Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji w kontekście

Rafał Czachor
"Ewolucja elity władzy w Związku
Radzieckim i Rosji w kontekście
przemian ideowych, politycznych,
społecznych i ekonomicznych", K.
Świder, Warszawa 2013 : [recenzja]
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego nr 1, 227-234
2015
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
Rafał Czachor
K. Świder, Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji
w kontekście przemian ideowych, politycznych, społecznych i ekonomicznych, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa
2013.
Ćw rć w ku p up dku Zw ązku R dz ck g t n n oczekiw ny
zybk pr c , zwł zcz j g prz ł nk , p z t ją
przedm t m p l t l g cznych
cj l g cznych d c k ń. M m
p j w n
ę w lu k nc pcj , wc ą ktu ln ą ł w L t r
Thurowa, który p równ ł d z nt gr cję ZSRR d up dku p ń tw
M jów: „Kr ch ZSRR j w ę j k z g dk , n d r zw kł n m
któr j h t rycy będą ę gł w ć j zcz z ty ąc l t”. [Переосмысляя грядущее 1998]. Wśród r zm tych ujęć b dawczych dotyczących probl mu r zp du ZSRR, któr w k zują n zn cz n kw t
k n m cznych, p ł czn -kultur wych, wpływu śr d w k m ędzyn r d w g , wyró n
ę p d jśc k ncentrując
ę n r l
radzieckich elit partyjnych w tym procesie. Ma ono solidne podstawy, b w m t n m nkl tur d k n ł próby pierestrojkowej reformy p ń tw r dz ck g , k r w ł pr c m zw ększania samodzieln śc r publ k zw ązk wych, pr w dząc wpr t d ch u modzieln n
ę. T
m l ty w pr w w zy tkich nowo powstałych p ń tw ch utrzym ły wł dzę p
gł z n u n podległ śc ,
kier w ły pr c m tr n f rm cj r z d t j p ry utrzymują ę
przy wł dzy.
W św tl p wy z g b d n
w lucj r l l t w pr cesach transformacji na obszarze postradzieckim jawi ę j k zcz góln w n dl zr zum n m ndrów prz m n r z n ud n j
d m kr tyz cj r publ k był g ZSRR.
jn w zą p l k języczną
pr cą p ru z jącą pr bl m w lucj l t r dz ck ch r yj k ch
j t r c nz w n m n gr f K nr d Św dr . K ą k m ukł d
chronologiczno-pr bl m wy, kł d ją ę n n ą, prócz w tępu
i pod um w n , czt ry r zdz ły.
P rw zy r zdz ł m n gr f System radziecki przed pierestrojką pr z ntuj g n zę r z pr c r zw ju r dz ck j n menklatury. rug r zdz ł „Destroyka” systemu z w r n l zę dynamik zm n w l t ch ZSRR w kr
d z nt gr cj p ń tw
227
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
i wskazuj ,
pr c t n był t r w ny prz z plur l tyczn wówcz n jwy z kręg n m nkl tury. W cz
późn j p r tr jk
elita radziecka praktyczn t ł ę „wydmu zką”, prz t ł tn ć,
b w m k r w n wł nym nt r m dz ł cz n m nkl tur w
z częl d ntyf k w ć ę z truktur m r publ k ń k m
ch n wym przywódc m , np.
ry m J lcyn m, n ch dzącym z
sceny politycznej Mich ł m G rb cz w m. Trz c r zdz ł Radziecki federalizm a regionalne partykularyzmy nomenklatury omaw pr bl m k zt łt w n
ę w półcz nych l t r yj k ch r z
wz j mnych t unków p m ędzy p ń tw wym c ntrum dą ącymi do autonomii elitami regi n lnym . Sytu cję tę ut r p równ ł z równ l gl prz b g jącym procesami transformacji elit
w „p rt wł dzy” n
ł ru
Ukr n . O t tn r zdz ł pr cy
Formowanie się współczesnych rosyjskich elit władzy jest syntetyczną n l zą prz m n n zczyt ch r yj k j wł dzy d cz ów
Bory
J lcyn d w półcz nych rządów Wł d m r Put n .
Zw ęźl prz d t w
n w lucję l t, l równ
c ł g y t mu
pol tyczn g , d r l ln g , l cz z l n g d J lcyn kt r p litycznego, poprzez rozwój d m n cję l g rch w p l tyc r syjsk j w II. p ł w l t 90. XX w ku,
d wzr tu zn cz n
lt
wyw dzących ę z r rtów ł wych ch d m n cj p d rząd m
Put n . K ą k t j t w z ch tr nnym wycz rpującym tud um,
z ś wybr n z pr z nt w n prz z b d cz z g dn n w rt ą
bl szego przedstawienia.
Pr z ntując w j t n w k b d wcz d tycząc pr bl mu
wiel śc funkcj nujących wyj śn ń (bądź r cz j ch prób) d zintegr cj Zw ązku R dz ck g , ut r r c nz w n j pr cy wskazuje
n zn cz n r d f n cj t unków p m ędzy l t m r yj k m ,
ukra ń k m r z b ł ru k m , czyl zd n m b d cz trz m n jw n j zym r publ k m zw ązk wym ( . 15).
r zp du ZSRR
przyczyn ły ę główn
m ncyp cyjn dą n r publ k ń k ch
l t R j Ukr ny, z ś p z t ł j g częśc kł d w d ść b rn
i bezw ln r g w ły n wyd rz n w p ń tw wym c ntrum.
W tym sensie pierestrojka był n tyl próbą r w zj p d t w r dzieckieg y t mu p ł czn g , l , j k z dn twierdza autor,
rewolucją n trum nt lną, n d k nującą ę w ludzk ch umy ł ch
i tąd t z k ńcz ną f k m ( . 16).
228
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
Św d r p dkr śl ,
d w p d t wy ZSRR w z dz
wyklucz ły tn n uprzyw l j w n j w r twy p ł czn j, j dn k
um jętn m n pul w n p jęc m d l ktyk pr w ł , p ń tw
radz ck wyk zt łc ł wł ną kl ę rządzącą, m wł dną n kontrol w ną prz z n k g . J k tw rdz ut r k ą k , gr rn
społ cz ń tw R j n był d brym grunt m dl r zw ju d
Marksa, ale sprzyj ł t mu zn czn r zw r tw n
p ł czn .
Wbr w h ł m p łn wł dzy w ręk ch m pr cujących, b lszewicy wyk zt łc l wł n l ty wł dzy. J dn cz śn b ur kr cj r dzieck k z ł ę ln j z d c r k j, z ś R j
w ck t ł
ę kr j m k p t l zmu p ń tw w g , g r z g , j k tw rdz ł koł j
rd j w, n k p t l zm pryw tny [ rd j w 2005, . 95].
„C ntr l zm d m kr tyczny” m ł t n w ć d l g czną
nkcję t t ln j k ntr l wł dzy
t unków p ł cznych prz z
p rt ę k mun tyczną. tr f ł n n przyj jąc p dł
p ł czn
w p t c m ch r kt ryzujących ę p łu z ń tw m w b c ln j
wł dzy r z k n rw tywn -tradycyjnym, odpornym na nowoczesną kulturę, św t p gląd m. Przyn ó ł z ś d trukcję p z mych
w ęz p ł cznych, uznawanych za potencjalnie niebezpieczne, bo
niek ntr l w n prz z p r t wł dzy ( . 66-67).
gr d cj l n n zmu d pr w dz ł ZSRR d typu przywództw bl k g f zyzm w .
p r p śm rc St l n p ń tw r dz ck w lu w ł d m n p rtyjn j dyktatury ideologicznej do odideologizowanej dyktatury biurokratycznej (s. 44). Stalinow k czy tk p w d w ły n d bór l t b ur kr tycznych, c
t zmu ł wł dz d prz n z n k dr prz my ł wych d pr cy
partyjnej i politycznej – z czasem st ł
ę t trw łą pr ktyką
ZSRR, gdz wpływ wą grupę p rtyjną t n w l choziajstwienniki,
przed t w c l k dr z rządz jących prz d ęb r tw ró nych ktorów. Zj w k b dy klucz wych p zycj w p r c p ń twowym
p rtyjnym ówcz nym m n d r m du ych z kł dów
prz my ł wych t ł ę trw łą pr ktyką d k ńc tn n ZSRR.
Od t g cz u n tąp ł r zkw t n m nkl tury: dw l
p wn
l b r l z cj n łu ył główn p ł cz ń twu, l cz l c p rtyjno-b ur kr tyczn j, któr n
kw t n w ł zasad ideowych
p ń tw , l dą ył d z p wn n
b b zp cz ń tw f zyczneg
m t r ln g . W k n kw ncj l t wł dzy r dz ck j – nomenklatura – uk n tytu w ł t b lną w r twę uprzyw l j w ną,
229
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
dysponującą p wnym t pn m ut n m r z gw r ncją z chowan wy k ch t n w k. R dz ck n m nkl tur b jm w ł
zd n m ut r z r z grupy n tylk czł nków p rt : włącz ł
n jw n j z t n w k w p r c p rtyjnym, dm n tr cyjnym
g p d rczym. K. Św d r przyt cz d n l czb w – wg M ch ł
W l n k g l czył n 750 ty . czł nków, wg Olg Kry ztanowskiej – 400 ty . ób, z cz g n m nkl turę n jwy z g zcz bl
tw rzył d 800 d 1800 ób.
W j j z r g ch m n był wyró n ć trzy główn grupy nteresu: kompleks wojskowo-prz my ł wy, k mpl k p l w w energetyczny oraz kompleks rolniczo-prz my ł wy. Tw rzyły n
rozbud w n
c kl nt l tyczn , których w rzch łk
ęg ły
najwy zych urzędów w p ń tw .
przyp dk w w l t ch 80.
XX wieku liczba ministerstw centr lnych wzr ł d 100, z ś r publ k ń k ch d 800 ( . 58). J k c ln p dkr śl ut r, w n p ł czny w h r rch p ń tw r dz ck g był p rty n p litycznej
lojaln śc , um jętn śc j j k p n w n , pr w dz n b ur kratycznych rozgrywek, walk koteryjno-frakcyjnych i dyskontowania
w ęz kl nt l tycznych. J dn cz śn t
m ść r dz ck był
synt zą dwóch l j ln śc : względ m c ntrum m c rzy t j p ryf r , c wp uj
ę w mp r lną f rmułę t
m śc wą ( . 64).
Oznacza t ,
l ty n m nkl tur w m ły n tylk ch rakter
bran wy, l równ
n r d wy, cz mu łu ył f d r lny u trój
p ń twa radzieckiego.
Um cn n t tu u p ł czn g n m nkl tury zn cz ł j j
ide wą d l g tym cję – chc ł
ę n b g c ć, p rzuc ł d l g ę, t l r w ł m. n. cz rny ryn k j k m ch n zm n dr b n
niedosk n ł śc y t mu, dą ąc d k nw r j przyw l jów n tury
p l tyczn j w k p t ł wł n ść, c t był w nym l m nt m
d t t l t ryz cj . K. Św d r c ln tw rdz , w cz ach Chruszczow ZSRR t ł ę dykt turą b ur kr tyczną, w któr j funkcjonował „ ry t kr tyzując ę” l t n m nkl tur w r z n tępował r tr dycj n l z cj : dwrót d bud wy p ł cz ń tw b zklasoweg p z d l g czny p wrót d tr dycyjn j t
m śc wyznaczan j prz z t tu p ł czn -materialny. Radzieckie społ cz ń tw p dz l ł
ę n dw grupy: p łn ącą funkcj u ług w -polityczne (decyzyjno-wykonawcze) – „ ndu tr b ur kr cję” r z b zp śr dn wytw rz jącą d br . W b c r nąc g z p trz b w n
230
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
k n umpcyjn g , r dz ck y t m g p d rczy k zyw ł ę c r z
mn j f ktywny. W k n kw ncj n l ły ę zj w k k teryjn śc , ryw l z cj m ędzybr n w j m ędzyr g n ln j. Z m t cjal zmu bud w n mur p ł czn j l n cj p m ędzy „ ry tokratyzującą ę” n m nkl turą p g rdz nym prz z n ą „ludźm r dzieck m ” ( . 76).
Czynn k m przyj jącym ut n m z cj n m nkl tury były
pierestrojkowe r f rmy, z równ głasnost’ – j wn ść yc publicznego, jak i gospodarcze (uskorienije) – główn prz jśc
znaczn j częśc r dz ck j g p d rk n
m dz lny r zr chun k
g p d rczy (um l w ł t u t w z 1987 r ku). P w d w ł t
n ru z n m n p lu c ntr lnych wł dz n r dy trybucję d chodów j dn cz śn un z l n n b ur kr cj d p ń tw . ynamiczn z częły r zw j ć ę grupy nt r u, wśród których rywalizow ł k r wn ctw KPZR, t r n w b ur kr cj p rtyjn r z
nom nkl tur prz my ł w . Ryw l z cj t d pr w dz ł d r zwoju szarej strefy, „ lt rn tywn j g p d rk ”, b zując j n pr cederz „m f jn -n m nkl tur w j pryw tyz cj ” ( . 131-132).
Em ncyp cj r publ k b łtyck ch r z R yj k j FSRR p d
kier wn ctw m . J lcyn przy p zył r zkł d c ntr ln j l ty
ZSRR, w któr j zd cyd w ną w ęk z ść t n w l R j n .
W I. poł w 1991 r ku z częły p w t w ć równ l gł d r dzieckich rosyjskie struktury prawodawcze i wykonawcze. Powstanie
p p r jąc g J lcyn Ruchu R f rm
m kr tycznych łu ył
„z w d wym p rtun t m”, którzy p zukiwali nomenklaturowej
alt rn tywy dl z ch w wcz g krzydł KPZR, prz d w zy tk m dą yl d z ch w n uprzyw l j w n j p zycj bądź j j p dnie n . St ł
ę t p d t wą d utw rz n n komunistycznej
„p rt wł dzy”. J j r zw j w przyj ł d kr t pr zyd nt J lcyna
z lipc 1991 r ku z br n jący dz ł ln śc truktur rganizacyjnych p rt p l tycznych w dm n tr cj r z prz d ęb r tw ch
nal ących d RFSRR ( . 122).
Prywatyzacja w postaci prz k zt łc n f rm p ń tw wych
w półk kcyjn w l t ch 1994 1995 bjęł n jw ęk z prz d ębior tw
t ł
ę p czątk m k r r n jw ęk zych l g rchów,
m. n. R m W ch r w (G zpr m), Wł d m r Gu n k g
(M t), W g t Al kp r w (Łuk l),
ry
r z wk g
(Logowaz) czy M ch ł Ch d rk w k g (M n t p). O by t
231
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
były zw ąz n z kręg m wł dzy (KPZR, KG ), w tym d wną n menkl turą np. k m m l ką, z ś prz jęc publ czn g m jątku
m ł ch r kt r „zl c n ” w nn był łu yć d n j p tnomenklaturowej koterii (s. 251).
P r zp dz ZSRR w w ęk z śc n w p w t łych r publ k
wł dzę utrzym ły d tychcz w grupy rządząc , p zb w n z tały j dn k p rtyjnych r m n tytucj n lnych. T k ytu cj był n
rękę d tychcz w j n m nkl turz – p zb w n ją g r tu deologiczn g r z t ł ę b rdz j m rf czn , trudn d d l m t cj .
„P rt wł dzy”, b t k g p jęc u yw ę n w półcz ną p tradziecką n m nkl turę, t n f rm ln , b z d w , p zb w n
jakichkolwiek struktur organizacyjnych, sprawnie funkcj nując
grup nt r ów pr gm tyczn z r nt w nych prz d t w c l
wy z j w r twy był j n m nkl tury, prz d t w c l
p r tu
b ur kr tyczn g , k r wn ków prz d ęb r tw ( . 187). R l zuj
n nt r y p l g jąc główn n kl pt kr tycznym przywł zczan u wł n śc p ń tw w j. Funkcj n w n p rt wł dzy przyczynił ę d p w t n l g rch czn g y t mu rządów, z ś p lityk p ń tw t ł
ę wyp dk wą dz ł ń kl nów, t ryt r ln bran wych grup wpływu. W tym t kryj ę n p w dzenie proce ów d m kr tyz cyjnych n b z rz p tr dz ck m: n cjując
j l ty n gdy n tr kt w ły r f rm j k c lu m g w b , j dyn j k n rzędz d utrzym n uprzyw l j w n g status quo.
z ł n t p z t w ły w zg dz z n tr j m p ł cznym .
Zbior w św d m ść wyzw l n z d gm tów m rk zmu-leninizmu ul gł d z nt gr cj z w ł w d l g czn j pró n – gdz ś
pom ędzy p dręczn k wą d m kr cją ut ryt rnym nkl n cj m
r z pr ktyką, ntym nt lnym mp r l zm m
k nomicznym
liberalizmem (s. 287).
W latach 90. XX wieku elita strategiczna Rosji zbudowana
był prz z k n m tów k nc ntr w ł
ę w f rz p l tyk
g p d rcz j, c św dczył
k ntynu cj r dz ck ch m chan mów r krut cj w z r g wł dzy, j k utrzym n u kł du p rsonalneg z cz ów p prz dn j p k . W 1997 r ku 75% t cz n pr zydent J lcyn , 82% l t p l tycznych r z 74% rządu t n w l
przedstawiciele dawnej elity nomenklaturowej. Pod koniec lat 90.
ub gł g w ku, z pr wą pr m rów J. Pr m k w W. Put n ,
l t p l tyczn z t ł zd m n w n prz z siłowików, przedstawi232
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
ciel f ry b zp cz ń tw publ czn g (s. 236−241). Stan ten ma
miejsce do tej pory i rzutuje m.in. na regres pluralizmu i przestrzegania praw obywatelskich.
Sp gląd jąc z p r p ktywy w lucj r yj k ch l t p litycznych, m n wyró n ć trzy kr y. Okr lat 1990−1993, gdy
k zt łt w ły ę l ty r yj k (w n p ń tw wym) r zp d ły,
zuk jąc b n w g m j c , t r l ty r dz ck . Pr c ten
n zn cz ny był dyn m ką, ch
m
k nfl kt m p l tycznym,
który z t ł prz z . J lcyn r zw ąz ny ł w w p źdz rn ku
1993 r ku. P zycj J lcyn n był j dn k m cn : l b r l z cj
c n n prz ł m l t 1991 1992 p w d w ł h p r nfl cję n
poz m 3000% kr ch y t mu cj ln g . Szuk jąc p p rc ,
pr zyd nt z dł n u tęp tw w b c l t r g n lnych, c wzm cnił ch p zycję (zwł zcz T t r t nu J kucj ), j k
lnych ktorów z du ym z kr m ut n m dz ł n . Okr l t 1993−1998,
w którym d zł d wzm cn n p zycj pr zyd nt , ch r kteryzow ł ę dw m t nd ncj m :
l d w j j r l kcj w 1996
r ku n d y t m m p l tycznym d m n w ł . J lcyn, tyl p n j
p ń tw z częł być k r w n prz z kl ny wpływ wych śr dowisk b zn wych, n b r ł c ch n p trym n ln g r mu
olig rch czn g . Św dczył
tym m. n. r zygn cj pr zyd nt
z pr w n m n cj gub rn t rów n rz cz ch wyb rów w gł sowan ch r g n lnych. P kryzy
k n m cznym w 1998 r ku wpływy śr d w k liberalno-g p d rczych zm l ły, z ś zn cz n z częły zy k w ć grupy zw ąz n z kt r m b zp cz ń tw .
Objęc pr zyd ntury w 2000 r ku prz z W. Put n znaczał tr umf tych grup r z p cząt k r d f n cj r l cj n w j dministracji z oligarch ą ( . 240). Pr c t n d pr w dz ł d prz k zt łcen
ę R j w n p trym n lny r m b ur kr tyczny. P w ł n
prz z W. Put n kręgów f d r lnych z p łn m cnym prz d tawiciel m pr zyd nt n ch cz l w p wnym n p wtórzył
tn jącą trukturę kręgów w j k wych, c w ęc j, k rują n m
urzędn cy wyw dzący ę z truktur ł wych. W wcz nym okr
rządów Put n tn ły czt ry główn kl ny p l tyczn -oligarchiczne: starokremlowski – p z t ł ść p „r dz n ” J lcyn , t ropetersburski – klan Czubajsa, nowopetersburski – „cz k śc ’ śc śl zw ąz n z „d nt m” Put n , t ł czny kl n J. Łu k w
(s. 270).
233
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (8) 2015
Ob cn p jz r yj k ch l t p l tycznych b zn wych
j t zd cyd w n mn j ró n r dny, n m ł t m j c w l t ch
90. XX w ku. Z „d m kr cją p t mk n w ką” kryw ę śc ł
k ntr l l t, d m n cj p r tu b ur kr tyczn g , który k ntr luj
g p d rkę ( . 312). yl l g rch w z t l zm rg n l z w n
r z wypchn ęc p z r yj ką t l cę, z ś b cn wł śc w zniknęl . Z tąp l ch p zb w n p w n j zych p r cj wł n g
z pl cz przy ł n prz z Kr ml b ur kr c . Spr w t ,
ytu cj
w R j t ł ę t b ln j z , ch ć tn jąc pr bl my p ł czn gosp d rcz n z t ły r zw ąz n . K. Św d r tw rdz j dn k,
trudn cz k w ć, by ytu cj zm rz ł ku r l z cj j k g ś c nariusza rewolucyjnego – p ł cz ń tw j t z b rb w n k nsumpcją n yczy b k l jn j „ muty” ( . 319).
Recenzowana praca to bardzo solidne i potrzebne studium.
Op r ę n n m t r ł ch p l k - r yj k języcznych n c
zk d , p m n ęt b g tą l t r turę prz dm tu w języku ngielskim, np. studium J.P. Willertona [1992], któr m gł by t ć ę
ciek wym uzup łn n m wyk rzy t nych źród ł.
z l n
d
t g , k ą k t j t w ną c nną pr p zycją dl k d g b d cz
zgłęb jąc g
pr bl m tykę prz m n p ł czn -politycznych
w ZSRR r z w półcz n j R j .
Bibliografia
Bierdiajew N. (2005), Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, prz ł. K. Paprock , Kęty.
Willerton J.P. (1992), Patronage and Politics in the USSR, Cambridge.
Переосмысляя грядущее (1998): Интервью с американским ученым,
“Свободная мысль”, nr 8.
234