęca pracodawców do organizowania szkoleń dla pracowników i ich finansowania19. Zdaniem M. Rybak inwestowanie w człowieka powinno być traktowane przez pracodawcę z taką samą pieczołowitością, jak inwestowanie w badania i rozwój. Ludzie bowiem mają zdolność do uczenia się i ciągłego doskonalenia się i w znacznie większym stopniu niż inne zasoby przyczyniają się do tworzenia wartości dodanej przedsiębiorstwa20. W tym miejscu warto podkreślić związek pomiędzy inwestycjami edukacyjnymi w kapitał ludzki a innymi sferami życia, w tym przede wszystkim ze sferą ochrony zdrowia. Teoria kapitału ludzkiego zawiera trzy hipotezy dotyczące związków edukacji ze zdrowiem21: 1. Hipoteza pierwsza mówi o tym, że w trakcie procesu kształcenia ludzie nabywają wiedzę na temat zdrowia i zdrowego trybu życia. 2. Zgodnie z hipotezą drugą posiadana wiedza pozwala na aktywną kontrolę stanu własnego zdrowia i jest zachętą do podejmowania działań prozdrowotnych. 3. Hipoteza trzecia mówi o tym, że wykształceni rodzice inspirują swoje dzieci do zdrowego stylu życia. Zgodnie z wyżej przedstawionymi teoriami osoby efektywnie korzystające ze zdobytych informacji w świadomy sposób kształtują zdrowe zwyczaje i nawyki, kontrolują stan swojego Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 37. Bowles S., Gintis H., 1976: Schoolingin Capitalist America, Basic Books, New York. 18 Edding F., 1966: Expenditure on Education: Statistics and Comments, The Economics of Education, New York, s. 40-41. 19 Lang K., 2000: Instytucje rynku pracy i inwestycje w kapitał ludzki, Centrum Analiz SpołecznoEkonomicznych CASE, Warszawa, s. 101-113. 20 Rybak M., 2003: Kapitał ludzki a konkurencyjność przedsiębiorstw, Wyd. Poltext, Warszawa, s. 40. 21 Grodzicki J., 2003: Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 56. 16 17 10 zdrowia oraz podejmują odpowiednie działania profilaktyczne. Inwestowanie kapitał ludzki generuje zatem pozytywne efekty zewnętrzne. Istotnymi barierami utrudniającymi lub uniemożliwiającymi części społeczeństwa dokonywanie inwestycji w kapitał ludzki są występujące nierówności ekonomiczno- społeczne, w tym zwłaszcza dochodowe. Towarzyszą im często takie zjawiska jak utrwalone bezrobocie, ubóstwo czy marginalizacja, które sprzyjają utracie kapitału ludzkiego, w efekcie czego faktyczny poziom akumulacji kapitału ludzkiego jest niższy od możliwego. Zjawiska te, obserwowane na wielu rynkach pracy w układzie przestrzennym, pogarszają dostęp zamieszkującej ludności do wiedzy, co negatywnie wpływa na rozwój kapitału ludzkiego. Wyuczona bezradność pewnych grup nazywana jest ujemnym kapitałem ludzkim. Na ubytek kapitału ludzkiego wpływ ma także migracja z tych obszarów wysoko kwalifikowanych kadr22. Niedoinwestowanie kapitału ludzkiego grozi następującymi skutkami gospodarczymi 23: pojawieniem się luki cywilizacyjnej, kulturowej i edukacyjnej, stagnacją lub regresem gospodarczym, emigracją kapitału ludzkiego ze względu na stratę renty z tytułu wykształcenia. Konieczność zdobywania wiedzy, podnoszenia kwalifikacji jest procesem ogromnie ważnym, przynosi bowiem wymierne korzyści w sferze działalności gospodarczej, ma znaczący wpływ na pozycję i zdolność konkurencyjną w gospodarce światowej. Mikuła E., 2006: Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiego i wzrostu gospodarczego, w: Kapitał ludzki jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, red. Kopycińska D., Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 110, 114-115. 23 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 38. 22 11 ROZDZIAŁ II ZNACZENIE KAPITAŁU LUDZKIEGO W PROCESIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO 2.1. Pojęcie i czynniki konkurencyjności gospodarki Konkurencję należy rozumieć jako określony zestaw działań podejmowanych w procesie rywalizacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami. Może ona dotyczyć różnych poziomów agregacji: od poszczególnych przedsiębiorstw oraz branż i sektorów gospodarczych do różnej skali układów przestrzennych: lokalnych, regionalnych i wreszcie gospodarek narodowych i ponadnarodowych24. Termin konkurencyjność używany jest w teorii i praktyce w odniesieniu do różnych rodzajów jednostek gospodarczych, sektorów, gospodarki narodowej, produktów, ich poszczególnych cech, zasobów, umiejętności, zdolności, systemów zarządzania, informacji, struktur, procedur, strategii25. Zgodnie z definicją przyjętą przez OECD, pojęcie konkurencyjności oznacza stopień, w jakim dany kraj może w warunkach wolnego rynku produkować towary i usługi spełniające wymogi rynku międzynarodowego i jednocześnie utrzymać oraz zwiększyć realne dochody ludności w długim okresie26. Zgodnie z definicją J. Bossaka gospodarka konkurencyjna to taka, która w długim okresie, na tle innych krajów osiąga wyższą dynamikę wzrostu gospodarczego i poziomu zatrudnienia oraz zwiększa poziom życia swoich obywateli szybciej niż inne kraje27. Uważa ponadto, że konkurencyjność gospodarki to, poza sprawnością i równowagą makroekonomiczną, również przedsiębiorczość, innowacyjność, akumulacja, inwestycje i sprawność alokacyjna czynników produkcji28. Według W. Bieńkowskiego konkurencyjność międzynarodowa jest tożsama ze zdolnością do walki o ekonomiczne przetrwanie w warunkach zaostrzającej się konkurencji, przy czym wyrazem owej zdolności w ujęciu makro, czyli w skali całej gospodarki narodowej, jest jej zdolność do rentownego wzrostu (rozwoju) w warunkach gospodarki otwartej oraz zdolność do zmian w jej strukturze i strukturze eksportu w zgodzie z odpowiednimi zmianami w gospodarce światowej i światowym eksporcie29. Kudełko J., 2005: Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów, [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, red. Z. Zioło, Instytut Gospodarki WSIZ w Rzeszowie oraz ZPiGP Instytutu Geografii AP im. KEN w Krakowie, Kraków-Rzeszów, s. 66. 25 Pierścionek Z., 2003: Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstw, Wyd. PWN, Warszawa, s. 164. 26 The World Competitiveness Report 1994, UN Publications, New York 1994, s.18 oraz World Competitiveness Report 1995,UN Publications, New York 1995 s. 19. 27 Bossak J., 2000: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej – ujęcie instytucjonalne, [w:] Podedworny H., Grabowiecki J., Wnorowski H., ( red.), Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 19. 28 Tamże, s. 24. 29 Bieńkowski W. Sadza P., Rola instytucji w poprawie konkurencyjności gospodarki – zadania dla rządu [w:] Podedworny H., Grabowiecki J., Wnorowski H., 2000: (red.), Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej,UW, Białystok, s. 58, 61. 24 12 Przez konkurencyjność międzynarodową D. Hübner rozumie konkurencyjność cenową i poza cenową gospodarki krajowej, czyli atrakcyjność eksportowanych przez nią towarów i usług oraz produktów będących substytutami dóbr importowanych30. Zgodnie z inną definicją, konkurencyjność międzynarodowa to zdolność kraju do tworzenia wartości dodanej i podnoszenia w ten sposób bogactwa narodowego (przez odpowiednie zarządzanie zasobami i procesami oraz atrakcyjnością i agresywnością, uwzględniające wymiar globalny i lokalny, a także przez integrowanie tych elementów w jednolity, spójny model ekonomiczny i społeczny31. Zestaw czynników mających wpływ na zdolność konkurencyjną przedstawił w ramach swojego modelu konkurencyjności M.E. Porter. Według niego, gospodarki narodowe przechodzą przez cztery etapy rozwoju konkurencyjności narodowej tj.:32 konkurencyjność opartą na czynnikach produkcji, konkurencyjność opartą na inwestycjach, konkurencyjność opartą na innowacjach, konkurencyjność opartą na bogactwie. Konkurencyjność oparta na czynnikach produkcji dotyczy gospodarek państw rozwijających się najsłabiej, gdzie główne przemysły opierają swą konkurencyjność na posiadanych surowcach naturalnych lub taniej, słabo wykwalifikowanej sile roboczej. Stosowane technologie produkcji nie są zaawansowane, są głównie kopiowane z zagranicy. Przedsiębiorstwa krajowe mają rzadki kontakt z zagranicznymi kontrahentami, dostęp do nich następuje głównie poprzez zagraniczne firmy. Przewaga konkurencyjna takich gospodarek jest bardzo nietrwała, ponieważ opiera się na czynnikach powszechnych i łatwych do pozyskania. Tego typu gospodarki podatne są na wahania koniunktury na rynkach światowych. Konkurencyjność oparta na innowacjach polega na wzmacnianiu gospodarki krajów relatywnie słabo rozwiniętych poprzez tworzenie przemysłu. Przedsiębiorstwa inwestują w technologie, najnowocześniejsze rozwiązania technologiczne, zwiększają zdolność do produkcji dóbr nowoczesnych i zaawansowanych poprzez zakup licencji. Pozyskiwane technologie nie są jednak aż tak zaawansowane jak te posiadane przez liderów światowych a to głównie ze względu na niechęć do udostępniania zasobów decydujących o przewadze konkurencyjnej na rynkach światowych. Pozyskane jednak są ulepszane i niejednokrotnie stanowią podstawę do tworzenia własnych rozwiązań technologicznych. Ponadto społeczeństwa na tym etapie inwestują w podnoszenie kwalifikacji siły roboczej, przedsiębiorstwa zaś tworzą własne sieci dystrybucji oraz pozyskuję kontakty w celu pozyskiwania nowych technologii. Konkurencja wewnętrzna danej gospodarki zmusza przedsiębiorstwa do inwestowania, poszukiwania sposobów, zmniejszania kosztów, poprawy jakości produkcji, modernizacji starych lub tworzenia nowych produktów. Konkurencyjność oparta na innowacjach stanowi najwyższy wzrostowy poziom konkurencyjności gospodarki. Ogromna konkurencja na rynku krajowym skłania do inwestowania w innowacje, a popyt krajowy stymuluje rozwój coraz bardziej skomplikowanych i zaawansowanych dóbr. Przedsiębiorstwa nie tylko pozyskują technologie Hübner D., 1994: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju, „Ekonomista”, nr 3. The World Competitiveness Yearbook 1996, IMD, Lausanne, s. 6. 32 Porter M. E., 2001: Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa, s. 207. 30 31 13 z zagranicy, ale tworzą również własne rozwiązania. Spora liczba przedsiębiorstw, które funkcjonują na wielu szczeblach gospodarki, staje się podstawą do pojawienia się kolejnych, nowych możliwości innowacji i rozwoju. Przedsiębiorstwa są odporne na szoki kosztowe czy wahania kursu walut, podstawą ich przewagi konkurencyjnej nie są czynniki kosztowe – firmy rywalizują w oparciu o technologie czy zróżnicowane, wyrafinowane oferty. Optymalna polityka takiej gospodarki skupiona jest na stymulowaniu sektora prywatnego do tworzenia bardziej zaawansowanych czynników wytwórczych, wzmacnianiu konkurencyjności wewnętrznej i tych elementów środowiska, które sprzyjają innowacjom oraz postępowi gospodarczemu. W literaturze przedmiotu spotykamy się ze stwierdzeniem, że model współczesnego rozwoju gospodarczego, bazujący w szczególności na innowacjach, jest gospodarką opartą na wiedzy (GOW). To właśnie inwestycje w rozwój potencjału badawczo-rozwojowego oraz technologicznego przyczyniają się do wzrostu kapitału ludzkiego, umożliwiają trwały i konkurencyjny wzrost gospodarczy danego kraju. Innowacje są efektem ogromnego wysiłku intelektualnego a ich pierwotnym źródłem jest wiedza, która jest tak istotna przy tworzeniu nowych rozwiązań, procesów czy produktów. Gospodarka oparta na wiedzy to taka, w której wiedza jest tworzona, przyswajana, przekazywana i wykorzystywana bardziej efektywnie przez przedsiębiorstwa, organizacje, osoby fizyczne i społeczności, sprzyjając szybkiemu rozwojowi gospodarki i społeczeństwa. Definicja ta nie koncentruje uwagi wyłącznie na wąskim odcinku przemysłu wysokiej technologii czy też na technologii informacji i komunikacji. Definicja ta stwarza raczej ramy dla analizy całego spektrum opcji w zakresie polityki edukacyjnej oraz polityki w zakresie infrastruktury informacyjnej oraz systemów innowacji, które promują rozwój GOW. Definicja ta także podkreśla rolę lepszej koordynacji pomiędzy działalnością rządu, sektora prywatnego oraz społeczeństwa obywatelskiego – w celu wzmocnienia konkurencyjności oraz przyspieszenia rozwoju gospodarczego i społecznego33. Według G. Wronowskiej wiedza jest zarówno produktem, jak i czynnikiem napędzającym gospodarkę. Wymaga ona jednak ciągłego procesu uczenia się. Po pierwsze – od jednostki która w ten sposób podnosi szanse na sukces osobisty i firmy, w której jest zatrudniona lub którą tworzy. Po drugie – uczenie się to również umiejętność przetwarzania wiedzy i jej efektywne wykorzystanie34. Konkurencyjność oparta na bogactwie dotyczy gospodarek, których cechą jest niezdolność do utrzymania wcześniej już osiągniętej przewagi konkurencyjnej. Przejawia się to brakiem inwestycji w nowe ryzykowne przedsięwzięcia oraz nie wzmacnianiu swojej pozycji konkurencyjnej poprzez innowacje. Na czele przedsiębiorstw stają osoby o cechach zarządczych, a nie przedsiębiorcy i innowatorzy. Relacje pomiędzy pracodawcami a pracownikami słabną z uwagi na to, iż każda ze stron chce korzystać z istniejącego już stanu rzeczy i przywilejów z tego płynących. Inwestorzy prowadzą działania mające na celu zachowanie istniejącego już kapitału, preferując inwestycje bezpieczne. Przedsiębiorstwa dokonują przejęć i fuzji, chcąc się rozrastać nie poprzez tworzenie nowych firm ale przez 33 OECD - World Bank Institute, Korea and the Knowledge Based Economy, Making the Transition., Paris 2000. Wronowska G., Gospodarka oparta na wiedzy jako etap ewolucji współczesnej gospodarki, http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Wronowska-Krakow.pdf (dostęp 15.05.2015). 34 14 przejmowanie innych, już istniejących. Z uwagi na utratę przewagi konkurencyjnej opartej na czynnikach zaawansowanych i pozacenowych krajowe przedsiębiorstwa zmuszone są do konkurowania w oparciu o koszty, a spadek wzrostu płac i rosnące bezrobocie jeszcze bardziej osłabiają czynniki skłaniające do innowacji i produktywności powodując słabnięcie pozycji w stosunku do innych państw. Według raportu Global Competitiveness Report opracowanego przez Światowe Forum Ekonomiczne, polska gospodarka znajduje się w fazie transformacji rozwoju opartego na inwestycjach do rozwoju opartego na innowacjach. 2.2. Kapitał ludzki w modelach wzrostu i rozwoju gospodarczego W literaturze przedmiotu rozróżnia się następujące grupy modeli wzrostu gospodarczego35: modele klasyczne, modele keynesowskie, modele neoklasyczne, modele realnego cyklu koniunkturalnego, modele endogeniczne. Modele klasyczne – pierwsze zagadnienia dotyczące wzrostu gospodarczego pochodzą już z początku XVIII wieku, kiedy to A. Smith, T. Malthus, D. Ricardo oraz F. Ramsey wypracowali koncepcję oraz przedstawili listę czynników wpływających na rozwój gospodarczy. Te klasyczne modele opisywały proces wzrostu gospodarczego, który opierał się na czynnikach takich jak praca i kapitał, wzrost gospodarczy, zależał od produktywności oraz wzrostu nakładów powiązanych z czynnikami wytwórczymi. Modele keynesowskie – zaproponowane przez J. M. Keynesa, przypadają na lata 1929 - 1933, czyli tuż po wielkim kryzysie. Zgodnie z jego teorią popytową, która stała się podstawą modeli wzrostu gospodarczego, Keynes przyczyny wielkiego kryzysu wiązał ze zmianami składników globalnego popytu, a w szczególności ze zmianami inwestycji. W ramach ekonomii keynesowskiej powstały modele, którymi autorami byli min.: R. Harrod, E. D. Domar, N. Kaldor czy M.Kalecki. Modele neoklasyczne – grupę tę stanowią modele opracowane m.in. przez: R. Solowa, T. Swana, K. Shella, E. Phelpsa oraz N.G. Mankiwa, D. Romera i D. Weila, które jednoznacznie nawiązują do założeń ekonomii klasycznej. Nowym zagadnieniem wprowadzonym w modelu N.G. Mankiwa, D. Romera i D. Weila jest wyodrębnienie dodatkowo czynnika produkcji, którym jest kapitał ludzki. Kapitał ludzki postrzegany jest jako argument funkcji produkcji, który bezpośrednio przyczynia się do wzrostu gospodarczego. Model ten przedstawia trzy istotne założenia: 1) ludzie inwestują w kapitał ludzki, podobnie jak inwestują w kapitał rzeczowy. Oznacza to, że przeznaczają część swoich dochodów na akumulację kapitału ludzkiego, upatrując w takim działaniu różnych korzyści; 35 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 7. 15 2) kapitał ludzki podlega deprecjacji według stałej stopy; 3) produkt jest dzielony na konsumpcję i inwestycje między kapitał ludzki i kapitał rzeczowy; zmiana zasobu kapitału ludzkiego jest równa inwestycji w niego pomniejszonej o zużycie tego kapitału. Uwzględnienie w modelu nowej kategorii kapitału, pozwoliło na lepsze wyjaśnienie różnic w poziomach dochodu per capita między krajami. Modele realnego cyklu koniunkturalnego – grupę tę stanowią opracowania dotyczące szkoły realnego cyklu koniunkturalnego, a jego przedstawiciele to: E. Prescott, F. Kydland, C. Plooser i R. Barro. W modelu tym połączono teorię wzrostu gospodarczego z teorią cyklu koniunkturalnego, nie uwzględniano zaś zagadnień związanych z kapitałem ludzkim. Modele endogeniczne – w tej grupie modeli kapitał ludzki traktowany jest jako argument funkcji. Autorzy teorii wzrostu endogenicznego, R. Lucas i P. Romer, skupili się na wyjaśnieniu postępu technicznego i określeniu mechanizmów odpowiedzialnych za kształtowanie się czynnika produkcji, jakim jest technologia. Postęp techniczny w tych modelach rozumiany jest jako akumulacja wiedzy naukowotechnicznej i kapitału ludzkiego. Sposób jego powstawania i akumulacji jest przede wszystkim skutkiem decyzji inwestycyjnych postępujących racjonalnie konsumentów i producentów36. Zdaniem R. Lucasa różnice w poziomie życia pomiędzy krajami wynikają ze zróżnicowania kapitału, a głównym czynnikiem wzrostu jest akumulacja kapitału ludzkiego. Uważał, że gospodarka o niskim poziomie kapitału ludzkiego ma znikome szanse na zrównanie z krajami o wysokim poziomie tego kapitału37. Inne podejście do roli kapitału ludzkiego w procesie wzrostu gospodarczego przedstawił P. Romer. Jego zdaniem zasób ten jest istotnym elementem wzrostu gospodarczego, mającym wpływ na powstawanie innowacji i nowoczesnych technologii. W jego opinii podstawową siłą napędową jest postęp techniczny o charakterze endogenicznym, innowacje względem siebie nie są konkurencyjne i mogą podlegać akumulacji38. Rozwój gospodarczy jest procesem długofalowym, który obejmuje zjawiska zarówno o charakterze ilościowym jak i jakościowym. Zmiany ilościowe wyrażane są za pomocą wskaźników dotyczących min.: zatrudnienia, wzrostu wielkości produkcji, dochodu czy inwestycji. Jakościowe zaś zmiany są trudniejsze do oszacowania z uwagi na swój nieuchwytny charakter a dotyczyć mogą na przykład: jakości wytwarzanych dóbr czy usług, doskonalenia technik pracy, zarządzania, a nawet zmian w jakości środowiska naturalnego. By zrozumieć proces rozwoju gospodarczego konieczne jest przedstawienie kilku z teorii. Zdaniem J. Schumpetera, jednego z twórców teorii rozwoju gospodarczego, obecny poziom rozwoju gospodarczego determinowany jest doświadczeniami zdobytymi przez poprzednie pokolenia, funkcjonującymi wynalazkami i innowacjami, które determinują procesy produkcji39. Z kolei zdaniem W. Rostowa czynnikami decydującymi o rozwoju gospodarczym są: kapitał ludzki, rzeczowy, finansowy, zasoby naturalne, technologia oraz czynniki kulturowe. Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit. s. 9. Tamże, s. 10. 38 Tamże, s. 10. 39 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 10. 36 37 16 Czynniki te mogą występować w obfitości i być stymulatorami rozwoju gospodarczego lub – gdy wystąpi ich niedobór – być barierą tego rozwoju40. Zaproponowany przez M. Portera model rozwoju gospodarczego opiera się na wyróżnieniu trzech jego stadiów, są to kolejno41: rozwój oparty na podstawowych czynnikach produkcji, rozwój oparty na inwestycjach, rozwój oparty na innowacjach i tworzeniu nowych technologii oraz konkurowaniu w skali globalnej. Obecnie model ten uznawany jest za najbardziej trafny, ponieważ uwzględnia rolę kapitału ludzkiego, wiedzy i innowacji, ponadto uwypukla troskę o środowisko naturalne, o istniejące, nieodnawialne zasoby. W gospodarce, w której priorytetem staje się trwały i zrównoważony rozwój, rola kapitału ludzkiego wzrasta i determinuje procesy wprowadzania i realizacji założeń i celów tej gospodarki. Rolę kapitału ludzkiego podkreśla się przede wszystkim w procesie kreowania nowej wiedzy, szczególnie w obszarze ekoinnowacji i nowych rozwiązań organizacyjnosystemowych42. 2.3. Zależności między kapitałem ludzkim a konkurencyjnością gospodarki Podnoszenie konkurencyjności gospodarki związane jest z koniecznością modernizacji w wielu wymiarach jej funkcjonowania. Zwłaszcza w krajach na niższym poziomie zaawansowania rozwojowego modernizacja jest niezbędna do wkroczenia na drogę rozwoju, poprzez oderwanie od dotychczasowych warunków oraz przebudowę zasobów i struktur. Wybór kierunku modernizacji jest silnie uzależniony od czynników cywilizacyjnych, związanych z upowszechnieniem odkryć nauki i techniki. Przełamywanie zacofania wiąże się przede wszystkim43: w sferze realnej z procesami postępu technicznego, prowadzącymi do wzrostu produktywności czynników wytwórczych, w sferze regulacji z procesami zmiany instytucjonalnej, które wspierają i stymulują opisane powyżej przekształcenia w sferze realnej. Procesy modernizacyjne, których celem jest odrabianie dystansu rozwojowego powinny być oparte na wiedzy oraz dążyć do budowy gospodarki innowacyjnej i kreatywnej, a wszelkie podejmowane działania mają służyć wzmacnianiu konkurencyjności gospodarki. Istotną determinantą tych zmian, zarówno w sferze realnej, jak i regulacji, jest kapitał ludzki. Rolę kapitału ludzkiego w podnoszeniu konkurencyjności gospodarki można przedstawić odwołując się do endogenicznych teorii wzrostu. Zwiększenie łącznej produktywności 40 Rostow W., 1971: The Stages of Economic Growth. A Non – Communist Manifesto, Cambridge, New York, s. 290-291. 41 Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, op. cit., s. 13-14. 42 Tamże, s. 14. 43 Wosiek M., 2011: Kapitał intelektualny jako wyznacznik procesów modernizacji, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 233. 17 czynników, w tym również poprawa wydajności i efektywności pracy, dzięki kapitałowi ludzkiemu, wynika między innymi z44: efektu pracowniczego (efekt produktywności własnej): pracownik lepiej wykształcony jest pracownikiem bardziej efektywnym, efektu alokacyjnego: wyższy poziom kapitału ludzkiego pozwala na lepsze wykorzystywanie wiedzy, posiadanych informacji oraz trafniejsze podejmowanie decyzji, co w efekcie daje maksymalizację końcowej wartości produkcji, efektu naukowo-badawczego: kapitał ludzki jest głównym źródłem postępu technicznego i technologicznego, który wpływa na wydajność wszystkich czynników produkcji, efektu dyfuzji – wyższy poziom kapitału ludzkiego pozwala na lepsze i łatwiejsze przyswojenie zmian organizacyjnych czy technologicznych, co wpływa na szybsze wprowadzanie innowacji do procesów gospodarowania, wzbudza postawy przedsiębiorcze. Według T. Bal-Woźniak efekty oddziaływania kapitału ludzkiego można rozpatrywać w perspektywie krótko , średnio lub długookresowej45: w krótkim okresie – skutkiem są innowacje organizacyjne, doskonalenie metod pracy, przyspieszenie realizacji działań bieżących, w średnim okresie – skutkuje innowacjami procesowymi, zwiększa efektywność działań w oparciu o redukcję kosztów, w długim okresie – warunkuje zdolność do wprowadzania alternatywnych technologii i nowych produktów. Związek kapitału ludzkiego z procesami modernizacji i podnoszenia konkurencyjności w warunkach gospodarki opartej na wiedzy są tak bliskie, że tworzenie sprzyjających warunków dla akumulacji i wykorzystania tego kapitału można traktować jako wytyczne dla strategii modernizacji w wymiarze społecznym i gospodarczym, a tym samym dla podnoszenia konkurencyjności46. 44 Coervers F., 1997: The Impact of Human Capital Labor Productivity In Manufacturing Sectors of The European Union, ,,Applied Economics”, no. 29, s. 975-987. 45 Bal-Woźniak T., 2012: Innowacyjność w roli fundamentalnego czynnika modernizacji przedsiębiorstwa [w:] Nierówności społeczne wzrost gospodarczy. Spójność społeczno- ekonomiczna a modernizacja gospodarki, z nr 16, red. M. G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 202-204. 46 Wosiek M. op.cit., s. 240. 18 ROZDZIAŁ III KAPITAŁ LUDZKI W PODNOSZENIU KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UE W LATACH 2004 – 2014 3.1. Konkurencyjność polskiej gospodarki na tle krajów UE Gospodarkę uznaje się za konkurencyjną, jeżeli społeczeństwo utrzymuje trwale wysoki i rosnący standard życia oraz wysoki stopień zatrudnienia, zakładając że równowaga bilansu płatniczego oraz dobrobyt przyszłych pokoleń nie jest zagrożony. Wielu ekonomistów zajmujących się badaniem konkurencyjności, podkreśla wagę oraz potrzebę badania tego zjawiska, ponieważ nie jednokrotnie ma ono pozytywne oddziaływanie na gospodarkę danego kraju. Jednym z narzędzi pomocnych w analizie zmian pozycji i zdolności konkurencyjnej gospodarki są rankingi konkurencyjności sporządzane są corocznie przez Światowe Forum Ekonomiczne. Tabela 1. Ranking krajów wg indeksu globalnej konkurencyjności w latach 2004-2014 Kraj Pozycja w 2004 Pozycja w 2007 Pozycja w 2010 Pozycja w 2014 Kraje spoza UE Szwajcaria Singapur USA Japonia 8 7 2 9 2 7 1 8 1 3 4 6 Kraje UE 1 6 7 13 5 5 12 10 8 11 9 12 3 4 2 6 16 14 5 3 9 17 15 18 30 22 29 23 29 42 24 40 46 37 65 83 47 46 48 Nowe kraje członkowskie UE (przyjęte do UE po 2004 r.) Litwa 36 38 47 Polska 60 51 39 Malta 38 56 50 Bułgaria 59 79 74 Rumunia 63 74 77 Węgry 39 47 52 Słowacja 43 41 60 Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report, WEF (wydania z różnych lat). Finlandia Niemcy Holandia Wielka Brytania Szwecja Norwegia Dania Austria Irlandia Hiszpania Portugalia Grecja Włochy 19 1 2 3 6 4 5 8 9 10 11 13 21 25 35 36 81 49 41 43 47 54 59 60 75 Z danych zaprezentowanych w tabeli 1 wynika, że najbardziej konkurencyjne gospodarki na świecie mają kraje triady, a mianowicie: zachodnie kraje UE, USA i Japonia. W obrębie poszerzonej Unii Europejskiej (UE-27) w latach 2004 - 2014 niezmiennie czołowe pozycje zajmowały gospodarki Niemiec, Francji oraz Wielkiej Brytanii. Aczkolwiek w Europie od 2010 r. najbardziej konkurencyjnym krajem – według rankingu GCR - jest Szwajcaria. Wyprzedziła ona Finlandię i USA liderów rankingu GCR z lat poprzednich (Finlandia 1 miejsce w 2004 r., USA 1 miejsce w 2007 roku). Spośród krajów UE w 2014 r. najwyżej uplasowały się Niemcy (5 lokata) oraz Holandia (lokata 8). Na uwagę zasługują również Szwecja oraz Dania, które co prawda w 2014 roku utraciły wysokie pozycje rankingowe, (Szwecja z 2 miejsca w 2010 roku przesunęła się na 10 miejsce, a Dania z 9 w 2010 r. na 13), jednak nadal plasują się w kręgu krajów o wysokiej pozycji konkurencyjnej na rynkach światowych. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, gospodarki krajów należących do strefy euro (poza tymi, które w ostatnim okresie dotknął silnie kryzys gospodarczy – jak Włochy, Portugalia, Grecja, Hiszpania, oraz Irlandia) zajmują wysokie pozycje w rankingu GCR. Natomiast kraje będące poza strefą euro, pomijając Wielką Brytanię (9 miejsce), Szwecję (10) oraz Danię (miejsce 13), plasują się na odległych miejscach. W analizowanym zestawieniu konkurencyjności gospodarek zauważyć można, że nowe kraje członkowskie znacznie odbiegają od starych krajów wspólnoty. W 2014 roku wszystkie te kraje zostały sklasyfikowane poniżej 40 miejsca w rankingu GCR - a mianowicie: Polska (43), Malta (47), Bułgaria (54), Rumunia (59), a Węgry (60). Gorzej z krajów UE wypadła tylko Grecja, która obecnie boryka się z niestabilną sytuacją gospodarczą (w 2014 roku zajęła 81 miejsce). Zauważyć można, że w porównaniu do 2004 roku tylko Polska i Rumunia, jako nowe kraje odnotowały poprawę pozycji konkurencyjnej, natomiast pozostałe kraje przyjęte do UE po 2004 roku, pogorszyły swoją konkurencyjność (według oceny GCR). Według raportu GCR pozycja konkurencyjna polskiej gospodarki jest bardzo słaba. W 2014 r. polska zajęła 43 miejsce, wyprzedzając co prawda Włochy – 49 miejsce, i nowo przyjęte do UE Bułgarię oraz Rumunię. Niemniej jednak pozostaje w tyle za większością gospodarek członkowskich UE: Austrią – 21 miejsce, Irlandią – 25 miejsce czy Portugalią – miejsce 36. Według oceny Światowego Forum Ekonomicznego słabymi stronami polskiej gospodarki są między innymi niewystarczające zagospodarowanie infrastrukturalne (infrastruktura techniczna oraz społeczna) oraz niska efektywność administracji państwowej. Poważnym problemem jest nieprzyjazne otoczenie gospodarcze. Nadmierna biurokracja, rozbudowane procedury oraz długotrwałe procesy kontrolne stanowią poważną barierę nie tylko dla inwestorów zagranicznych ale także dla podmiotów krajowych47. Ponadto ogromnym problemem jest emigracja zarobkowa młodych, wykształconych i przedsiębiorczych ludzi. Mocniejsze strony polskiej gospodarki to m.in. niski poziom inflacji, względnie wysoki (na tle innych krajów UE) wzrost gospodarczy czy niski poziom kosztów pracy. Balcerzak A. P., Rogalska E., 2008: Konkurencyjność Gospodarki Polski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 25. 47 20 3.2. Kapitał ludzki w Polsce na tle innych gospodarek UE W ocenie konkurencyjności gospodarek narodowych Światowe Forum Ekonomiczne uwzględnia szereg wskaźników cząstkowych, połączonych w 12 filarów konkurencyjności, tj.:48 1. Instytucje. 2. Infrastruktura. 3. Otoczenie makroekonomiczne. 4. Zdrowie i edukacja na poziomie podstawowym. 5. Wyższe wykształcenie i doskonalenie zawodowe. 6. Efektywność rynku dóbr. 7. Efektywność rynku pracy. 8. Poziom rozwoju rynku finansowego. 9. Przygotowanie technologiczne. 10. Rozmiar rynku. 11. Wyrafinowanie środowiska biznesowego. 12. Innowacyjność. Filary te są ze sobą silnie powiązane i wzajemnie się wzmacniają. W szczególności filary o numerach 4, 5 i 7 nawiązują do różnych aspektów akumulacji i wykorzystania kapitału ludzkiego. Na ich podstawie można wstępnie ocenić wyposażenie poszczególnych gospodarek w kapitał ludzki (grupa 4, 5) i jego zagospodarowanie (grupa 7). Sprawny system ochrony zdrowia oraz edukacja na poziomie podstawowym (ang. health and primary education) – pozwala utrzymać produktywność na wyższym poziomie, gdyż pracownicy, którzy chorują, są często nieobecni lub nie wykorzystują w pełni swojego potencjału, co prowadzi do podwyższenia kosztów działalności gospodarczej. Edukacja na poziomie podstawowym zwiększa również wydajność każdego pracownika – te osoby, które nie otrzymały formalnej edukacji lub otrzymały ją w niewielkim zakresie, mogą podjąć się jedynie prostych prac manualnych i jest im znacznie trudniej adaptować się do bardziej zaawansowanych metod produkcji oraz wprowadzanych nowych technologii, co może okazać się znacznym ograniczeniem dla rozwoju sektora przedsiębiorstw49. Do oceny konkurencyjności gospodarek w tym filarze konkurencyjności, wykorzystano m.in. następujące wskaźniki cząstkowe: dotyczące jakości kształcenia na poziomie przedszkolnym i podstawowym, jak również; zachorowalność na gruźlicę, AIDS/HIV, dane dotyczące śmiertelności niemowląt czy oczekiwana długość życia. Wskaźniki te w większości są wskaźnikami ,,twardymi”, wynikającymi z danych statystycznych, jest więc możliwe porównywanie ich w czasie i między państwami. 48 The Global Competitiveness Report 2010-2011: Highlings, Ed. K. Schwab, World Economic Forum Geneva, Switzerland, 2010, WWW.weforum.org/docs/WEF_globalCompetitivenessReport_2010-11.pdf, (dostęp 18.05.2015). 49 Kondratiuk - Nierodzińska M., 2013: Regionalne systemy innowacji a konkurencyjność województw w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 26. 21 Tabela 2. Pozycja Polski i wybranych krajów UE wg 4 filaru konkurencyjności GCR (zdrowie i edukacja na poziomie podstawowym) w latach 2006 – 2014 Kraj Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja w 2006 w 2008 w 2010 w 2012 w 2014 (na 125 (134 kraje) (139 krajów) (144 kraje) (na 144 krajów) kraje) Kraje UE Finlandia 7 1 2 1 1 Niemcy 71 24 25 22 14 Holandia 13 11 8 5 5 Wielka 14 19 19 17 21 Brytania Szwecja 9 8 18 14 23 Norwegia 10 12 24 18 15 Dania 4 4 20 29 25 Austria 49 13 17 20 19 Irlandia 24 14 10 12 8 Hiszpania 5 35 49 36 34 Portugalia 16 33 41 30 24 Grecja 11 40 40 41 41 Włochy 8 30 26 25 22 Nowe kraje członkowskie UE (przyjęte do UE po 2004 r.) Litwa 70 52 52 39 35 Polska 26 39 39 43 39 Malta 32 32 30 19 20 Bułgaria 39 68 58 49 51 Rumunia 69 66 63 83 88 Węgry 66 49 57 51 64 Słowacja 74 44 45 42 84 Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report, WEF (wydania z różnych lat). Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 2, od 2008 r. najlepszym systemem opieki zdrowotnej i edukacji na poziomie podstawowym wśród krajów UE dysponowała Finlandia. Znaczącą poprawę w tej dziedzinie w analizowanych latach odnotowała Holandia, która z 11 miejsca w 2008 roku awansowała na 5 pozycję w roku 2014, oraz Irlandia – awans z 14 miejsca w 2008 roku na 8 miejsce w roku 2014. Także takie kraje jak Portugalia (z miejsca 33 w 2008 na 24 w 2014) czy Włochy (z 30 miejsca w 2008 roku na 22 w 2014) odnotowały poprawę pozycji w rankingu. Bardzo wysokie pozycje rankingowe w stosunku do roku 2008 utrzymały: Niemcy miejsce 14 oraz Austria – miejsce 19. Znaczne pogorszenie zajmowanych lokat w stosunku do lat poprzednich odnotowały Szwecja i Dania. Szwecja przesunęła się z 8 miejsca w 2008 roku na 23 w roku 2014, Dania zaś spadła z 4 miejsca w 2008 na 25 w 2014 roku. Duży spadek odnotowały także Rumunia – z 66 miejsca w 2008 na 88 w roku 2004 oraz Słowacja z miejsca 44 na 84 w roku 2014. Wielka Brytania (miejsce 21), Hiszpania (34), Grecja (41) oraz Polska (39) w 2014 roku zajmowały podobne lokaty jak w roku 2008. Pod względem ogólnej oceny poziomu zdrowia w Polsce, nasz kraj w 2014 roku został sklasyfikowany na 38 miejscu wśród 144 badanych krajów. 22 Konkurencyjność Polski związana ze stanem zdrowia mieszkańców jest stosunkowo niska, ale z tendencją wzrostową - świadczą o tym wskaźniki dotyczące zachorowalności na gruźlicę tj. dla porównania w 2014 roku zajęliśmy 46 miejsce, natomiast w 2010 roku było to miejsce 53 na 139 badanych państw. Biorąc pod uwagę inny wskaźnik, a mianowicie wskaźnik oczekiwanej długości życia Polska w 2014 roku zajmowała 44 miejsce – dla porównania w 2010 roku było to miejsce 4750. Niska ocena pozycji i zdolności konkurencyjnej Polski, w zakresie stanu zdrowia Polaków wynika głównie z niskiego poziomu rozwoju gospodarczego kraju, a co za tym idzie również słabej jakości systemu opieki zdrowotnej. Z punktu widzenia konkurencyjności gospodarki ogromną rolę odgrywa edukacja na poziomie podstawowym. To właśnie poziom wczesnej edukacji przekłada się na wzrost umiejętności i kreatywności jednostek. Według rankingu GCR w tym wymiarze Polska w 2014 roku uplasowała się na miejscu 53, tuż za Słowacją (51 miejsce) i Bułgarią (50 miejsce). Coraz częściej podkreśla się znaczenie edukacji na poziomie przedszkolnym. Pod tym względem Polska wypada bardzo słabo. Mimo, iż wskaźnik populacji dzieci objętych edukacją przedszkolną uplasował Polskę w 2014 roku na 41 miejscu, z ilością 5,6 punktów - to i tak był on jednym z niższych spośród analizowanych gospodarek. Dla porównania Malta otrzymała 6 punktów, plasując się na pozycji 17, Dania na 27 pozycji - (5,9 punktów), Litwa zajęła miejsce 29 – (5,9 punktów) oraz Bułgaria miejsce 52. Liderem była Finlandia z ilością 6,9 punktów. Dla pełnego zobrazowania sytuacji: w 2010 r. odsetek 3-latków objętych w Polsce wychowaniem przedszkolnym wynosił 49,8% (średnia dla UE-27 to ok. 73,9%), w grupie 4-latków wskaźnik wynosił 64,1% (przy średniej UE 82,3%)51. Natomiast pod względem współczynnika skolaryzacji oraz jakości nauczania w szkołach podstawowych Polska wypada całkiem dobrze. Zatem to głównie niski współczynnik skolaryzacji edukacji przedszkolnej sprawia, że Polska wykazuje dystans w stosunku do wiodących gospodarek UE w tym filarze konkurencyjności. Filar 5 dotyczy szkolnictwa wyższego i systemu szkoleń (ang. higher education and training), a przede wszystkim ich jakości. Aspekty te są bardzo ważne dla gospodarek, które chcą przesunąć się na wyższe szczeble w łańcuchu wartości. Globalna gospodarka światowa wymaga od poszczególnych krajów dobrze wykształconych zasobów ludzkich. Tacy pracownicy są w stanie w szybki sposób adaptować się do zmian w otoczeniu oraz zapotrzebowaniu systemu produkcyjnego52. Do oceny konkurencyjności gospodarek w tym przekroju brane są pod uwagę wskaźniki dotyczące m.in. poziom szkolnictwa średniego i wyższego, jakości kształcenia, systemu szkolenia pracowników czy dopasowania systemu edukacji do potrzeb gospodarki. W 2010 r., przeciętne trwanie życia w Polsce wynosiło: dla mężczyzn 72,1 lat, a dla kobiet – 80,6 lat, w 2013 r. było to już odpowiednio: 73,1 oraz 81,1. GUS, Trwanie życia w 2013 r., Warszawa 2014, s. 15. 51 Swianiewicz P. (red.), 2012: Edukacja przedszkolna, Biblioteczka Oświaty Samorządowej, s. 16. 52 Kondratiuk - Nierodzińska M., 2013: Regionalne systemy innowacji a konkurencyjność województw w Polsce, op. cit., s. 26 - 27. 50 23 Tabela 3. Pozycja Polski i wybranych krajów wg 5 filaru konkurencyjności GCR (szkolnictwo wyższe i system szkoleń) w latach 2006 – 2014 Kraj Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja w 2006 w 2008 w 2010 w 2012 w 2014 (na 125 (134 kraje) (139 krajów) (144 kraje) (na 144 krajów) kraje) Kraje UE Finlandia 1 1 1 1 1 Niemcy 18 21 19 5 16 Holandia 8 11 10 6 3 Wielka 11 18 18 16 19 Brytania Szwecja 3 3 2 7 14 Norwegia 9 10 12 12 8 Dania 2 2 3 14 10 Austria 19 17 16 18 15 Irlandia 16 20 23 20 17 Hiszpania 31 30 31 29 29 Portugalia 37 37 39 30 24 Grecja 34 38 42 43 44 Włochy 35 44 47 45 47 Nowe kraje członkowski UE (Przyjęte do UE po 2004 r.) Litwa 29 26 25 26 26 Polska 33 34 26 36 34 Malta 47 39 37 35 42 Bułgaria 62 61 67 63 63 Rumunia 50 52 54 59 58 Węgry 30 40 34 49 52 Słowacja 38 45 53 54 56 Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report, WEF (wydania z różnych lat). Biorąc pod uwagę poziom szkolnictwa wyższego i systemu szkoleń, od 2008 roku liderem wśród krajów UE jest Finlandia. Tuż za nią, w 2014 roku uplasowała się Holandia, która odnotowała znaczny awans z 11 miejsca w 2008 na 3 w 2014. Swoją pozycję rankingową w analizowanych latach poprawiła także Szwajcaria (z 7 miejsca na 4) oraz Norwegia (z 10 miejsca na 8 w 2014 roku). Nieznaczny spadek odnotowały Szwecja, Dania czy Rumunia. Polska na tle innych krajów od 2008 roku zajmuje pozycję 34, pozostawiając za sobą Grecję (44 miejsce), Włochy (47 miejsce) czy Węgry (52 miejsce). W tym wymiarze konkurencyjności – polska gospodarka wypada dość dobrze na tle krajów członkowskich UE. Odsetek osób kształcących się w szkołach średnich jest w Polsce relatywnie wysoki, pod tym względem Polska w 2014 roku uplasowała się 45 miejscu, za Niemcami - 29 miejsce, Włochami – 33 miejsce czy Austrią – 44 miejsce. Porównując nowe kraje członkowskie to Polskę wyprzedzały, co prawda Litwa (18 miejsce) czy Węgry (27 miejsce), pozostałe kraje osiągnęły niższe oceny - Rumunia (57 miejsce), Słowacja (58), czy Malta (miejsce 82). Polskę na tle krajów UE wyróżnia, wysoki współczynnik skolaryzacji brutto szkolnictwa wyższego. Według danych Eurostatu w 2012 roku w grupie wiekowej 20-24 lata wynosił on 42,5,dla porównania średnio w UE-28 było to 31,8. Dało to Polsce 23 miejsce, 24 w 2010 roku było to miejsce 25 (współczynnik skolaryzacji na poziomie 42,0), a w 2006 roku 34 miejsce (39,3). Z takim wynikiem w 2014 wyprzedziła takie kraje jak: Austria - 24 miejsce, Portugalia - 29 miejsce, Niemcy - 37 miejsce czy Węgry - miejsce 44. Większy odsetek osób studiujących cechował gospodarki Włoch – 8 miejsce, Danii 14 miejsce, Holandii – 17 miejsce. Wysoki wskaźnik skolaryzacji wskazuje na znaczne inwestycje w kapitał ludzki ponoszone w polskiej gospodarce. Warto jednak zauważyć, że wskaźnik ten ma przede wszystkim charakter ilościowy, natomiast nie opisuje jakości przekazywanej wiedzy. Wiele ekspertyz wskazuje niedopasowanie oferty kształcenia na poziomie wyższym do potrzeb polskiego rynku (np. raport Bilans kapitału ludzkiego 53 ). Świadczy o tym także wzrost bezrobocia wśród ludzi z wykształceniem wyższym. W 2000 r. udział bezrobotnych zarejestrowanych z wykształceniem wyższym (w stosunku do liczby bezrobotnych ogółem) wynosił 2,57%, w 2010 r. było to już ponad 10%. Wykres 1. Konkurencyjność Polski w porównaniu do wybranych krajów UE wg 5 filaru w ocenie GCR za rok 2014 filar 5 Polska Niemcy Rumunia Słowacja JAK.SYST.OŚ. 6 5 4 ZAKR.SZKOL. PRAC. JAK.W ZARS.KSZ.PRZ.ŚCIS. 3 2 1 0 DOST.USŁ.BAD.I SZKOL. JAK. ZARZĄDZ.SZK. DOST.DO.INT. W SZK. Legenda: JAK. SYST. OŚW. – Jakość systemu oświaty; JAK. W ZAKR.KSZ. PRZ. ŚCIS. – Jakość kształcenia w zakresie przedmiotów ścisłych; JAK. ZARZ. SZK. – Jakość zarządzania szkołami; DOST. DO. INT.W SZK. – Dostęp do Internetu w szkołach; ZARK. SZKOL. PRAC. – Zakres szkoleń pracowników. Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report 2014, WEF. Wykres 1 przedstawia syntetycznie pozycję konkurencyjną Polski w zakresie poziomu szkolnictwa wyższego i systemu szkoleń (filar 5), na tle wybranych krajów UE: Słowacji, Rumunii oraz Niemiec. Z powyższego wykresu możemy wywnioskować, że Polska w tym aspekcie nie odbiega znacznie od gospodarek krajów przyjętych do UE po 2004 r. Ponadto zauważyć możemy, że 53 Bilans Kapitału Ludzkiego, http://www.bkl.parp.gov.pl/raporty-i-edycja-badan, (dostęp 15.05.2015 r.). 25 niemal w każdym aspekcie Niemcy osiągają wyższe wskaźniki niż Rumunia, Słowacja i Polska. Można też zauważyć, że wśród ujętych na wykresie krajów, najniższe wskaźniki osiągnęła Słowacja (która od 2009 r. jest członkiem strefy euro). 7 filar konkurencyjności dotyczy efektywności rynku pracy (ang. labor market efficiency). Opisuje zatem warunki do zagospodarowania zasobów ludzkich. Wydajność i elastyczność rynku pracy są niezbędne dla zapewnienia odpowiedniej alokacji zasobów pracy, gwarantującej ich najbardziej efektywne wykorzystanie, oraz dla dostarczenia pracownikom odpowiednich bodźców do jak najlepszego wykonywania przez nich pracy54. W ramach tego filaru ocenie podlegają takie czynniki jak: jakość współpracy pomiędzy pracownikami a pracodawcami, elastyczność ustalania wynagrodzeń, łatwość zatrudniania i zwalniania pracowników oraz koszty zwolnień, powiązanie płac z produktywnością, zdolność przyciągania oraz zatrzymywania talentów oraz udział kobiet i mężczyzn w rynku pracy. Tabela 4. Pozycja Polski i wybranych krajów UE wg 7 filaru konkurencyjności GCR (efektywność rynku pracy) w latach 2006 – 2014 Kraj Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja Pozycja w 2006 w 2008 w 2010 w 2012 w 2014 (na 125 (134 kraje) (139 krajów) (144 kraje) (na 144 krajów) kraje) Kraje UE Finlandia 12 23 22 15 23 Niemcy 20 58 70 53 35 Holandia 11 30 23 17 21 Wielka 6 8 8 5 5 Brytania Szwecja 1 26 18 25 20 Norwegia 15 14 15 18 13 Dania 10 5 5 8 12 Austria 21 39 32 32 43 Irlandia 24 15 20 16 18 Hiszpania 33 96 115 108 100 Portugalia 37 87 117 123 83 Grecja 50 116 125 133 118 Włochy 32 126 118 127 136 Nowe kraje członkowski UE (przyjęte do UE po 2004 r.) Litwa 42 49 48 92 54 Polska 51 62 53 57 79 Malta 22 100 98 92 54 Bułgaria 68 60 58 49 67 Rumunia 49 97 76 104 90 Węgry 36 83 62 79 75 Słowacja 30 36 40 86 97 Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report, WEF (wydania z różnych lat). Kondratiuk-Nierodzińska M., 2013: Regionalne systemy innowacji a konkurencyjność województw w Polsce, op. cit., s. 27. 54 26 Z danych przedstawionych w tabeli 4 wynika, że spośród krajów należących do UE najlepsze warunki do zagospodarowania kapitału ludzkiego stworzyła w 2014 roku Wielka Brytania, która w rankingu GCR zajęła 5 pozycję. Od 2008 roku swoje pozycje rankingowe utrzymały Finlandia 23, Norwegia 13 czy Irlandia 18 miejsce w 2014 roku. Niewielki awans odnotowała Szwecja z 26 pozycji w 2008 roku na 20 w 2014 roku, Niemcy z 58 miejsca na 35 w 2014 r. oraz Holandia z 30 miejsca w 2008 r. na 21 w 2014 roku. Z kolei pogorszenie pozycji rankingowych w stosunku do roku 2008 odnotowały Dania (z 5 na 12), Włochy (z odległego 126 na 136 miejsce), Hiszpania (96 miejsca na 100), Austria (39 na 43) czy Polska (z 62 miejsca na 79). Biorąc pod uwagę porównywane gospodarki według kryteriów przyjętych przez GCR, sytuacja Polski nie jest najgorsza jeśli chodzi o koszty pracy. Poziom wynagrodzeń plasuje naszą gospodarkę w 2014 na 29 miejscu (z ilością 5,6 punktów), w 2010 roku była to pozycja 47. Z takim wynikiem wyprzedziliśmy gospodarki Portugalii (93 miejsce), Danii (107 miejsce), Hiszpanii(117 miejsce), Niemiec (136 miejsce) czy Austrii (142 miejsce). Liderem w tej grupie jest Litwa, która zajmuje 8 miejsce. Analizując inny współczynnik, którym jest stosunek płacy do wydajności pracownika, zauważyć można, że sytuacja naszej gospodarki nie jest już taka dobra, Polska zajęła w 2014 roku 53 miejsce, (otrzymując 4,1 punktu w skali od 1–7). Aczkolwiek w porównaniu do poprzednich lat odnotowano poprawę, bo w 2008 roku było to miejsce 80, a w 2010 – 54. W 2014 r. zdecydowanie wyprzedziliśmy Danię (62 miejsce), Włochy (139 miejsce) i Hiszpanię (127 miejsce). Wysokie pozycje zajmowały Litwa - 12 miejsce (4,8 punku ) oraz Wielka Brytania – miejsce 17 (4,7 punktu). Niezadowalająca, w porównaniu do innych krajów, jest także relacja liczby kobiet do liczby mężczyzn na polskim rynku pracy. Pod tym względem Polska zajęła dość odległą 69 pozycję w 2014 roku. Dla porównania inne kraje nowoprzyjęte sklasyfikowano na miejscach: Litwa (wysokie 13 miejsce), Słowacja (32), Węgry (64), Rumunia (79) czy Malta (116). Jeszcze gorsze oceny Polska uzyskała w zakresie zdolności do przyciągania i zatrzymania talentów (miejsca 119 – 121). 27 Wykres 2 przedstawia syntetycznie pozycję konkurencyjną Polski, Słowacji, Rumunii oraz Niemiec w zakresie efektywności rynku pracy. Wykres 2. Konkurencyjność Polski w porównaniu do wybranych krajów UE wg 7 filaru w ocenie GCR za rok 2014 filar 7 Polska Niemcy Rumunia Słowacja WSPÓŁP.NA R. PRACY 6 UDZ.KOB.W R.PR. 5 ELAST. UST. PŁAC 4 3 2 ZDOL.DO PRZYC.TAL. K. ZWOL. 1 0 ZDOL.DO.ZATRZ.TAL. BODŹCE FISK. PROF. ZARZĄDZ. PŁ. I WYD. PR. Legenda: WSPÓŁP. NA .R. PR. – Współpraca na rynku pracy (relacje pracodawców); ELAST. UST. PŁAC – Eastyczność ustalania płac; K. ZWOL. – Koszty zwolnień; BODŹCE FISK. – Bodźce fiskalne do podejmowania pracy; PŁ. I WYD. PR. – Płaca i wydajność pracy; PROF. ZARZĄDZ. – Profesjonalne zarządzanie; ZDOL. DO ZATRZ. TAL. – Zdolność do zatrzymywania talentów; ZDOL. DO PRZYC. TAL. – Zdolność do przyciągania telentów; UDZ. KOB. W R. PR. – Udział kobiet w rynku pracy. Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report 2014, WEF. Niski stopień wykorzystania siły roboczej to jeden z ważniejszych problemów gospodarczych Polski. Niewielkie współczynniki aktywności zawodowej osób w wieku od 55– 64 lat (w tym głównie kobiet) wynikają z systemu wcześniejszych emerytur. Istotną przyczyną opuszczania rynku pracy przez kobiety jest niedostateczny dostęp do usług i ośrodków opiekuńczych dla osób starszych oraz placówek przedszkolnych dla dzieci. Taka właśnie sytuacja zmusza kobiety do rezygnacji z pracy, by zająć się starszymi członkami rodziny. Zaznaczyć należy, że polski rynek pracy jest dość elastyczny, a wynika to w dużej mierze z tego, że pracodawcy stosują inne formy zatrudnienia, niż umowy o pracę. W ciągu ostatnich lat Polska stała się krajem, który stwarza warunki pracodawcom na dostosowanie się do zmieniających warunków gospodarczych. Brakuje tu jednak zarówno ze strony pracodawców jak i pracowników bodźców do współpracy, inwestowania w pracownika, w podnoszenie jego kwalifikacji. Analizując konkurencyjność gospodarek będących liderami w rankingach światowych i porównując ich wyniki do ocen, jakie uzyskały nowe kraje członkowskie UE, w tym Polska, zauważyć można, że nowoprzyjęte kraje są dużo mniej konkurencyjne. We wszystkich analizowanych latach kraje te zajmowały w rankingach konkurencyjności bardzo odległe miejsca. 28 Polska wpisuje się w charakterystyki właściwe dla krajów z Europy ŚrodkowoWschodniej, nie wykazuje nadmiernych różnic w stosunku do tej grupy państw, a w wielu przypadkach można nawet przypisać jej pozycję lidera. Z reguły bowiem inne gospodarki z tego regionu zajmują w międzynarodowych rankingach szeroko rozumianej konkurencyjności niższą pozycję rankingową niż Polska55. Jakość kapitału ludzkiego zależy od inwestycji w jego rozwój, a wyniki tych inwestycji odzwierciedla wielkość nakładów na system edukacji, nauki i ochrony zdrowia. Powyższe dane ukazują, że Polsce sytuacja w tym zakresie nie jest niestety optymistyczna. Intensywność nakładów na kształcenie była dwukrotnie a nawet trzykrotnie niższa niż w innych krajach europejskich. Jeszcze większy dystans w stosunku do wyżej rozwiniętych gospodarek wykazuje Polska w zakresie zagospodarowania kapitału ludzkiego na rynku pracy. Z przeglądu międzynarodowych raportów wnioskujemy, że Polska intensywnie inwestuje w kapitał ludzki, nie jest jednak w stanie spożytkować korzyści płynących z tych działań, nie jest również przystosowana do absorpcji nagromadzonego kapitału ludzkiego. Objawia się to m.in. wzrostem bezrobocia oraz wzmożoną emigracją. 3.3. Niespójności w rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce Mając na uwadze, że przez rozwój kapitału ludzkiego rozumie się zespół działań w zakresie wzbogacania wiedzy, rozwijania zdolności i umiejętności, kształtowania motywacji oraz kondycji fizycznej i psychicznej pracowników, które powinny prowadzić do wzrostu ich indywidualnego kapitału ludzkiego oraz wartości kapitału ludzkiego organizacji,56 zauważyć można, że na polskim rynku pracy dochodzi do różnych sprzeczności w rozwoju tego kapitału. Sprzeczności te wynikają w głównej mierze ze zbyt dużego ilościowego rozwoju zasobów ludzkich w warunkach równoczesnego niedopasowania jakości i struktury istniejącej podaży pracy do popytu zgłaszanego przez pracodawców. Konsekwencją tego stanu rzeczy są m.in.:57 wysoki poziom bezrobocia wśród absolwentów (w tym absolwentów szkół wyższych), skutkujący często deprecjacją wiedzy oraz zdobytych kwalifikacji zawodowych, duża skala emigracji zarobkowej specjalistów z wykształceniem wyższym. Sporo kontrowersji wywołuje dziś dyskusja dotycząca dopasowania szkolnictwa wyższego do potrzeb rynku pracy. Programy nauczania nie są odpowiednio dostosowane do wymagań stawianych przez rynek pracy, który nie jest w stanie wchłonąć tak dużej liczby absolwentów, w wyniku czego wzrasta bezrobocie wśród tej grupy społeczeństwa. Wosiek M., Tendencje rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce przez pryzmat międzynarodowych porównań, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 38 (2/2014), Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 257. 56 Król H., Ludwiczyński A. (red.), 2006: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 432. 57 Woźniak M.G., 2008: Współpraca transgraniczna w modernizacji refleksyjnej kapitału ludzkiego. Znaczenie dla kształtowania spójności społeczno – ekonomicznej [w:] M. G. Woźniak, Spójność społeczno–ekonomiczna a modernizacja regionów trans granicznych, Wydawnictwo UR, Rzeszów, s. 209-210. 55 29 W konsekwencji wiedza ogólna i specjalistyczna, umiejętności i kwalifikacje zdobyte w trakcie nauki nie przynoszą wymiernych korzyści. Młodzi ludzie nie mając możliwości zatrudnienia odpowiadającego zdobytym kwalifikacjom stają przed koniecznością podejmowania pracy zastępczej, co doprowadza do deprecjacji wiedzy i kapitału ludzkiego, a poniesione na wykształcenie wydatki, stają się zbędnym, dodatkowym kosztem. W Polsce problemy ze sferą edukacji, m.in. regionalnym zróżnicowaniem poziomu wykształcenia, finansowaniem edukacji czy swobodnym dostępem do niej, uzależnione są od aktualnej polityki edukacyjnej państwa. Niskie kwalifikacje ludności pracującej w Polsce odzwierciedlają historyczne opóźnienia w procesie modernizacji polskiego społeczeństwa. Rezultatem dziedzictwa historycznego jest brak kwalifikacji u najstarszej generacji ludności. Są to roczniki obecnie w wieku emerytalnym, w większości korzystające z przywilejów wcześniejszej emerytury,58 posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe. Konsekwencje takiej polityki edukacyjnej są również widoczne wśród średniego pokolenia, które w dużej części posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe. Ta grupa, ze względu na wąskoprofilowe wykształcenie, obecnie pomimo zapotrzebowania na robotników wykwalifikowanych, ma duże problemy na rynku pracy. Istnieje więc potrzeba reformy szkolnictwa zawodowego polegająca na podniesieniu jego poziomu do średniego oraz przeszkolenia pracowników z ukończoną szkołą zawodową. Z uwagi na trudności z akceptacją społeczną, dotyczącą uzupełniania kwalifikacji, tak popularna na zachodzie Europy „koncepcja edukacji ustawicznej” na polskim gruncie ma trudności z przyjęciem59. Dynamicznie rozwijający się rynek pracy stale wymusza zdobywanie wyższego wykształcenia, nowych umiejętności oraz doświadczenia, wpływ ma to bowiem na znalezienie dobrej i perspektywicznej pracy. Oznaką problemów w absorpcji kapitału ludzkiego na rynku pracy jest rosnąca stopa bezrobocia wśród osób z wyższym wykształceniem. Ponadto w każdej gospodarce rynkowej istnieje pewien poziom bezrobocia wynikający z mechanizmów jej funkcjonowania, reprezentowany przez tzw. naturalną stopę bezrobocia. Każda wartość powyższej naturalnej stopy bezrobocia informuje o niewykorzystaniu istniejącego potencjału kapitału ludzkiego ucieleśnionego w człowieku. Stopa bezrobocia stanowi miarę niewykorzystanych zasobów pracy, a tym samym deprecjacji kapitału ludzkiego nagromadzonego w tych zasobach. Deprecjacja ma charakter fizyczny, może się przekładać na gorszy stan zdrowia, oraz ekonomiczny, który objawia się tym, że długi okres pozostawania osobą bezrobotną sprzyja procesowi starzenia się wiedzy czy analfabetyzacji wtórnej i powoduje, że zdobyta wcześniej wiedza i kwalifikacje stają się niewystarczające i nieodpowiednie do ciągle zmieniających się potrzeb rynku. Stopa bezrobocia jest miarą skali marnotrawstwa i wykluczenia. Ludzie w poszukiwaniu zatrudnienia są skłonni zmienić miejsce zamieszkania i przenoszą się tam, gdzie łatwiej mogą je znaleźć. Jeśli ludzie zaczynają poszukiwać pracy za granicą, reperkusje dla całej gospodarki mogą być niekorzystne, ponieważ zmniejsza się zasób siły roboczej, wyrażony współczynnikiem aktywności zawodowej. Osoby, które decydują się na pracę za Golinowska S., 2000: Kapitał ludzki, kapitał społeczny i reformy w sferze polityki społecznej a rynek pracy [w:] S. Golinowska, M. Walewski, Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, Centrum Analiz Społeczno–Ekonomicznych, Warszawa, s. 115. 59 Wronowska G., Bariery rozwoju i absorpcji kapitału ludzkiego w Polsce w kontekście rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, http://www.instytut.info/images/stories/ksiazki/01_ue_sl_gow/r22.pdf, (dostęp 19.05.2015r.). 58 30 granicą, najczęściej należą do dwóch grup pracowników. W znacznej części to są osoby, które podejmują pracę na stanowiskach niewymagających dobrej znajomości języka kraju, do którego przybywają. Wykonują więc prace niskopłatne, ciężkie i przede wszystkim sezonowe. Druga grupa pracowników to ludzie młodzi i dobrze wykształceni lub posiadający już pewne doświadczenie w wykonywanym zawodzie60. Na podstawie analizy literaturowej można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że barierą rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce jest system kształcenia, jako całość. Wydaje się, że niezbędne jest jego dostosowanie do wymagań rynku pracy. Pożądany byłby wzrost elastyczności rynku usług edukacyjnych poprzez tworzenie kierunków studiów kształcących ludzi w zawodach preferowanych przez rynek pracy. Realizacja tak szeroko zakrojonego zadania wydaję się możliwa przy pomocy ciągłego monitorowania rynku pracy na terenie całego kraju i na bazie zdobytych informacji – tworzenie prognoz pożądanych zawodów przyszłości. Polska jest w trudniejszej sytuacji, niż większość krajów UE, ponieważ jest krajem z relatywnie niskim poziomem rozwoju kraju, którego wyrazem jest między innymi ciągle niekorzystna struktura wykształcenia ludności61. Rajkiewicz A., 2000: Zewnętrzne migracje zarobkowe we współczesnej Polsce, Wyższa Szkoła Humanistyczno–Ekonomiczna , IPiSS, Włocławek, s. 249. 61 UNDP, 2004: W trosce o pracę. Raport o rozwoju społecznym Polska 2004, Raport UNDP, Wydawca Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa, s. 63. 60 31 ZAKOŃCZENIE Kapitał ludzki jest jednym z głównych czynników pobudzających wzrost gospodarczy i zapewniający zdolność konkurencyjną kraju na arenie międzynarodowej. Aby być krajem konkurencyjnym, konieczne jest ciągłe inwestowanie w rozwój kapitału ludzkiego, poprzez zwiększenie nakładów na sferę edukacji, w tym kształceni ustawiczne, a także ochronę zdrowia. Niezmiernie istotnym elementem, obok inwestowania w zasoby ludzkie, jest tworzenie warunków do zagospodarowania nagromadzonego kapitału ludzkiego. Działania prowadzące do wzrostu miejsc pracy angażujących kapitał ludzki przyczyniają się do ograniczenia odpływu wykształconej i wykwalifikowanej siły roboczej za granicę. Przeprowadzone w pracy analizy pozwalają na przedstawienie kilku wniosków odnośnie mechanizmów rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce na tle krajów UE w latach 2004-2014: odnośnie działań związanych z inwestycjami w kapitał ludzki: Polska wykazuje zapóźnienia, w stosunku do krajów UE, także tych przyjętych do ugrupowania po 2004 r., w zakresie systemu opieki zdrowotnej oraz stanu zdrowia mieszkańców. Kolejnym elementem, który wykazuje dysfunkcje na tle krajów UE, jest dostępność do opieki przedszkolnej. Relatywnie najkorzystniej wypada ocena szkolnictwa wyższego. Odsetek osób kształcących się w Polsce na tym poziomie edukacji, w porównaniu do innych krajów europejskich, jest wysoki. odnośnie działań związanych z zagospodarowaniem kapitału ludzkiego: Polski rynek pracy jest dość elastyczny i stwarza korzystne warunki dla zatrudniania pracowników. Niemniej jednak Polska wykazuje niską zdolność do przyciągania i zatrzymania utalentowane osoby. Wynika to m.in. z niskiego poziomu płac oferowanych na polskim rynku pracy oraz z niedopasowania struktury popytu na pracę do podaży (mała oferta miejsc pracy dla specjalistów). Podsumowując, przeprowadzone analizy wskazują, że nowe kraje członkowskie UE są mniej konkurencyjne w zakresie kapitału ludzkiego niż gospodarki UE-15. Polska wpisuje się w charakterystyki właściwe dla państw z Europy Środkowo-Wschodniej. Jest krajem, który intensywnie inwestuje w rozwój kapitału ludzkiego, nie jest jednak w stanie spożytkować korzyści płynących z tych działań poprzez odpowiednie zagospodarowanie zasobów ludzkich. Te niespójności w rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce mogą przyczyniać się do spowolnienia procesów realnej konwergencji polskiej gospodarki w stosunku do innych krajów UE, w tym strefy euro, o wyższym poziomie PKB per capita. 32 BIBLIOGRAFIA Bal – Woźniak T., 2010: Innowacyjność w roli fundamentalnego czynnika modernizacji przedsiębiorstwa [w:] Nierówności społeczne wzrost gospodarczy. Spójność społeczno – ekonomiczna a modernizacja gospodarki, z nr 16, red. M. G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Balcerzak A. P., Rogalska E., 2008:Konkurencyjność Gospodarki Polski, Wydawnictwo Adama Marszałek, Toruń. Bieńkowski W., Sadza P., 2000: Rola instytucji w poprawie konkurencyjności gospodarki – zadania dla rządu [w:] Podedworny H., Grabowiecki J., Wronowski H., (red.), Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej , Blaug M., 1995: Metodologia Ekonomii, Wydawnictwo PWN, Warszawa. Boone C., Witteloostuiijn A., 1996: Industry Competition and Firm Human Capital, Small Business Economics, nr 8. Bossak J., 2000: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej – ujęcie instytucjonalne, [w:] Podedworny H., Grabowiecki J., (red.), Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. Bowles S., Gintis H., 1976: Schoolingin Capitalist America, Basic Books, New York. Coervers F., 1997: The Impact of Human Capital Labor Productivity In Manufacturing Sectors of the European Union, „Applied Economics”, no. 29. Dobija D., 2003: Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkłoy Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa. Domański S.R., 1993: Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa. Domański R., 2000: Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, Gospodarka Narodowa Nr 7-8/2000. Edding F., 1966: Expenditure on Education: Statistics and Comments, The Economics of Education, New York. Golinowska S., 2000: Kapitał ludzki, kapitałspołeczki i reformy w sferze polityki społecznej a rynek pracy [w:] s. Golinowska, M. Walewski, Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, Centrum Analiz Społeczno – Ekonomicznych, Warszawa. Grodzki J., 2003: Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Hübner D., 1994: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju, „Ekonomista”, nr 3. Kondratiuk – Nierodzińska M., Regionalne systemy innowacji konkurencyjność województw w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. Król H., Ludwiczyński A. (red.), 2006: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kudełko J., 2005: Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, red. Zioło Z., Instytut Gospodarki WSIZ w Rzeszowie oraz ZPiGP Instytutu Geografii AP im. KEN w Krakowie, Kraków – Rzeszów. 33 Lang K., 2000: Instytucje rynku pracy i inwestycje w kapitał ludzki, Centrum Analiz Społeczno – Ekonomicznych CASE, Warszawa. Listwan T., 2005: Słownik zarządzania kadrami, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa. Mikuła E., 2006: Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiego i wzrostu gospodarczego, [w:] Kapitał ludzki jako czynnik rozwoju społeczno – gospodarczego, red. Kopycińska D., Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Pierścionek Z., 2003: Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstw, Wydawnictwo PWN, Warszawa. Porter M. E., 2001: Porter o konkurencyjności, Wydawnictwo PWE, Warszawa. Rostow W., 1971: The Stages of Economic Growth. A Non – Communist Manifesto, Cambrigde, New York. Rajkiewicz A., 2000: Zewnętrzne migracje zarobkowe we współczesnej Polsce, Wyższa Szkoła Humanistyczno – Ekonomiczna, IPiSS, Włocławek. Rybak M., 2003: Kapitał ludzki a konkurencyjność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Poltext, Warszawa. Swianiewicz P., (red.), 2012: Edukacja przedszkolna, Biblioteczka Oświaty Samorządowej, Warszawa. Schultz T. – W., 1981: Investing In People. The Economics of Population Quality, University of California. Wosiek M., 2011: Kapitał intelektualny jako wyznacznik procesów modernizacji, Katedra Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. Wosiek M., Tendencje rozwoju kapitału ludzkiego w Polsce przez pryzmat międzynarodowych porównań, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 38 (2/2014), Katedra Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. Woźniak M. G., 2008: Wzrost Gospodarczy. Podstawy teoretyczne, wyd. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Woźniak M.G., 2008: Współpraca transgraniczna w modernizacji refleksyjnej kapitału ludzkiego. Znaczenie dla kształtowania spójności społeczno – ekonomicznej [w:] M. G. Woźniak, Spójność społeczno–ekonomiczna a modernizacja regionów transgranicznych, Wydawnictwo UR, Rzeszów. Wronowska G., 2012: Kapitał ludzki ujęcie teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. 34 RAPORTY/STRONY INTERNETOWE Bilans Kapitału Ludzkiego 2011. Gospodarka oparta na wiedzy – stan, diagnoza i wnioski dla Polski, Ekspertyza Instytutu Zarządzania Wiedzą w Krakowie, Kraków 2000. OECD – World Bank Institute, Korea and the Knowledge Based Economy, Making the Transition, Paris 2000. The Global Competitiveness Report 2014 – 2015. The Global Competitiveness Report 2012 – 2013. The Global Competitiveness Report 2010 – 2011. The Global Competitiveness Report 2008 – 2009. The Global Competitiveness Report 2007 – 2008. The Global Competitiveness Report 2006 – 2007. The Global Competitiveness Report 2004 – 2005. The World Competitiveness Report 1994, UN Publications, New York 1994. The World Competitiveness Report 1995, UN Publications, New York 1995. The World Competitiveness Report 1996, Yearbook 1996, IMD, Lausanne. UNDP W trosce o Polskę, Raport o rozwoju społecznym Polska 2004, Raport UNDP, Program Narodów Zjednoczonych sz. Rozwoju, Warszawa 2004. http://www.instytut.info/images/stories/ksiazki/01_ue_sl_gow/r22.pdf (dostęp 19.05.2015r.) www.weforum.org/docs/WEF_globalCompetitivenessReport_2010-11.pdf (dostęp 18.05.2015 r.) http://www.bkl.parp.gov.pl/raporty-i-edycja-badan, (dostęp 15.05.2015 r.) http://stat.gov.pl/ http://weforum.org SPIS TABEL/WYKRESÓW Tabela nr 1. Ranking Krajów wg indeksu globalnej konkurencyjności w latach 2004 – 2014. Tabela nr 2. Pozycja Polski i wybranych krajów UE wg 4 filaru konkurencyjności GCR (zdrowie i edukacja na poziomie podstawowym) w latach 2006 – 2014. Tabela nr 3. Pozycja Polski i wybranych krajów wg 5 filaru konkurencyjności GCR (szkolnictwo wyższe i system szkoleń) w latach 2006 – 2014. Tabela nr 4. Pozycja Polski i wybranych krajów UE wg 7 filaru konkurencyjności GCR (efektywność rynku pracy) w latach 2006 – 2014. Wykres nr 1. Konkurencyjność Polski w porównaniu do wybranych krajów UE wg 5 filaru w ocenie GCR za rok 2014. Wykres nr 2. Konkurencyjność Polski w porównaniu do wybranych krajów UE wg 7 filaru w ocenie GCR za rok 2014. 35
