WŁAŚCIWOŚCI i TYPOLOGIA GLEB WYTWORZONYCH Z

R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V , Z . 2, W A R S Z A W A
1965
FRANCISZEK KUŻNICKI
W ŁAŚCIW OŚCI i TY POLO GIA GLEB W YTW ORZONYCH
Z K RED O W EJ O PO K I O D W A PN IO N EJ ROZTOCZA W NAW IĄZANIU
DO CHARAKTERYSTYKI I GENETYCZNEGO PO D ZIA ŁU RĘDZIN
Katedra Gleboznawstwa SGGW W arszawa
WSTĘP
Zagadnienie typologicznego podziału gleb wiąże się z ich ew olucją,
k tó ra przebiegać może w różnym k ieru n k u i w różnym czasie (szybciej
lub wolniej). Przebieg procesu glebotw órczego zależy w dużej m ierze od
w pływ u sam ej skały m acierzystej.
Na obszarze Roztocza w y stęp u ją gleby w ytw orzone z lekkiej i poro­
w atej skały krzem ionkow ej okresu kredow ego, zaw ierającej w w ierzch­
nich w arstw ach m ałe ilości w ęglanów lub odw apnione do pew nej głębo­
kości. W zależności od w arunków sedym entacji i zw iązanych z nim i
w łaściw ościam i tej skały, m ogą w niej w ytw arzać się gleby różne pod
w zględem typologicznym .
W pew nych przypadkach gleby w ykształcone z ty ch utw orów , mimo
m ałej na ogół zaw artości w nich w ęglanów , są zbliżone pod względem
właściwości do rędzin kredow ych.
Ju ż w stępne badania terenow e, oparte głównie na ch arak tery stce
m orfologicznej gleb, w ytw orzonych z kredow ej opoki odw apnionej,
w skazują, że zaliczyć je m ożna w pierw szej fazie rozw oju do gleb litogenicznych, kształtu jący ch się głównie pod w pływ em skały m acierzystej,
mimo że dalsza ich ew olucja może iść w różnym kierunku.
Rędziny mieszczą się rów nież w ram ach gleb litogenicznych, charak­
tery zu jąc się p rzy tym specyficznym procesem glebotw órczym . Celem
pracy jest bliższe określenie zależności m iędzy w łaściw ościam i gleb w y­
tw orzonych z odw apnionych kredow ych skał krzem ionkow ych a ich ty ­
pologią w porów naniu z w łaściw ościam i rędzin i ich ew olucją w różnych
w arunkach fizjograficznych.
3 — R o c z n ik i G l e b o z n a w c z e t. X V
346
F. Kuźnicki
PRZEGLĄD LITERATURY
N ależy podkreślić duży w kład polskich gleboznaw ców do poznania
właściwości rędzin. N atom iast prace dotyczące gleb w ytw orzonych z od­
w apnionych utw orów krzem ionkow ych form acji kredow ej są nieliczne
i ograniczają się do kilku pozycji.
M i k l a s z e w s k i pozostaw ił w iele cennych prac naukow ych poś­
więconych rędzinom . J e st on tw ó rcą oryginalnego podziału gleb w apniowcowych, uw zględniającego geologiczne pochodzenie skał w apiennych
[57, 58, 59].
Na specjalne podkreślenie w zw iązku z tem atem niniejszej pracy za­
sługuje pogląd M i k l a s z e w s k i e g o na tw orzenie się tzw. „chra­
pów ” [58, 59]. W spom ina on, że niektóre w apienie są nim i tylko pozor­
nie, nie zaw ierają bow iem w ęglanu w apnia. Takie „w apienie rzekom e’'
w y stępują podrzędnie w arstw am i w śród innych, zaw ierających w ęglan
w apnia. Są one lekkie i porow ate. M i k l a s z e w s k i w yraża dalej po­
gląd, że z utw orów tych pow stają gleby liche, jałow e chem icznie (za­
w ierają m asę drobnej m artw ej krzem ionki) i bezw apienne. W celu od­
różnienia od rędzin w łaściw ych nazyw a je chrapam i.
S t a r z y ń s k i w obszernej p racy [75], odnoszącej się do przepro­
w adzonych badań na obszarze W yżyny L ubelskiej, zw raca uw agę na
w ystępow anie na ty m tere n ie następujących skał m acierzystych rędzin:
tzw. opoki w apniow ej, opoki w apniow o-krzem ow ej oraz piaszczystej od­
m iany opoki nagórzańskiej, tzw . opoki krzem ow ej (spongiolitowej), n a­
leżącej do ty p u gezy. Ta ostatnia zajm u je stanow isko bardziej w yżynne
w porów naniu z pozostałym i odm ianam i opok.
S t a r z y ń s k i w yróżnia dwie odm iany opoki krzem ow ej : peliczną
i psam niczną. „O dm iana peliczna b a rw y krem ow ej, bardzo lekka, p rzy ­
legająca do języka, chłonąca wilgoć, porow ata. Pod m ikroskopem d ają
się zauw ażyć igły gąbek dobrze zachow ane oraz m iejsca puste, w ykazu­
jące, że igły uległy rozpuszczeniu. W w ierzchnich w arstw ach opoka ta
je st najczęściej całkow icie odw apniona lub w ykazująca tylko ślady w ę­
glanów. Pod względem genetycznym odm iana tej opoki należy do utw o­
rów hem ipelagicznych.
O dm iana psam niczna b a rw y żółtej, zwięzła, nie zaw ierająca w ęglanu
w apnia w w arstw ach pow ierzchniow ych, zaw ierająca przew agę kw arcu
pochodzenia klastycznego, zbliżona jest do utw orów litoralnych i okreś­
lana już jako piaskow iec. W lepiszczu krzem ionkow ym tego u tw o ru w i­
doczne są szczątki igieł gąbek. O dm iana psam niczna opoki krzem ow ej
używ ana byw a jako m ateriał budulcow y.”
S t a r z y ń s k i ch arak tery zu jąc gleby w ytw orzone z opoki krzem o­
w ej, zw ane „chrapam i” lub „rum oszynam i” , zw raca uw agę na pow ierz­
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
347
chowne w yługow anie w ty ch glebach w ęglanów i w yraża pogląd, że
stanow ią one stadium rędziny odw apnionej. G leby te, zdaniem autora,
ulegają w dalszym sw oim rozw oju po zakończeniu ew olucji rędzinnej
procesow i bielicow ania. S t a r z y ń s k i uw aża, że ,,pojęcie rędziny od­
nieść należy do gleby, k tó ra zaw dzięczając swe pochodzenie solom w ap­
niow ym posiada w aru n k i um ożliw iające tym solom całkow ite działanie” .
M i e c z y ń s k i przyczynił się w dużym stopniu do pogłębienia w ia­
domości o rędzinach [54, 55, 56]. P odkreśla on rolę rozm aitych form acji
geologicznych, do k tó ry ch należą skały w apienne. W yróżnia ponadto
rędziny czyste, pow stałe przez w ietrzenie skał w apiennych in situ, rę ­
dziny m ieszane oraz rędziny deluw ialne, czyli nam yte. P rz y c h a ra k te ­
rystyce rędzin zw raca M i e c z y ń s k i uw agę na różne ich gatunki w za­
leżności od składu m echanicznego, podkreśla dużą zasobność ręd z in
kredow ych w poszczególne składniki.
M u s i e r o w i c z [60, 61, 63] jeszcze w okresie m iędzyw ojennym
przeprow adził badania terenow e i lab o rato ry jn e, dotyczące w łaściw ości
fizyczno-chem icznych rędzin kredow ych i trzeciorzędow ych, w y stę p u ją ­
cych na obszarze północnej kraw ędzi Podola. W w yniku ty ch badań
zostały ogłoszone dw ie m onografie: jedna — dotycząca rędzin północnej
kraw ędzi Podola, k tórej autoram i są A. M u s i e r o w i c z i A. W o n d r a u s с h, oraz druga, dotycząca tylko rędzin kredow ych północnej
kraw ędzi Podola, opracow ana przez M u s i e r o w i c z a . M u s i e r o ­
w i c z w okresie pow ojennym , jako długoletni przew odniczący K om isji
N om enklatury, K lasyfikacji i K artografii Gleb Polskiego T ow arzystw a
Gleboznaw czego, bierze czynny udział w pracach nad system atyką gleb
Polski, przyczyniając się do opracow ania podziału rędzin. P rz y charak­
terystyce skał w apiennych pochodzenia organicznego w spom ina o piasz­
czystych krzem ow ych odm ianach opoki, różniących się znacznie od prze­
ciętnej typow ej opoki kredow ej. U w aża także, że ,,odm iana krzem ow a
peliczna, a tym bardziej psam niczna, ubogie w СаСОз ( < 5%) lub nie
zaw ierające tego zw iązku, należą do ty p u „gaize” francuskich autorów
i w ykazują cechy w łaściw e piaskow com a nie m arglom , stąd tw orzą się
z nich lub na nich przew ażnie gleby b ru n atn e lub gleby słabo bielicow e,
a nie ręd zin y ” .
D o b r z a ń s k i [12— 16] w okresie pow ojennym ogłosił kilka prac
dotyczących właściwości rędzin na skałach fliszu karpackiego, rędzin
ju rajsk ich oraz ręd zin Lubelszczyzny. Szczególnie cenne są jego badania
odnośnie do gleb w ytw orzonych z niektórych utw orów fliszu karpackiego,
zasobnych w w ęglany. Ze w zględu na w łaściw ości fizyczno-chem iczne
tych gleb zalicza on je do specjalnej odm iany rędzin.
W p rac y pt. ,,R ędziny L ubelszczyzny” D o b r z a ń s k i zw raca szcze­
gólną uw agę na gleby w ytw orzone z opoki krzem ianow ej (silnie piasz­
348
F. Kuźnicki
czystej) i w yraża pogląd, że w obecnych w arunkach zm ierzają one p rze­
w ażnie w k ieru n k u bielicow ania.
S t r z e m s k i w obszernej m onografii rędzin w ęglanow ych woj. kie­
leckiego oraz w innych pracach [78— 80, 82— 84] scharakteryzow ał rędzi­
n y dew ońskie, perm skie, triasow e, ju rajsk ie, kredow e i trzeciorzędow e,
przytaczając w yczerpujące dane analityczne. W pracach tych autor zajął
się typologią rędzin, ich bonitacją, a ponadto problem em racjonalnego
zagospodarow ania rędzin woj. kieleckiego. Podkreśla on słusznie rolę
skały m acierzystej, któ ra w tych glebach w pływ a silnie na przebieg p ro ­
cesu glebotwórczego. S t r z e m s k i w innej pracy c h arak tery zu je r ę ­
dziny i borow iny gipsowe okolic Buska i W iślicy [81].
K o m o r n i c k i [39] ogłosił in teresu jącą pracę, w której c h a ra k te ry ­
zuje cztery profile gleb na podłożu w apiennym i krystalicznym w T a­
trach.
U z i a k [91] w yraził pogląd, że „zbadane gleby w ytw orzone
z utw orów odw apnionych, zw ane chrapam i, przew ażnie nie są rędzinam i.
Obecnie są to gleby stadium brunatnego lub bielicowego, a niekiedy są
zbliżone do gleb szarych. Rzadko zbliżone są do rędzin” .
W „G enetycznej klasyfikacji gleb Polski” , opracow anej przez Polskie
T ow arzystw o Gleboznaw cze [95], rędziny stanow ią grupę typów , w k tórej
w yróżniono rędziny początkowego stadium rozw ojow ego, rędziny czarnoziem ne i rędziny bru n atn e. D alszy podział rędzin na rodzaje oparty
je st na w ieku skał w apiennych i ich przynależności do poszczególnych
form acji geologicznych.
Jeżeli wziąć pod uw agę poglądy różnych autorów na ew olucję rędzin,
to wszyscy na ogół stw ierdzają, że są to gleby intrazonalne i że ich
geneza jest zw iązana z zasobnością skały m acierzystej w w apń w form ie
przede w szystkim w ęglanow ej. Na zachodzie współcześni gleboznaw cy —
m iędzy innym i K u b i e ń a, S c h e f f e r , L a a t s c h , M ü c k e n h a u ­
s e n , D u c h a u f o u r i A u b e r t — podkreślają litogeniczny c h a ra k te r
tych gleb. W najnow szej, przedstaw ionej na m iędzynarodow ym kongre­
sie gleboznaw czym w M adison, USA, w 1960 r. klasyfikacji gleboznaw ­
czej [97], opracow anej przez S m i t h a z USA p rzy w spółudziale T av e r n i e r (Belgia), a opartej na k ry te ria c h m orfologicznych i fizyko-chem icznych, rędziny zostały w yodrębnione jako grupa tzw. „R endolls” — gleb w ytw orzonych głów nie z w apieni i ch arakteryzujących się
na ogół słabo w ykształconym profilem .
К u b i e n a [42, 43] naw iązując do badań, k tóre przeprow adził w Am e­
ryce w 1937 r., w yróżnia w typie „R endzina” n astępujące podtypy:
„P ro to ren d zin a” — o słabo w ykształconym profilu, odznaczająca się
próchnicą czarną pochodzenia koprogenicznego w form ie ziarnistej;
„M ullrendzina” , odznaczająca się silnym pow iązaniem substancji m ine-
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
34&
raln e j-ila ste j z próchnicą o daleko posuniętej ew olucji; stopień rozkładu
i hum ifikacji resztek roślinnych w tym podtypie jest daleko posunięty;
„b rau n e R endzina” , odpow iadająca w yróżnionej przez L a a t s c h a „de­
g rad ie rte R endzina” , odznacza się m niejszą zaw artością w ęglanów
w w ierzchniej w arstw ie, któ re uległy częściowem u wym yciu.
W w yniku w ietrzenia i procesu w ym yw ania w ęglanów n astępuje
słabe zb ru n atn ien ie w dolnej części poziom u próchnicznego i tw orzy się
poziom (В ).
W Alpach i innych rejonach górskich w yróżnia К u b i e n a tzw. „Tangelrendzina” o w arstw ie „R ohhum us” grubości 15— 20 cm nad pozio­
m em „M uli” . Ten podtyp pow staje w w yniku przekształcania się „M ullren d zin a” lub „B raune R endzina” w „T angelrendzina” w specyficznych
w arunkach klim atu i roślinności górskiej.
К u b i e n a w ydziela ponadto gleby słabo w ykształcone o profilu
A — C, w ytw orzone z różnych skał klastycznych o znacznej zaw artości
w ęglanów — z piasków w apnistych, z lessów w apnistych, z glin zw ało­
w ych m arglistych i z piaskow ców w apnistych. К u b i e n a w ydziela te gle­
by jako odrębny typ „ P a ra re n d zin a ”, k tóre łącznie z odrębnym typem
„R endzina” m ieszczą się w klasie „R endzina-artige B öden” . W edług К ub i e n y ty p „R an k er” m ieści się w osobnej klasie „R anker-artige B öden”.
S c h e f f e r [38, 73] podkreśla rolę skały m acierzystej i jej w ieku
w tw orzeniu się rędzin. W yróżnia on m iędzy innym i rędziny w ytw orzo­
ne z w apieni, dolom itów i m arg li różnych form acji geologicznych (dewońskich, perm skich, triasow ych, jurajskich, kredow ych). P onadto w y­
różnia on rędziny gipsowe. Jego zdaniem rędziny tw orzą się z „Rohbö­
d e n ” — gleb początkow ego stadium rozw ojow ego w w yniku w ietrzenia
fizycznego i chemicznego. W dalszym rozw oju pow staje „M ullrendzina” ,
odznaczająca się już znaczniejszą miąższością. N ajlepsze właściwości w y­
kazuje tzw. „M ullm ergelrendzina” o poziom ie próchnicznym dochodzącym
do grubości 35 cm i o zaw artości próchnicy sięgającej 9%. Dalej posunię­
te w ietrzenie i ługow anie w ęglanów z w ierzchniej w arstw y prow adzi
do w ytw orzenia się „ v e rb ra u n te R endzina”.
S c h e f f e r w spom ina rów nież — naw iązując do poglądów K u b i e n у — o tw orzeniu się gleb zw anych „ P a ra re n d zin a ” z piaskow ców za­
sobnych w w ęglany lub ze skał krzem ianow o-w apniow ych.
M ü c k e n h a u s e n [66 ] zalicza rędziny do odrębnego typu, definiu­
jąc je jako gleby A — C, w ytw orzone ze Skał w ęglanow ych lub siarcza­
now ych (gipsowych), bogate w w apń lub w w apń i m agnez, z m ałą za­
w artością kw arcu. Form a próchnicy „m uli” lub „m oder” (Kalkm oder).
B arw a tych gleb w zależności od zaw artości próchnicy i zw iązków że­
laza je st ciem noszara, b ru n atn a lub jasnoszara. S tw ierdza on, że rędzi­
ny, m imo podobieństw a do „ran k eró w ” pod w zględem sw ej budow y,
350
F. Kuźnicki
różnią się zdecydow anie od tych ostatnich w łaściw ościam i chem icznym i.
M ü c k e n h a u s e n w yróżnia następujące podtypy rędzin:
I — Syrosem -R endzina (P rotorendzina K ubieny)
II — m ulartige R endzina (wg K ubieny z 1953 r.),
III — M ullrendzina (wg K ubieny),
IV — A lpine P olsterren d zin a (wg K ubieny) tw o rzy się w w ysokich
górach, niezbyt m iąższa, o typie próchnicy nakładow ej, podobnej do
„R ohhum us” ,
V — M oderrendzina tw o rzy się w m iejscach suchszych lub z gipsu,
V I — T angelrendzina (wg K ubieny),
V II — v e rb ra u n te R endzina — idąca w k ieru n k u bru n atn ien ia: w y­
m yw anie Ca, tw orzenie się su b stan cji ilastej,
V III — B rau n erd e R endzina — stadium b ru n atn ien ia bardziej za­
aw ansow ane, tw orzy się poziom (B),
IX — T erra F usca-rendzina — tw orzy się w w yniku dalszego p rze­
kształcania b ru n atn y c h rędzin, c h arak tery zu je się s tru k tu rą polyedryczną.
M ü c k e n h a u s e n w yróżnia rów nież „P a ra re n d zin a ” jako odrębПУ tyP- Do tego ty p u zalicza on gleby w ytw orzone ze skał krzem ionkow ow ęglanow ych lub krzem ianow o-w ęglanow ych, a na suchych stanow is­
kach — ze skał m agm ow ych zasobnych w w ęglany. D alszy ich podział
na p o d typy jest analogiczny do podziału rędzin.
A u b e r t i D u c h a u f o u r [19] w klasyfikacji gleb, przedstaw io­
nej na m iędzynarodow ym kongresie gleboznaw czym w P a ry żu w 1956 r.,
zaliczają rędziny do osobnej gru p y w podklasie gleb w apiennych, k tóre
z kolei m ieszczą się razem z glebam i stepow ym i w klasie gleb kalcim orficznych.
W podklasie gleb w apiennych m ieszczą się dw ie grupy: rędziny i gle­
by w apienne zbrunatniałe. W w yżej w yszczególnionych grupach gleb
w yróżniają oni w iele typów . D u c h a u f o u r [17— 21] definiuje rędziny
jako gleby kalciom orficzne na skale w apiennej, któ ry ch geneza je st w ią­
zana z zasobnością skały m acierzystej w w apń przede w szystkim w form ie
w ęglanow ej. W yraża on pogląd, że praw dziw a rędzina tw orzy się w tedy,
gdy silnie rozdrobniony m a te ria ł w apienia jest ściśle w ym ieszany z m a­
te rią organiczną oraz z częściam i m ineraln ym i krzem ianow ym i. Takie
w ym ieszanie m ate ria łu m a m iejsce p rzy tw orzeniu się tych gleb na m ięk­
kich w apieniach (np. na kredzie) albo na m arglach lub koluw iach w a­
piennych. Na w apieniach tw ardych, jego zdaniem , nie tw orzą się a u te n ­
tyczne rędziny, poniew aż w takich glebach nie m a ścisłego w ym ieszania
m ate ria łu w apiennego z próchnicą. C h arakteryzuje on dalej właściwości
chem iczne i biologiczne rędziny. W glebach tych św ieża substancja orga­
niczna w postaci szczątków roślinnych m ineralizuje się szybko. Z aw arte
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
351
w nich znaczne ilości azotanów w skazują na silną nitry fik ację. W ręd zi­
nach zachodzi synteza kw asów hum inow ych, bogatych w azot. Tw orzą
się ponadto kom pleksy organiczno-m ineralne w ysycone w apniem z dużą
zaw artością części ilastych i żelaza. K om pleksy te d ecy d u ją o dobrej
stru k tu rz e tych gleb: grubogruzełkow atej lub ziarnistej.
FIZJOGRAFIA BADANYCH TERENÓW
Profile: n r 1 — Machów, n r 3 — T a rn aw a tk a i n r 10 — Jarczów są
położone w południow o-w schodniej części W yżyny L ubelskiej na „G rzę­
dzie S okalskiej” .
P rofile: n r 4 — Bełżec, n r 5 — Łazowa, n r 7 — Jezierna, n r 8 —
D ęby i nr 9 — Z atyle są położone na Roztoczu.
P ro fil n r 6 — C zerw ona G óra jest położony w środkow ej części W y­
żyny K ielecko-Sandom ierskiej na obszarze G ór Św iętokrzyskich, pom ię­
dzy Pasm em Chęcińskim a Pasm em D ym ińskim .
P ro fil n r 11 — K ije jest położony w Niecce N idziańskiej, stanow ią­
cej k rain ę zaw artą pom iędzy W yżyną K rakow sko-C zęstochow ską a Gó­
ram i Św iętokrzyskim i [46].
Część W yżyny Lubelskiej zwana Grzędą Sokalską
stanow i pas w yżynny szerokości około 20 km, biegnący od Roztocza przez
okolice Sokala w k ieru n k u w schodnim ; jest on oddzielony od Roztocza
obniżeniem zw anym Padołem Tomaszowskim. G rzęda Sokalska opada
ku wschodowi, ku dolinie Bugu. K u lm inacja P adołu Tom aszowskiego
w ynosi koło Tom aszowa Lubelskiego 351 m n.p.m., a kulm inacja. G rzędy
Sokalskiej sięga do 275 m n.p.m. [30].
Podłożem G rzędy Soklaskiej, podobnie ja k i Roztocza, jest k red a
górna, reprezentow ana tu ta j przez p iętro m a stry c h tu dolnego [96]. K re ­
da p rz y k ry ta je st na ty m teren ie najczęściej u tw o ram i czw artorzędo­
wym i, byw a jed n ak lokalnie odsłonięta, dając rędziny m argliste, ciężkie
do upraw y. Skały kredow e G rzędy Sokalskiej zaliczyć m ożna bądź do
ty p u opoki, bliżej P adołu Tomaszowskiego, bądź do m arglu w części
wschodniej i południow o-w schodniej tego obszaru.
Pod w zględem klim atycznym G rzęda Sokalska przedstaw ia się n a­
stępująco [30, 46]: średnie opady roczne w ynoszą 600— 650 m m , średnia
tem p e ra tu ra roczna w ynosi 7— 8 °C, średnia te m p e ra tu ra stycznia —
4 °C, średnia te m p e ra tu ra lipca 18— 18,5 °C, dni śnieżnych je st 60— 80,
okres w egetacji w ynosi 206 dni. G rzęda Sokalska je st praw ie całkow icie
w ylesiona. R ędziny kredow e użytkow ane są tu ta j jako g ru n ty orne. Są
to gleby bardzo ciężkie do u p raw y ze w zględu na znaczną zaw artość
części koloidalnych. U dają się na nich najlep iej: pszenica, b u rak i cukro­
we, koniczyny, chm iel, rzepak.
352
F. Kuźnicki
R o z t o c z e wzniesione 300— 390 m n.p.m. łączy W yżynę L ubelską
z W yżyną Podolską. K rain a ta opada strom o w k ieru n k u południow o-za­
chodnim ku K otlinie Sandom ierskiej, natom iast tru d n o jest określić w y ­
raźną granicę pom iędzy Roztoczem a W yżyną Lubelską. Na badanym
obszarze przejście Roztocza w W yżynę L ubelską jest stopniow e poprzez
tzw. Padół Tom aszow ski [30]. J a k podaje Pożarski, na Roztoczu L ubel­
skim k reda jest reprezentow ana jedynie przez poziom m astry c h tu dol­
nego. U tw ory kredow e są tu ta j p rz y k ry te m iejscam i utw oram i trzecio­
rzędow ym i — w apieniam i, piaskow cam i i piaskam i m ioceńskim i. Skały
kredow e tego obszaru są reprezentow ane przez opokę i gezy, w których
zaw artość glaukonitu i kw arcu detrytycznego może być znaczna [96].
U tw ory kredow e Roztocza byw ają w znacznym stopniu spiaszczone i od­
w apnione. W części w schodniej tego teren u w zrasta zaw artość w apnia
w utw orach kredow ych, a w części zachodniej w zrasta natom iast ich
piaszczystość i zaw artość glukonitu.
Pod względem klim atycznym [30, 46] Roztocze odznacza się w po­
rów naniu z W yżyną L ubelską w iększą ilością opadów rocznych, w a h a ją ­
cych się w granicach 650— 700 mm. Ś rednia te m p e ra tu ra roczna w aha
się w granicach 7— 8 °C. Długość okresu w egetacyjnego w ynosi około
206 dni. P okryw a śnieżna trw a 80— 100 dni. Ś rednia stycznia w ynosi
— 4 °C, średnia lipca 17— 18 °C.
Roztocze p okryw ają częściowo zw arte lasy zarów no iglaste, jak i liś­
ciaste. N a linii doliny W ieprza przebiega granica zasięgu jodły i buka
[30].
G leby w ytw orzone z odw apnionych utw orów krzem ionkow ych (opoka
lub gezy) są dość łatw e do upraw y: u trz y m u ją wilgoć, a rów nocześnie
są przepuszczalne i przew iew ne. Pod w zględem zasobności w łatw o p rz y ­
sw ajalne składniki pokarm ow e (tab. 7) u stęp u ją rędzinom kredow ym ,
w ytw orzonym z m argli lub z w apnistej opoki, szczególnie jeśli chodzi
o zaw artość Ca w w ierzchnich w arstw ach. Jeśli chodzi o pozostałe skład­
niki, to różnice te nie są zbyt duże.
N i e c k a N i d z i ń s k a położona m iędzy G óram i Św iętokrzyskim i,
J u rą K rakow sko-C zęstochow ską i Z apadliskiem P odkarpackim wznosi
się 200— 300 m n.p.m . Pod w zględem geologicznym obszar ten jest synklinorium ju rajskim , w ypełnionym utw oram i k red y środkow ej i górnej
[46]. Z utw orów k red y górnej p rzew ażają na tym obszarze m argiel i opo­
ka, z k tó ry ch tw orzą się na płaskow yżach rędziny.
W arunki klim atyczne obszaru Niecki N idziańskiej przedstaw iają się
następująco: średnie opady roczne w ahają się w granicach 650— 700 m m,
dochodzą jed n ak w części południow ej do 800 mm. Ś rednia tem p e ra tu ra
roczna w aha się w granicach 7— 8 °C, średnia stycznia w ynosi -3 do
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
353
-3,5 a lipca 17,5— 18°C. Czas trw an ia pokryw y śnieżnej w ynosi około
50 dni. Długość okresu w egetacyjnego 210— 220 dni.
G ó r y Ś w i ę t o k r z y s k i e stanow ią w łaściwie szczątki górotw oru
hercyńskiego, zbudow anego w najw yższej wzniesionej części środkow ej
ze skał paleozoicznych, otoczonych skałam i m ezozoicznym i [46]. Pasm o
Łysogórskie wznosi się do 592 m n.p.m ., Pasm o D ym ińskie pom iędzy
K ielcam i a C hęcinam i do 405 m n.p.m.
Pod względem tektonicznym trzo n paleozoiczny jest silnie sfałdow any, natom iast otoczka mezozoiczna została tylko nieznacznie sfałdow ana.
Pod w zględem klim atycznym k rain a ta przedstaw ia się następująco
[46]: średnie opady roczne w ahają się w granicach 600— 700 m m. Ś red ­
nia tem p e ra tu ra roczna w ynosi ok. 7 °C, średnia stycznia — 3 do — 4,5 °C,
średnia lipca 16,5— 17,5 °C. Czas trw an ia pokryw y śnieżnej w ynosi około
100 dni. Długość okresu w egetacyjnego w ynosi 210— 220 dni.
Skały paleozoiczne — w apienne i dolom ity dew ońskie w ietrzejąc dają
rędziny słabo na ogół w ykształcone, odznaczające się ch arak tery sty czn ą
b arw ą b ru n atn ą.
MORFOLOGIA BADANYCH GLEB
Profil nr 1 — M a c h n ó w :
Ai
A iC
С
0—35 cm
poziom próchniczny, ciemnoszary, o strukturze gruboziar­
nistej, zawiera odłamki skały m acierzystej. W ęglan w ap­
nia w ystępuje w w iększych odłamkach skały, jak rów ­
nież jest rozproszony w całym materiale. W poziomie
tym zaznacza się pewna domieszka obcego materiału detrytycznego.
35—45 cm — poziom przejściowy szary, ze znaczną zawartością od­
łam ków skały m acierzystej;
poniżej 45 cm — porowata opoka (formacja kredowa, piętro m astrychtu
dolnego).
Profil nr 3 — T a r n a w a t k a :
Ai
A iC
С
0—15 cm — poziom próchniczny ciemnoszary, o strukturze gruboziar­
nistej, zawiera odłamki skały m acierzystej. W ęglan w ap­
nia rozproszony w całym m ateriale;
15—25 cm — poziom przejściowy szary, zawiera znaczne ilości odłam ­
ków skały m acierzystej;
poniżej 25 cm — porowata opoka (formacja kredowa, piętro m astrychtu
dolnego).
Profil nr 4 — B e ł ż e c :
Ai
0—25 cm — poziom próchniczny brunatnoszary z m ałą zawartością
próchnicy, zawiera silnie rozdrobnione odłamki skały ma­
cierzystej, nie zawiera węglanów. Domieszka obcego m a­
teriału detrytycznego. Struktura słabo gruzełkowata;
354
Л 1-А3
(B)B
С
F. Kuźnicki
25—40 cm — poziom jasnoszary z bardzo m ałą zawartością próchnicy,
zawiera znaczną ilość odłamków skały m acierzystej.
Związki żelaza częściowo w ym yte do poziomu (B)B;
40—50 cm — silnie zwietrzała opoka lekka, porowata, częściowo od­
wapniona, przylegająca do języka. Zawiera wm yte
związki żelaza (formacja kredowa, piętro mastrychttu
dolnego);
poniżej 50 cm — skała krzem ionkowa lekka w ęglanow a (formacja kredo­
wa, piętro m astrychtu dolnego).
Profil nr 5 — Ł a z o w a (las m ieszany z przewagą szpilkowych — Pinus silvestris
A0
0—5 cm —
Ai
5—15 cm —
А±А%
15—30 cm —
(B)B
30—60 cm —
С
poniżej 60 cm —
L., Quercus L.; podszycie: Juniperus L., Carpinus b etulus L.; runo: Gramineae, Hypnum, Fragaria L., Vaccinium L.):
próchnica nakładowa typu „moder”. Substancja orga­
niczna średnio rozłożona;
poziom próchniczny brunatnoszary, zawiera domieszkę
obcego materiału detrytycznego oraz odłamki skały ma­
cierzystej, nie zawiera węglanów. Struktura gruzełkowata;
poziom jasnoszary, z dużą zawartością odłamków skały
m acierzystej. N ie zawiera w ęglanów. Związki żelaza
i glinu częściowo w ym yte do poziomu (BjB;
silnie zw ietrzała opoka odwapniona, porowata, lekka,
przylegająca do języka, zawierająca w m yte związki że­
laza (formacja kredowa, piętro m astrychtu dolnego).
opoka porowata, lekka, częściowo odwapniona (form.
kredowa, piętro mastrychtu dolnego).
Profil nr 6 — C z e r w o n a G ó r a :
Ai
A ±C
С
5— 15 cm — poziom próchniczny szarobrunatny, zawierający odłamki
skały m acierzystej oraz domieszkę obcego m ateriału de­
trytycznego, zawiera węglany; struktura gruzełkowata;
15—30 cm — poziom przejściowy brunatny, ze znaczną zawartością
odłamków skały m acierzystej;
poniżej 30 cm — lita skała, krystaliczny wapień dewoński, zaliczony do
piętra żywetu.
Profil nr 7 — J e z i e r n a :
Aj
A tC
Ci
С
0—15 cm — poziom próchniczny szary, ze znaczną zawartością odłam­
ków skały m acierzystej oraz domieszką obcego m ateria­
łu detrytycznego; nie zawiera węglanów , struktura gru­
zełkowata;
15—25 cm — poziom przejściow y jasnoszary, z dużą ilością odłamków
skały, bezwęglanowy;
25— 100 cm — opoka odwapniona lekka, porowata, przylegająca do ję­
zyka (formacja kredowa, piętro m astrychtu dolnego);
poniżej 100 cm — opoka lekka porowata, częściowo odwapniona (formacja
kredowa, piętro m astrychtu dolnego).
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
355
Profil nr 8 — D ę b y :
A\
AiA%
(B)B
С
0—25 cm — poziom próchniczny szarobrunatny, zawierający odłam­
ki skały m acierzystej oraz m ałą domieszkę obcego m a­
teriału detrytycznego; nie zawiera w ęglanów, o struktu­
rze gruzełkowatej ;
25—40 cm — poziom jasnoszary z m ałą zawartością próchnicy i dużą
zawartością odłamków odwapnionej skały m acierzystej,
bezwęglanowy. Związki żelaza i glinu w pewnym stop­
niu w ym yte do poziomu (B)B;
40—60 cm — silnie zwietrzała odwapniona opoka, lekka, — porowata,
przylegająca do języka, chłonąca wilgoć, zawiera w m yte
związki żelaza i glinu (formacja kredowa, piętro m astrychtu dolnego);
poniżej 60 cm — opoka lekka porowata, częściowo odwapniona, zaw iera­
jąca m ałe ilości w ęglanów (formacja kredowa, piętro
m astrychtu dolnego).
Profil nr 9 — Z a t y l e :
Ai
A iC
Сi
C2
0—30 cm — poziom próchniczny barwy szarej, o strukturze gruzeł­
kowatej, zaw ierający małą domieszkę obcego m ateriału
detrytycznego, bezwęglanowy;
30—40 cm — poziom przejściow y jasnoszary, nie zaw ierający w ęgla­
nów, ze znaczną zawartością odłamków skały m acierzy­
stej;
40—90 cm — odwapniona opoka, lekka, porowata, przylegająca do ję­
zyka (formacja kredowa, piętro m astrychtu dolnego);
poniżej 90 cm — opoka lekka porowata, częściowo odwapniona, zaw iera­
jąca m ałe ilości w ęglanów (formacja kredowa,
piętro
m astrychtu dolnego).
Profil nr 10 — J a r c z ó w :
Ai
A iC
С
0—40 cm — poziom ciemnoszary o znacznej zawartości próchnicy, za­
wierający odłamki skały macierzystej oraz pewną do­
m ieszkę obcego m ateriału detrytycznego, zawiera w ęgla­
ny, struktura gruboziarnista;
40—50 cm — poziom przejściowy ze znaczną zawartością odłamków
skały m acierzystej, zawiera w ęglany;
poniżej 50 cm — m argiel kredow y z dużą ilością w ęglanów oraz m ałą za­
wartością krzemionki (piętro m astrychtu dolnego).
Profil nr 11 — K i j e :
Ai
A iC
С
i 0—30cm — poziom próchniczny szary,
zaw ierający odłamki skały
m acierzystej, zawiera węglany, o strukturze gruboziar­
nistej;
30—60 cm — poziom przejściowy jasnoszary, z dużą domieszką odłam­
ków silnie zwietrzałej skały macierzystej w ęglanow ej;
poniżej 60 cm — w apnista opoka porowata (formacja kredowa, piętro
m astrychtu dolnego).
356
F. Kuźnicki
METODYKA BADAŃ
Skład m echaniczny rędzin oznaczono m etodą D e m o l o n - B a s t i s s e po usunięciu próchnicy [9]. W poszczególnych w ydzielonych fra k ­
cjach oznaczono СаСОз m etodą Scheiblera.
Skład m echaniczny gleb w ytw orzonych z kredow ej opoki odw apnio­
nej oznaczono m etodą aerom etryczną Bouyoucosa wg C asagrande, w m o­
dyfikacji Prószyńskiego [64].
p H Kci i pH H2o oznaczono m etodą elektrom etryczną p rzy użyciu elek­
tro d y szklanej [65].
K ationy w ym ienne oznaczono m etodą szw ajcarską, w ypierając je z gle­
b y roztw orem 0,5n N H 4CI o pH 8,2 [45], oraz w artości T, S, V°/o wg
M e h 1 i c h a [52].
Z aw artość ogólną СаСОз oznaczono m etodą Scheiblera.
Zaw artość aktyw nego СаСОз oznaczono m etodą D rouineau w m ody­
fikacji G alet, rozpuszczając w ęglany w 0 ,2 n (NH 4)2C 204 i używ ając do
m iareczkow ania przesączu roztw oru 0 ,ln КМПО 4 [20 ].
Próchnicę oznaczono m etodą T i u r i n a [40].
Fosforan oznaczono w w yciągach stężonych kw asów HN O 3 i H 2SO 4
w częściach gleb < 2 mm.
W olną krzem ionkę i w olny glin oznaczono w w yciągu 0,5n NaOH
w częściach gleby < 2 m m wg m etody F o s t e r a [23].
W olne żelazo oznaczono w częściach gleby <C 2 m m m etodą A g u i ­
l e r a i J a c k s o n a przy użyciu, jako środka wiążącego, cy try n ian u
sodu [ 1].
C ałkow itą analizę w ykonano w stopach z NagCOs w ty g lu p latyno­
wym , oznaczając К m etodą fotopłom ieniow ą, Ca — m etodą oksydom etryczną, a Mg — kolorym etrycznie p rzy użyciu żółcieni tytanow ej [25].
Analizę („triacide” ) w yciągu z gleby, uzyskanego za pom ocą 3 k w a­
sów stężonych, w ykonano m etodą H arrisona, opracow aną przez C. O llat
i P. P elloux [67].
Analizę m ikroskopow ą ciężkich m inerałów i frak cji lekkiej próbek
glebow ych w ykonano w w yodrębnionej uprzednio fra k c ji 0,25— 0,06 m m
w ilość 5— 10 g. P rz y użyciu brom oform u o c. wł. 2,865 w ydzielono ciężkie
m inerały w a p aratach Breggera.
O znaczenia m ikroskopow e w ykonano na 100— 600 ziarnach p rze jrz y ­
stych m inerałów . F ragm enty o stru k tu rz e agregatow ej na ogół n iep rz ej­
rzyste, liczono osobno. W yniki przedstaw iono w procentach objętości.
WŁAŚCIWOŚCI BADANYCH UTWORÓW KREDOWYCH
P rz y podziale rędzin konieczne jest określenie typu skały w obrę­
bie jednej serii danego utw oru, poniew aż typ skały w pływ a decydująco
na właściwości tych gleb.
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
357
B adaniam i objęte zostały gleby w ytw orzone tylko z niektórych utw o­
rów kredow ych: gezów, opoki, m argli w okolicach Tom aszowa L ubel­
skiego i Bełżca, wchodzących w skład Niecki L w ow sko-L ubelskiej.
W części zachodniej badanego obszaru — na Roztoczu skały kredow e
zaliczone do dolnego m astry ch tu p rzy b ierają m iejscam i c h a ra k te r gezy.
W części w schodniej — na G rzędzie Sokalskiej — skały stają się m niej
piaszczyste, bardziej w apniste i przechodzą w opokę lub m argiel [96].
U tw ory te wg P o ż a r y s k i e g o [96] należą do m astry ch tu dolnego.
R ędziny kredow e obszaru Niecki N idziańskiej, jak rów nież rędziny dew ońskie obszaru św iętokrzyskiego w okolicach Kielc, zostały sch arak te­
ryzow ane tylko fragm entarycznie. Na obszarze środkow ej części Roz­
tocza bardzo charakterystyczne są gezy, które zalicza się do skał k rze ­
m ionkow ych pochodzenia organicznego [89].
W edług C a y e u x [6 , 7] gezy są skałam i krzem ionkow ym i, pośredni­
mi m iędzy skałam i detrytycznym i i skałam i pochodzenia organicznego.
P rzy znacznej zaw artości m ateriałów detrytycznych są one zbliżone do
piaskow ców glaukonitow ych i m argli, natom iast przy przew adze igieł
gąbek zbudow anych z opalu stanow ią już przejście do spongiolitów lub
radiolarytów . P rzy k ład em typow ej gezy, jak podaje C a y e u x , jest ska­
ła z utw orów kredow ych (piętra cenom anu k red y górnej) B asenu P a ry s­
kiego z okolic A rgonne.
Geza jest, ja k ją c h arak tery zu je T u r n a u - M o r a w s k a [89], „ska­
łą b arw y szarej, szaroniebieskiej lub żółtaw ej, o stru k tu rz e porow atej
i o m niejszym ciężarze w łaściw ym niż skały otaczające. C h a ra k te ry sty ­
czna je st w niej obecność krzem ionki rozpuszczalnej w w odorotlenku
potasu lub sodu oraz stała obecność tlenków glinu, żelaza i potasu,
wchodzących w skład glaukonitu. W śród składników d etry ty czn y ch w y ­
stęp u ją w gezach: kw arc, skalenie oraz m in erały ciężkie (zwłaszcza cy r­
kon, ru ty l, tu rm a lin i m agnetyt). Z m inerałów autogenicznych w ystępuje
z reg u ły glaukonit, stanow iący w ażny ilościowo składnik skały, oraz pi­
ry t. P ośród szczątków organicznych najw ażniejsze są igły gąbek, ponad­
to w y stępują radiolarie, okrzem ki, otw ornice oraz nieliczne szczątki m ał­
żów i szkarłupni. Igły gąbek są w ypełnione opalem lub chalcedonem ,
często także glaukonitem lub pirytem . O tw ornice są często zsylifikow ane i w gezach typow ych nieliczne. W spoiwie gezy typow ej w ystępuje
opal, chalcedon, substancje ilaste, blaszki miki, podrzędnie kalcy t oraz
p iry t i lim onit” .
N iektóre gezy zaw ierają znaczne ilości m inerałów detrytycznych, m o­
gą rów nież zaw ierać pew ne ilości w ęglanów lub być odw apnione do pew ­
nej głębokości.
W składzie zarów no gezy bezw apiennej, jak i gezy w apnistej w ystę­
puje kw arc i glaukonit, w pierw szym jed n ak utw orze spoiwo jest ilasto-
358
F. Kuźnicki
-krzem ionkow e, zbudow ane głównie z opalu, chalcedonu i m inerałów
blaszkow atych, gdy tym czasem w d ru g im “ utw orze spoiwo jest kalcytowe. P onadto w gezie w apnistej w y stępują otw ornice [89].
Na podstaw ie badań P o ż a r y s k i e j nad sedym entologią serii opo­
ki i siw aka okolic P uław , T u r n a u - M o r a w s k a [89] ch a ra k te ry z u je
poszczególne ty p y skał: ,,M argiel z serii siw aka traw io n y w rozcieńczo­
nym kw asie solnym rozpada się całkow icie, dając obfite reziduum (sub­
stancja ilasta, p iry t, igły gąbek). Opoka porow ata z serii górnego m as­
try c h tu nie rozpada się w kw asie solnym . Po igłach gąbek pozostały je ­
dynie puste m iejsca. W nętrza otw ornic w ypełnione są glaukonitem lub
opalem . Z iarn a kw arcu i glaukonitu ( < 0,02 m m średnicy) są nieliczne.
Opoka zwięzła jest silnie w apnista, traw io n a w kw asie solnym rozpada
się całkowicie. G łów ną m asę skały stanow i spoiwo w apienno-ilaste. Igły
gąbek są sklacytow ane, stanow iąc około 50% skały.”
W yżej opisane cechy charakterystyczne dla poszczególnych utw orów
zostały przytoczone w tym celu, aby ułatw ić ocenę w yników analiz
składu m ineralnego kilku zbadanych profilów . A naliza m ikroskopow a
szlifów z próbek profilów glebow ych n r 1, 5 i 7 została w ykonana w p ra ­
cowni p e tro g rafii In sty tu tu Geologicznego pod kieru n k iem P rof. D r A.
Łaszkiew icza przez D r A. K uźniarow ą, M gr M. Now icką i M gr W. Ryka.
A naliza m ikroskopow a szlifów, jak rów nież ciężkich m inerałów i fra k c ji
lekkiej próbek profilów glebow ych n r 1 i 4, została w ykonana w K a te ­
drze G leboznaw stw a W yższej Szkoły Rolniczej w K rakow ie pod k ie ru n ­
kiem Doc. D r T. K om ornickiego przez M gr Z. M azur i M gr J. Brzezińską.
W szystkim w yżej w ym ienionym osobom składam serdeczne podziękow a­
nie za cenne w yniki analiz, k tóre um ożliw iły m i bliższe rozpoznanie b a ­
danych utw orów .
P an i Prof. D r K. P ożaryskiej serdecznie dziękuję za udzielenie m i
cennych w skazów ek p rzy rozpoznaw aniu na terenie W yżyny L ubelskiej
i Roztocza utw orów kredow ych: opoki, opoki odw apnionej oraz gezów.
Szlif nr 1/1 (profil 7, 0— 10 cm, Jezierna). S tru k tu ra nierów noziarnista (psam itow o-psefitow a), te k stu ra bezładna. Skała złożona jest z w ięk­
szych ziarn kw arcu, skalenia i toczeńców gezowych. K w arc je st głów­
nym składnikiem , skaleń w y stęp u je w m niejszej ilości. Toczeńce są zbu­
dow ane ze spikul opalow ych, ch lo ry tu i zw iązków żelaza. W m niejszej
ilości w y stęp u ją ziarna chalcedonu. Jako m in erały akcesoryczne w ystę­
p u ją cyrkon, g ran a t i am fibol. Opalowe igły gąbek dochodzą do 0,2— 0,4
mm. Ponadto w ystępują szczątki próchniczne b arw y b ru n atn e j, w ykazu­
jące budow ę tkankow ą. Spoiwo jest hydrom ikow o-ilaste.
Z w arstw y 0— 10 cm w ykonane szlify 1/2, 1/3 i 1/4 w ykazują w łaści­
wości podobne do 1/ 1 .
W św ietle nie spolaryzow anym (rys. 1) w p łytkach cienkich widoczne
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
Rys. 1. Szlif nr 1/1 w św ietle niespolaryzowanym
Thin section: 1/1 in unpolarized light
359
Rys. 2. Szlif nr 1/1 w św ietle spolary­
zowanym
Thin section: 1/1 in polarized light
są duże i obtoczone ziarna przezroczyste kw arcu i skalenia, przezroczy­
ste igły gąbek oraz rdzaw e toczeńce z licznym i spikulam i, chlorytem
i zw iązkam i żelaza. W św ietle spolaryzow anym (rys. 2) widoczne są słabo
dw ójłom ne ziarna kw arcu, skalenia i chalcedonu. P onadto widoczne są
spikule gąbek oraz m asa spoiw a hydhom ikow o-ilastego.
Szlif n r 2/1 (profil nr 5, 5— 15 cm, Łazowa). S tru k tu ra gruzełkow ata,
psam itow a i pelitow a, te k stu ra bezładna. Przew aża tu kw arc, w m n iej­
szych ilościach w ystępują: к w ar cyt, łupek kw arcytow y, okruchy skał
krzem ionkow ych, okruchy chalcedonu, plagioklazy kw aśne i ziarna skale­
ni. Spoiwo hydrom ikow o-ilaste z dom ieszką w odorotlenków żelaza i sub­
stancji próchnicznej. G dzieniegdzie w y stęp u ją bezładnie spikule gąbek,
w ypełnione opalem , w drobnej ilości w y stępują ziarna jasnozielonego
glaukonitu (rys. 5). Z w arstw y 5— 15 cm w ykonane szlify 2/2 (rys. 3),
2/3 i 2/4 (rys. 4) w ykazują właściwości podobne do szlifu 2/1.
S z lif nr 3/1 (profil 5, 15— 25 cm, Łazowa). S tru k tu ra gruzełkow ata,
pelitow a i aleurytow a, te k stu ra bezładna porow ata. G łów nym składni­
kiem jest tu substancja ilasta, zaw ierająca dom ieszkę substancji próch-
360
F. Kuźnicki
Rys. 3. Szlif nr 2/4. Struktura psamitovva i pelitowa, tekstura bezładna; ni­
kole równoległe
Thin section: 2/4. Psam mitic and pelitic
structure; chaotic structure; Nicols
parallel
Rys. 4. Szlif nr 2/2. Skupienia substan­
cji ilastej, zawierającej domieszkę ma­
teriału okruchowego; nikole równolegle
Thin section: 2/2 Agregates of clay
substance with adm ixture of clastic
material; Nicols parallel
nicznej i dom ieszkę w odorotlenków żelaza. K w arc w y stęp u je najczęściej
w ziarnach ostrokraw ędzistych, nie obtoczonych. Licznie w y stępują igły
gąbek w ypełnione opalem , rozm ieszczone bezładnie. W drobnej ilości
w ystępują glaukonit, chloryt, cyrkon, ru ty l i m uskow it.
Szlify 3/2, 3/3 i 3/4, podobne do szlifu 3/1, różnią się m niejszą ilością
spikul gąbek.
S zlif 4/1 (profil 1, 0— 10 cm, Machndw). S tru k tu ra psam itow a i p eli­
tow a, nierów noziarnista, tek stu ra bezładna. W wyższych p artiach p rze­
ważnie m ateriał okruchow y, w niższych spoiwo. W m ateriale okrucho­
w ym w ystępuje głównie kw arc o ziarnach obtoczonych. Poza kw arcem
w y stępują otoczaki skały gezowej, dochodzące do 3 m m wielkości, tkw iące
w m asie spoiwa hydrom ikow o-w ęglanow ego. W drobnych ilościach w y­
stępują: glaukonit, plagioklazy, otoczaki chalcedonu o budow ie agregato­
wej i zw iązki żelaza. Ponadto w y stępują szczątki organiczne zm ineralizowane, w ęglanow e otoczaki o budow ie w łóknistej i skupienia węglanów ,
niezależnie od p elitu węglanowego, w ystępującego w spoiwie. Spoiwo
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
361
Rys. 5. Szlif nr 2/4. Nierównom ierne rozmieszczenie wodoro­
tlenków żelaza w skupieniach ilastych; nikole równoległe
Thin section: 2/4. Irregular distribution of ferric hydroxides
in clay aggregates. Parallel Nicols
m a c h a ra k te r podstaw ow y i tendencję do przew agi ilościowej nad m a­
teriałem d etry ty czn y m w m iarę w zrostu głębokości.
Szlify 4/2, 4/3 i 4/4 analogiczne do szlifu 4/1.
S zlif nr 5 (profil nr 1, 45— 55 cm, M achów). W subm ikroskopow ym
kalcytow o-opalow ym tle skały w y stęp u ją bardzo liczne fra g m en ty stru k ­
tu r organicznych. P rzew ażają okruchy gąbek, głów nie igieł — przekroje
podłużne i poprzeczne. Znacznie rzadziej spotyka się pokruszone szcząt­
ki m uszli m ałżów oraz otw ornic. E lem enty te zbudow ane są z p rze k ry stalizow anej substancji w ęglanow ej. Sporadycznie w y stę p u ją igły gąbek
zbudow ane z opalu. N iew ielki dodatek stanow ią w skale pojedyncze, d ro ­
bne okruchy kw arcu i glaukonitu.
S zlif nr 6 (profil 4, 40— 50 cm, Bełżec). W głów nej swej m asie skała
zbudow ana je st z bezpostaciow ej su bstancji krzem ionkow ej — opalu.
S ubstancja krzem ionkow a uległa w pew nym stopniu rekrystalizacji.
S tru k tu ra agregatow a (gruzełkow ata). W dużych ilościach w ystępują
w skale elem enty szkieletow e fauny. Są to głów nie pokruszone frag m en ­
ty gąbek — igły opalowe obw iedzione obw ódką kalcytow ą. W m niejszych
ilościach obecne są skorupki otw ornic, często w ypełnione glaukonitem
oraz cienkościenne m uszle m ałżów. W skale rozm ieszczone są bezładnie
ostrokraw ędziste okruchy kw arcu o w ym iarach 0,01— 0,15 m m i w m n ie j­
szym procencie obtoczone ziarn a glaukonitu o stru k tu rz e agregatow ej.
A naliza m ikroskopow a szlifów n r 1, 2 , 3, 6 w ykazuje, że zbadane
4 — R o c z n ik i G l e b o z n a w c z e t . X V
362
F. Kuźnicki
u tw o ry kredow e (profile 7, 5 i 4) m ożna zaliczyć do skał krzem ionko­
wych odw apnionych. Znaczna ilość w utw orach igieł gąbek w ypełnio­
nych opalem lu b chalcedonem oraz spoiwo hydrom ikow o-ilaste lub krzem ionkow o-ilaste, a nie kalcytow e, w skazują, że są to u tw o ry zbliżone do
ty p u gezy odw apnionej [89].
J a k podaje P o ż a r y s k i [70, 96], zarów no opoki odw apnione, jak
i gezy odw apnione są skałam i krzem ionkow ym i o zaw artości krzem ionki
w 70— 90% , głów nie w form ie opalu. W gezach odw apnionych znaczną
część krzem ionki stanow i kw arc d etrytyczny, część jej natom iast jest
zw iązana w glinokrzem ianach.
P o tw ierd zają to analizy chem iczne (tab. 3 — analiza całkow ita gleby,
tab. 4 — analiza „triacid e”), k tó re w skazują na znaczną zaw artość w tych
profilach zarów no reziduum , ja k i krzem ionki koloidalnej w form ie opa­
lu lub chalcedonu, stanow iącej składow ą część krzem ianów i spoiwa.
W zbadanych poziom ach genetycznych profilów ilość reziduum w aha
się od 35 do 75% , a krzem ionki koloidalnej od 11 do 35%.
Stosunkow o duża zaw artość tzw . krzem ionki w olnej, rozpuszczalnej
w 0,5n NaOH [23], wynosząca 3— 5% w tych poziom ach (tab. 6 ), w ska­
zuje na znaczny procentow y udział w ogólnej krzem ionce form y k rze ­
m ionki łatw o rozpuszczalnej.
P rzybliżony obraz rozm ieszczenia głów nych typów litologicznych na
w ychodniach skał kredow ych w Niecce L w ow sko-L ubelskiej [96], jak i
podaje P o ż a r y s k i (rys. 6 ), jest na ogół zgodny z rozm ieszczeniem
gleb w ytw orzonych z ty ch utw orów , k tó re zostały w yróżnione przez a u ­
to ra tej p racy na obszarze pow. tom aszowskiego.
P o ż a r y s k i [96] zw raca ponadto uw agę, że zarów no opoki, jak
gezy odw apnione są w rejo n ie lubelskim albo p rzy k ry te utw oram i trz e ­
ciorzędow ym i, albo odsłonięte skutkiem w ym ycia w ietrzelin trzeciorzę­
dowych. Pow yższe spostrzeżenie m ożna rów nież odnieść do zbadanego
tere n u , położonego w środkow ej części Roztocza.
O dw apnienie kredow ych utw orów krzem ionkow ych [70, 96] nastąpiło
wg P o ż a r y s k i e g o najpraw dopodobniej w eocenie, w w aru n k ach kli­
m atu ciepłego i w ilgotnego oraz b u jnej roślinności. W ody zaw ierające
kw asy hum usow e w pływ ały na intensyw ne rozpuszczanie w ęglanu w ap­
nia w skałach podłoża. Stopień i głębokość odw apnienia tych utw orów
są różne; w zbadanych profilach gleb, w ytw orzonych ze skał krzem ion­
kowych, w ierzchnie w arstw y do głębokości około 60 cm są najczęściej
całkow icie pozbaw ione w ęglanów.
Ze w zględu na znaczną zaw artość m ateriału detrytycznego (tab. 2 , 3,
4 , 5 ), o czym św iadczy znaczne reziduum po trak to w an iu tych utw orów
stężonym i kw asam i, na ich lekkość i porow atość (próżnie po rozpuszczo­
nych igłach gąbek) oraz obecność czertów , m ożna zbadane skały zaliczyć
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
363
Rys. 6. Przybliżony obraz rozm ieszczenia głów nych typów litolo­
gicznych na wychodniach skał kredowych w Niecce L w ow sko-L ubelskiej w g P o ż a r y s k i e g o
1
3
_ g r a n ic a d a n u i m a s t r y c h t u , 2 — g r a n ic a m a s t r y c h t u d o l n e g o i g ó r n e g o ,
— g r a n ic a m a s t r y c h t u i k a m p a n u ; 1 . — k r e d a p is z ą c a , 2 . — m a r g i e l
m i ę k k i , 3. — w a p i e ń p r z e k ł a d a n y o p o k ą , 4. — o p o k a , 5. — g e z a
Approximate distribution of principal lithologie types in outcrops
of cretaceous rock in the L w ów -Lublin basis (after P o ż a r y s k i )
— M a a s tr ic h t b o u n d a r y , 2 — u p p e r a n d lo w e r M a a str ic h t b o u n d a r y , 3 —
M a a s t r i c h t a n d k a m p a n b o u n d a r y ; 1. — d r a w in g c h a lk , 2 . — s o f t m a r l,
3. — l i m e s t o n e in t e r s t r a t i f i e d w i t h r o c k l a y e r s , 4. — r o c k , 5. — g a i z e s
1
do ty p u lekkiej opoki odw apnionej, odpow iadającej w yróżnionej przez
S t a r z y ń s k i e g o [75] „piaszczystej odm iany opoki nagórzańskiej” .
A naliza całkow ita (tab. 3), analiza „triacid e” (tab. 4), stosunki m ole­
k u larn e krzem ionki do półtoratlenków (tab. 5), krzem ionka w olna (tab.
6 ) oraz skład m echaniczny (tab. 1 ) poszczególnych poziom ów genetycz­
nych gleb, w ytw orzonych ze skał krzem ionkow ych odw apnionych, w ska­
zują, że gleby te, chociaż w ytw orzone in situ, zaw ierają do głębokości
około 20— 30 cm znacznie w iększą dom ieszkę obcego m ate ria łu d e try ty cz ­
nego niż głębsze poziomy. W niosek ten potw ierdza rów nież analiza m i­
kroskopow a ciężkich m inerałów i fra k c ji lekkiej pro filu 4 — Bełżec (tab.
2 ). W poziom ie w ierzchnim tego p rofilu w porów naniu z głębszym i po­
ziom am i stw ierdzono we fra k c ji 0,06— 0,25 w iększą zaw artość procentow ą
ciężkich m inerałów , w iększą nieco zaw artość kw arcu oraz znacznie
m niejszą zaw artość opalu.
364
Tabel a
Skład mechaniczny badanych gleb
od­
krywki
ProI ile
Nr.
Miejscowość
L ocality
Głębokość
Depth/
cm
-
W procentach części
Poziom
Horizon
2>1 mm <Cl mm
1-0,5
1
M echanical com position of examined s o il s
0,50 ,2 5
0,250,1
0,10 ,0 5
1 шш
0,050,0 2
0,020 ,0 0 6
Per cent p a r t i c l e s <
0 , 006< 0,0 0 2
0,0 0 2
1 mm
ogółem
-
total
%
1-0,1
0 ,10 ,02
*=^0,02
Gleby brunatne wyługowane wytworzone z kredowej opoki odwapnionej -Leached brown s o i l s from c r e t a c e o u s d e c a l c i , f i c d s i:Liccous rock
4
Bełżec
1,2
9 8 ,8
2,8
25,0
37,2
6,0
9,0
8,0
4 ,0
8,0
65,0
1 5 ,0
20,0
96 ,2
3,3
13,5
31,2
7,0
7 ,0
11 ,0
1,0
2 6 ,0
48,0
14,0
38,0
40-5 0
A1A3
(B)B
3,8
26,4
73,6
0 ,5
6,8
36,7
1 1 ,0
7,0
10,0
2,0
26,0
44,0
1 8,0
38,0
75-85
с
42,0
58,0
0,0
3,7
35,3
7,0
9,0
9,0
8,0
2 8 ,0
39,0
16 ,0
45,0
5-15
Ai
21,6
78,4
4,8
25,3
32,9
8,0
8,0
9,0
6,0
6,0
63 ,0
16 ,0
2 1 ,0
40-50
A1A3
(B/B
57,9
42,1
0,0
2,5
38,5
8,0
1 1 ,0
9,0
9,0
22 ,0
41,0
1 9 ,0
40,0
60-70
с
58,2
41,8
0,0
1,3
40,7
8,0
9,0
1 0 ,0
10 , 0
21,0
42,0
17 ,0
41,0
30,0
25-35
5
Łazówa ( l a s )
(forest)
20-30
Gleba słabo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - L ith o s o l from cretaccous d e c a l c i f i e d s i l i t :eous ro ck
7
J e z i e rn a
0-1 0
25-35\
50-60 J
A1
18 ,4
81,6
3,0
19 ,8
27,2
7 ,0
13 ,0
14 ,0
8,0
8,0
50,0
2 0 ,0
83,0
1 7 ,0
0,0
.0 ,0
37,0
11,0
10,0
1 0 ,0
8,0
24 ,0
37,0
21,0
42,0
86,2
13,8
0,0
1,0
35,0
11 ,0
13,0
9,0
8,0
23 ,0
36,0
2 4 ,0
40,0
p
U1
Gleba brunatna wyługowana wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - Leached brown c o i l from cretaceous d c c a l c i f i o d s i l i c e OUG roc k
8
Dęby
0-20
30-40
40-50
A1
A1A3
(B)B
1,8
98,2
4,3
19,0
33,7
4,0
10,0
12 ,0
* 3,0
1 4 ,0
5.7,0
1 4 ,0
12 ,8
87,2
4 ,3
18,3
25,4
8,0
8,0
1 3 ,0
5,0
1 8 ,0
48,0
16 ,0
36.0
87,4
12 ,6
1,0
11,3
34 ,7
5,0
11,0
14 ,0
10,0
13,0
47,0
16 ,0
37,0
29,0
F. Kuźnicki
Ai
0-10
T a b e l a
Skład mechaniczny badanych gleb i zaw artość CaCO^ we fra k c ja c h
W procentach części ziem istych
Per cent of p a rtic le s
Miejscowość
L ocality
Głębokość poziom J> 1 mm
Depth
Horizon
%
cm
1-0,5
Jachno?)
4,0
13,0
5,0
12,0
25,0
13,0
28,0
5,4
8,0
4,4
17,8
J
88,9
0,0
1,0
19,0
1,0
19,0
17,0
12,0
31,0
9,9
6,6
4,7
21,2
4
86,8
0,0
1,3
20,7
7,0
16,0
15,0
15,0
25,0
9,4
6,6
3,8
19,8
A1C
78,1
0,0
0,0
36,0
6,0
7,0
15,0
14,0
22,0
16,7
11,2
3,4
31,3
Д1
A
54,4
0,0
0,0
15,0
9,0
16,0
18,0
19,0
23,0
8,5
11,7
6,2
26,4
80,5
0,0
0,5
8,5
4,0
17,0
18,0
20,0
32,0
5,0
12,7
10,4
28,1
A-jC
82,3
0,0
0,0
12,0
3,0
13,0
17,0
23,0
32,0
13,4
28,4
9,8
51,6
A
71,1
0,0
2,0
39,0
5,0
13,0
12,0
14,0
15,0
10,0
1,9
1,3
13,2
79,5
0,0
3,0
27,0
15,0
12,0
12,0
9,0
22,0
40,8
8,4
6,1
55,3
0-10
0- 10]
40-50
Kije
0- 20"|
20-30/
A1
Rędzina dewońska
6
Czerwona Góra
Cretaceous :rendzinas
0,0
20-30/
11
0, 0060,002 0,002
-
z kredowej opoki odwapnionej
Jarczów
0, 020,006
61,9
15-25
10
0,050,02
СаСОт we frakcjach %
Per cent CaCO^ in fra c tio n s
ogółem
w cz.
< . 2 mm
с
20, 02to
l
0,02
0,002 in taper­
0,002
tic le s
< 2 mm
gleb
Tarnawatka
-
0, 10,05
1 mm) gleby
1 mmj
0-10 A
30-35
3
0,250,1
0,50,25
Rędziny kredowe
1
m echanical com position and CaCO^ content in f r a c tio n of examined s o ils
Właściwości i typologia
Kr
od­
krywki
Pro­
f ile
Nr.
-
la
Devonian rendzina
h
26,6
1,0
4,0
48,0
8,0
10,0
7,0
7,0
15,0
n.o.
n.o.
n.o.
5,7 ;
20-30
A^
39,0
2,0
6,0
43,0
7,0
11,0
9,0
10,0
12,0
n.o.
n.o.
n.o.
8,9
365
5-15
Tabel a
2
Z e s ta w i e n ie wyników a n a l i z mikroskopowych minerałów pró bek f r a k c j i 0,25 - 0 ,0 6 rara z p r o f i l ó w glebowych: Machnów i Beł żec
(wyn ik i podane w p r o c e n t a c h o b j ę t o ś c i )
R e s u l t s o f m ic ro s c o p ic a n a l y s i s o f m i n e r a l f r a c t i o n s 0 . 2 5 - O.O6 mm from th e s o i l p r o f i l e s Machnów and Beł że c
(volume p e r c e n t , )
-
C ię żk ie m i n e r a ł y
M ie j s c o ­
wo so
nr
p ro filu
L ocality
profile
Nr.
Machnów 1
Głę­
bo­
kość
Depth
cm
0-10
30-35
X-. i n ­
deks
cięż­
to
d>
kich
w
Ul
mine­ O) «—ł
W
w 2 -p -ł->
■P 4^
0
a d
rałów
>VH
heavy •H л ”0 0 TJ TJ N
W a a M 0
min e ­
o<Сц C<D
0 5
WW
3 f
rals
inde x
-
0,1 6
45-55 с . min.
bra k
n.d.
Bełżec
4
5 2 ,0 1 , 0
17 ,0 1 ,0
1,0 1,0
8,3 i , 0
-
0
-
-
9,0
o>
-4->-*->
«
■гНчН
«
а>
0 0
.sä
(U •H*r-i
0 V г® 'в
i-t
<
0
0
0
0>
N
fl G Iм ?
со со а а a S 3 3 ce со ш в
м и I—11—1 о о
и и
Ga
-*->
со о
о
о о
04
о & eh & со со
ЕЧ£Н PQ « 5 a t
0 0
PÖ (Я
II
3,0 0
-
Frakcja lekka
а>
48 , 3 23,7 4 , 3
-
Heavy m i n e r a l s
0
1,0 0
1 5 ,0 0
0
1,0
0
85 ,7 0 , 3
•
боо
-
Light f r a c t i o n
<D
Ч-»
•4-ï •«“»
m
ä a
а>
N Ul
а>
со л
Г-Н1-1 -*-» -р
о о
В? >
ÜÛOÛ -3 о
<—11—1
Рч PH a Я
0
0,3
0
0
<u
а а
N (О и ^ ■H *H
<—1 О
Pi M ü
о JCS ° °
(h U
0>
из
оо
•H ■H
3 23
13,3 0 , 3
to
а>
-i-> со
а оо
а> J-.
ад ад
«3] -oj
0
0,7
5 ,3 6,0
0
0
0 ,3
94 ,0 2 ,7
•
•
1 ,0 0 ,3
1,0
0
0
1 ,0
0
0
e
0
0
0
8 9 ,7 0 , 3
•
300
6 , 0 1 ,0
0,3
0,7
3,0
0
0
4,3 0
6 ,7 1,3
3 9 ,7 3 2 ,3 7 , 7
0
0,3
5,3 2,0
0
0
0,7
94 ,7 1 , 3
0,7
40
2,7 0
0 ,3
0,3
0
0
10-20
5 , 0 0 ,3
8 , 3 0,3
5 8 ,0 18,7 3 , 3
0
0 ,7
1 ,3 3 , 3
0
0
0,7
90,3 4 , 0
0
80
4,3 0
0
0
0
1 ,3
40-50
5 , 7 0 ,3
7 , 5 0,3
4 5 , 0 3 0 ,0 7,0
0
0 ,7
1 ,7 1,7
0
0
0,3
90,0 5 ,0
0
980
4 , 0 1,0
0
0
0
0
0,5 0
3,0 0
5 9 , 0 28,5 3 , 0
1,5 0
2,5 2 ,0
0
0
0
90 ,0 1,0
0
540
9,0 0
0
0
0
0
0-10
75-85
0,8 0
0,07
Xi - procentowa z a w a rto ś ć c i ę ż k i c h mine rałów w 10 g r o z la s o w a n e j p r ó b k i , f r a k c j a 0 ,2 5 - 0 ,0 6 mm
p e r c en t c o n t e n t o f heavy m i n e r a l s in 10 g o f m o l l i f i e d sample, f r a c t i o n 0. 25 - O.O6 mm
X2 - ze względu na prz e w a ż a ją c ą i l o ś ć o p a lu w n i e k t ó r y c h p r e p a r a t a c h , l i c z o n o go osobno na 100 z i a r n innych minera łów
w ith r e g a r d to p r e p o n d e r a n t o p a l amount i n some samples th e o pa l was reckone d s e p a r a t e l y i n 100 g r a i n s o f o t h e r m i n e r a l s
0 - ślady - tra c e s
Tabela
A naliza całkow ita badanych gleb w procentach
Nr
odkrywki
P r o file
Nr.
Miejscowość
L ocality
Głębokość
Depth
cm
Poziom
Horizon
Strata
przy ża­
rzeniu
Ig n itio n
-
We fr a k c ji <
S i02
a i 2o3
2 mm -
In f r a c t io n < 2 mm
CaO
MgO
K20
lO J S
p2°5
0-10
25-35
40-50
75-85
Ai
h b
(B)B
с
5
Łazowa (la s)
(fo r e st)
0-5
5-15
20-30
40-50
6C-70
A0
A1
A1A3
(B)B
с
4,19
5,85
7,20
7,50
82,10
80,90
62,00
65,70
0,80
5,35
8,30
11,80
2,40
3,10
5,40
4,80
1,99
2,52
7,56
6,09
0,46
0,53
0,75
0,63
1,45
2,12
2,18
2,42
0,030
0,031
0,044
0,095
6,70
6,66
% 5,87
6,55
7,70
82,10
86,60
90,60
80,70
64,80
5,86
5,36
5,10
8,40
11,77
0,84
0,64
0,90
2,40
3,03
1,25
1,12
1,18
1,62
5,32
0,38
0,38
0,42
1,16
1,71
1,84
1,74
1,86
2,41
2,80
0,064
0,051
0,046
0,055
0,087
7
0-10
25-35
50-60
A1
C1
C1
7,45
5,42
5,58
84,00
78,90
72,40
3,13
9,70
9,90
1,47
2,30
3,90
1,51
1,62
1,78
0,76
1,21
1,74
2,03
2,32
2,48
0,074
0,041
0,053
Gleba brunatna wyługowana wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - Leached brown s o il from cretaceous d e c a lc ifie d s ilic e o u s rock
8
Dęby
0-20
30-40
40-50
A1
A1A3
(B)B
4,36
3,10
4,51
87,50
75,50
72,00
4,99
9,30
10,11
1,21
2,40
3,39
1,23
1,40
1,96
0,50
1,33
1,71
1,94
2,66
2,96
0,050
0,048
0,049
0,83
0,71
1,33
2 ,3 6
2,36
1,88
0,095
0,077
0,095
-
2,48
2,48
1,94
1,33
0,267
0,255
0,204
0,118
Rędziny kredowe - Cretaceous rendzinas
1
Machnów
0-10
30-35
45-55
A1
A1
с
15,01
16,60
32,20
57,40
52,30
19,40
3,80
7,70
4,85
3,80
5,10
3,50
12,46
13,15
34,10
10
Jarczów
0-10
20-30
40-50
50-60
Ai1
20,20
22,15
28,65
34,30
46,30
46,10
29,80
12,90
5,76
5Д 7
3,57
2,64
1,74
3,63
2,23.
1,66
16,25
17,50
30,40
44,11
A1C
С
-
-
z kredowej opoki odwapnionej
Gleba słabo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - L ith osol from cretaceous d e c a lc ifie d s ilic e o u s rock
Jezierna
gleb
Ecłżec
Właściwości i typologia
Gleby brunatne wyługowane wytworzone z kredowej opoki odwapnionej - Leached brown s o i ls from cretaceous d e c a lc ifie d s ilic e o u s rock
4
3
T otal a n a ly s is of examined s o i ls
Nr
od­
krywki
Pro-
Hiej scowoâd
L ocality
Głębokość
Depth
cm
Poziom
Horizon
S tra ta
źafzeniu
Ig nition
lo ss
Ke fra k c ji < 2 ит - In f ra c tio n -c 2 mm
Reziduum
%
Si02
Al2°2
^°2^3
CaO
MgO
K20
Na20
368
Anc.liza "rria c id e " badanych gleb w % (Składniki glebowe rozpuszczalne « trzech stężonych kwasach; 2 cz. H2SO4 + 3 cz. HNO3 + 5 cz. HC1)
MT riecideM analysis of examined so ils, per cent (Soil c o n stitu en ts soluble in three conc. acids - 2 p. H2SO4 + 3 p. HNO3 + 5 p. HCl)
Razem
Total
%
Gleby brunatno wyługowane wytworzone z kredowej opoki odwapnionej - Leached brown s o ils from cretaceous decalcified silic e o u s rock
4
5
Bełżec
Łazowa (la s)
0-10
25-35
40-50
A1
5-15
20-30
40-50
h
A1A3
(B)B
A1A3
(B)B
4.19
5,85
7.20
78,06
34,62
39,67
12,55
48,89
34,76
0,35
2,96
5,06
1,20
2,20
3,71
0,56
0,81
5,18
0,33
0,42
0,40
0,62
1.03
1.04
0,20
0,12
0,16
98,06
96,90
97,18
6,66
5,87
6,55
75,02
35,16
39:85
11,19
43,18
39И5
3,10
4,20
4,52
0,60
0,80
2,38
0,70
0,38
1,40
0,32
0,33
0,85
0,53
1,14
1.04
0,18
0,04
0,05
98,30
96,70
96,09
7
Jezierna
0-10
25-35
50-60
Ai
cx
7,45
5,42
5,58
65,87
35,15
37,19
16, Cl
■44,53
46,00
2,95
7,05
3,16
1,20
2,20
3,19
0,70
1,12
1,47
0,45
0,50
0,58
0,76
1,22
1,03
0,04
0,15
0,05
36,03
97,34
98,25
Gleba brunatna wyługowana wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - Leached brown s o il from cretaceous decalcified silic e o u s rock
8
Dęby
0-20
30-40
40-50
85-95
h
A1A3
(B)B
с
4,36
3,10
4,51
5,09
71,65
55,64
43,81
30,44
17,72
33,16
40,00
48,78
2,85
3,75
5,16
5,46
1,00
1,80
2,99
3,59
0,70
0,63
0,98
1,54
0,46
0,50
0,83
0,75
0,62
0,97
1,17
1,40
0,12
0,23
0,15
0,15
99,48
99,78
99,60
97,20
Gleba słabo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - L itho3ol from cretaceous de ca lc ifie d silic e o u s rock
9
Zatyle
30-40
50-60
S0-1C0
AjC
C1
c2
3,44
3,84
5,02
80,14
60,75
50,40
12,29
25,52
32,66
0,70
2,42
2,75
0,40
2,38
2,50
0,63
0,70
3,84
0,60
0,66
0,83
0,40
0,86
0,98
0,19
0,22
0,15
98,79
97,35
99,13
9,87
0,73
0,82
0,27
98,79
Będzina kredowa - Crotaceous rendzina
1
Machnów
0-10
h
15,01
49,55
16,54
3,70
2,30
F. Kuźnicki
Gleba słabo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - "Lithocol from cretaceous d ecalcified silic e o u s rock
Tabel aZ a w a rto ś ć n i e k t ó r y c h s kła dni ków w ba danych g l e b a c h we f r a k c j i
К
odkry­
Miejscowość
wki
Pro­
L ocality
file
Kr.
5
Bełżec
Łazowa (lec)
(fo re s t)
0-10
25-35
40-50
75-85
Ai
0-5
5-15
20-30
4C-50
£0-70
-^o
A1
hb
(B)B
Vj
kib
^B)B
с
82,10
80,90
62,00
65,70
3,20
8,45
13,70
16,60
2.40
3,10
5.40
4,80
0,80 59,26
5,35 18,65
8,30
8,94
11,80
7,47.
82,10
86,60
90,60
80,70
64,80
6,70
6,00
6,00
10,80
14,80
0,84
0,64
0,90
2,40
3,03
5,86
5,36
5,10
8,40
11,77
21,63
25,23
26,85
13,81
8,03
90,90
67,20
30,26
36,37
272,60
359,50
250,67
89,33
56,63
170,37 12,55
25,83 48,89
12,70 34,76
9,41
23,91
•27,13
30,08
16,34
9,36
11,19
48,18
39,45
mm o f examined s o i l s
analysis
stosua :i molekularne
mo. ,ec. ra tio
Si02
Si02
Si02
1'е20з
A1203
B2°3
silic e o u s rock
1,55
5,16
8,77
1,20
2,20
3,71
0,35
2,96
5,06
19,09
18,84
8,05
26,25
57,86
25,22
70,00
27,93
11,84
3,70
5,00
6,90
0,60
0,80
1 2,38
3,10
4,20
4,52
5,58
17,39
11,01
47,50
160,00
43,33
6,*33
19,51
14,77
gleb
Gleb.« Si! ■bo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej - L ithosol from cretaceous d e ca lc ifie d silic e o u s rock
0 -1 0
25-3550-60
Gleba
8
Dęby
9
Zatyle
A1
C1
brur.ü'.Dn w y łu g o w a n a
С-20
30-40
40-50
84,00
73,90
•72,40
4,60
12,00
13,80
1,47
2,30
3,90
3,13
9,70
9,90
34,85
11,91
9,85
154,89
93,57
48,08
44,97
13,79
12,39
16,61
44,53
46,00
4,15
9,25
6,35
1,20
2,20
3,19
2,95
7,05
3,16
7,56
8,91
14,90
35.00
52,86
38.00
.9,65
10,72
24,51
wytworzona 5z kredowej opoki odwapnionej - ,Leached brown s o il from cretaceous decalcified silic e o u s rock
A1
V 3
(B)B
67.50
75.50
72,00
6,20
11,70
13,50
1,21
2,40
3,39
4,99
9,30
10,11
25,49
11,82
9,96
181,62
83,53
56,90
29,65
13,77
12,07
17,72
33,16
40,00
3,85
5,55
8,15
1,00
1,80
2,99
2,85
3,75
5,16
8.55
11,45
9.56
48,33
50,00
36,66
10,36
14,86
12,94
Gleba c>!?.bo ТГук3Z -talcona wytworzona я kredowej opoki odwapnionej - L ithosol from cretaceous d ecalcified siliceo u s rock
30-40
5C-60
90-100
Aj^C
•
•
•
•
C1
Co
•
•
12,29
25,52
32,66
1,10
4,80
5,25
0,40
2,38
2,50
0,70
2,42
2,75
20,00
10,77
12,56
66,66
28,00
33,75
28,55
17,50
20,00
6,00
2,30
3,70
5,40.
19,57
7,50
Rędziny kredowe - Cretaceous rendzinas
0-10 • h
30-35
h
с
45-55
57.40
52,30
19.40
10
Jarczów
C-10
20-30
40-50
50-60
46,30
46,10
29,80
12,90
Ai
AXC
С
7,60
12,80
8,35
7,50
8,80
5,80
4,30
3,80
5,10
3,50
3,80
7,70
4,85
15,62
8,07
4,63
1,74
3,63
2,23
1,66
5,76
5,17
3,57
2,64
11.40
70,11
10.41 . 33,46
35,21
10,09
20,47
5,89
39,70
27,02
14,60
25,51 16,54
11,50
6,77
13,61
15,10
14,14
8,27
369
1
Machnów
z kredowej opoki odwapnionej
7 • Jezierna
Właściwości i typologia
Analiza całkow ita - Total e.nalysis
Analiza "T riacide"
stosunki molekularne
Fe2Ö3
F egO j
n
o
le
c
.ra
tio
a i 2o3
Уо20з
Si02
.Fe203 AI2O3
Si02
Si0o
SiOp
Si02
AI2O3
%
%
%
A12°3
%
%
11203
%
K2°3
%
%
wytworzone z kredowej opoki odwapnionej - Leeched brown so ils from cretaceous decalcified
Głębokość Poziom
Hori­
Depth
cm
zon
Gleby brunntne wył U£owar e
4
2 mm - S i l i c a and s e s q u i o x i d e s c o n te n t in f r a c t i o n < 2
5
F. Kuźnicki
370
I a b e 1 a
6
Zawartość krzemionki i półtoratlenków we £rakcji«<12 mm
S i l ic a and sesquioxides content in fr a c tio n <C 2 mm
Nr
od­
kryw­ Miejscowość
L o c a lity
ki
Profile
Nr.
4
Głębokość Poziom
pobrania
gen et.
próbki
Horizon
Depth
cm
W% -
In %
FegOj
ca łk .
wolne
ćałk .
wolne ca łk .
wolne
(b)
(a)
Gleby brunatne wyługowane wytworzone z kredowej opoki odwapnionei
Leached brown s o i l s from cretaceous d e c a lc ifie d s ilic e o u s rock
.
Bełżec
0-10
82,10
0,80
2,40
0,30
Ai
•
80,90
•
0,81
3,10
25-35
5,35
aî aï
.
40-50
8,30
5,40
62,00
•
0,83
65,70
11,80
75-85
4,80
0,70
.
.
Si02
S i02
A1203
А12° з
(в) в
с
5
Łazowa ( l a s io r e s t)
0-5
5-15
20-30
40-50
60-70
А0
А1
А1А3
(В)В
С
82,10
86,60
90,60
80,70
64,80
3,17
4,13
5,29
8,21
11,01
5,86
5,36
5,10
8,40
11,77
0,33
0,05
0,11
0,09
0,06
0,84
0,64
0,90
2,40
3,03
0,40
0,34
0,50
0,90
0,76
b . 100 _
----------- %
a
12,5
26,1
11,7
14,6
4 7,6
53,1
55,6
37,5
25 ,1
Gleba słabo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej
L it h o s o l from cretaceo us d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s rock
7
Jezierna
0-10
25r35
£0-60
А1
Сч
84,00
78,90
72,40
5,15
•
•
3,13
9,70
9,90
0,07
•
•
1,47
2,30
3,90
0,40
0,70
0,75
27,2
30,4
19,2
Gleba brunatna jyługowana wytworzona z kredowej opoki odwapnionej
Leached, brown s o i l from cretaceous d e c a lc ifie d s ilic e o u s rock
8
3
Dęty
0,38
0,08
1,21
87,50 . 4 ,60
0-20
4,99
A1
0,60
2,40
9,30
0 ,11
75,50
6,58
30-40
A1A3
«
0,67
10,11
•
72,00
40-50
3 ,39
(B)B
0,66
«
с
85-95
•
•
•
•
Gleba słabo wykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej
L ith o so l from cretaceous d e c a lc ifie d s ilic e o u s rock
Z atyle
0-10
30-40
50-60
90-100
A1
AXC
C1
C2
.
.
•
•
2,93
.
•
.
•
«
0,19
.
.
•
*
.
.
.
•
31,4
2 5 ,0
19,8
•
0,19
0,16
0,52
0,49
Będziny kredowe - Cretaceous rendzinas
1
3
Hachnów
Tarnawatka
0-10
30-35
45-55
A1
С
O-Ю
15-25
50-60
10
Jarczów
ii
K ije
0-201
A1
46,30
46,10
5,76
5,17
Al °
29,80
3,57
с
12,90
2,64
A1
•
.
.
AXC
•
•
С
•
Rędzina dewoiiska
6
Czerwona
Góra
5-15
20-30
.30-40
A1
A1C
С
•
’•
•
.
•
«
•
-.
3,80
5,10
3,50
3,80
7,70
4,85
С
20-30/
30-50
100-110
•
«
•
•
•
.
A1
A1C
o-iol
20-30j
40-50
50-60
3,80
57,40
52,30
19,40
m
•
•
.
.
#
1,74
3,63
9
2,23
1,66
•
♦
•
•
•
0,28
0,38
0 ,31
0,46
0,29
0,26
0,20
0,19
0,22
0,14
0,51
0,40
0,47
0,43
Devonian rendzina
•
•
•
*
•
9
*
*
*
•
•
7 ,4
7,5
8 ,9
0,47
0,42
0,12
11,5
5 ,2
9,9
0,4
,
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
371
Analiza, m ikroskopow a szlifów n r 4 i 5 (profil 1, 0— 10 cm i 45—
55 cm, M achnów) w skazuje, że b ad an y u tw ó r kredow y zaliczyć m ożna do
ty p u opoki porow atej.
P ró b k i skał profilu 1 (Machnów, z głębokości 45— 55 cm, o zaw ar­
tości w ęglanów około 57%), p rofilu n r 3 (T arnaw atka, z głębokości
50— 60 cm, o zaw artości w ęglanów około 72%) i profilu 11 (Kije, z głę­
bokości 100— 110 cm, o zaw artości w ęglanów około 60%) nie rozpadają
się w stężonym kw asie solnym ; po trak to w an iu kw asem solnym pozostaje
szkielet krzem ionkow y. P ró b k a skały p rofilu 10 (Jarczów , z głębokości
50— 60 cm, o zaw artości w ęglanów około 75%) traw io n a rozcieńczonym
kw asem solnym rozpada się całkow icie, dając obfite reziduum .
W yżej w ym ienione skały profilów 1, 3 i 11 stanow ią typ opoki, co dla
p rofilu 1 znajduje, jak w yżej zaznaczono, potw ierdzenie w analizie m i­
kroskopow ej szlifów.
P rofile 1 i 3 są położone na w schód od Roztocza, na G rzędzie Sokal­
skiej. N a tym obszarze skała przechodzi w opokę lub też m argiel, p rzy
czym w apnistość jej stopniow o w zrasta.
J a k podaje P o ż a r y s k i [96], w tej części tere n u , „w m astrychcie
dolnym zapanow ała w m orzu jednolita facja gąbkow o-otw ornicow a. G ąb­
k i dostarczały do osadu krzem ionki, otw ornice — w ęglanu w apnia. P ow ­
staw ały typow e opoki” .
Skałę kredow ą p rofilu 10 (Jarczów ) zaliczyć m ożna do ty p u m argli.
A naliza m ikroskopow a ciężkich m inerałów i fra k c ji lekkiej próbek p ro fi­
lu 1 (Machnów) w skazuje na znaczną dom ieszkę w tym p rofilu m ate ria ­
łu obcego, doniesionego do zw ietrzeliny skały. Na głębokości 45— 55 cm
stw ierdzono b rak ciężkich m inerałów , n ato m iast w y stęp u ją one w w ierzch­
niej w arstw ie (0— 45 cm) — tab. 2.
Znaczne różnice zaznaczają się rów nież pod w zględem zaw artości
opalu, którego jest dw u k ro tn ie w ięcej w w ierzchniej w arstw ie (0— 10
cm) w porów naniu z w arstw ą 45— 55 cm.
A naliza całkow ita (tab. 3) i stosunki m olekularne krzem ionki do półtoratlen k ó w (tab. 5) w poszczególnych poziom ach genetycznych profilów
1 i 10 oraz skład m echaniczny profilów 1 , 10 i 11 w skazują na pew ną
dom ieszkę w w arstw ach w ierzchnich (od 0 — do 40 cm) obcego m ate ­
ria łu detrytycznego. Szczególnie silnie zaznacza się ta dom ieszka w p rz y ­
padku profilów 1 i 10. Dom ieszka obcego m ateriału w w ierzchniej w a r­
stw ie do zw ietrzeliny k red y w ynika z ukształtow ania G rzędy Sokalskiej,
biegnącej od Roztocza w k ieru n k u w schodnim i opadającej k u dolinie
Bugu [30, 46]. G rzęda Sokalska, opadająca ku wschodowi, była poddana
szczególnie silnem u działaniu erodującem u wód spływ ających k u dolinie
Bugu, a m iejscam i, w obniżeniach terenow ych — działaniu wód stagnu-
372
F. Kuźnicki
jących. D ziałalnością wód, które niosły m ate ria ł krzem ionkow y z gez
Roztocza, jak rów nież m ate ria ł trzeciorzędow y i czw artorzędow y, w yjaś­
nić m ożna dom ieszkę obcego m ate ria łu do zw ietrzeliny k red y w w ierzch­
nich w arstw ach, natom iast działalnością wód stagnujących w ytłum aczyć
m ożna silną próchniczność i znaczną miąższość poziom u próchnicznego
gleb niżej położonych na tym obszarze.
K reda tego te re n u je st na ogół silnie m arglista (profil 10 ), bliżej
jednak Roztocza staje się bardziej zw arta (profil 1) i odporna na działa­
nie czynników destru k cy jn y ch [96].
WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE GLEB WYTWORZONYCH
Z OPOKI ODWAPNIONEJ
A naliza całkow ita (tab. 3), analiza „triacide” (tab. 4), stosunki m ole­
ku larn e krzem ionki do półtoratlenków (tab. 5), skład m echaniczny (tab.
1 ) i skład m in eraln y (tab. 2 ) gleb w ytw orzonych z odw apnionej opoki
lekkiej (profile 4, 5, 7, 8 i 9) w skazują, że w ierzchnie w arstw y tych gleb
(0— 30 cm) zaw ierają oprócz zw ietrzeliny skały m acierzystej pew ną do­
mieszkę obcego m ateriału detrytycznego, nie pochodzącego ze skały. M a­
teriał te n został bądź przyniesiony z m iejsc wyżej położonych w w yniku
w ietrzenia i erozji w odnej lub w ietrznej skał kredow ych i trzeciorzędo­
wych, bądź pozostaw iony przez wody lodowcowe. W najbardziej po­
w ierzchniow ej w arstw ie (0— 15 cm) dom ieszka ta zaznacza się dość w y­
raźnie, o czym świadczą: większa zaw artość ogólnej krzem ionki (tab. 3)
oraz reziduum po trak to w an iu gleby trzem a stężonym i kw asam i (tab. 4),
m niejsza natom iast zaw artość krzem ionki koloidalnej, rozpuszczalnej
w 2% NaOH, (tab. 4). K rzem ionka koloidalna w zrasta raptow nie na głę­
bokości około 30 cm, poniew aż czysta zw ietrzelina skały m acierzystej za­
w iera znaczne ilości opalow ych igieł gąbek (rys. 7).
W ierzchnie w arstw y tych gleb w porów naniu z głębszym i zaw ierają
na ogół we fra k c ji < 2 m m m niejsze ilości półtoratlenków , o czym
św iadczą zarów no ich liczby bezw zględne w yrażone w procentach, jak
i stosunki m olekularne krzem ionki koloidalnej do półtoratlenków (tab. 5).
W profilu 5 (Łazowa) zaznacza się wzbogacenie poziom u (B)B w zw ią­
zki żelaza i glinu w porów naniu z poziomem A^A^ (rys. 8 b i 9b). Jeżeli
jed n ak ilości półtoratlenków przeliczy się w stosunku do ilości części
koloidalnych ( < 0,002 nim, tab. 1 i 5), to m ożna stw ierdzić, że we fra k ­
cji koloidalnej różnice te nie są duże. Nie m ożna brać pod uw agę pozio­
m ów w ierzchnich (0— 20 cm), poniew aż, jak to w yżej zaznaczono, zaw ie­
ra ją one dom ieszkę m ateriału obcego, detrytycznego, ze znaczną ilością
kw arcu.
Si0P °/o
Rys. 7. Zawartość S i0 2 w badanych glebach
a — p r o f i l 4, B e ł ż e c — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p n io n e j ;
b — p r o f i l 5, Ł a z o w a — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p ­
n io n e j , с — p r o f i l 7, J e z i e r n a — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d ­
w a p n i o n e j , d — p r o f i l 8 , D ę b y — g le b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n i o n e j , e — p r o f i l 9, Z a t y l e — g le b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; 1 — S i 0 2 o z n a c z o n y w s t o p i e c z ę ś c i z i e m i s t y c h ( < 2 m m ) , t a b l. 3 , 2 — S iO o ( k r z e ­
m io n k a k o l o i d a l n a ) o z n a c z o n y w w y c i ą g u t r z e c h s t ę ż o n y c h k w a s ó w w c z ę ś c i a c h g l e b y < 2 m m
( a n a l. „ t r i a c i d e ” ), t a b . 4, 3 — S iC 2 o z n a c z o n y w w y c i ą g u 0,5n N a O H w c z ę ś c ia c h g l e b y < 2 m m
( t z w . w o ln a k r z e m i o n k a ) , ta b . 6
S i0 2 content in exam ined soils
a — p r o f i l e 4, B e ł ż e c — l e a c h e d b r o w n s o il f r o m c r e t a c e o u s s i l i c e o u s r o c k , b — p r o f i l e 5, Ł a z o ­
w a — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , с — p r o f i l e 7, J e z i e r n a —
l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , d — p r o f il e 8 D ę b y — l e a c h e d b r o w n s o i l
f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , e — p r o f i l e 9, Z a t y l e — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s
d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ; 1 — t o t a l S i 0 2 d e t e r m i n e d in p a r t i c l e s < 2 m m , t a b . 3, 2 — S iO *
( c o l lo id a l s i l i c a ) d e t e r m i n e d in e x t r a c t o f t h r e e c o n c e n t r . a c i d s in p a r t i c l e s < 2 m m ( a n a l,
„ t r i a c i d e ” )» t a b . 4, 3 — S i 0 2 d e t e r m i n e d in 0,5n N a O H e x t r a c t in p a r t i c l e s < 2 m m ( s o c a l le d
f r e e s ili c a ) , t a b . 6
CC.
°/° à.
Alz 03 °/o
1.0 2,0 3,0 go 5,0 6,0 7,0 0,0 9,0 10,0 11,0 12,0
1,0 2,0 3,0 Ц0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0
1,0 2,0 3,0 40 5,0 6,0 70 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 70 8,0 9,0 10,011,0 12,0
Rys. 8. Zawartość A I2O3 w badanych glebach
n — p r o f i l 4, B e ł ż e c — g le b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p n i o ­
n e j , b — p r o f i l 5, Ł a z o w a — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d ­
w a p n i o n e j , с — p r o f i l 7, J e z i e r n a — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j, d — p r o f il 8 , D ę b y — g le b a b r u n a tn a w y łu g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n i o n e j , e — p r o f i l 9, Z a t y l e — g l e b a s ł a b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; 1 — A1 2 0 3 o z n a c z o n y w s t o p i e c z ę ś c i z i e m i s t y c h « • 2 m m ) , t a b . 3, 2 — A l 2 0 3
o z n a c z o n y w w y c i ą g u 3 s t ę ż o n y c h k w a s ó w w c z ę ś c i a c h g l e b y < 2 m m , t a b . 4, 3 — A1 2 0 3 o z n a ­
c z o n y w w y c i ą g u 0,5n N a O H w c z ę ś c i a c h g l e b y < 2 m m ( t z w . w o l n y g l i n , t a b . 6 )
AI2O3 content in examined soils
a — p r o f i l e 4, B e ł ż e c — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s s i l i c e o u s r o c k , b — p r o f i l e 5, Ł a ­
z o w a , l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , с — p r o f i l e 7, J e z i e r ­
n a — lith o s o l fo r m c r e ta c e o u s d e c a lc ifie d s ilic e o u s r o c k , d — p r o file 8 , D ę b y — le a c h e d b r o w n
s o i l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , e — p r o f i l e 9, Z a t y l e — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s
d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ; 1 — A1 2 0 3 d e t e r m i n e d in m e l t o f p a r t i c l e s < 2 m m , t a b . 3, 2 — A I 0 O 3
d e t e r m i n e d in e x t r a c t o f t h r e e c o n c e n t r . a c i d s in e a r t h p a r t i c l e s < 2 m m , t a b . 4, 3 — A l 2 0 3
d e t e r m i n e d in 0,5n N a O H e x t r a c t i n e a r th p a r t ic le s < 2 m m (s o c a l le d f r e e a lu m in iu m ) , t a b . 6
Rys. 9. Zawartość Fe2Os w badanych glebach
a — p r o f i l 4, B e ł ż e c — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p n i o ­
n e j , b — p r o f i l 5, Ł a z o w a — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d ­
w a p n i o n e j , с — ip r o fil 7, J e z i e r n a — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j, d — p r o f il 8 , D ę b y — g le b a b r u n a tn a w y łu g o w a n a , w y tw o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; e — p r o f i l 9, Z a t y l e — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; 1 — F e 2 0 3 o z n a c z o n y w s t o p i e c z ę ś c i z i e m i s t y c h ( < 2 m m ) , t a b . 3, 2 — F e 2 O s o z n a ­
c z o n y w w y c i ą g u 3 s t ę ż o n y c h k w a s ó w w c z ę ś c i a c h g l e b y < 2 m m , t a b . 4, 3 — F e 2 O s o z n a c z o n y
w w y c i ą g u c y t r y n i a n u s o d u w c z ę ś c i a c h g l e b y < 2 m m ( t z w . w o l n e ż e la z o ) , t a b . 6
Fe2C>3 content in exam ined soils
a — p r o f i l e 4, B e ł ż e c — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m d e c a l c i f i e d c r e t a c e o u s s i l i c e o u s r o c k , b —
p r o f i l e 5, Ł a z o w a — le a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , с — p r o f i l e
7, J e z i e r n a — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , d — .p r o f ile 8 , D ę b y — l e a c h e d
b r o w n s o il f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s
r o c k , e — p r o f i l e 9, Z a t y l e — l i t h o s o l f r o m
c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ; l — F e 2 0 3 d e t e r m i n e d in m e l t o f s o il p a r t i c l e s < 2 m m ,
t a b . 3, 2 — F e 2 O s d e t e r m i n e d in e x t r a c t o f t h r e e c o n c e n t r . a c i d s in p a r t i c l e s < 2 m m , t a b . 4,
3 — F e 2 0 3 d e t e r m i n e d i n s o d i u m c i t r a t e e x t r a c t i n p a r t i c l e s < 2 m m ( s o c a l le d f r e e i r o n ) t a b . 6
376
F. Kuźnicki
Podobnie w profilu 8 (Dęby) zaznacza się w pew nym stopniu w yługo­
w anie zw iązków żelaza i glinu z poziom u A±A^ do poziom u (B)B (rys.
8 d i 9d). Biorąc rów nież pod uw agę stopień w ysycenia kationam i zasado­
wym i, odczyn tych gleb oraz zaw artość СаСОз na głębokości poniżej
60 cm (tab. 7), oba te profile m ożna określić pod w zględem typologicznym
jako gleby b ru n a tn e w yługow ane.
W profilu 4 (Bełżec) zaznaczają się pew ne różnice w ilościach półtoratlen k ó w w poziom ach A±A^ i (B)B we frak cji < 2mm. P ełne w ysycenie kationam i zasadow ym i już na głębokości 25— 35 cm oraz zaw ar­
tość СаСОз na głębokości 40 cm w skazują, że są to gleby z p u n k tu w i­
dzenia typologicznego b ru n atn e słabo w yługow ane (rys. 8 a i 9a).
Jeżeli weźm ie się pod uwagę, że w arstw y 0— 30 cm w pozostałych
profilach zbadanych gleb, w ytw orzonych z odw apnionej opoki lekkiej
(nr 7 — Jeziorna i nr 9 — Zatyle) zaw ierają dom ieszkę m ateriału p rzy ­
niesionego z zew nątrz, to gleby te należy scharakteryzow ać jako słabo
w ykształcone, o budow ie profilu A C (tab. 4). P ew ne różnice w zaw artoś­
ci półtora.tlenków w poszczególnych poziom ach genetycznych zacierają
się, jeżeli przeliczy się ich ilość w stosunku do fra k c ji ilastej. N ależy
rów nież wziąć pod uw agę różnice w składzie m ineralnym , zaznaczające
się w poszczególnych w arstw ach, które w pływ ają niew ątpliw ie na pro ­
centow ą zaw artość składników w różnych poziom ach
Skład m in eraln y frak cji lekkiej profilu 4 (tab. 2) w skazuje, że na
głębokości 75—85 cm w porów naniu z poziom am i w ierzchnim i jest zna­
cznie więcej glaukonitu, co zn ajd u je potw ierdzenie w w iększej zaw ar­
tości w ty m poziom ie AI2O 3 i K 2O.
Na specjalne podkreślenie zasługuje znaczna zaw artość w zbadanych
opokach lekkich kw arcu autogenicznego, o czym św iadczy duże reziduum
po trak to w an iu gleby trzem a stężonym i kw asam i, w ahające się w głęb­
szych w arstw ach w zbadanych utw orach od 30 do 40% (tab. 4). W w ierz­
chnich w arstw ach praw ie dw u k ro tn ie większe reziduum w porów naniu
z w arstw am i skały m acierzystej w skazuje na obecność nie tylko kw arcu
autogenicznego, ale i znacznych ilości kw arcu oraz innych m inerałów
allogenicznych, tj. tw orzących się poza basenem sedym entacyjnym .
Obecność 30— 50% krzem ionki koloidalnej w zbadanych skałach k rze­
m ionkow ych, a także analizy m ikroskopow e szlifów oraz analizy składu
m ineralnego (tab. 2 ) w skazują, że u tw o ry te są zbudow ane w głów nej
swej m asie z bezpostaciowej substancji krzem ionkow ej — opalu o spoi­
wie hydrom ikow o-ilastym lub krzem ionkow o-ilastym .
Znacznie m niejsza (2— 4-krotnie) zaw artość krzem ionki koloidalnej
w w ierzchniej w arstw ie w porów naniu z głębszym i w skazuje w tej w a r­
stw ie na dom ieszkę obcego m ate ria łu detrytycznego do czystej zw ietrzeliny opoki.
377
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
Tabele
7
N iektóre w łaściw ości chemiczne badanych g le b - Some chem ical p r o p e rtie s of examined s o i l s
odkry­ M iejsco­
wki
wość
P ro f ile L o c a lity
Nr.
Głębo­
kość
Depth
cm
Po­
ziom
zon
pH
H20
KCl
2aC0z
%
С
%
Próch­ K ationy wymienne m .e/lOOg Wg M ehlicha m .e./lO O g
n ic a
E xchang.cat ions
A f te r Mehlieh
Humus
Ca
К Na
%
Mg
T-S
T
S
1%
Si
Gleby brunatne wyług owane, wytworzone z kredowej opok: . odwapnionej
Leached brown s o i l s from cretaceo u s d e c a lc if ie d s i l : iceous“ rock
4
Bełżec
0-10
25-35
40-50
75-35
5
Łazowa
[la s fo re s t)
0-5
5-15
20-30
40-50
6o-70
Ai
4 4
6,80
7,00
(в) в 7,60
0
7,80
5.90
6,05
6,70
6.90
0,00
0,00
8,93
9,43
1,26 2,70 0,07
0,82 18,80 0,13
23.50 0,08
25.50 0,08
0,44
0,35
0,27
0,30
0,05 3,26
0,83 20,11
0,57 24.42
0,54 26.42
4,30
4,25
А1А3 4,55
(В)в 6,80
с
7,40
3,85
3,65
4 ,0 0
6,25
6,80
0,00 5,91 .10,20 3,00 0,39
0,00 1,42 2,45 1,90 0,33
0,00 о,бо 1,04 2,70 0,13
0,00
16,70 0,20
9,17
18,80 0,06
0,46
0,75
0,57
0,54
0,58
0,04 3,89 13,73 17,59 3,86 21,9
0,04 3,02 8,40 11,23 2.83 25,2
0,21 3,61 4,93 8,77 3.84 43,7
0,38 17,82 1,68 19,70 18,02 91,5
0,47 19,91 0,00 19,80 19,80 100
К
h
0,73
0,47
0,00
0,00
5,50 8.56 3,06 35,7
0,00 20,37 20,37 100
0 ,00 24,41 24,41 100
0,00 26.56 26,56 100
Gleba słabo w ykształcona wytworzona z kredowej opoki odwapnionej
L ith o s o l from cretaceo u s d e c a lc if ie d s il ic e u s rock
7
J e z ie rn a
0-10
25-351
50-6Q/
Ai
h
6.40 6,00
5,80 5,05
6.40 5,40
0,00 1,62
0,00
0,00
2,80
8,10 1,18 0,73 0,22 10,23
14,00 0,66 0,87 0,48 16,01
17,20 0,85 0,67 0,49 19,21
2,70 13,36 10,66
3,13 19,98 16,85
2,65 22,66 20,01
79,8
84.3
88.3
Gleba brun atna »yług owana, wytworzona z kredowej opoki odwapnionej
Leached )rown s o i l s from c retaceo u s d e c a lc if ie d s i lic e o u s 'r o c k
8
9
Dęby
Z aty le
0,05 0,21
0,03 0,14
0,06 0,26
0,05 0,30
Gleba s ła do w ykształcona wytworzona z kredowej opoki
Lit. lo so l from cretaceo u s d e c a lc if ie d s ilic e o u s
0-20
30-40
40-50
85-95
h
5.40 4,75
0-10
30-40
50-60
90-100
h
6.40
5,45
6,60
7.40
A1A3 4,85 4,20
(B)B 5,50 4,60
7.40 6,70
с
AlC
C1
c2
5,95
4,80
6,20
6,70
0,00 1,02
0,00 0,31
0,00
2,60
1,76
0,53
0,00 1,13
0,00 0,55
0,00
6,33
1,95
0,94
2,50
5,10
21,30
26,80
•
0,03 2,79
0,23 5,50
0,48 22,10
0,54 27,69
odwapnionej
rock
•
•
•
4,30 7,55 3,25 43.0
3,93 9,62 5,69 59.1
3,95 26,72 22,77 85.2
0,00 28,35 28,35 100
1,33 10,14 8,81 86,9
3,85 7,82 3,97 50.8
1,93 11,98 10,05 83.9
0,00 10,50 10,50 100,0
Rędziny kredowe - C retaceous rendz inas
1
Machnów
3
Tarnawatka
10
Jarczów
° - lc \
30-35J A1
с
45-55
7,40 6,80 17,79 1,94
7.70 6,70 21.24 1,39
7.70 7,40 57.24
3,35 21,30 0,23 0,96 0,24 22,73
2,41 27,40 0,59 0,26 0,17 28,42
21,80 0,13 0,27 0,33 22,53
0,00 24,15 24,15 100
0,00 30,43 30,43 100
0,00 23,13 23,13 100
0-10
15-25
50-60
7,15 6,75 19,80 2,32
7,40 6,80 31,29 0,97
7,70 7,10 72,74
4,01 20,90 0,39 1,19 0,49 22,97
1,67 17,90 0,20 0,47 0,48 19,05
12,00 0,20 0,19 0,47 12,86
0,00 25,01 25,01 100
0,00 21,59 21,59 100
0,00 13,69 13,69 100
7,40
7,55
7,50
8,10
4,32 16,80 0,20 2,45
4,69 16,40 0,20 1,89
2,43 16,00 0,13 0,87
12,20 0,13 0,44
0,28
0,23
0,30
0,28
19,73
18,72
17,30
13,05
0,00
0,C0
0,00
0,00
1,41 16,80 0,07
1,24 14.60 0,07
10,10 0,07
11.60 0,06
0,35
0,35
0,36
0,38
17,70
15,17
10,63
12,23
0,00 20,18 20,18 100
0,00 17,07 17,07 100
0,00 9,73 9,73 100
0,00 10,53 10,53 100
0-1ÖV
20-30J
40-50
50-60
ii
K ije
0 -2 0 \
20-30J
30-50
100-110
Ai
AlC
с
A1
A^C
с
h
AlC
с
6.95
6.95
7,20
7,30
26,40 2,50
28,05 2,72
51,56 1,40
75,19
7,60 6,80 13,20 0,82
7.95 7,10 55,28 0,72
7.95 7,40 66,00
62,70
0,48
0,15
0,10
0,19
23.53
21.54
20,53
12,31
23.53
21.54
20,53
12,31
100
100
100
100
Rędzina dewodska - Devonian ren d zin as
6
Czerwona
Góra
5-15
20-30
30-40
h
AjC
с
7,45 6,95
7,60 7,00
5 — R o c z n ik i G l e b o z n a w c z e t. X V
5,69 0,97
8,85 0,58
92,40
1,67 11,40 0,13 0,20 0,03 11,76
1,00 11,30 0,07 0,09 0,02 11,48
0,95 13,18 12,23 92,8
0,00 14,33 14,33 100
0,00 3,38 3,38 100
Tabela
P ro c e n to w o .za w a rto ść w ę g la n ó w i a k ty w n e g o w ęg la n u w apn ia w glebach i skalach w a p ien n ych
P er cen t c o n ten t о/ c a rb o n a te s an d a c tiv e ca lciu m ca rb o n a te in so ils an d carbon aceou s ro c k s
Nr
odkryw­
ki
P ro fi­
le
Nr.
Miejscowość
L ocality
Głębo­
kość
Depth
cm
We frakc j i C 2 mm
In fr a c tio n < c 2 mm
Poziom
Hori­ % węglanów
% CaCO}
rozp.w 10%
zon
aktywny (b) % 1 100
HCl (a)
% carbonates % a ctive
s o l . in 10%
CaC03 (b)
HCl (a)
Nr
odkryw­
ki
P ro fi­
le
Nr.
Miejscowość
1
3
10
Machnów
Tarnawatka
Jarczów
0-1 Ol
30-35J
17,79
21,24
9,70
h
9,15
43,1
45-55
с
57,24
14,75
25,8
19,80
11,00
55,6
15-25
Ai
Ä1
AXC
31,29
25.75
82,3
50-60
С
72,74
28.75
39,5
o -io l
26,40
14,50
54,9
A1
28,05
13.50
48.1
40-50
Al c
51,56
29.50
57.2
50-60
с
75,19
29,00
13,20
7,00
53,0
20-30 j
A1
55,28
22,00
39,8
30-50
AXC
66,00
25,50
38,6
100-110
С
62,70
13,00
20,7
70-80
С
55,80
24,50
43,9
2 0-30)
11
K ije
Łabunie
(la s )
0-201
16
Górno
120-130
12
5-15
20-30
A1
АдС
30-40
С
% węglanów
% CaCO^
aktywny (b)
r° $ iïe } ° *
% carbonates % a ctiv e
s o l .in 10%
CaCO^ (b)
HCl(a)
10°
С
85,84
7,00
8,2
Hat a
Lubycka
35-45
С
78,54
18,00
22,9
Rędzina trzeciorzędowa - Tertiary rendzina
13
Płazów
.0-10
70-80
38,6
A1
С
9,01
7,50
83,2
80,69
36,00
44,6
6,00
7,9
Wapień ju r a jsk i - Ju rassic lim estone
14
Orońsko
120-130
С
75,54
Kredowa opoka częściowo odwapniona
Cretaceous s ilic e o u s rock, p artly d e c a lc ifie d
4
Czerwona
Góra
We f r a k c j i< 2 mm
In fra ctio n < C 2 mm
Wapień trzeciorzędowy - Tertiary lim estone
Bełżec
Rędz ina dewotfska - Devonian rendzina
6
Poziom
Hori­
zon
Wapień dewońsk; - Devonian lim estone
54,4
0-10
Depth
cm
L ocality
Rędziny kredowe - Cretaceous rendzinas
Głębo­
kość
40-50
(в)в
8,93
4,25
47,6
75-85
с
9,43
5,50
58,3
59,9
5,69
2,00
35,1
5
Łazowa (la s)
60-70
С
9,17
5,50
8,85
2,00
22,6
8
Dęby
85-95
С
2,60
2,00
76,9
92,40
5,85
6,3
9
Zatyle
90-100
с2
6,33
1,50
23,7
8
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
379
Z aw artość ogólna w apnia w tych glebach (rys. 10) w zrasta raptow nie
w poziom ach w ęglanow ych, dochodząc do około 7% CaO, natom iast
w ierzchnie w arstw y zbadanych gleb zaw ierają 1— 2% CaO (tab. 3). Z a­
w artość ogólna m agnezu rów nież na ogół w zrasta w głąb profilu, docho­
dząc do 0,63— 1,74% MgO, natom iast w ierzchnie w arstw y gleb zaw ie­
ra ją 0,38— 0,76% MgO (rys. 11).
e.
10
zo
30
40
50
60
70
80
Rys. 10. Zawartość wapnia w badanych glebach
a — p r o f i l 4, B e ł ż e c — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p n i o ­
n e j , b — p r o f i l 5, Ł a z o w a — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d ­
w a p n i o n e j , с — p r o f i l 7, J e z i e r n a — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j, d — p r o fil 8 , D ę b y — g le b a b r u n a tn a w y łu g o w a n a , w y tw o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n i o n e j , e — p r o f i l 9, Z a t y l e — g le b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; l — C a o z n a c z o n y w s t o p i e c z ę ś c i z i e m i s t y c h ( < 2 m m ) , ta b . 3, 2 — C a o z n a c z o n y
w w y c i ą g u 3 s t ę ż o n y c h k w a s ó w w c z ę ś c i a c h g l e b y < 2 m m , t a b . 4, 3 — C a w y m i e n n y , t a b . 7
Calcium content of exam ined soils
a — p r o f i l e 4, B e ł ż e c — l e a c h e d b r o w n s o il f r o m c r e t a c e o u s s i l i c e o u s r o c k , b — p r o f i l e 5, Ł a ­
z o w a — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , с — p r o f i l e 7, J e z i e r ­
n a — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , d — p r o f il e 8 , D ę b y — l e a c h e d b r o w n
s o i l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , e — p r o f i l e 9, Z a t y l e — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s
d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ; 1 — C a d e t e r m i n e d in m e l t o f s o il p a r t i c l e s < 2 m m , t a b . 3 , 2 — C a
d e t e r m i n e d in e x t r a c t o f t h r e e c o n c e n t r . a c i d s in p a r t i c l e s < 2 m m t a b . 4 , 3 — e x c h a h a n g e a b l e
C a, t a b . 7
F. Kuźnicki
380
Z aw artość potasu w zrasta w głębszych w arstw ach gleb — w skale
m acierzystej, co jest zupełnie zrozum iałe ze w zględu na w iększą zaw ar­
tość w niej glaukonitu. W ierzchnie w arstw y zaw ierają 1,45— 2,03% K 2O,
natom iast głębsze w arstw y — 2,42— 2,96% K 2O (rys. 12).
Z ogólnej ilości w apnia i m agnezu (tab. 3) przew ażająca część roz­
puszcza się pod działaniem stężonych kw asów (tab. 4), natom iast około
połow y ilości potasu jest tru d n o rozpuszczalna w kw asach, a zatem tru d ­
niej w ietrzejąca. Ilości poszczególnych składników otrzym anych po
a
.
Mg %
d.
Ъ.
Mg %
C.
Mg %
Mg °/o
i—
г
g«о
Rys. 11. Zawartość magnezu w badanych glebach
a — p r o f i l 4, B e ł ż e c — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p n i o ­
n e j b _ p r o f i l 5, Ł a z o w a — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d ­
w a p n i o n e j , с — p r o f i l 7, J e z i e r n a — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j , d — p r o f il 8 , D ę b y — g le b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n i o n e j , e — p r o f i l 9, Z a t y l e — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; 1 — M g o z n a c z o n y w s t o p i e c z ę ś c i z i e m i s t y c h ( < 2m m ) , 2 — M g o z n a c z o n y w w y ­
c ią g u 3 s tę ż o n y c h k w a s ó w w c z ę ś c ia c h < 2 m m
Magnesium content in exam ined soils
a — p r o f i l e 4, B e ł ż e c — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s s i l i c e o u s r o c k , b — p r o f i l e 5, Ł a ­
z o w a — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c c o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , с — p r o f i l e 7, J e z i e r n a —
lit h o s o l fr o m c r e ta c e o u s d e c a lc ifie d s ilic e o u s r o c k , d — p r o file 8 , D ę b y — le a c h e d b r o w n s o il
f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , e — p r o f il e 9, Z a t y l e — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s
d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ; 1 — M g d e t e r m i n e d in m e l t o f p a r t i c l e s < 2 m m , 2 — M g d e t e r m i n e d
in e x t r a c t o f t h r e e c o n c e n t r . a c i d s in p a r t i c l e s < 2 m m
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
a.
K°/o
Ö.
C.
381
К °/o
K °/o
0,5 1,0 1,5
Rys. 12. Zawartość potasu w badanych glebach
a — p r o f i l 4, B e ł ż e c — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d w a p n i o ­
n e j , b — (p r o fil 5, Ł a z o w a — g l e b a b r u n a t n a w y ł u g o w a n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i o d ­
w a p n io n e j, с
— ip r o f il 7, J e z i e r n a — g l e b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a
zk r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j,
d — p r o f il 8 , D ę b y — g le b a b r u n a tn a w y łu g o w a n a , w y tw o r z o n a
zk r e d o w e j o p o k i
o d w a p n i o n e j , e — p r o f i l 9, Z a t y l e — g le b a s ła b o w y k s z t a ł c o n a , w y t w o r z o n a z k r e d o w e j o p o k i
o d w a p n io n e j ; 1 — К o z n a c z o n y w s t o p i e c z ę ś c i z i e m i s t y c h < 2 m m , 2 — К
oznaczony w w y ­
c ią g u 3 s tę ż o n y c h k w a s ó w w c z ę ś c ia c h < 2 m m
Potassium content in exam ined soils
a — p r o f i l e 4, B e ł ż e c — l e a c h e d b r o w n s o i l f r o m c r e t a c e o u s s i l i c e o u s r o c k , b — p r o f i l e
z o w a — l e a c h e d b r o w n s o il f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , с — p r o f i l e 7,
n a — l i t h o s o l f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k , d — p r o f i l e 8 , D ę b y — le a c h e d
s o il ( f r o m c r e t a c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ) , e — p r o f i l e 9, Z a t y l e — l i t h o s o l f r o m
c e o u s d e c a l c i f i e d s i l i c e o u s r o c k ; 1 — К d e t e r m i n e d in m e l t o f p a r t i c l e s < 2 m m , 2 — К
m i n e d in e x t r a c t o f t h r e e c o n c e n t , a c i d s in ip a r t ic le s < 2 m m
5, Ł a ­
J e z ie r ­
brow n
cr eta ­
d e te r ­
trak to w an iu gleby trzem a kw asam i stężonym i (tab. 4) stanow ią jej część
najbardziej aktyw ną, w k tó rej m ieszczą się w pew nym procencie łatw o
przysw ajalne składniki (tab. 7).
K rzem ionka wolna, rozpuszczalna w 0,5n NaOH, stanow i tylko część
ogólnej ilości krzem ionki koloidalnej. Pierw szą form ę określa się bez­
pośrednio w całym m ateriale glebow ym (części < 2 mm), d ru g ą n ato ­
m iast po e k stra k cji trzem a stężonym i kw asam i (tab. 4). Z aw artość k rze-
382
F. Kuźnicki
m ionki w olnej (tab. 6 ) w aha się w badanych glebach, w ytw orzonych
z odw apnionej opoki, w w ierzchnich w arstw ach (0—40 cm) w granicach
3,17— 6,58% SiÜ 2, w głębszych w arstw ach (40— 70 cm) w granicach
8 , 21 — 11 ,0 1 % SiC>2 (rys. 7b i 7d). J e st to form a krzem ionki najbardziej
ruchliw a, wchodząca w skład spoiwa krzem ionkow ego oraz igieł gąbek.
Tak znaczne ilości krzem ionki koloidalnej w pływ ają niew ątpliw ie na
zdolność tych gleb do tw orzenia s tru k tu ry gruzełkow atej, przyczyniają
się zatem do ich żyzności.
Ilości wolnego żelaza w tych glebach w zrastają na ogół w głąb profilu
(tab. 6 ), p rzy czym w glebach b ru n atn y c h w yługow anych (profile 4, 5
i 8 ) najw iększe ilości w y stęp u ją w poziom ie (B)B (rys. 9a, 9b i 9d). P rz e ­
m ieszczenie w tych dwóch profilach wolnego żelaza z poziom u А±А$
do poziom u (B)B jest niezbyt duże. Bardzo ch arak tery sty czn y jest
w w ierzchnich w arstw ach tych gleb znaczny udział wolnego żelaza w sto­
sunku do całkow itej zaw artości żelaza (tab. 6 ), kilkakrotnie w iększy niż
w rędzinach kredow ych, co w skazuje na duży stopień urucham iania
zw iązków żelaza w środow isku kw aśnym . Ilości wolnego żelaza w ahają
się w w ierzchnich w arstw ach ty ch gleb od 0,30 do 0,40% F e 2Û 3, w po­
dłożu od 0,50 do 0,76% F e 2C>3. P rz y m etodzie A guilera i Jacksona do
oznaczania wolnego żelaza używ a się 0,3m c y try n ian u sodu jako odczyn­
nika wiążącego (chelatowego) i d itionitu sodu (Na 2S 2Ü 4) jako red u k to ra.
R edukcja przebiega w w arunkach odczynu obojętnego. Żelazo przechodzi
z gleby do w yciągu w form ie h em atytu, getytu, lim onitu, ale nie m agne­
ty tu i nie ilm enitu.
Rozm ieszczenie w poszczególnych poziom ach genetycznych profilów
glebow ych zbadanych gleb zarów no ogólnej ilości żelaza (tab. 3), jak
i ekstrahow anego ze stężonych kw asów (tab. 4) oraz tzw . wolnego żelaza
(wyciąg cy try n ian u sodu — tab. 6 ) rzuca św iatło na przem iany zacho­
dzące w glebie w różnych w arunkach bioklim atycznych, czyli na proce­
sy glebotw órcze stanow iąc tym sam ym w ażne k ry te riu m typologiczne.
U zyskane w yniki potw ierdzają w ysunięte tezy przez D e m o l o n , B ét r e m i e u x , B l o o m f i e l d a, L o s s a i n t i D u c h a u f o u r a .
W edług B é t r e m i e u x żelazo w y stęp u je w środow isku kw aśnym
i bogatym w sub stancję organiczną w form ie kom pleksów żelazowo-próchnicznych [3]. W edług D e m o l o n i B a s t i s s e [10, 11], jak ró w ­
nież wg D u c h a u f o u r a [20], żelazo w ystępuje w glebie najczęściej
w form ie pseudo-roztw orów : kom pleksów żelazowo- i żelazaw o-krzem ionkow ych w środow isku słabo kw aśnym , zaw ierającym m ało próch­
nicy.
W spółczesne dośw iadczenia B l o o m f i e l d a [4] i L o s s a i n t [49]
w skazały na rolę rozpuszczalnych zw iązków organicznych, pow stających
przy rozkładzie ściółki. Te związki re d u k u ją żelazo do form y zw iązków
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
383
żelazaw ych i jednocześnie tw orzą kom pleksow e zw iązki żelazaw e i żela­
zowe. Te kom pleksy w form ie pseudoroztw orów , a więc zarów no kom ple­
ksy m ineralne, jak i kom pleksy organiczne, są koloidam i ujem nym i. Są
one zdyspergow ane n aw et w środow isku n e u tra ln y m lub słabo alkalicz­
nym , n ato m iast strą c ają się w obecności w apnia. Na to w skazują ró w ­
nież sta re dośw iadczenia D e m o l o n i B a s t i s s e (1944 r.) dla kom ­
pleksów krzem ionkow ych i ostatnie dośw iadczenia L o s s a i n t (1959)
dla kom pleksów organicznych. Rozpuszczalne kom pleksy nie tw orzą się
w środow isku bogatym w w apń łatw o rozpuszczalny w obecności znacz­
nej ilości w ęglanów aktyw nych.
Pow yższe rozw ażania w yjaśniają, że żelazo przem ieszcza się w głąb
p rofilu nie tylko w środow isku silnie kw aśnym (profil 5), ale i w obo­
jętn y m (profil 4), natom iast w rędzinach w obecności w ęglanów zw iązki
żelaza są tru d n o rozpuszczalne. W skaźniki przem ieszczania w olnego że­
laza w zbadanych glebach b ru n atn y c h w yługow anych (które m ożna w y ­
liczyć z danych tab. 6 , profile 5 i 8 ) w ahają się w granicach 1,1 : 1,8.
W zbadanych glebach w ytw orzonych z odw apnionej opoki lekkiej w zra­
sta ją na ogół w głąb profilu: pojem ność sorpcyjna (T), sum a kationów
zasadow ych (S) oraz stopień w ysycenia (V°/o), co wiąże się ze w zrostem
w głębszych poziom ach części koloidalnych oraz w zrostem w artości pH
(tab. 7). W niektórych jed n ak przypadkach (profile 5 i 9) poziom y próchniczne w ykazują w iększą pojem ność sorpcyjną ze w zględu na zachodzącą
w nich biologiczną akum ulację.
Zaw artości poszczególnych kationów zasadow ych (Ca™, Mg™, K™, Na™)
rów nież w z ra sta ją na ogół w głąb profilu, z w y jątk iem niektórych w ierz­
chnich poziom ów akum ulacyjnych. Szczególnie zaw artość Ca™ w zrasta
raptow nie w poziom ach w ęglanow ych.
S tosunek Ca™ : Mg™ w w ierzchnich w arstw ach profilów 4, 5, 8 wg
norm zarów no S cheffera i Schachtschabela, ja k i G edroicia je st nieod­
pow iedni d la norm alnego rozw oju roślin upraw nych. W edług S c h e f ­
f e r a i S c h a c h t s c h a b e l a [62] stosunek te n pow inien wynosić
100 : ll,3 oraz Mg™ stanow ić co najm niej 10% pojem ności sorpcyjnej,
gdy tym czasem w w yżej om ów ionych profilach zaw artość Mg jest po­
niżej norm y. W w ierzchniej w arstw ie profilu 7 (Jezierna) zaw artość Mg™
w stosunku do pojem ności sorpcyjnej, jak rów nież stosunek Ca™ : Mg™
są bliskie norm y S c h e f f e r a i S c h a c h t s c h a b e l a [73].
WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE BADANYCH RĘDZIN
A naliza całkow ita (tab. 3), stosunki m olekularne (tab. 5), zaw artość
w ęglanów (tab. 7 i 8 ) oraz skład m echaniczny (tab. 1) profilu n r 1 z M achnow a i 10 z Jarczow a w skazują na pew ną dom ieszkę w w ierzchnich
w arstw ach obcego m ate ria łu detrytycznego.
334
F. Kuźnicki
M iędzy poziom am i w ierzchnim i a głębszym i zachodzą zbyt duże róż­
nice pod w zględem zaw artości ogólnej krzem ionki, aby rędziny te uznać
za czyste. A naliza m ikroskopow a próbek profilu 1 (tab. 2 ) potw ierdza
powyższe rozpoznanie, poniew aż na głębokości 45— 55 cm w odróżnie­
niu od w ierzchnich poziom ów nie stw ierdzono w cale lub stw ierdzono
tylko ślady ciężkich m inerałów .
Skład m echaniczny oraz zaw artość w ęglanów (tab. 1, 7, 8 ) profilu
n r 11 (Kije) i 6 (Czerw ona Góra) w skazują rów nież na pew ną dom ieszkę
obcego m ate ria łu detrytycznego w pow ierzchniow ych w arstw ach (0— 30
cm), natom iast w p rofilu 3 z T a rn aw a tk i nie zaznaczają się różnice.
P rz y tej okazji w arto podkreślić, że zagadnienie tzw. rędzin czystych
(zaw ierających w w ierzchniej w arstw ie w yłącznie zw ietrzelinę skały m a­
cierzystej) i rędzin m ieszanych (zaw ierających w tej w arstw ie dom ieszkę
obcego m ate ria łu pow inno być ro zpatryw ane w naw iązaniu do rzeźby
terenu.
R ędziny niżej położone w odróżnieniu od w yżej położonych zaw ierają
z reg u ły pew ną dom ieszkę m ate ria łu erozyjnego. P onadto liczyć się n a­
leży, jak to m a m iejsce na pew nych obszarach, np. w okolicach Chełm a,
z dużą dom ieszką w rędzinach kredow ych m ateriału pochodzenia lodow ­
cowego. Na zbadanym obszarze ręd zin kredow ych W yżyny Lubelskiej
(profile 1 i 10 ) w okolicach Tom aszow a Lubelskiego obcy m ate ria ł detry ty c zn y m ógł być przyniesiony z w yżej położonego Roztocza, stanow iąc
pew ną dom ieszkę do czystej zw ietrzeliny w apnistej opoki kredow ej.
Poziom y próchniczne na głębokości 20— 30 cm w porów naniu z po­
ziom am i głębszym i zanalizow anych rędzin zaw ierają w iększe ilości półto ratlen k ó w żelaza (rys. 13 oraz tab. 3). Zw iązki żelaza w rędzinach
w w aru n k ach odczynu alkalicznego i w obecności w ęglanów nie są u ru ­
cham iane. W w ierzchnich w arstw ach tych gleb, jak podają liczni autorzy,
strą c ają się na agregatach kom pleksow e zw iązki ilasto-próchniczno-żelaziste, w pływ ające na ch arakterystyczną dla rędzin s tru k tu rę gruboziar­
nistą. W procesie rędzinnym żelazo odgryw a więc decydującą rolę, p rz y ­
czyniając się łącznie z w apniem i próchnicą do trw ałości agregatów
glebow ych i w pływ ając na stabilność rędzin.
W e w szystkich zbadanych rędzinach kredow ych (rys. 13), tzw. w olne
żelazo, rozpuszczalne w cy trynianie sodu (tab. 6 ) jest dość rów nom iernie
rozłożone w profilu. Ilości jego nie w zrastają w głębszych poziomach.
Żelazo nie ulega zatem przem ieszczaniu w głąb profilu. W porów naniu
z glebam i b ru n atn y m i, w ytw orzonym i z odw apnionej opoki, procentow y
udział żelaza wolnego, a więc tej n ajb ard ziej ruchliw ej form y żelaza,
w stosunku do całkow itej zaw artości żelaza w rędzinach kredow ych jest
znacznie m niejszy.
W zbadanych rędzinach kredow ych profilów l i 10 różnice pod
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
335
w zględem ogólnej zaw artości w apnia m iędzy w ierzchnim i w arstw am i
a podłożem są duże, co w skazuje na dom ieszkę w poziom ie A± obcego
m ateriału. W ierzchnie w arstw y (0— 35 cm) zaw ierają 12,46— 16,25% CaO,
a głębsze (45— 60 cm) 34,10— 44,11% CaO (rys. 14).
a.
Ъ.
Fe203 %
Rys. 13. Zawartość Fe2C>3 w badanych rędzinach
a — p r o f i l 1, M a c h n ó w — r ę d z in a k r e d o w a w y t w o r z o n a z o p o k i , b — p r o f i l 10, J a r c z ó w — r ę ­
d z in a k r e d o w a w y t w o r z o n a z m a r g l u , 1 i 3 — j a k n a r y s . 9
Fe2C>3 content in exam ined rendzinas
a — p r o f i l e 1: M a c h n ó w , C r e t a c e o u s r e n d z i n a f r o m „ o p o k a ” *, b — p r o f i l e 10, J a r c z ó w — C r e t a ­
c e o u s r e n d z i n a f r o m m a r l ; 1 a n d 3 — a s o n F i g . 9. N o t e : p o l i s h n a m e , , o p o k a ” — c r e t a c e o u s
s ilic e o u s c a r b o n a te r o c k
C a °/o
g
10
zo
30
40
50
60
Rys. 14. Zawartość w apnia w badanych rędzinach
a — p r o f i l 1, M a c h n ó w — r ę d z in a k r e d o w a w y t w o r z o n a z o p o k i , b — p r o f i l 10, J a r c z ó w — r ę d z i ­
n a k r e d o w a w y t w o r z o n a z m a r g l u ; 1 i 3 — j a k n a r y s . 10
Calcium content in exam ined rendzinas
a — p r o f i l e 1 , M a c h n ó w — C r e t a c e o u s r e n d z i n a f r o m , , o p o k a ” , b — p r o f i l e 10, J a r c z ó w , C r e t a ­
c e o u s r e n d z i n a f r o m m a r l ; 1 a n d 3 — a s o n F i g . 10. N o t e : p o l i s h n a m e : „ o p o k a ” = c r e t a c e o u s
s ilic e o u s c a r b o n a te r o c k
F. Kuźnicki
386
Z aw artość ogólna m agnezu, (profil 1) w zrasta rów nież w głąb p ro ­
filu od 0,83 do 1,33% MgO (tab. 3).
Ogólna zaw artość potasu (rys. 15) je st najw iększa w w ierzchnich
w arstw ach zanalizow anych rędzin i w ynosi 2,36— 2,48% K 2O, a m n iej­
sza (1,35— 1,88%) w głębszych w arstw ach.
N ajbardziej zasobną glebą w fosfor jest profil 10, Jarczów (tab. 3).
Z naczna zaw artość tego składnika w poziomie próchnicznym na głębokoś­
ci 0— 10 cm, w ynosząca 0,267% P 2O 5 , je st zw iązana najpraw dopodobniej
z jego biologiczną akum ulacją.
“Г "Г
Rys. 15. Zawartość potasu w badanych rędzinach
a — p r o fil
1,
M a c h n ó w — r ę d z in a k r e d o w a w y t w o r z o n a z o p o k i, b — p r o f i l 10, J a r c z ó w — r ę ­
d z in a k r e d o w a w y t w o r z o n a z m a r g l u ; i — j a k n a r y s . 1 2
Potasium content in exam ined rendzinas
a — p r o f i l e 1, M a c h n ó w — C r e t a c e o u s r e n d z i n a f r o m „ o p o k a ” , b — p r o f i l e 10, J a r c z ó w —
C r e t a c e o u s r e n d z i n a f r o m m a r l ; l — К d e t e r m i n e d in m e l t o f p a r t i c l e s < 2 m m . N o t e : P o l i s h
n a m e ,,o p o k a ” = c r e t a c e o u s s i l i c e o u s c a r b o n a t e r o c k
Pod w zględem zaw artości kationów w ym iennych (tab. 7) w szystkie
zbadane rędziny kredow e (profile 1, 3, 10, 11, 6 ) są glebam i bogatym i
w w apń w ym ienny i dość zasobnym i w potas. S tosunek Ca™ • Mg™, jak
rów nież zaw artość Mg™ w stosunku do pojem ności sorpcyjnej, są we
w szystkich zbadanych rędzinach poniżej norm S c h e f f e r a i S c h a c h t s c h a b e l a [73]. Poziom y próchnicze A± i przejścow e A±C, sięgające
w glebach do 50 cm, zaw ierają najw ięcej kationów w ym iennych ze
w zględu na najw iększą pojem ność sorpcyjną tych w arstw . Dużą pojem ­
nością sorpcyjną w a rstw w ierzchnich w ytłum aczyć m ożna to, że zaw ierają
one w ięcej Ca™ niż w arstw y głębsze, k tó re są zasobniejsze w w ęglan
w apnia.
Na specjalną uw agę zasługuje znaczna zaw artość w ęglanów ak ty w ­
nych (we fra k c ji < 2 m m w w apiennych opokach kredow ych od 13 do
29% — tab. 8 i w apieniach trzeciorzędow ych od 18 do 36%). M ałą na­
tom iast zaw artość СаСОз aktyw nego w ykazują krystaliczne w apienie
dew ońskie (5,85— 7% ) oraz zbadany w apień ju ra jsk i (6 % , tab. 8 , rys. 16).
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
387
Udział w ęglanów aktyw nych w stosunku do 'Ogólnej zaw artości СаСОз
w zbadanych w apiennych opokach kredow ych jest znaczny i w aha się
w granicach 20,7— 43,9%, w w apieniach trzeciorzędow ych od 22,9 do
44,6%, natom iast w w apieniach dew ońskich zaledw ie od 6,3 do 8,2%
(rys. 17).
Rys. 16. Zawartość СаСОз aktyw ­
nego w badanych rędzinach
C a C O s a k t y w n y : 1 — w p r o f i l u 1, M a c h n ó w , r ę d z in a k r e d o w a , 2 — w p r o f il u 3,
T a r n a w a t k a , r ę d z in a k r e d o w a , 3 — w
p r o filu
10, J a r c z ó w , r ę d z in a k r e d o w a ,
4 — w p r o f i l u 11, K i j e , r ę d z in a k r e d o w a ,
5 — w p r o f i l u 6 , C z e r w o n a G ó r a , r ę d z in a
d ew oń sk a
Active СаСОз content in exam ined
rendzinas
A c t i v e C a C 0 3 c o n t e n t : 1 — in p r o f i l e 1,
M a c h n ó w , C r e t a c e o u s r e n d z i n a , 2 — in
p r o f i l e 3, T a r n a w a t k a , C r e t a c e o u s r e n ­
d z in a , 3 — in p r o f i l e 1 0 , J a r c z ó w , C r e t a ­
c e o u s r e n d z i n a , 4 — in p r o f i l e 11, K i j e ,
C r e t a c e o u s r e n d z i n a , 5 — in p r o f i l e 6 —
C z e r w o n a G ó r a , d e v o n ia n r e n d z in a
Rys. 17. Procentowy udział w ęglanu w apnia aktyw nego w stosunku do ogólnej za­
wartości СаСОз w badanych rędzinach
a — C a C 0 3 r o z p u s z c z a ln y w
10%
H C l — %, b — C a C 0 3 a k t y w n y — % , J L % :
a
1
_
w p r o filu
1,
M a c h n ó w , r ę d z in a k r e d o w a , 2 — w p r o f il u 3, T a r n a w a t k a , r ę d z in a k r e d o w a , 3 — w p r o f il u 1 0 ,
J a r c z ó w , r ę d z in a k r e d o w a , 4 — w p r o f i l u 1 1 , K i j e , r ę d z i n a k r e d o w a , 5 — w p r o f i l u 6 , C z e r w o n a
G ó r a , r ę d z in a d e w o ń s k a m ie s z a n a
Percent of active calcium carbonate in total СаСОз content of exam ined rendzinas
a
C aC O g s o l u b l e in 10% H C l — %, b — С а С О з a c t i v e — %, ——
%:
1
— in p r o f i l e 1, M a c h n ó w ,
C r e t a c e o u s r e n d z i n a , 2 — p r o f i l e 3, T a r n a w a t k a , C r e t a c e o u s r e n d z i n a , 3 — in p r o f i l e 10, J a r ­
c z ó w , C r e t a c e o u s r e n d z i n a , 4 — in p r o f i l e 11, K i j e , C r e t a c e o u s r e n d z i n a , 5 — i n p r o f i l e 6 , C z e r ­
w o n a C Jóra, m i x e d D e v o n i a n r e n d z i n a
388
F. Kuźnicki
W w ierzchnich w arstw ach rędzin kredow ych, dew ońskich i trzeciorzę­
dowych, uboższych w w ęglany w porów naniu z głębszym i w arstw am i,
udział w ęglanów aktyw nych w stosunku do całkow itej zaw artości w ę­
glanów je st znacznie większy, co w yjaśnić m ożna w iększym stopniem
zw ietrzenia w tych poziom ach utw orów w apiennych. D uży udział w ę­
glanów aktyw nych w w ierzchnich w arstw ach rędzin kredow ych w ska­
zuje na to, że w ęglany są w form ie łatw o rozpuszczalnej, cały m ateriał
łatw o w ietrzeje i jest dobrze m ieszany z próchnicą, co z kolei w pływ a
na miąższość tych gleb (rys. 17).
W rędzinach dew ońskich i jurajskich, w ytw orzonych z tw ardych
i tru d n o w ietrzejących w apieni, m ała zaw artość w ęglanów aktyw nych
idzie w parze z m niejszą ich przydatnością dla celów rolniczych od rędzin
kredow ych. N ależy jednak bardzo mocno podkreślić, że o zaw artości
w ęglanów aktyw nych w skałach w apiennych decyduje nie form acja geo­
logiczna, lecz typ skały. Na te re n ie Polski u tw o ry w apienne form acji
kredow ej na ogół łatw iej w ietrzeją od w apiennych utw orów innych fo r­
m acji. P onadto trz e b a zwrócić uw agę, że na żyzność ręd zin decydująco
w pływ a ich pojem ność wodna. R ędziny trzeciorzędow e zbyt przepusz­
czalne, o m ałej zazw yczaj pojem ności w odnej są spośród rędzin jednym i
z najgorszych pod w zględem rolniczym , poniew aż są za suche.
Na specjalne podkreślenie zasługuje duży udział w ęglanów ak ty w ­
nych w ogólnej zaw artości w ęglanów w silnie odw apnionych opo­
kach.
Głębsze w arstw y gleb w ytw orzonych z ty ch skał krzem ionkow ych
zaw ierają m ałe ilości w ęglanów , ale znaczna ich część je st ak ty w n a (tab.
8 ). Z naczny udział w ęglanów aktyw nych w ogólnej zaw artości w ęglanów
w silnie odw apnionych opokach w yjaśnia, dlaczego bezw ęglanow e w ierz­
chnie w arstw y gleb w ytw orzonych z tych utw orów , m im o pew nego za­
kw aszenia, zaw ierają często znaczne ilości w apnia w ym iennego (tab. 7),
co w pew nych przypadkach d ecyduje o rędzinnym charak terze tych gleb.
N ależy zwrócić uw agę, że znaczna zaw artość w ęglanów aktyw nych
w określonej frak cji skały m acierzystej w skazuje na m a te ria ł łatw o w ie­
trzejący, co w dalszej ew olucji decyduje o m iąższości rędziny. W m iarę
rozw oju rędziny w ierzchnie w arstw y sta ją się coraz zasobniejsze
w próchnicę, ubożejąc w w ęglany aktyw ne, k tórych nadm iar w pozio­
m ie akum ulacyjnym jest szkodliw y dla w ielu roślin upraw nych. N ad­
m iar kationów w apnia m oże bow iem działać antagonistycznie w stosun­
ku do innych kationów u tru d n ia ją c ich sorpcję, ponadto może w pływ ać
na uw stecznienie zw iązków fosforu [20]. Próchnica działając na obniżenie
w artości pH , urucham ia jednocześnie w rędzinach związki m ineralne.
R ędziny słabo w ykształcone są ubogie w składniki łatw o przysw ajalne
przez rośliny. Pow yższe rozw ażania w skazują na dodatnią rolę w ęglanów
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
389
aktyw nych w procesie tw orzenia się rędzin, jak rów nież na to, że gleby
te zyskują pełn ą w artość użytkow ą w m iarę w zrostu próchnicy w po­
ziomie akum ulacyjnym .
TYPOLOGIA GLEB WYTWORZONYCH Z ODWAPNIONYCH
KREDOWYCH SKAŁ KRZEMIONKOWYCH
Z agadnienie typologii gleb w ytw orzonych z odw apnionej opoki k re ­
dowej jest zw iązane z w łaściw ościam i sam ej skały m acierzystej.
Głębsze w arstw y opoki lekkiej Roztocza zaw ierają pew ne ilości w ę­
glanów , natom iast całkow ite odw apnienie w ierzchnich w a rstw m oże się­
gać do różnej głębokości — do 1 m, a czasem poniżej 1 m. O dw apnienie
opoki i gez w iąże się najpraw dopodobniej ze zjaw iskam i erozji w eocenie [70, 96]; procesow i glebotw órczem u podlegały więc w danym p rzy ­
padku skały już odw apnione całkow icie lub częściowo do pew nej głębo­
kości. Dalsze w yługow anie zw iązków zasadow ych w głąb pro filu jest
w ynikiem samego procesu glebotw órczego w w aru n k ach odczynu m niej
lub w ięcej kw aśnego.
W w yniku złożonych procesów zarów no geologicznych, jak i glebotw órczych z kredow ych skał krzem ionkow ych m ogą w ytw arzać się gleby
różniące się pod w zględem typologicznym , a m ianow icie gleby słabo w y­
kształcone, rędziny, gleby b ru n a tn e w łaściw e, gleby b ru n atn e w yługo­
w ane i gleby bielicowe.
R ędziny tw orzą się z tych utw o ró w tylko w p rzypadku obecności
w w ierzchniej w arstw ie profilu w ęglanów naw et w m ałej ilości.
G leby słabo w ykształcone, tzw . „ ra n k e ry ” , o budow ie profilow ej A C
(profile 7 i 9), tw orzą się z odw apnionej opoki w tedy, gdy proces w ie­
trzenia sam ej skały jest słabo zaaw ansow any i nie m ożna pod poziom em
A 1 stw ierdzić poziom u brunatnienia.
G leby b ru n a tn e w yługow ane (profile 4, 5 i 8 ) tw orzą się z tych utw o ­
rów dość często w w yniku intensyw nego w ietrzenia skały, w yługow yw ania łatw o rozpuszczalnych soli oraz w pew nym stopniu zw iązków że­
laza.
G leby bielicow e m ogą się tw orzyć z piaszczystej odm iany opoki, bę­
dącej już piaskow cem lub stanow iącej przejście do piaskow ca i położo­
nej w zachodniej części Roztocza. W spom niane gleby bielicow e nie są
objęte niniejszym i badaniam i.
Zw iązek m iędzy rozw ojem gleb w ytw orzonych z częściowo odw ap­
nionej opoki kredow ej a ew olucją rędzin przedstaw ia się następująco:
W w ielu przypadkach, gdy odw apnienie opoki w trzeciorzędzie było
częściowe, stanow ią one dalsze stadium rozw ojow e rędzin, idące w kie­
ru n k u b ru n atnienia. Zdarzało się często rów nież, że w m iejscach w yżej
390
F. Kuźnicki
położonych ulegały erozji odw apnione i silnie zw ietrzałe górne w arstw y
opoki, a odsłaniały się w arstw y opoki zaw ierającej pew ne ilości wę­
glanów , któ re z kolei podlegały procesow i glebotw órczem u. Nie w każ­
dych jed n ak okolicznościach gleby w ytw orzone z kredow ych skał k rze ­
m ionkow ych były w sw ojej przeszłości rędzinam i, poniew aż procesow i
glebotw órczem u m ogły podlegać bezpośrednio całkow icie odw apnione
w eocenie w ierzchnie w arstw y skały. W ty m o statnim przy p ad k u z gleb
słabo w ykształconych tw orzyły się w pierw szej kolejności gleby b ru n a t­
ne właściwe, k tó re w dalszym sw ym rozw oju ulegały w yługow aniu.
N ależy rów nież zwrócić uw agę, że całkow ite odw apnienie tych gleb
obejm uje w a rstw ę stosunkow o nieznacznej miąższości. Istn ieje więc bio­
logiczny obieg związków zasadow ych, k tó ry czasem decyduje o ręd zin nym charakterze tych gleb.
Ja k w idać, znajom ość ew olucji rędzin rzuca św iatło na genezę nie­
k tórych odm ian gleb w ytw orzonych z kredow ych skał krzem ionkow ych
odw apnionych.
EWOLUCJA I PODZIAŁ RĘDZIN
Rędzina typow a tw o rzy się w tedy, gdy silnie rozdrobniony m ateriał
u tw o ru w apiennego jest dobrze w ym ieszany z m aterią organiczną, jak
rów nież z m ineralnym i częściam i krzem ionkow ym i. T w orzy się w tedy
gleba o ch arak tery sty czn ej budow ie poziom ów A -C w odróżnieniu od
stadium inicjalnego rędziny, charakteryzującego się budow ą poziomów
(A)C i odpow iadającego tzw. rędzinie początkow ego stadium rozw o­
jowego.
Ta ostatnia przechodzi w rędzinę typow ą. W rędzinie początkowego
stadium rozw ojow ego poziom próchniczny (A) jest bardzo słabo w ykształ­
cony i zaw iera znaczną ilość odłam ków skalnych. Poziom С skały m acie­
rzystej słabo zw ietrzałej w ystępuje już na głębokości około 20 cm.
W rędzinie typow ej poziom A b a rw y ciem noszarej, szarej lub szaro­
b ru n atn e j jest dobrze rozw inięty, o m iąższości w ahającej się zazw yczaj
od 0 do 20 cm, czasam i p rzek raczający 20 cm i zaw ierający znaczną ilość
odłam ków w apiennych. S tru k tu ra jest ziarnista lub gruzełkow ata, o g ru zełkach kształtów nieregularnych, w ielkości 1— 5 m m . R ędzina ta m a
próchnicę nakładow ą ty p u „m u li” , w ysyconą w apniem (tzw. m uli kalcim orficzny), k tó ra tw o rzy się w w yniku całkow itego rozkładu resztek
roślinnych i hum ifikacji. Poziom próchniczny rędziny typow ej odznacza
się dużą aktyw nością biologiczną, odczynem słabo alkalicznym , dużym
stopniem w ysycenia kom pleksu sorpcyjnego oraz dużą zaw artością w ę­
glanów aktyw nych. J a k podają liczni autorzy [17, 18, 19, 38], w rędzinach
odbyw a się szybka m ineralizacja św ieżej substancji organicznej, nato­
m iast m ineralizacja hum ianów w apiennych jest bardzo powolna.
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
391
R ędziny typow e, bogate w w ęglany aktyw ne, nie są w łaściw ie gleba­
m i leśnym i. Na glebach tych rozw ija się lokalny klim aks roślinności
krzew iastej lub roślinności kserofilnej [19, 20]. R ędziny kredow e stano­
w ią n a tu ra ln e siedlisko roślinności stepow ej, odpow iadające stepow i
edaficznem u. G leby te użytkow ane są praw ie w yłącznie rolniczo.
R ędziny odpow iadające siedlisku lasu liściastego tw orzą się zazwyczaj
na utw orach m ieszanych, stanow iących m ieszaninę zw ietrzeliny utw o ru
w apiennego z obcym m ateriałem detrytycznym . Pod w pływ em roślin­
ności leśnej ew olucja ręd zin idzie najczęściej w k ieru n k u bru n atn ien ia:
nagrom adzająca się próchnica obniża pH do w artości 6,5—7, w ęglany
zostają stopniow o w yługow ane, tw orzy się pod poziom em próchnicznym
poziom b ru n atn ien ia (В) o s tru k tu rz e polyedrycznej. Na sam ej po­
w ierzchni w y stęp u ją m ałe ilości w ęglanów lub naw et b rak ich w czę­
ściach drobnych m imo obecności odłam ków skały. W w yniku ty ch p rze ­
m ian k ształtu je się przejściow e stadium rędziny b ru n atn e j (zbrunatnia­
łej) [21 , 43, 66 ]. Dalsze przejście rędziny b ru n atn e j w glebę b ru n a tn ą
leśną jest bardzo powolne. P rz y prześw ietleniu lasu i w zm ożeniu procesu
erozyjnego może m ieć m iejsce proces odw rotny [9, 17, 18]. Przez odsło­
nięcie w a rstw skały m acierzystej tw orzy się rędzina o profilu A C po­
czątkowo bardzo słabo w ykształcona, później rędzina łąkow a kserofilna,
k tó ra stopniowo przechodzi w rędzinę leśną.
C h arak ter sk ały m acierzystej, zw iązany z form acją geologiczną, m a
zasadniczy w pływ na przebieg ew olucji tych gleb. W rędzinach kredo­
wych o dużej zaw artości w skale w ęglanów aktyw nych szybko nagro­
m adza się próchnica; z rędzin typow ych tw orzą się gleby próchnicznow ęglanow e, zaliczane już do podtypu ręd zin czarnoziem nych, k tó re z ko­
lei pod w pływ em roślinności leśnej m ogą ulegać degradacji.
W w arunkach k lim atu w ysokogórskiego — wilgotnego i zimnego,
k tó ry sp rzyja rozw ojow i gatunków roślin kw asolubnych (rośliny żywicz­
ne i w rzosow ate), w ierzchnie w arstw y skały m acierzystej w apiennej
ulegają stopniow o pod w pływ em kw aśnej surow ej próchnicy p rzeo b ra­
żeniu, upodabniając się pod w zględem właściwości do skały krzem iano­
wej [18, 19, 20]. Na teren ie niskich gór na skałach w apiennych tw orzą
się najczęściej gleby próchniczno-w ęglanow e.
Na specjalne w yróżnienie zasługują gleby w ytw orzone ze skał w a­
piennych, należące do typów : te r r a fusca i te rra rossa, które w ystępują
u nas na m ałych obszarach jako gleby reliktow e lub kopalne. Z agadnie­
nie w ystępow ania w naszych w arunkach klim atycznych tych dwóch ty ­
pów gleb, jak rów nież ich ch arak tery sty k a, nie są tem atem niniejszej
pracy. N iem niej jed n ak należy podkreślić, że obok te rra fusca i te rra
rossa w y stęp u ją u nas stad ia przejściow e m iędzy tym i ty p am i a r ę ­
dzinam i.
392
F. Kuźnicki
J a k podają liczni au to rzy [38, 42, 43, 66 ], gleby ty p u te r r a fusca
pow stały w w yniku intensyw nego w ietrzenia różnych skał w apiennych
w w aru n k ach klim atu silnie wilgotnego i dość ciepłego, jak i mógł pano­
wać w jednym z in terstad iałó w zlodow acenia bałtyckiego (W ürm) lub
w interglacjale. N ajbardziej typow e te r r a fusca w y stęp u ją w teren ach
górskich n a obszarze całej środkow ej E uropy, stanow iąc n a tu ra ln e siedli­
sko d la roślinności łąkow ej, jak rów nież dla lasu bukowego. G leby te
na ty m tere n ie są najczęściej kopalne lub reliktow e. W ierzchnie ich
w arstw y uległy całkow icie odw apnieniu; uw olnione w w yniku w ietrzenia
tlen k i żelaza o znacznym stopniu h y d ra ta c ji i silnie speptyzow ane,
określane ogólną nazw ą lim onitu, zab arw iają glebę na b runatno. Proces
tw orzenia się gleb te rra fusca je st zw iązany ze w zrostem części ilastych
w zw ietrzelinie w apiennej. G leby te rra fusca m ogą pow staw ać w w yniku
stopniowego przekształcania się rędzin b ru n atn y c h wg następującej ko­
lejności:
rędzina b ru n a tn a -> te r r a fusca-rędzina
te r r a fusca
Na gleby te rra fusca pod w pływ em lasu liściastego m oże rów nież n akła­
dać się proces b ru n atn ien ia [41]; pow stają w tedy gleby b ru n a tn e w ytw o­
rzone z te r r a fusca lub na te r r a fusca (jeżeli m ateriał w ierzchni jest
naniesiony). W Polsce w y tw a rz ają się gleby te r r a fuscà z utw orów trz e ­
ciorzędow ych na Roztoczu i z utw orów ju ra jsk ic h na obszarze J u r y K ra ­
kow sko-Częstochow skiej.
N ależy podkreślić, że z w yżej w ym ienionych utw orów w y tw arzają
się w Polsce nie tylko gleby te r r a fusca, ale rów nież i typow e rędziny.
G leby te r r a rossa w y stę p u ją u nas lokalnie na obszarze G ór Św ięto­
krzyskich; w ytw orzyły się one praw ie w yłącznie ze skał paleozoicznych
(dewon, perm ). W odróżnieniu od te r r a fusca gleby te r r a rossa w ytw o­
rzy ły się ze skał w apiennych w w aru n k ach k lim atu znacznie cieplejsze­
go i um iarkow anie w ilgotnego (południow a Europa), sprzyjających p ro ­
cesowi rubifikacji, w w yniku którego pow stają tle n k i żelaza w form ie
h em aty tu o barw ie czerw onej.
G leby te n a naszym obszarze m usiały pow stać w okresie c h a ra k te ry ­
zującym się znacznie cieplejszym klim atem od obecnego, odpow iadają­
cym w pew nym stopniu klim atow i śródziem nom orskiem u. D latego gleby
te m ają u nas c h a ra k te r w yłącznie gleb reliktow ych lub kopalnych.
N ależy zwrócić rów nież uw agę na w pływ k lim atu glebowego [84]
przy tw orzeniu się gleb tego typu. Skały silnie w ęglanow e, przepusz­
czalne, szybko nagrzew ające się w ietrzeją rów nież w ch arak tery sty czn y
sposób, uw alniając znaczne ilości tlenków żelaza słabo uw odnionych lub
nie udow odnionych. Proces czerw onoziem ny, zw iązany z rubifikacją, jest
więc wywołany^ nie tylko k lim atem zew nętrznym , ale rów nież specy­
ficznym klim atem glebow ym , zależnym od ty p u skały. G leby te r r a rossa
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
393
pow stały w G órach Św iętokrzyskich lokalnie w obniżeniach terenow ych
w w yniku przeniesienia skutkiem erozji odw apnionej zw ietrzeliny skały
w apiennej.
Osobne zagadnienie stanow ią gleby tzw. „ P a ra re n d zin y ”, w yróżniane
przez gleboznaw ców niem ieckich jako odrębny ty p [38, 43, 66 ]. G leby te
są w ytw orzone ze skał klastycznych, zaw ierających znaczne ilości w ęgla­
nów: z piasków w apnistych, z lessów w apnistych, z glin zw ałow ych
m arglistych i z innych skał okruchow ych, zasobnych w w ęglan w apnia;
c h a ra k te ry z u ją się budow ą poziom ów A C i zaw ierają w ęglany w w a r­
stw ach w ierzchnich. W Polsce tw orzą się te gleby stosunkow o rzadko,
m iędzy innym i na teren ie lessow ym zerodow anym oraz na obszarze m o­
re n czołowych, jeżeli w ęglan w apnia w y stęp u jący w ty ch utw orach nie
został jeszcze w y m yty z poziom ów w ierzchnich.
We francuskiej system atyce [19] gleby te są nazw ane glebam i b ru ­
n atn y m i w apiennym i (Sols b ru n s calcaires) ze w zględu, jak tw ierdzą,
na w ystępujący już w ty ch glebach częściowo rozw inięty poziom (B).
Z agadnienie w ydzielenia w polskiej system atyce „p araren d zin ” jako od­
rębnego ty p u lub jako podtypu w ty p ie gleb b ru n atn y c h pozostaje k w e­
stią otw artą.
W celu u stalenia podziału rędzin na podstaw ach genetycznych w r a ­
m ach pgólnej system atyki gleb P olski p rzy jęto w te j p ra c y n astępujące
k ry te ria dla podstaw ow ych jednostek system atyki:
1. Przez klasę gleby m ożna rozum ieć ogólny k ieru n ek rozw oju gleby
w w yniku działania w szystkich czynników glebotw órczych na skałę m a ­
cierzystą. P oniew aż udział poszczególnych czynników glebotw órczych
w kształtow aniu się gleb m oże być różny, stąd i ogólny k ieru n e k ewo­
lucji gleby może w m niejszym lub w iększym stopniu być w yrazem
działania poszczególnych czynników , np. w klasie gleb w apniow cow ych
skała m acierzysta szczególnie zasobna w w apń w pływ a decydująco na
k ieru n ek rozw oju gleby.
2. Przez typ gleby należy rozum ieć fazę rozw ojow ą gleby, m ieszczącą
się w ram ach k lasy gleby i w y rażającą się charak tery sty czn y m proce­
sem glebotw órczym . R ędziny na p rzykład stanow ią odrębny typ, ponie­
waż re p re z e n tu ją d ługotrw ałą fazę rozw oju gleby, idącą najczęściej
w k ieru n k u gleb b ru n atn y c h lub czarnoziem nych. R ędziny ponadto
c h a ra k te ry z u ją Się takim i cecham i, ja k w ysokim pH , dużym stopniem
w ysycenia kom pleksu sorpcyjnego, charak tery sty czn y m stosunkiem С : N,
s tru k tu rą ziarnistą, m niejszą lub w iększą szkieletow ością, trw ały m po­
w iązaniem żelaza z próchnicą w ysyconą w apniem i innym i cecham i,
któ re łącznie w p ły w ają na charak tery sty czn e przem ian y określane ogól­
nie m ianem procesu glebotwórczego.
3. P rzez podtyp gleby należy rozum ieć w ęższą fazę ew olucji, w k tó rej
6
— R o c z n ik i G l e b o z n a w c z e t . X V
394
F. Kuźnicki
obok głównego procesu glebotw órczego m a m iejsce rów nolegle inny
proces, m odyfikujący działanie pierw szego, albo zaznacza się w yłącznie
głów ny proces glebotw órczy. W ty m ostatnim przypadku w yróżnia się
glebę typow ą. Rędzina początkowego stadium rozw ojow ego jest typem
rędziny o bardzo słabym zróżnicow aniu p rofilu glebowego.
R ędzina typow a ch ara k te ry z u je się dobrze rozw iniętym poziom em
A i w iększą nieco m iąższością w porów naniu z rędziną początkow ego
stadium rozwojowego.
Rędzina b ru n atn a jest jeszcze typem rędziny, ale proces b ru n a tn ie ­
nia, k tó ry nałożył się na proces rędziny, pod w pływ em roślinności leśnej
w płynął już m odyfikująco na glebę: w ęglany są w znacznym stopniu
w yługow ane do głębszych w arstw , tw orzy się poziom b ru n atn ien ia (B),
ale brak jest jeszcze poziom u iluw ialnego B. Zw iązki żelaza nie są
jeszcze przem ieszczane w głąb profilu.
R ędziny czarnoziem ne, mimo że w w ierzchnich w arstw ach tych gleb
grom adzi się już próchnica pod w pływ em roślinności łąkow ej lub łąkow o-stepow ej, stanow ią jeszcze typ rędziny, poniew aż ich w ierzchnie
w arstw y zaw ierają odłam ki skały m acierzystej. Zaw artość w ęglanów
aktyw nych we w szystkich w arstw ach jest znaczna. Z aw artość próchnicy
w poziomie A rędzin czarnoziem nych z reg u ły przew yższa 3%, a w nie­
któ ry ch przypadkach może być znacznie wyższa. Miąższość rędzin czar­
noziem nych (poziomy A i AC) przekracza zazw yczaj 30 cm, a w rędzi­
nach m ieszanych m oże wynosić ponad 50 cm. R ędziny te stanow ią p rz e j­
ście do czarnoziem ów lub czarnych ziem.
Pojęcia rodzaju i gatunku igleby są na ogół trafn ie określone w d ru ­
gim w ydaniu „G enetycznej K lasyfikacji G leb P olski” [95].
4. W ram ach różnych rodzajów rędzin, zw iązanych z geologicznym
pochodzeniem skały m acierzystej, należałoby w obrębie u tw oru danego
okresu w ydzielać oddzielnie gleby w ytw orzone z w apieni, dolom itów ,
m argli w apiennych, opoki, ew entualnie z gezów w apnistych (jeżeli geza
daje rędzinę) oraz z piaskow ców w apnistych. W arto tu zwrócić uwagę,
że określenie ty p u sk ały w obrębie jednej serii danego u tw oru jest
konieczne p rzy podziale rędzin, poniew aż typ skały w pływ a decydująco
na w łaściw ości tych gleb.
5. R ozpatrując ręd zin y z p u n k tu w idzenia gatu n k u gleby m ożna w y­
różnić ręd zin y lekkie, średnie lub ciężkie o składzie m echanicznym p ia­
sków gliniastych (10— 20% części < 0,02 mm), glin lekkich (20— 35%
części < 0,02 m m), glin średnich (35— 50% części < 0,02 m m) i glin
ciężkich (powyżej 50% części < 0,02 mm). N ależy podkreślić, że pow yż­
szy podział jest o p arty na procentow ej zaw artości poszczególnych frakcji,
obliczonej w stosunku do części ziem istych bez usuw ania w ęglanów.
W w yniku pow yższych rozw ażań rędziny jako odrębny typ m ieszczą
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
395
się w szerszej jednostce system atyki gleb — w klasie gleb w apniow cowych. K w estia ew entualnego w ydzielenia „p a ra ręd z in ”, jako oddzielnego
ty p u w klasie gleb w apniow cow ych, jest kw estią otw artą.
W typie rędzin proponuje się w ydzielenie następujących podtypów :
— rędziny początkow ego stadium rozwojowego,
— rędziny typow e,
— rędziny czarnoziem ne,
— rędziny b ru n atn e, ,
— rędziny w ysokogórskie.
Dalszy podział podtypów na rodzaj i gatunki pow inien być o p arty
na w ykazie gleb wg Polskiego T ow arzystw a Gleboznawczego [95], z szer­
szym uw zględnieniem typów skał i składu m echanicznego w ierzchnich
w arstw rędzin.
W niniejszej p rac y zostały podane tylko ogólne ra m y klasyfikacji
gleb wapniow cow ych; bardziej szczegółowy ich podział w ym aga osobne­
go opracow ania w naw iązaniu do ogólnej sy stem aty k i gleb Polski.
DYSKUSJA
W w yniku przeprow adzonych badań zostały bliżej sprecyzow ane
właściw ości kredow ych utw orów krzem ionkow ych Roztocza, jak rów nież
i gleb z nich w ytw orzonych. U tw ory te są odw apnione do pew nej głę­
bokości i odpow iadają w yróżnionej przez Z. S t a r z y ń s k i e g o pelicznej odm ianie opoki krzem ow ej. Psam iczna odm iana opoki, w ystępu­
jąca w zachodniej części Roztocza, określana już jako piai^kowiec, nie
była objęta badaniam i.
Ze w zględu na znaczną zaw artość m ate ria łu detrytycznego w tych
u tw orach oraz pew ną zaw artość igieł gąbek, są one zaliczane do opoki
lekkiej odw apnionej, zbliżonej pod w zględem swoich w łaściw ości do gezy
odw apnionej.
W łaściw ości chem iczne gleb w ytw orzonych z tych utw orów są różne,
a przede w szystkim różny jest ich stopień zakw aszenia w w arstw ach
w ierzchnich, zw iązany m iędzy innym i z głębokością w ystępow ania w ę­
glanów .
Z. S t a r z y ń s k i nazyw a te gleby „rum oszynam i” i stw ierdza, że
stanow ią one stadium rędziny odw apnionej. W św ietle przeprow adzo­
nych badań należy stw ierdzić, że geneza tych gleb może być różna. Jeżeli
gleby te tw orzą ,się na skale już odw apnionej w innym okresie geolo­
gicznym , to z gleb słabo w ykształconych m ogą tw orzyć się w w yniku
dalszej ew olucji gleby b ru n atn e, a w przypadkach głębszego odw apnie­
nia i z bardziej piaszczystej odm iany opoki — gleby bielicow e. Jeżeli
natom iast odw apnienie skały jest częściowe, to tw orzą się z niej rędziny,
396
F. Kuźnicki
k tó re ulegając odw apnieniu przekształcają się stopniow o ,pod w pływ em
lasu liściastego w rędziny b ru n atn e, a następnie w gleby bru n atn e.
Z poglądem Z. S t a r z y ń s k i e g o , że gleby te ulegają w dalszym
swoim rozw oju, po zakończeniu ew olucji rędzinnej, procesow i bielicow ania, m ożna zgodzić się tylko z tym zastrzeżeniem , że proces ten jest
najczęściej długotrw ały i poprzedzony procesem b runatnienia. Nie p rze ­
sądza to wcale, że z gleb w ytw orzonych z piaszczystej odm iany opoki,
odw apnionej na znaczną głębokość, mogą tw orzyć się bezpośrednio gleby
bielicow e pod w pływ em lasu iglastego.
Pogląd M i k l a s z e w s k i e g o [58], że z utw orów tych, zw anych
przez niego ,,w apieniam i rzekom ym i” , tw orzą się gleby jałow e chem icz­
nie, nie je st ścisły, poniew aż, jak w ykazały analizy chem iczne, gleby te
są zasobne szczególnie w wapń. M i k l a s z e w s k i m iał zapew ne na
m yśli gleby w ytw orzone z odw apnionych u tw orów krzem ionkow ych
0 nie w ykształconym profilu. G leby te m ogą być okresow o za suche.
Przeprow adzone analizy m ikroskopow e szlifów z próbek niektórych
profilów glebow ych w ykazały, że spoiw o w zbadanych utw orach k rz e ­
m ionkow ych jest przew ażnie ilasto-krzem ionkow e, zbudow ane przew aż­
nie z opalu i chalcedonu, co potw ierdza rozpoznanie tych utw orów jako
odw apnionych skał krzem ionkow ych.
Obecność w pro filu 4 (Bełżec) w ęglanów ju ż na głębokości 40 cm
oraz w ystępow anie w skale pokruszonych fragm entów igieł gąbek opalo­
wych, otoczonych obw ódką kalcytow ą, jak rów nież obecność skorupek
otw ornic, w skazuje, że odw apnienie w w yniku procesu glebotwórczego,
objęło tylko n ajb ard ziej pow ierzchniow ą w arstw ę. G leby reprezentow a­
ne obecnie przez profil 4 i zaliczone do ty p u b ru n atn y c h stanow ią dalsze
stadium rozw ojow e rędziny w ytw orzonej z lekkiej opoki częściowo tylko
odw apnionej.
N aw iązując do poglądów T u r n a u - M o r a w s k i e j [89] i w w y­
niku przeprow adzonych badań m ożna stw ierdzić, że charak tery sty czn ą
cechą gezy bezw apiennej jest spoiwo ilasto-krzem ionkow e, n atom iast
gezy w apiennej — spoiwo kalcytow e. Tak z gezów bezw apiennych, jak
1 odw apnionej opoki lekkiej m ogą w ytw orzyć się w w yniku ew olucji
gleby b ru n atn e lub bielicow e, bez uprzedniego stadium rędzinnego. N a­
tom iast z gezów w apiennych, jak rów nież z w-apnistej lub częściowo
odw apnionej opoki, tw orzą się w pierw szej kolejności rędziny, k tó re
następnie m ogą przekształcać się w gleby b ru n a tn e (np. profil 4).
W yniki analizy całkow itej gleb w ytw orzonych ze skał krzem ionko­
w ych p otw ierdzają rozpoznanie ty ch utw orów jako opoki odw apnionej,
zgodnie z poglądam i P o ż a r y s k i e g o [70, 96].
Zbadane rędziny kredow e, w ytw orzone z opoki porow atej lub m arglu
(profile 1 — M achnów i 10 — Jarczów ) odpow iadają rędzinom m iesza­
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
397
nym w pojęciu M i e c z y ń s k i e g o , M u s i e r o w i c z a oraz P olskie­
go T ow arzystw a Gleboznawczego. W obu przypadkach m ożna b y zasta­
nowić się, czy są to rędziny m ieszane, czy deluw ialne; przechodzenie
jed n ak stopniow e w arstw y A w С oraz znaczna obecność odłam ków ska­
ły na pow ierzchni w skazuje tylko na dom ieszkę obcego m ate ria łu do
czystej zw ietrzeliny skały. Są to zatem rędziny kredow e m ieszane.
W klasyfikacji gleb Polskiego T ow arzystw a Gleboznaw czego [95]
ręd zin y stanow ią grupę typów początkow ego stadium rozw ojow ego, czarnozieminych i bru n atn y ch . Podział ten nie jest konsekw entny, poniew aż
zarów no rędziny b ru n atn e , ja k rędziny czarnoziem ne różnią się pod
w zględem swoich w łaściw ości od typow ych gleb b ru n atn y ch lub czarnoziem nych. B adania w ykazały, że Wpływ skały m acierzystej na przebieg
procesu glebo tw ór czego je st jeszcze w tych dwóch fazach rozw ojow ych
tak silny, że może być m ow a tylko o nakładaniu się procesu b ru n a tn ie ­
nia lub procesu czarnoziem nego na rędzinę typow ą. Zasobność rędziny
w w ęglan w całym p rofilu oraz ich szkieletowość d ecy d u ją o ich cha­
rak tery sty czn y ch właściwościach.
Z upełnie słusznie podkreśla D u c h a u f o u r [17, 18, 19], że rędziny
typow e stanow ią n a tu ra ln e siedlisko dla roślinności tra w ia ste j kserofilnej (Bromus erectus, Festuca duriuscula). Ze w zględu na b rak w ody
gleby te nie są na ogół dobrym i glebam i leśnym i; las rozw ija się p rze­
de w szystkim na takich glebach w apiennych, k tóre są bogate w czę­
ści ilaste. W tym więc p rzypadku są to najczęściej nie typow e rędziny,
lecz gleby b ru n a tn e w apienne, przeobrażające się w typow e gleby b ru ­
n atn e [20 ].
W zależności od zespołu w szystkich czynników glebotw órczych,
a w dużym stopniu od w łaściw ości sam ej skały m acierzystej, rędziny
m ogą rozw ijać się w różnym k ieru n k u : tw orzenia się gleb bru n atn y ch ,
czarnoziem nych, te rra rossa lub te rra fusca.
R ędziny początkow ego stadium rozw ojow ego, rędziny typow e, ręd zi­
ny b ru n atn e (zbrunatniałe), ręd zin y czarnoziem ne, jak rów nież rędziny
w ysokogórskie są to poszczególne fazy ew olucji rędzin, w yróżnione na
obszarze Polski.
W pływ sk ały m acierzystej na kształtow anie się ty ch gleb dom inuje
w danym przypadku nad w pływ em innych czynników glebotw órczych,
a w pew nym stopniu naw et nad w pływ em zew nętrznego klim atu.
Rędziny c h a ra k te ry z u ją się specyficznym klim atem glebow ym , zależ­
nym w dużym stopniu od su b stra tu glebowego. Są to gleby na ogół
ciepłe, łatw o nagrzew ające się, przew iew ne i szybko w ysychające ze
w zględu na sw oją s tru k tu rę i przepuszczalność.
W św ietle tych rozw ażań w y daje się rów nież konieczne określenie
typu skały w obrębie utw orów danego okresu geologicznego. P rz y po­
398
F. Kuźnicki
dziale rędzin należałoby ściślej określić w ydzielone poszczególne rodzaje
tych gleb niż to uczyniono w „G enetycznej K lasyfikacji Gleb P olski”
[95], np. rędziny w ęglanow e w ytw orzone z w apieni trzeciorzędow ych
lub rędziny w ęglanow e w ytw orzone z m argli kredow ych.
Podział rędzin jako odrębnego typu na poszczególne pod ty p y w za­
leżności od różnych procesów glebow ych, nakładających się na proces
rędzinny, w ydaje się słuszny.
Rędziny początkowego stadium rozw ojow ego odpow iadają w yróżnia­
nym przez gleboznaw ców zachodnioeuropejskich ,,P rotorendzina” lub
,,rendzine in itia le ” , zaliczanych do tzw . „lithosol” .
Rędziny typow e, odznaczające się silnym pow iązaniem substancji
m ineraln ej-ilastej z próchnicą o typie „m uli” w poziom ie A, odpow ia­
d ają w yróżnianym przez K u b i e n ę i M ü c k e n h a u s e n a tzw .
„M ullrendzina” . W śród rędzin typow ych, w ytw orzonych z utw orów k re ­
dowych, m ożna w yróżnić następujące odm iany: rędziny szare — dość
ubogie w próchnicę, i rędziny białe — ubogie w próchnicę i bardzo za­
sobne w w ęglany rozproszone w całym m ateriale.
Rędziny czarnoziem ne, w ystępujące w południow o-w schodniej części
Polski, są bardzo zasobne w próchnicę ty p u „m u li” , odznaczają się dużą
miąższością poziom u A i i stanow ią przejście do gleb czarnoziem nych.
Rędziny czarnoziem ne są najbardziej charakterystyczne w śród rędzin
w ytw orzonych z utw orów kredow ych i najczęściej, jak to w yżej s tw ie r­
dzono, zaw ierają w w ierzchnich w arstw ach dom ieszkę obcego m ateriału.
Tw orzenie się rędzin czarnoziem nych może być rów nież u w aru n k o ­
w ane ukształtow aniem teren u (tereny niżej położone) i m arglisto-ilastym
podłożem , w pływ ającym z kolei na w iększą w ilgotność gleb i nagrom a­
dzenie w nich próchnicy.
W prow adzenie tegoż podtypu do k lasyfikacji rędzin jest zupełnie
uzasadnione, mimo że podtyp te n nie zn ajduje odpow iednika w innych
system atykach gleb.
R ędziny b ru n atn e (zbrunatniałe) odpow iadają w yróżnianym na za­
chodzie „ v e rb ra u n te R endzina” lub „rendzine b ru n ifié e ”. W yróżnienie
tej fazy rozw ojow ej rędzin w ydaje się w naszej system atyce konieczne,
p rzy czym należy bardzo mocno podkreślić, że rędziny b ru n atn e nie
należą jeszcze do ty p u gleb b ru n atn y ch , lecz stanow ią przejście od rę ­
dzin do gleb b ru n atn y c h leśnych.
Ponadto zwrócić trzeba uw agę, że nie b ru n atn a b arw a zw ietrzeliny
u tw o ru w apiennego decyduje o zaliczeniu rędziny do podtypu rędziny
b ru n atn e j, lecz poziom (B), k ształtu jący się dopiero poniżej poziom u A±,
jak rów nież m ała zaw artość w poziomie A \ węglanów, k tóre uległy czę­
ściow em u w ym yciu.
Rędziny wysokogórskie odpow iadają w yróżnionym przez K u b i e n ę
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
399
i M ü c k e n h a u s e n a „T angelrendzina” , „P o lsterren d zin a” lub przez
D u c h a u f o u r a „sol hum ique carbonate de m ontagne”.
G leby te są zasobne w próchnicę o w arstw ie próchnicy nakładow ej
( A q), grubości do 20 cm, ty p u „R ohhum us” , nad poziom em „M uli” . Tw o­
rzenie się poziom u A 0 ty p u „R ohhum us” 'w skazuje na dalej idący proces
w k ieru n k u bielicow ania. T rzeba jed n ak podkreślić, że gleby te m ogą
ulec zbielicow aniu dopiero po całkow itym w yługow aniu w ęglanów
z w ierzchnich w arstw i silnym zakw aszeniu.
Zagadnienie ew entualnego w ydzielenia w Polsce tzw. p araręd zin nie
w iąże się z przeprow adzonym i badaniam i, w arto jed n ak zaznaczyć, że
idea w yróżnienia tych gleb jako osobnego ty p u , mieszczącego się razem
z typem rędzin; w klasie gleb w apniow cow ych, w ydaje się słuszna ze
w zględu na właściwości chem iczne p ararędzin, uw arunkow ane w pew ­
nym stopniu obecnością w ęglanów w w ierzchniej w arstw ie.
WNIOSKI KOŃCOWE
Przeprow adzone badania pozw alają na w yciągnięcie w niosków od­
nośnie genezy gleb w ytw orzonych z kredow ej opoki odw apnionej Roz­
tocza oraz rędzin kredow ych południow o-w schodniej części W yżyny
Lubelskiej *.
1. A nalizy chem iczne, analizy m ikroskopow e szlifów i składu m ine­
ralnego oraz cechy m orfologiczne zbadanych profilów w skazują, że ewo­
lucja gleb w ytw orzonych z kredow ej opoki odw apnionej zm ierza w kie­
ru n k u gleb bru n atn y ch , ew olucja zaś rędzin kredow ych w k ieru n k u
czarnoziem ów .
2 . W obu grupach gleb stw ierdzono ipewną dom ieszkę obcego m ate ­
ria łu detrytycznego w w ierzchnich w arstw ach zw ietrzeliny skalnej, co
w pływ a na właściw ości pow stających gleb.
3. Na ew olucję gleb w ytw orzonych z odw apnionej w różnym stopniu
kredow ej opoki w pływ a w dużym stopniu sam a skała m acierzysta.
Stw ierdzono, że odm iana peliczna opoki w a ru n k u je proces b ru n atnienia,
poprzedzony często procesem rędzinnym .
4. Znaczna zaw artość krzem ionki koloidalnej w zbadanych skałach
kredow ych odw apnionych potw ierdza, że są to utw o ry zbudow ane
w głów nej swej m asie z opalu, tj. z bezpostaciow ej substancji krzem ion­
kow ej. A naliza m ikroskopow a szlifów w ykazuje, że zbadane utw o ry
1 Niektóre dane dotyczące w łaściw ości chemicznych i morfologicznych rędzin
innych obszarów (Niecka Nidziańska — profil 11, Góry Świętokrzyskie — profil 6 )
zostały włączone do niniejszego opracowania w celu porównania w yników analiz
w zależności od form acji geologicznej i typu skały oraz w yciągnięcia najbardziej
ogólnych wniosków.
400
F. Kuźmicki
zaliczyć m ożna do ty p u opoki odw apnionej, osadzonej w m orzu przy
dużym udziale igieł gąbek.
5. W łaściw ości i dalsza ew olucja ręd zin w dużym stopniu zależą od
w łaściw ości i ty p u sam ej skały m acierzystej w obrębie utw orów danej
form acji geologicznej.
6 . U dział w ęglanów aktyw nych w ogólnej zaw artości w ęglanów
w określonej frak cji skały m acierzystej, w skazuje na m niejszą lub w iękkszą szybkość rozpuszczania się skał w ęglanow ych, co pośrednio w pływ a
na kształtow anie się i ew olucję rędzin.
7. Stw ierdzono zasadnicze różnice pod w zględem uruchom ienia
zw iązków żelaza m iędzy glebam i b ru n atn y m i, 'w ytw orzonym i z kredow ej
opoki odw apnionej a rędzinam i kredow ym i. W glebach w ytw orzonych
z opoki odw apnionej żelazo przem ieszcza się w głąb p rofilu nie tylko
w środow isku kw aśnym , ale i obojętnym , n ato m iast w rędzinach w obec­
ności w ęglanów zw iązki żelaza są tru d n o rozpuszczalne i nie ulegają
przem ieszczaniu. W rędzinach żelazo łącznie z w apniem i próchnicą
przyczynia się do trw ałości agregatów glebow ych.
8 . W yniki badań w skazują na odrębność typologiczną rędzin m iesz­
czących się w klasie gleb w apniow cow ych. Na obszarze Polski m ożna
w yróżnić następujące podtypy rędzin:
— ręd zin y początkowego stadium rozw ojow ego,
— ręd zin y typow e,
— tę d z in y czarnoziem ne,
— ręd zin y b ru n atn e,
— rędziny w ysokogórskie.
9. Ponadto m ożna w yróżnić stad ia pośrednie m iędzy rędzinam i a te rra
fusca i m iędzy rędzinam i a te rra rossa, któ re w y stęp u ją w obrębie n ie­
których form acji geologicznych jako gleby reliktow e lub kopalne.
*
P a n u P rofesorow i D r A rkadiuszow i M usierow iczow i — m ojem u w ie­
loletniem u kierow nikow i i inspiratorow i niniejszej p rac y jeszcze w ok re­
sie przedw ojennym — składam serdeczne podziękow anie za przekazanie
mi w ielu cennych m yśli, dotyczących właściwości i genezy gleb.
, LITERATURA
[1] A g u i l e r N. H., J a c k s o n M. L.: Soil Science Society of America Pro­
ceedings, vol. 17, Madison, Visconsin 1953.
[2] B a c h R.: Die Standorte jurassischer Buchenw aldgesellschafte m it besonderer
Berücksichtigung der Böden (Humuskarbonatböden und Rendzina). Edit.
Büchler, Berne 1950, s. 153.
[3] B é t r e m i e u x R.: Étude expérim entale de l ’évolution du fer et du man­
ganese dans les sols Ann. Agr. 3, 1951, s. 193—295.
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
401
[4] B l o o m f i e l d C.: A study of podzolization. VI: The im mobilization of iron
and aluminum. Jour, of Soil Sei., 6 , 2, 1955, s. 284—292.
[5] C a r o z z i A.: Pétrographie des Roches sédim entaires. Edition du Griffon
Neuchâtel, Suisse, Diffusion. Dunod, Paris 1953, s. 250.
[6] C a y e u x L.: Les roches sédim entaires de France-Roches siliceuses. Paris 1929.
[7] C a y e u x L.: Les roches sédim entaires de France-Roches carbonates (cal­
caires et dolomites). Masson et C. Vol. 2, Paris 1935.
[ 8] D e j o n J., M e r i a u x S.: Étude des sols de la vallée del ’Orain et de la
Grozonne (Jura). Ann. Agr., 12 (5), 1961, s. 489—512.
[9] D e m o l o n A., B a s t i s s e : A nalyse m écanique des terras calcaires. Ann.
Agr. 5, 1935, s. 1—15.
Г10] D e m o l o n A., B a s t i s s e : Rôle vecteur de la silice dans les phénomènes
géophysiques et physiologiques. Ann. Agr., 1944, s. 265—297.
[11] D e m o l o n A.: Principes d’agronomie. I. La dynamique du sol. Dunod, Paris
1952.
[12] D o b r z a ń s k i B., B o r o w i e c J.: Erozja wodna w terenie w ystępow ania
rędzin kredowych na przykładzie gleb pola przeciwerozyjnego w N ow osiół­
kach. A nnales UMCS, t. 13-E, 1958, s. 79—113.
[13] D o b r z a ń s k i B.: W ystępowanie rędzin na skałach fliszu karpackiego. An­
nales UMCS, t. 5-E, 1951, s. 349—366.
[14] D o b r z a ń s k i B., S k a r ż y ń s k i J.: Rędziny jurajskie okolic Przemyśla.
Annales UMCS, t. 5-B, 1952, s. 97— 106.
[15] D o b r z a ń s k i B., C z a r n o c k a K.: Rędziny jurajskie na skałkach pie­
nińskich. Annales UMCS, t. 7-E, 1952, s. 13—20.
[16] D o b r z a ń s k i B.: Rędziny Lubelszczyzny. Roczn. Glebozn., t. 4, 1955, s. 192—
201.
[17] D u c h a u f o u r P.: La reconstitution des sols calcaires. Rev. For. Franc.,
nr 5, 1950, s. 282—289.
[18] D u c h a u f o u r P.: Sur quelques types de sols forestiers de l ’est de la Fran­
ce, sur roche-m ère calcaire. C. R. Acad. Agric., 35, Paris 1949, s. 391—394.
[19] D u c h a u f o u r P.: Recherches sur l ’évolution des sols calcaires en Lor­
raine. Ann. E.N.E.F., 12(1), 1950, s. 98— 153.
[20] D u c h a u f o u r P.: Précis de Pédologie. Masson et C., Paris 1960, s. 438.
[21] D u c h a u f o u r P.: Pédologie. Tableaux descriptifs et analytiques des sols.
École nationale des Eaux et Forêts. N ancy 1957, p. 87.
[22] D u c h a u f o u r P.: Données nouvelles sur la classification des sols. École
N ationale des Eaux et Forêts. Nancy 1961, p. 67.
[23] F o s t e r M.
D.: Geochimica et Cosmochimica. Acta 3, 1953.
[24]
G a r d i n e r M. J., R y a n P.: Relic soil on lim estone in Ireland. Irish J.
Agric. Res., 1, Johnstown Castle, Wexford 1962, 181— 188.
[25] G e d r o i c K.: Chimiczeskij analiz poczw. Moskwa 1929.
[26] G e h u - F r a n c k J.: Rapports sol végétation dans quelques stations basi­
ques du Boulonnais. Bull. S té Bot. de Fr., 106 (5— 6), 1959, s. 243—247.
[27] G o g o l e w I. N.: K woprosu o gienezisie tiem nocw ietnych (rendzinnych)
poczw pod lesom. Poczwowiedien., 1952, 241—250.
[28] G ö s s l V., K a ś
V., N a j m r a S., S p i r h a n z l J. (red. Spirhanzl J.):
Agronomicko-pedologickâ studie o ceskÿch kridovych slinovatkâch (o pudach
hum usokarbonatovÿch neboli rendzinâch). Minist. Zem ëdélstvi Ceskoslovenské,
Praha 1947.
402
F. Kuźni cki
[29] H u m m e l P.: Rendsinen auf der Hohen Schwabenalp. Zeitschrift f. P flanzenern. Düng., Bodenkunde, 77 (3), 1957, s. 230—242.
[30] J a h n A.: Wyżyna Lubelska. PWN, W arszawa 1956, s. 453.
[31] J o h n s t o n J. R., H i l l H. О.: A study of the shrinking and sw elling
properties of rendzina soils. Proc. Soil Sei. Soc. Amer., 9, 1945, s. 24—.29.
[32] K s i ą ż k i e w i c z M., S a m s o n o w i c z J.: Zarys geologii Polski. PWN,
Warszawa 1952.
[33] K a r p i ń s k i W.: Borowiny chełmskie. Gazeta Rolnicza, nr 27, R. 33, War­
szawa 1893, s. 380—331.
[34] K a r p i ń s k i W.: Gleby wapienne borowinami zwane. Rolnik i Hodowca,
R. 28, nr: 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10, 19, 20—29, Warszawa 1910.
[35] K a c z i n s k i j N. A.: Poczwa, jejo sw ojstw a i żizn. Moskwa 1951.
[36] K a m i e ń s k i M., S o k o l s k i Z.: O niektórych skałach krzem ionkowych
w Polsce. Roczniki PTG, t. 19, z. 2, Kraków 1949.
[37] K a m i e ń s k i M., P i ą t k o w s k i A.: Kilka uwag o cenomanie okolicy
Krakowa. Ibidem, t. 19, z. 3, 1949.
[38] K l i n g e H., P u f f e D., S c h e f f e r F., W e l t e E.: Die Rendsinen der
m itteldeutschen Berg- und H ügellandschaften (Leine, W eser-Bergland). III.
Humus und Stickstoff in den Rendsinen unter verschiedenen Standortsbedin­
gungen. Zeitsch. f. Pflanzenern., Düng., Bodenkunde, 96 (1), 1962, s. 46—61.
[39] K o m o r n i c k i T.: Cztery profile gleb na podłożu wapiennym i krysta­
licznym w Tatrach. PAU, Prace Rolniczo-Leśne, nr 60, Kraków 1952, s. 58.
[40] K o n o n o w a M.: Zagadnienie próchnicy glebowej. PWRiL, Warszawa 1955.
[41] K o n e c k a - B e t l e y K.: Zagadnienie brunatnienia i „lessivage” w glebach
górskich Rumunii. Roczn. Glebozn., t. X III, W arszawa 1963, s. 51—66.
[42] K u b i e n a W. L.: Beiträge zur Bodenentwicklungslehre. Entwicklung und
System atik Der Rendsinen. Bodenkunde Pfl. Ernähr., 29 (74), B. 1943, 1C>2— 119.
[43] K u b i e n a W. L.: Bestimm ungsbuch und System atik der Böden Europas.
F. Enke Verlag, Stuttgart 1953, s. 388.
[44] L a n g J.: Rendzina-like soils in Norway. Meid. Norg. Landbr., 38, nr 4,
1955 s. 7.
[45] L e u e n b e r g e r R.: Beitrag zur Kenntniss der Humuskarbonatböden und
Rendzinen im Schweizer Jura. Mitt. aus dem Agrikulturchem ischen Inst. ETH,
Zurich 1950, p. 85.
[46] L e n c e w i c z S.: Geografia Fizyczna Polski. Opracował i uzupełnił J. K on­
dracki. PWN, W arszawa 1955, s. 412.
[47] L i o n n e t J. E. G.: Rendzina soils of coastal flats of the Seychelles. J. Soil
Sei., 3, 1952, s. 172—181.
[48] L i w e r o w s k i J.: К gieografii i gienezisu burych leśnych poczw. Woprosy
gieniezisa i gieografii poczw. Izd. AN SSSR, Moskwa—Leningrad 1948.
[49] L o s s a i n t P.: Étude experim entale de la mobilisation du fer des souls sous
l ’influence des litières forestières. Thèse, Fac. des Sc. Strasbourg 1959.
[50] M a l e w s k i K.: M ateriały do gleboznaw stw a polskiego złożone Delegacji
Gleboznawczej dn. 17.11.1903 r. Pam iętnik Fizjograficzny, Dz. II, t. 18, War­
szawa 1904, s. 125—138.
[51] M a r a n B.: Contribution to the study of Rendzinas of the Probëbrand
marshland Sborn. Ćsl. Akad. Zemëd. Vëd. (Rostl. Vÿroba), 7, 1961, 1C63— 1082.
[52] M e h l i c h A.: Soil Sei. 66 , 1948.
[53] M o t y k a J.: Ekologia roślin. PWRiL, Warszawa 1962, s. 456.
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnianej
403
[54] M i e c z y ń s k i T.: Zarys fizyczno-geograficzny wojew ództw a lubelskiego.
Lublin 1932.
[55] M i e c z y ń s k i T.: Gleboznawstwo terenowe. P uław y 1938.
[56] M i e c z y ń s k i T.: Krótki podręcznik gleboznawstwa. W arszawa 1931.
[57] M i k l a s z e w s k i S.: Contribution à la conaissance des sols nommés „Ren­
dzinas”. C.R. de la Conf. Extraord. I ll Intern. Agropédologique ai Prague, 1922.
[58] M i k l a s z e w s k i S.: Gleby Polski. Warszawa 1930, s. 638.
[59] M i k l a s z e w s k i S., S t a n i e w i c z L.: Rozpoznawanie gleb w polu. War­
szawa 1952.
[60] M u s i e r o w i c z A.: Rędziny kredowe północnej krawędzi Podola. Roczn.
Nauk Roln., 50, 1948, s. 80—98.
[61] M u s i e r o w i c z A., W o n d r a u s c h A.: Rędziny północnej
krawędzi
Podola. Kosmos, Seria A, t. 41, Lw ów 1936, s. 21—70.
[62] M u s i e r o w i c z A., C h l i p a l s k a E., K o n e c k a - B e t l e y K., Ś w i ę ­
c i c k i C.: Badania rozpuszczalności (aktywności) niektórych skał w ęglano­
wych, określonej metodą elektrodializy. Roczn. Nauk Roln., t. 66 -A, z. 3,
Warszawa 1953, s. 31—60.
[63] M u s i e r o w i c z A.: Gleboznawstwo szczegółowe. PWRiL, W arszawa 1958,
s. 552.
[64] M u s i e r o w i c z A.: Skład m echaniczny gleb i m etody analizy m echanicz­
nej. PWRiL, Warszawa 1949.
[65] M u s i e r o w i c z A.: O kwasowości i w apnowaniu gleb. W arszawa 1947.
[66] M ü c k e n h a u s e n E.: Entstehung, Eigenschaften und System atik der Böden
der Bundesrepublik Deutschland. DIG-Verlag-GmBH, Frankfurt am Main 1962.
[67] O l l a t C., P e l l o u x P.: A nalyse d’un sol ou d’une argile par attaque aux
trois acides. Orstom Bondy (Seine), 1957, s. 16.
[68] P o ż a r y s k a K.: Zagadnienia sedym entologiczne górnego m astrychtu i danu okolic Puław. Biul. PIG, nr 81, Warszawa 1952.
[69] P o ż a r y s к i W.: Złoże fosforytów na północno-wschodnim obrzeżeniu Gór
Świętokrzyskich. Biul. PIG nr 27, W arszawa 1947.
[70] P o ż a r y s k i W.: Odwapnione utwory kredowe na północno-wschodnim
przedpolu Gór Świętokrzyskich. Biul. PIG 75, W arszawa 1951, s. 70.
[71] R a d e t E.: Propriétés agricoles des sols de craie de la Champagne. F ertili­
sation des sols calcaires. Bull. A.F.E.S., (6), 1958, s. 277—303.
[72] R o d e A.: Poczw owiedienie Goslesbumizdat. Moskwa—Leningrad 1955.
[73] S c h e f f e r F., S c h a c h t s c h a b e l P.: Lehrbuch der Agriculturchemie
und Bodenkunde. I Teil. Ferd. Enke Ver. Stuttgart 1956.
[74] S p i r h a n z l J., G ö s s l V., N a j m r a S. et cet.: Czech rendzinas of the
Chalk. Sborn. Ceské1. Akad. Zemëd. 18, 1943, s. 152— 175.
[75] S t a r z y ń s k i Z.: Studia nad w ystępowaniem utworów rędzinnych. P a­
m iętniki PINGW, 4, Kraków 1923, s. 244—301.
[76] S t a r z y ń s k i Z.: Rędziny trzeciorzędowe w św ietle kilku spostrzeżeń. P a­
m iętniki PINGW, 5, Kraków 1924, s. 1— 14.
[77] S t a r z y ń s k i Z.: W sprawie przechodzenia rędzin w utwory zbielicowane.
Roczniki Nauk Roln. i Leśnych, 31, Poznań 1925, s. 50— 67.
[78] S t r z e m s k i M.: Rędziny na wapieniach triasowych w okolicach Piekoszo­
w a (woj. kieleckie). Roczn. Glebozn., t. 1, 1950, s. 99—103.
[79] S t r z e m s k i М.: O nieznanym rodzaju rędzin dewońskich. Roczn. Nauk
Roln., t. 54, 1950, s. 539—551.
404
[80]
[81]
[82]
[83]
[84]
[85]
[86]
[87]
[88]
[89]
[90]
[91]
[92]
[93]
[94]
[95]
[96]
[97]
F. Kuźnicki
S t r z e m s k i M.: Rędziny
dolom itowe okolic K ajetanow a (woj. kieleckie).
Roczn. Nauk Roln., t. 54, 1950, s. 523—539.
S t r z e m s k i M.: Rędziny i borowiny gipsowe okolic Buska i W iślicy.
Roczn. Nauk Roln., t. 54, 1950, s. 437—483.
S t r z e m s k i M.: Typologia rędzin polskich. Zjazd N aukowy Pol. Tow. G lebozn. w Lublinie 17—20.IX.1953, Lublin 1953, s. 7.
S t r z e m s k i M.: Gleby wojew ództw a
kieleckiego. Przegląd Geograficzny,
t. 26, z. 1, 1954, s. 47—65.
S t r z e m s k i M.: Rędziny w ęglanow e woj. kieleckiego. Roczn. Nauk Roln.,
81-D, 1958, s. 118.
S t e r l i n g , O l s e n R., F r a n k S.: Watanabe — Solubility of calcium
carbonate in calcareous soils. Soil Sei., 88, 1959, s. 123— 129.
S z a f e r W.: Zarys ogólnej geografii roślin. Warszawa 1949.
T o m a s z e w s k i J.: Stadia rozwojowe niektórych rodzajów gleb. Roczn.
Glebozn., t. 2, 1952.
T o m a s z e w s k i J.: Gleby powiatu puławskiego. Puław y 1929.
T u r n a u - M o r a w s k a M.: Petrografia skał osadowych. Wydawn. Geolog.,
1954, s. 444.
T u r s k i R.: W pływ erozji na niektóre w łaściw ości rędzin kredowych Lu­
belszczyzny. A nnales UMCS, 13 E, 1960, s. 1—47.
U z i a k S.: Rzekome rędziny kredowe na terenie Roztocza. Annales UMCS,
10 B, 1955, s. 179—197.
W e r n e r J.: Zur Entstehung der Terra fusca (Brauner Karbonatboden) auf
der Schwäbischen Alb. Mitt. des Vereins für Forst. Standortskunde und Forstpflanzenenzüchtung 8, 1959, s. 43—45.
W i l e n s k i j D.: Poczw owiedienije. Moskwa 1954.
Z o n n Z.: W lijanije lesa na poezwu.Zd. AN SSSR, Moskwa 1954.
Genetyczna K lasyfikacja Gleb Polski (II wyd.). Praca zbiorowa Pol. Tow.
Glebozn., Roczn. Glebozn., t. VII, z. 2 , PWN, 1959.
Praca zbiorowa. Regionalna geologia Polski. Tom II. Region Lubelski. Kra­
ków 1956.
Soil Classification. A com prehensive system 7-th Approximation Soil Survey
S taff Soil Conservation Service. United States. Department of A gricultu­
re 1960.
Ф . К У ЗЬН И Ц К И
СВОЙСТВА И ТИПОЛОГИЯ ПОЧВ ОБРАЗОВАВШИХСЯ ИЗ МЕЛОВЫХ ДЕКАЛЬЦИНИРОВАННЫХ ПОРОД В ОКРЕСТНОСТЯХ РОЗТОЧИ ПО ОТНОШЕ­
НИЮ К ХАРАКТЕРИСТИКЕ И ГЕНЕТИЧЕСКОМУ ДЕЛЕНИЮ РЕНДЗИН
К аф ед р а П оч воведения В арш авск ой
С ел ь ск охозя й ств ен н ой
А кадем ии
Резюме
На основании проведенных территориальных и лабораторных исследований
подана характеристика особенностей почв образовавшихся из меловой декальцинированной породы в окрестностях Розточи и меловых рендзин юго-восточной
части Люблинской Возвышенности. Целью исследований было выяснение генеза
и типологии этих почв.
Химические определения, микроскопический анализ шлифов и определение
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
405
их минерального состава, а такж е морфологические черты исследованных разре­
зов показывают, что эволюция почв образовавшихся из меловой декальцинированной породы шла в направлении бурых почв, а меловых рендзин — в направ­
лении черноземов.
В обеих группах почв установлена некоторая примесь чужеродного материа­
ла, влияющего на их свойства. На эволюцию почв образовавшихся из декальцинированной в различной степени меловой породы большое влияние имеет
сама материнская порода. Значительное содержание коллоидного кремнезема
в исследованиях меловых декальценированных породах указывает, что эти
образования построены в большинстве из опала, т.е. аморфного кремнеземного
вещества; микроскопический анализ шлифов позволяет предполагать, что иссле­
дованные образования принадлежат к типу декальцинированных морских отло­
жений с большим участием игол губок.
Свойства и дальнейшая эволюция рендзин показывают высокую зависимоть
от свойств и типа самой материнской породы среди образований данной геоло­
гической формации. Установлено, что участие активного карбоната кальция
в валовом его содержании в данной фракции материнской породы указывает
на меньшую или большую скорость растворяемости карбонатных пород, косвенно
Елияющую на образование и эволюцию рендзин.
Установлены основные различия по отношении к подвижности соединений
ж елеза м еж ду бурыми почвами образовавшимися из декальцинированной мело­
вой породы и меловыми рендзинами. В почвах образовавшихся из декальци­
нированной меловой породы ж елезо мигрирует вглубь разреза не только
в сильно кислой среде но и в нейтральной, а в рендзинах в присутствии карбо­
ната кальция соединения ж елеза слаборастворимы и не подлежат перемещению.
В рендзинах ж елезо совместно с кальцием и гумусом способствует устойчивости
почвенных агрегатов.
Результаты исследований указывают на типологическую обособленность
рендзин в классе карбонатных почв. На территории Польши выделены сле­
дующие подтипы рендзин: рендзины начальной стадии развития, редзины
обыкновенные, рендзины черноземные, рендзины бурые, рендзины высоких гор.
F . K U Ź N IC K I
PROPERTIES AND TYPOLOGY OF SOILS
FROM CRETACEOUS DECALCIFIED SILICEOUS R O C K 1
OF ROZTOCZE REGION IN RELATION TO CHARACTERISTICS
AND GENETIC DIVISION OF RENDZINAS
D e p a r tm e n t
of
S o il
S c ie n c e ,
W arsaw
A g r ic u ltu r a l
U n iv e r s ity
Summar y
In field and laboratory investigations w ere studied the properties of soils from
decalcified siliceous rock of the Roztocze region and of cretaceous rendzinas of
Lublin Upland (southeastern part) with the aim of elucidating the genesis and
typology of those soils.
i P o lis h — „ k r e d o w a o p o k a o d w a p n io n a ” .
406
F. Kuźni cki
Chemical analysis, m icroscopic exam ination of thih sections (micromorphology
m ineral constitutions) as also the morphologic characteristics of the exam ined
profiles indicate that the evolution of soils formed from cretaceous siliceous rock
went in the direction of brown soils, w hile that of cretaceous rendzinas in the
direction of chernozem soils. In both groups w ere observed certain admixtures of
foreign detrital material, influencing their properties. The evolution of soils form ­
ed from cretaceous siliceous rock, decalcified in various degrees, is largely in ­
fluenced by the parent rock itself. The considerable content of colloidal silica in
decalcified cretaceous rocks indicates that their main mass consists of opal, i.e.
the amorphous form of silica. The microscopic exam ination of thin sections allows
to assume that those form ations belong to the type of decalcified sedim entary
marine deposits containing a considerable proportion of sponge spicules.
The properties and farther evolution o f 4 rendzinas depend largely on the
properties and the type of their parent rock in the respective geologic formation.
It was found that the ratio of active to total calcium carbonate in a given fraction
of the parent rock indicates the lower or higher rate of dissolution of carbonate
rocks, which indirectly influences the formation and evolution of rendzinas.
Basic differences in mobilization of ferrum compounds w ere observed between
the brown soils from decalcified rocks and cretaceous rendzinas. In the latter soils
the iron m igrates into the profile not only in a strongly acid but also in a neutral
medium, w hile in rendzinas containing C aC 0 3 the ferrum compounds do not
decompose readily and therefore do not undergo displacement. The iron jointly
with the calcium and the humus contribute to stableness of the soil aggregates.
Our investigations point to typological differences betw een the rendzinas
belonging to the class of cretaceous soils. On Polish territory w e can in this
respect distinguish the follow ing subtypes of rendzinas: a) rendzinas in the primary
state of evolution, b) typical rendzinas, c) chernozem rendzinas, d) brown ren­
dzinas, e) high-m ountain rendzinas.
LES PROPRIÉTÉS ET LA TYPOLOGIE DES SOLS
FORMÉS DES ROCHES CRÉTACÉES SILICEUSES DÉCALCIFIÉES
DE „ROZTOCZE” PAR RAPPORT À LA CARACTÉRISTIQUE
ET À LA CLASSIFICATION GÉNÉTIQUE DES RENDZINES
Ré s u mé
Dans ce travail on a caractérisé les propriétés dessols formés des roches
crétacées siliceuses décalcifiées (opoka odwapniona) ainsi que les propriétés des
rendzines, pour expliquer la genèse et révolution de ces sols.
Les sols étudiés sont situés dans la partie sud-est de la Pologne sur la chaîne
de „Roztocze” et sur le plateau de Lublin.
Les analises chimiques et m inéralogiques ainsi que la morfologie des profiles
indiquent, que dans ce terrain les sols formés des roches crétacées siliceuses d é­
calcifiées évoluent vers les sols bruns, tandis que les rendzines crétacés évoluent
vers les chernozems. Dans ces deux cas an a constaté une certaine addition du
matériel détritique au com plexe d’altération de la roche. Cette addition exerce
une influence sur les propriétés de ces sols. On peut déduire, que l ’évolution des
sols formés des roches crétacées siliceuses décalcifiées depent avant tout des pro­
priétés de la roche-mère.
Un grand contenu de la silice coloïdale dans des roches crétacées décalcifiées
indique que dans leurs composition m inéralogique l’opale joue un rôle principal
W łaściwości i typologia gleb z kredowej opoki odwapnionej
407
ainsi que l’analyse microscopique des ces roches montre une certaine teneur de
spicules de Spongiaires.
Les propriétés et l’évolution des rendzines dépendent en grand degré des pro­
priétés et du type de la roche-mère.
Le pourcentage de calcaire actif par rapport au pourcentage de calcaire total
dans une certaine fraction de la roche-m ère indique une moindre ou plus grande
vitesse de la solubilité des roches calcaires. S’il s’agit de la mobilisation du fer par­
mi s les sols formés des roches crétacées décalcifiées et les rendzines crétacées, on
a constaté des grandes différences. Dans les premiers sols à cause de la réaction
acide ou neutre on observe une certaine migration du fer au fond du profile, tan­
dis que dans les seconds sols en présence du carbonate de calcium il n’y a aucune
migration du fer.
Les résultats des recherches démontrent une particularité typologique des ren­
dzines lesquels se renferm ent dans la classe des sols calcimorphes. Sur territoire
de la Pologne on peu distinguer les suivants sous-types des rendzines: a) rendzines
initiales, b) rendzines typiques, c) rendzines-chernozems, d) rendzines brunifiées,
e) rendzines de montagnes.
F.
AUS
K U Ź N IC K I
EIGENSCHAFTEN UND TYPOLOGIE DER BÖDEN, DIE
ENTKALKTEM KREIDESILIKATGESTEIN VON ROZTOCZE GEBILDET
SIND, IN DER ANKNÜPFUNG ZU DER CHARAKTERISTIK UND DER
GENETISCHEN RENDZINEN-EINTEILUNG
Zusammenfassung
In dieser Arbeit sind auf Grund der durchgeführten Untersuchungen im Ter­
rain als auch im Laboratorium die Eigenschaften der Böden, die aus entkalktem
Kreidesilikatgestein von Roztocze entstehen, und der Kreiderendzinen der süd-öst­
lichen Teil der Hochebene von Lublin charakterisiert worden. Hier möchte ich
die Schlüsse betr. Genesis und Typologie dieser Böden ausziehen. Die chemischen
Analysen, mikroskopische Analysen der Dünnschliffen und der m ineralogischen
Zusammensetzung als auch die morphologischen Eigenschaften der untersuchten
Bodenhorizonten zeigen einerseits auf Evolution der Böden aus entkalktem Kreidesdlikatgestein zu den Braunungsprozess, anderseits — der Kreiderendzinen zu
den Tschernosemböden. In beiden Fällen ist einige Beim ischung des fremden detritischen Materials zu dem „Residuum” der Gesteinverwitterung festgestellt worden,
was eine Bedeutung auf Eigenschaften dieser Böden hat. Das Muttergestein hat
einen grossen Einfluss auf Evolution der Böden, die aus entkalktem in verschiede­
nem Grade Kreidesilikatgestein entstanden sind. Ziemlich grosser Gehalt an kol­
loidal — Si 0 2 in diesen entkalkten Kreidesilikatgesteinen gibt an, dass diese For­
mation hauptsächlich aus amorpher kieselhaltiger Substanz gebildet ist; die mikro­
skopischen Analysen der Dünnschliffen geben an, dass diese festgestellten Formatio­
nen zu dem Typ der entkalkten Kreidesilikatgesteinen zugerechnet werden können,
w elche sich im Meer unter grossem A nteil der Schwam m nadel aufgelegt haben.
Eigenschaften und weitere Evolution der Rendzinen sind in grossem Grade von
Eigenschaften und Typen der M uttergesteinen abhängig.
Prozentueller A nteil der aktiven СаСОз im Vergleich zu dem Gesamtgehalt der
СаСоз in bestim m ten Fraktionen der M uttergesteinen gibt kleinere oder grössere
408
F. Kuźnicki
Geschwindigkeit der Auflösung der Carbonatgesteinen an; es hat einen grossen Einf­
luss auf Bildung und Evolution der Rendzinen.
Es sind grundsätzliche Unterschiede im Hinsicht der Bew eglichkeit der Fe-Verbindungen zwischen Braunerden aus entkalktem Kreidesilikatgestein und Kreiderendzinen festgestellt worden. In den Böden aus entkalktem Kreidesilikatgestein
Fe verlagert sich in die Tiefe nicht nur unter Bedingung der stark sauer aber auch
der neutralen Reaktionen, dagegen in den Rendzinen in der A nw esenheit von СаСОз
die Fe-Verbindungen sind schwer löslich und unterliegen keiner Verlagerung. In den
Rendzinen gibt Fe zasammen m it Kalzium und Humus die Beständigkeit der Bodenagregaten.
Die Ergebnissen zeigen uns die typologische Besonderheit der Rendzinen, die sich
in der Klasse der Kalkböden befinden.
In Polen kann man nachstehende Untertypen der Rendzinen unterscheiden:
a) Rendzinen des anfänglichen Entwicklungs-stadiums, b) typische Rendzinen,
c) Tschernosem-Rendzinen, d) verbraunte Rendzinen, e) Gebirgsrendzinen.