RĘDZINY LUBELSZCZYZNY 1 Gleby rędzinne Lubelszczyzny już

В. DOBRZAŃSKI
RĘDZINY LUBELSZCZYZNY 1
(Z Z akładu G leboznaw stw a U niw ersytetu MCS w L ublinie)
Gleby rędzinne Lubelszczyzny już od daw na zw racały uw agę ro ln i­
ków i gleboznawców. Do najstarszych publikacji o podłożu w apiennym
i rędzinach należą prace M a l e w s k i e g o (1877), M a z a n o w s k i e g o
(1903 r.), K a r p i ń s k i e g o (1910 r.) i innych. R ędzinam i Lubelszczyzny
interesow ał się w następnych latach Sł. M i k l a s z e w s k i i(1912 r.).
W okresie m iędzyw ojennym publikacje o rędzinach pochodzą z W y­
działu Gleboznawczego Państw ow ego In sty tu tu N aukow ego G ospodarstw a
W iejskiego w Puław ach. W tym okresie rędzinam i Lubelszczyzny zajął się
ze szczególnym zainteresow aniem Z ygm unt S t a r z y ń s k i (1923—
1925 r.), któ ry w swoich pracach dał dowód głębokiej wiedzy i niepospo­
litego tale n tu badawczego.
N astępne dane o rędzinach w ojew ództw a lubelskiego znajdujem y
w pracach T. M i e c z y ń s k i e g o (1932 r.). A utor ten podaje ogólną cha­
rak te ry sty k ę i przydatność użytkow ą gleb rędzinnych. Załączona do tek stu
m apa gleb w podziałce 1 : 300 000 daje należyte w yobrażenie o rozm iesz­
czeniu rędzin na obszarze Lubelszczyzny.
P race ostatnich czasów przynoszą szczegółowe badania n iektórych
obiektów lub dotyczą specjalnych zagadnień n a rędzinach. W ym ienić tu
należy bardzo cenne badania A. R e n i g e r (1950 r.), nad niszczycielskim
działaniem czynników erozyjnych, oraz pracę B. Z b y s ł a w a (1952 r.)
poświęconą opracow aniu gleb jednej ze spółdzielń produkcyjnych.
Warunki
powstania
rędzin
na L u b e l s z c z y ź n i e
R ędziny Lubelszczyzny, jak i w szelkie rędziny innych obszarów, z w y­
jątkiem siarczanow ych, pow stały z przeobrażenia skał w apiennych.
Na om aw ianym obszarze rędziny w ykształciły się z w apieni i m argli
form acji kredow ej oraz w apiennych skał trzeciorzędow ych. Skały te posia­
dają bardzo zm ienny skład petrograficzny i w ielce urozm aicone zw ietrze1 [Przedstawiono na £ jeźdź ie Polskiego T ow arzystw a G leboznawczego d n ia 17. IX .
1953 r. w Lublinie.
193
R ędziny Lubelszczyzny
liny. J a k w skazują badania A. M u s i e r o w i c z a i w spółpracow ników
(9) w y trzym ałość na zgniatanie lubelskiego w apienia kredow ego jest bardzo
m ała, przy dużej zaw artości w ęglanu w apnia. Nie w szystkie jed n ak skały
w apienne w ystępujące n a Lubelszczyźnie są rów nie bogate w w ęglan
w apnia jak chełm ska k reda pisząca. Z danych M i k l a s z e w s k i e g o
(8) w ynika, że niek tó re skały w apienne zaw ierają nieznaczne ilości w apnia
(tabl. 1).
Z. S t a r z y ń s k i (12) podzielił w apienie W yżyny L ubelskiej nastęskały zaw ierające ślady
Ca C 0 3
„ii
„ii
do 20% Ca C 0 3
30— 10%
a
a
40— 50%
a
a
50— 60%
a
a
60— 70%
a
a
70— 80%
a
a
80— 90%
a
a
P rzy tym stw ierdzono najw iększą ilość w apieni o zaw artości w ęglanu
w apnia 60— 70%, 30— 40% i poniżej 20%.
Tablica 1
Rozpuszczalność skał w apiennych Lubelszczyzny
(M iklaszewski — G leby Polski)
C h a r a k te r
w a p ie n i
M ie js c o w o ś ć
W ierzchow iska
W ęglin
Rudka
Chełm
T atary
Łabunie
Łaziska
P iaski W ielkie
N iedzieliska
Pszczela Wola
(Żabia Wola)
Z akrzew
W ielkopole
Skarczyce
W ałowice
K am ień
W ałowice
JFajsławice
Rybczew ice
1
j w apień bardzo tw ardy
w apień piaszczysty
kreda pisząca
kreda pisząca
kreda opoka
w apień m arglowy
opoka
„
kredow y
m arglow y
tw ardy
13 R o c z n ik i G le b o z n a w c z e
•,
»?
gliniasty
„
>>
cięższy
m arglow y
lekki
m ułkaw aty
»»
ł*
C z ę ś c i n ie r o z ­ C z ę ś c i r o z p u ­ C aCOj o z n a ­
c z o n y m e to d ą
p u s z c z a ln e
s z c z a ln e
S c h e ib le r a
w HC1
w HC1
°/o
°/o
7.
3,8
5,6
7,15
12,8
14,9
18,6
22,5
24,8
25,3
30,3
96,2
94,4
92,8
87,2
85,1
81,4
77,5
75,2
74,7 .
69,7
95,8
90,2
90,2
86,8
81,0
73,3
76,2
73,1
70,7
66,9
35,0
38,7
44,5
49,6
53,2
73,2
97,3
99,3
65,0
61,3
55,5
50,4
46,8
26,8
2,7
0,7
62,7
60,0
52,1
47,9
44,5
0,0
0,0
0,0
•
i
i
194
В. D obrzański
Na .powstające gleiby m a pow ażny w pływ m asa nierozpuszczająca się
w kw asie solnym. Pod ty m w zględem skała m acierzysta rędzin L ubel­
szczyzny w ykazuje dużą różnorodność, tak co do wielkości ziarna, jak też
składu m ineralogicznego.
W iększość rędzin Lubelszczyzny w ykazuje dość duże podobieństw a
własności, niezależnie od przebiegu procesu glebotwórczego. W ynika to
z w pływ u skały m acierzystej na szybkość przebiegu procesu glebo­
twórczego.
N iektóre jednak rędziny w yraźnie odbiegają sw ym i w łasnościam i od
ogółu gleb rędzinnych, wobec dużych różnic własności skały. P rz y k ła ­
dem takich — specjalnych rędzin są c h r a p y , co do których m ożna
dyskutow ać do jakich stadiów rozw ojow ych gleby te należy zaliczyć.
Ogólnie daje się zauważyć zależność w łasności skał w ęglanow ych
i pow stałych n a nich rędzin od składu petrograficznego, a tym sam ym
i form acji geologicznej.
Gleby na w apieniach nierzadko posiadają dość dobrze rozw inięty profil
glebowy. Skały w apienne form acji trzeciorządow ej trudniej w ietrzeją
i dają gleby bardziej płytkie i szkieletow e.
W w ielu m iejscach w ystępow ania utw orów w apiennych spotykam y
rędziny pow stałe ze skał w apiennych przy udziale m ateriału pochodzenia
lodowcowego. Szczególnie częsta jest dom ieszka m ateriału piaszczystego
lub pyłu lessowego.
Występowanie
rędzin
i ich
klasyfikacja
Rędziny w w ojew ództw ie lubelskim w y stępują na terenie W yżyny
Lubelskiej. L w ia część rędzin w ykształciła się z utw orów kredow ej for­
m acji. Jedynie na terenie południow ej części W yżyny spotykam y rów nież
rędziny trzeciorzędow e. Ogółem rędziny zajm u ją w w ojew ództw ie lubel­
skim ponad 180 000 ha pow ierzchni, co stanow i około 6'% ogólnego obszaru
województwa.
N ajw ięcej procentow o zajm ują rędziny w powiecie krasnystaw skim
(ponad 25%), chełm skim (około 25%), zam ojskim (ponad 16%), tom aszow ­
skim (około 11%). N astępnie uszeregow ują się pow iaty m ające poniżej
10% rędzin: janow ski, puław ski, lubelski, hrubieszow ski.
N ajogólniejsza klasyfikacja rędzin L ubelszczyzny w yróżnia rędziny
czyste i rędziny mieszane. Bardziej szczegółowy podział klasyfikuje na:
rędziny kredow e, rędziny trzeciorzędow e oraz przyrędzinki.
W zastosow aniu klasyfikacji M i k l a s z e w s k i e g o na terenie L u­
belszczyzny należy w yróżnić następujące gleby rędzinne: rędziny vel
borow iny z odm ianam i rędziny czarnej, białej i żółtej — form acji kredow ej
i form acji trzeciorzędow ej.
R ędziny Lubelszczyzny
195
R ędziny pow stałe przy udziale m ateriału lodowcowego dzieli M i k l a ­
s z e w s k i n a bielico-rędziny, czarne, białe lub żółte. W śród rędzin
p rzy k ry ty ch innym m ateriałem w yróżnia ten au to r rędziny podbielicowe,
podlessowe i inne.
Tablica 2
Rozmieszczenie rędzin na Lubelszczyźnie
(w edług M ieczyńskiego)
P o w ia t
R ę d z in y
c ię ż k ie ż ó łte
0/
/0
biłgorajski
chełm ski
hrubieszow ski
janow ski
krasnystaw ski
lubelski
puław ski
tom aszowski
w łodaw ski
zam ojski
W ojewództwo (całość)
R ę d z in y
g lin k o w a te
*
R azem
%
0,34
3,30
0,32
6,48
6,49
—
—
8,21
2Д1
7,44
0,25
21,45
4,05
1,45
18,97
6,28
7,23
2,47
0,97
8,67
0,59
24,75
’ 4,37
7,93
25,46
6,28
7,23
10.68
2.08
16,11
około 1,81
1około 4,04
około 5,85
Późniejsze prace M i e c z y ń s k i e g o (6, 7) przynoszą inne ujęcia
klasyfikacyjne. A utor ten w yróżnia rędziny ciężkie, rędziny ciężkie
nam yte próchniczne (borowiny), rędziny glinkow ate, rędziny lekkie,
szczerki i piaski przyrędzinow e. W edług nom enklatury PT G będą to piaski
słabo gliniaste i gliniaste przyrędzinow e). Podany podział oparty został
przede w szystkim na składzie m echanicznym w yróżnionych rędzin.
O m aw iając klasyfikację rędzin Lubelszczyzny należy słów kilka po­
święcić nazw ie „borow ina“ — w odniesieniu do gleb rędzinnych. Sł. M i ­
k l a s z e w s k i nie widzi różnic m iędzy określeniem rędzina kredow a
a borow ina i w yraźnie pisze: ,,rędzina k red o w a vel borow inow a“. Inni n a ­
tom iast określają nazw ą borow iny próchniczne nam y te rędziny. Nie b ra k
też zw olenników nazyw ania borow inam i próchnicznych rędzin w ykształ­
conych na chełm skiej kredzie piszącej.
Szczególną uw agę należy zwrócić n a specyficzne gleby rędzinne L u­
belszczyzny znane w pracach S t a r z y ń s k i e g o i M i k l a s z e w ­
s k i e g o pod nazw ą — c h r a p y .
Z. S t a r z y ń s k i (12) pośw ięca charakterystyce chrapów sporo
uwagi. Zdaniem tego au to ra chrapy zaw dzięczają sw e pochodzenie opoce
krzem ianow ej (silnie piaszczystej) łatw o tracącej związki w apniow e i zbli­
żonej w łasnościam i do piaskowców. P rz y tym należy zaznaczyć, że skała
m acierzysta chrapów jest uboższa w w apń, aniżeli podłoże in nych rędzin.
В. D obrzański
Rozmieszczenie rędzin
na Lubelszczyźnie. Wykreślono
wg T. M ieczyńskiego.
196
Z tych względów S t a r z y ń s k i uw aża za w skazane poddać rew izji
pogląd M i к 1 a s z e w s к i e g o o przynależności chrapów do gleb rędzinnych. Osobiście przychylam się do zdania S t a r z y ń s k i e g o , że
rędziny pow stają ze skał zaw ierających sole w apienne um ożliw iające ich
R ędziny L ubelszczyzny
197
ak ty w n e działanie w glebach. Można uznać, że chrap stosunkow o krótko
przebyw a w grupie gleb rędzinnych, a następnie przechodzi w stadia
gleby odw apnionej i w naszych w arunkach przyrodniczych w kracza
w stadium bielicowe.
Charakterystyka
i przydatność
Lubelszczyzny
użytkowa
rędzin
R ędziny odgryw ają n a Lubelszczyźnie pow ażną rolę gospodarczą, bo­
w iem przew ażna ich część znajduje się pod upraw ą rolną, a w iele odm ian
rędzin należy do najzasobniejszych w składniki odżywcze gleb Polski.
D otychczasow e badania w skazują na w ielką różnorodność gleb rę-; *
dzinnych W yżyny Lubelskiej pod w zględem ich w łasności chem icznych
i fizycznych, ja k rów nież w artości użytkow ej. Różnorodność rędzin spo­
w odow ana jest w pow ażnym stopniu przez udział m ate ria łu lodowcowego.
R ędziny posiadające n a m y ty m ateriał, jeżeli jiie są storfiałe, zalicza się
do najlepszych gleb upraw nych.
Spotykane w południow ej części W yżyny L ubelskiej rędziny trzecio­
rzędow e m ają c h a ra k te r piaszczysty i stanow ią gleby gorsze pod w zglę­
dem użytkow ości rolniczej od rędzin kredow ych.
D obrze w ykształcona rędzina zaw iera w poziom ie próchnicznym
3— 4% próchnicy i około 0,l°/o P 2O s . P otasu rędziny zaw ierają stosun­
kowo nieduże ilości.
Do najlepszych użytkow o rędzin zalicza się rędziny glinkow ate z nie­
znaczną dom ieszką m ateriału m orenow ego, m ające trw ałą stru k tu rę i do­
b rze w ykształcony profil. R ędziny takie k lasyfikuje się do II, a naw et
I k lasy bonitacyjnej. U dają się na podanych rędzinach w szystkie k u ltu ry
rolne.
R ędziny ciężkie, bądź m niej próchniczne, podlegające erozji (rędziny
białe i żółte), lecz zasobne w składniki pokarm ow e, n ad ają się do upraw y
pszenicy, rzepaku, bobiku. K lasyfikuje się je do III klasy.
P ły tk ie lub lekkie rędziny, m ające w podłożu m ateriał glinko w aty,
zaliczam y do IV klasy. Na lżejszych rędzinach upraw ia się żyto, pszenicę,
ziem niaki.
R ędziny piaszczyste, w ytw orzone na podłożu d ającym przy w ietrze­
n iu m ateriał piaszczysty, zaliczam y do klasy V. W tej grupie znajd u ją
się przew ażnie rędziny trzeciorzędow e. Plony pszenicy na tych glebach
są zaw odne i nie wysokie.
Często w ystępujące n a terenie Lubelszczyzny szczerki (piaski glinia­
ste) przyrędzinow e, pow stałe z nam ytego piasku gliniastego na skałę w a­
pienną, zaliczane są do klasy III i IV.
В. D obrzański
198
Tablica 3
W artość użytkow a rędzin Lubelszczyzny
(według M ieczyńskiego)
i
C h a r a k te r
g le b y
G l e b a
F o s fo r
P o ta s
%
K la sa
R ędzina ciężka
u p raw ia się pszenicę, rze­
pak, bobik
Ciężka glina
0,17
0,25
II-III
Rędzina ciężka nam yta
ud ają się w szystkie k u l­
tu ry
Ciężka glina
0,14
0,10
I
Rędzina glinkow ata
u daje się pszenica, rze­
pak, koński ząb
G linka
0,09
0,27
II
0,09
0,15
IV
Piasek gliniasty
R ędzina lekka
upraw ia się żyto, psze­ i
i
nicę, ziem niaki
i
P iasek przyrędzinow y
u p raw ia się żyto, ziem ­
niaki
D robnoziarni­
sty piasek
0,04
0,58
V
Rędzina mieszana
u d ają się w szystkie k u l­
tu ry
P ylasto-gliniasty '
0,1
0,12
I—II
Rędzina kam ienista
u p raw ia się żyto, ziem nia­
ki, pszenica jest zawodna
Szkieletow a
0,06
0,09
IV -V
i
P iaski przyrędzinow e o grubej w arstw ie piaszczystej, trzeba uznać
jak o gleby słabe V i VI klasy. Gleby te najsłuszniej byłoby w większości
w ypadków zalesić.
O m aw iając na ty m m iejscu rędziny W yżyny Lubelskiej nie w spom i­
nam o glebach, znajdujących się n a pograniczu z innym i grupam i gleb,
jak np. bielico-rędziny.
C harakteryzując rędziny Lubelszczyzny koniecznym jest podkreślić,
że w ydajność tych gleb zależy w w ielu razach od nasilenia procesów ero­
zyjnych, n a co zw racali uw agę S t a r z y ń s k i (12, 13), R e n i g e r (10),
D o b r z a ń s k i , M a l i c k i , Z i e m n i с k i (1) i inni.
Ewolucja
rędzin
Lubelszczyzny
Rędziny, w ystępujące na obszarze W yżyny Lubelskiej, z n ajd u ją się
w rozm aitych stadiach rozw ojow ych. Duże zróżnicow anie rędzin L ubel­
R ędziny L ubelszczyzny
199
szczyzny spowodow ane jest różnicam i petrograficznym i skały m acierzy­
stej, w iekiem gleb rędzinnych oraz sposobem pow staw ania.
Znaczna ilość profilów rędzin osiągnęła stadium rozw ojow e odpowia­
dające czarnym ziem iom lub czarnoziem om . Gleby te zn ajd u ją się obec­
nie pod up raw ą rolną, zalegają w płaskim lub zagłębionym położeniu
i zm ierzają przew ażnie w k ieru n k u bielicow ania.
Pod zespołam i leśnym i tw orzą się, szczególnie na skałach w apiennych
piaszczystych, gleby w ykazujące znam iona i własności gleb bielicowych.
Do takich m ożna odnieść w zm iankow ane poprzednio chrapy. Z. S t a ­
r z y ń s k i (14) uw aża chrapy, jako przedw cześnie zgasły typ rędzin. N a­
tu ra ln y k ieru n ek rozw oju chrąpów zm ierza do pogłębienia zbielicowania, co ijednak w w ielu razach jest pow strzym ane przez łąkow ą roślin­
ność traw iastą, bądź w łaściw y system gospodarki rolnej.
Znaczna część rędzin zalegająca W yżynę Lubelską zajm uje wzgórza
i zbocza. Większość zatem rędzin podlega procesom zm yw nym , co prze­
ry w a proces form ow ania głębokiego bielicującego się profilu glebowego.
Rędziny Lubelszczyzny są w większości przeto glebam i m łodym i
i z n ajd u ją się w stadium rędzinow ienia. Zapew ne słusznie pisze ‘S t ar z y ń s k i (14), że „rędziny c h e łm s k ie ... zn ajd u ją się zaledw ie w po­
czątkach stadium swego ew olucyjnego rozw oju“.
P rojektow ane zabiegi przeciw erozyjne na glebach rędzinnych w płyną
niew ątpliw ie na bieg przem ian ew olucyjnych rędzin Lubelszczyzny,
i z tym faktem pow inni się liczyć w alczący z erozją m elioratorzy.
LITER A TU RA
1. D o b r z a ń s k i B r M a l i c k i A. i Z i e m n i c k i S. E ro zja gleb w Polsce,
PW RiL. W arszaw a (1903), str. 101.
2. K a r p i ń s k i W. B orow iny ichełmsflde, „G azeta R olnicza“ n r 27, R. 33, W ar­
szaw a (189Э), str. 330—ЗОН.
3. K a r p i ń s k i W. G leby w apienne b orow inam i zw ane, „Rolnik i Hodowica“ пт 2,
3, 4, 6, 7, 9, 10, 19, 20, ßil, 22, 23, 24, i25, 26, 27, 28, 29, W arszaw a (19il0).
4. M a l e w s k i K. M ikroskopiczeskije i chim iczeskije isledow anija chełm sko wo
m ielą lublinskoj guberni, Rus. Jesteit. i Wracz., W arszaw a 1 (1877), str. 1— 12.
5. M a z a n ó w is k i J. O pierog n©j no - katfbon a tnyoh poczw ach (iriendzinach) p riw islanskogo kraija, Ż u m a l Opyt. A gr. 4, P e te rsb u rg i(1903), str. 5'28—545.
6. M i e c z y ń s k i T. Z arys fizczno-geogiraficzny w ojew ództw a lubelskiego, L u ­
blin (1932).
7. M i e c z y ń s k i T. B oden d e r W ajew odschaft L ublin, M ateriały do poznania gleb
poläkiich, Z. I., (Puławy (193(2), str. 84.
8. M i k l a s z e w s k i S. G leby Polski, W arszaw a <1930), str. 638.
200
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
В. D obrzański
(М u s i е г о w i ic z A., C h 1 i p а 1 s к a E., К о n е с к а - В e 1 1 е у K., Ś w i ę ­
c i c k i Cz. B adania rozpuszczalności „aktyw ności“ n ie k tó ry ch dkai w ęgla no now ych określonej m etodą elektrodializy, „Roczn. N auk Roln.“ 06, W arszaw a
(11,953), str. 311—60.
R e u i g e r A. P ró b a oceny n asile n ia i zasięgu po ten cjaln ej erozji gleb w Polsce,
IR. N. R. 54, W arszaw a, i(H950), str. 1—59.
S e m p o ł o w s k i A. O pis n iek tó ry ch naszych typow ych gleb, Rędzina, Boro­
w ina, „G azeta rolnicza“ nr. 119, t. 46, W arszaw a (Î1906), str. 286—288.
S t a r z y ń s k i Z. S tu d ia n a d w ystępow aniem u tw o ró w rędzimnych, P am ię tn ik i
Р . I. N. G. W. 4, iKrakiów <1923), str. '24Ф—301.
S t a r z у ń is к i Z. R ędziny trzeciorzędow e w św ietle kiilku spostrzeżeń, P a m ię t­
n ik i P. 1. N. G. W., 5, K ra k ó w <(1;9Û4), istr. 1—il4.
S t a r z y ń s k i Z. W sp raw ie przechodzenia ręd zin w u tw o ry zbiel iecowa ne.
„Roczn. (Nauk Roln. i L eśnych“, 31, P o zn ań 3 (19(25), str. 60—67.
Z b y s ł a w B. Glelby S(półdzielni P rod u k cy jn ej K am ien n a Góra, R ękopis (1952).
БОГДЯН ДОБЖДНСКИ
РЕНДЗИНЫ ЛЮБЛИНСКОГО КРАЯ
(Кафедра почвоведения Люблинского университета М. Склодовской Кюри)
Резюме
Основываясь на профессиональной литературе мы составили харак­
теристику свойств известняковых пород Люблинского края.
В работе обсуждаются условия образования рендзин и направление
преобразования этих почв.
В работе содержится характеристика рендзин Люблинского края
в отношении их хозяйственно-производственного достоинства и при­
годности. При составлении настоящего сообщения использованы все
опубликованные литературные материалы из области почвоведения»
относящиеся к Люблинским рендзинам.
В. DOBRZAŃSKI
RENDZINAS of the LU BLIN AREA
(Dept, of Soil Science of th e M arie C urde-Skłodow ska U niversity, Lublin).
Summary
The properties of lim estone rocks in th e L ublin area w ere characteriz­
ed on the basis of th e specialised lite ra tu re concerned.
R ędziny Lubelszczyzny
201
In this paper the conditions giving rise to rendzinas a re discussed and
also th e course of the tran sfo rm atio n of these soils.
T he paper contains a description of L ublin area rendzinas from the
point of view of th eir valu e an d econom ic-productive suitability. F o r the
p rep aratio n of the p rese n t publication the a u th o r consulted a ll the p u ­
blished soil science lite ra tu re dealing w ith the subject of L ublin a re a
rendzinas.