Występowanie Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis
advertisement
91 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 91 Wystêpowanie Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai i Impatiens glandulifera Royle wzd³u¿ strumieni Gór Sowich w okolicach Bielawy The occurence of Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai and Impatiens glandulifera Royle along streams in the Sowie Mts, near Bielawa MICHA£ LIWIÑSKI M. liwiñski, Zak³ad Bioró¿norodnoci i Ochrony Szaty Rolinnej, Instytut Biologii Rolin Uniwersytetu Wroc³awskiego, ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wroc³aw; e-mail: [email protected] ABSTRACT : River valleys of the Sowie Mts and the Dzier¿oniowska Basin, due to human long-term agricultural activity, were heavily transformed. Disadvantageous changes of river systems simplified penetration by invasive species. They make a serious problem to plant diversity, are burdensome to citizens, increase the threat of flooding and lower the beauty of landscape. In the middle 70-ties of 20th century, knotweed and Himalayan balsam were noticed in the Sowie Mts. In 2006 field research enabled to estimate the condition of their populations and regularity of their occurrence along the rivers near Bielawa. KEY WORDS : alien invasive species, plants, Reynoutria sp., Impatiens glandulifera, form of land use, upland rivers, Sowie Mts Wstêp Roliny, okrelane mianem inwazyjnych, w wielu krajach stanowi¹ istotny problem dla ró¿norodnoci gatunkowej. Zw³aszcza obce gatunki, przyby³e po 1492 roku kenofity, szybko rozprzestrzeniaj¹ siê, pokonuj¹ bariery geograficzne i zdobywaj¹ nowe stanowiska kosztem rodzimych gatunków. Flora Polski liczy LIWIÑSKI M. 2009. The occurence of Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai and Impatiens glandulifera Royle along streams in the Sowie Mts near Bielawa. Acta Botanica Silesiaca 4: 91106. 92 Micha³-liwiñski 92 obecnie 3554 gatunki, z których 300 (8,4%) to kenofity. Mimo i¿ najwiêcej kenofitów przyby³o na terytorium Polski w latach 18011900, to w XX wieku wci¹¿ obserwowano pojawianie siê wielu nowych gatunków we florze naszego kraju (Tokarska-Guzik 2005). W Polsce, za pocz¹tek masowej ekspansji wielu gatunków inwazyjnych, ocenia siê okres od 1940 do 1960 roku (Tokarska-Guzik 2003). Z danych systemu ATPOL wynika, ¿e 1011 gatunków obcych spotykanych jest na ponad 50% powierzchni kraju. Gatunki, które poddano badaniom, znajduj¹ siê w cis³ej czo³ówce ekspansywnych rolin. Reynoutria japonica odnotowano w 30% kwadratów 10x10 km ATPOL, liczba jego stanowisk oceniana jest na 3004. Impatiens glandulifera wystêpuje w 19% kwadratów, a liczbê jego stanowisk szacuje siê na ponad 1500 (Tokarska-Guzik 2005). Reynoutria sachalinensis jest gatunkiem rzadziej notowanym, wystêpuje w 9% kwadratów (Tokarska-Guzik 2003). Góry Sowie, najstarsze pasmo Sudetów i miejsce wystêpowania wielu gatunków chronionych (w tym unikatowych paproci serpentynitowych), wci¹¿ nie jest dostatecznie zbadane pod wzglêdem wystêpowania inwazyjnych kenofitów. Najgroniejsze z nich, m.in. niecierpek gruczo³owaty i rdestowiec ostrokoñczysty, bêd¹ce przedmiotem badañ i zwalczania w wielu krajach europejskich (Prowse 1998; Drescher, Prots 2003; Prowse, Goodridge 2003; Hejda, Pyek 2006), by³y ju¿ w latach 70-tych XX w. odnotowane nad ciekami Gór Sowich (Pender 1975). Wykonane badania mia³y potwierdziæ ich obecnoæ i zbadaæ prawid³owoci w ich rozmieszczeniu. 1. Charakterystyka terenu badañ Po³o¿enie: Obszar, na którym przeprowadzono badania, jest po³o¿ony na granicy mikroregionu Kotlina Dzier¿oniowska i mezoregionu Góry Sowie. Ca³e pasmo górskie ma d³ugoæ oko³o 30 km i szerokoæ 810 km. Jego najwy¿szym szczytem jest Wielka Sowa (1015 m n.p.m.). Góry posiadaj¹ liczne prze³êcze, jak Sokola, Jugowska, Bielawska, Ostrowicka i Woliborska (Kondracki 1994). Masyw górski ma kierunek zgodny z kierunkiem Sudeckim i przebiega na linii N-WS-E. Pod wzglêdem geobotanicznym, badany obszar le¿y w Dziale Sudeckim na granicy Podokrêgu Obni¿enie Podsudeckie Okrêgu Pogórze i Przedgórze Sudeckie oraz Podokrêgu Góry Sowie, Okrêgu Sudety rodkowe. Geologia: Kotlina Dzier¿oniowska zbudowana jest z paragnejsów gnejsów oczkowych i warstewkowych, hornblendy, migmatytów, amfibolitów, wapieni krystalicznych, granulitów i kataklazytów obszar ten zalicza siê jeszcze w sk³ad kry sowiogórskiej (Staffa i in. 2005). Osady trzeciorzêdowe to oligomioceñskie i mioceñskie i³y. Blok Gór Sowich do niedawna uwa¿any by³ 93 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 93 za najstarsz¹ czêæ struktury sudeckiej, pochodzenia prekambryjskiego. Masyw Gór Sowich uznawany jest za tak zwan¹ krê gnejsow¹, poniewa¿ ró¿ni siê od p³ycej zmetamorfizowanego otoczenia. Tworz¹ go gnejsy smu¿yste, warstewkowe, ³useczkowe i oczkowe, oraz ska³y osadowe migmatyty, metabazyty, serpentynity i granulity (¯elaniewicz 2005). Gleby: W Kotlinie Dzier¿oniowskiej wystêpuj¹ g³ównie gleby brunatnoziemne. Przewa¿aj¹ gleby p³owe i gleby brunatne w³aciwe, w mniejszym stopniu podgórskie gleby bielicowe. Gleby Gór Sowich s¹ kwane. Przewa¿aj¹ gleby brunatne kwane, wystêpuj¹ te¿ gleby brunatne w³aciwe, wy³ugowane i oglejone, miejscami rankery, na granitognejsach wystêpuj¹ gleby bielicowe. Nad strumieniami wykszta³ci³y siê gleby mu³owo-glejowe, a w dolinach Bystrzycy, Pi³awy i wiêkszych strumieni utworzy³y siê ¿yzne gleby typu mad (za Borkowskim i Wojniakiem 1997). Stosunki wodne: W Górach Sowich licznie wystêpuj¹ szczeliny wodonone, dziêki którym teren obfituje w wiele niedu¿ych cieków, zasilaj¹cych pobliskie, wiêksze rzeki Pi³awê i Bystrzycê. Od XIV wieku na obszarze Kotliny Dzier¿oniowskiej dokonuje siê regulacji biegu rzek i zabudowy hydrotechnicznej (g³ównie jazy i m³ynówki), a tak¿e na szerok¹ skalê przeprowadzane s¹ zabiegi melioracyjne (Staffa i in. 2005). Wody p³yn¹ w p³ytkich, czêsto omurowanych korytach dostarczaj¹c wody pobliskim miastom i orodkom przemys³owym. Strumienie, nad brzegami których wykonano badania, wyp³ywaj¹ z Gór Sowich, p³yn¹ przez po³udniowo-zachodni¹ czêæ Kotliny Dzier¿oniowskiej, ostatecznie zasilaj¹c Pi³awê. Klimat: W Kotlinie Dzier¿oniowskiej panuje klimat charakteru podgórskiego. Zimy s¹ mrone i bezopadowe, a lata suche i s³oneczne. rednia roczna temperatura wynosi 7,57,8°C, a roczna suma opadów rzadko przekracza 650 mm. Klimat Gór Sowich ma charakter górsko-oceaniczny, z wyranym wp³ywem atlantyckim. Temperatury maksymalne wynosz¹ 9°C w styczniu, 25°C w lipcu, a minimalne od -15 do 20°C w styczniu i od -7 do -9°C w lipcu. Temperatura w Górach Sowich spada o 0,55°C na ka¿de 100 m wysokoci. Ni¿sze partie regla dolnego cechuj¹ siê redni¹ roczn¹ temperatur¹ oko³o 6,5°C, wy¿sze partie oko³o 5,5°C, a na granicy regla dolnego i regla górnego temperatura wynosi 4,5°C. W Górach Sowich opady deszczu wynosz¹ rednio 750800 mm/rok, lecz na wierzchowinach i szczycie mog¹ przekraczaæ 1000 mm/rok. Wiatry wiej¹ g³ównie w kierunku po³udniowo-zachodnim, lokalnie po³udniowym. W Górach Sowich, podobnie jak w ca³ych Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim, wystêpuj¹ wiatry, powstaj¹ce pod wp³ywem urzebienia terenu, tzw. feny. Pojawiaj¹ siê w ch³odnej po³owie roku i wiej¹ z prêdkoci¹ do 60 m/s, przynosz¹c odwil¿e i powoduj¹c zanikanie pokrywy nie¿nej (Sobik, 2005) 94 Micha³-liwiñski 94 2. Cel i metodyka badañ Celem badañ by³a ocena aktualnego stanu populacji niecierpka gruczo³owatego i dwóch gatunków rdestowca nad czterema strumieniami Gór Sowich oraz stwierdzenie prawid³owoci w ich wystêpowaniu w zale¿noci od formy u¿ytkowania terenu. Badania terenowe zosta³y przeprowadzone na prze³omie czerwca i lipca 2006 roku. Ich istotn¹ czêci¹ by³ zbiór danych na temat rozmieszczenia stanowisk Reynoutria japonica, Reynoutria sachalinensis i Impatiens glandulifera, wystêpuj¹cych na brzegach strumieni wschodniego przedgórza Gór Sowich, na zachód od Dzier¿oniowa. Kieruj¹c siê systemem kartograficznym ATPOL, obszar objêty badaniami znajdowa³ siê w kwadratach BE85, BE86, BE95 i BE96. Przedmiotem badañ by³y cztery podgórskie strumienie: Brzêczek, Pieszycki Potok-Kamionka, K³omnica i Mi³a. · Brzêczek ma 12,8 km d³ugoci. Ma ród³o na pó³noc od szczytu Kopista, a uchodzi do Pi³awy w Dzier¿oniowie. Nie przep³ywa przez tereny zabudowane. · Kamionka-Pieszycki Potok ma 15,5 km d³ugoci. Rzeka ma ród³o na wschodnim zboczu Wielkiej Sowy, przep³ywa przez miejscowoci Kamionki i Pieszyce i uchodzi do Pi³awy na pó³nocy miasta Dzier¿oniowa. · K³omnica ma 15 km d³ugoci. Rozpoczyna swój bieg na zboczu szczytu Wroniec (835 m n.p.m.), przep³ywa przez miejscowoci Potoczek, Rociszów i Piskorzów, po czym uchodzi do Pi³awy w Mocisku Dzier¿oniowskim. · Mi³a ma 9,5 km d³ugoci. Jej ród³o znajduje siê na po³udniowym zboczu szczytu Biesek (565 m n.p.m.). Rzeka przep³ywa przez Lutomiê Doln¹, nastêpnie ³¹czy siê z K³omnic¹ i uchodzi do Pi³awy na wysokoci Mociska Dzier¿oniowskiego. Za stanowisko przyjêto p³at rolinnoci, w którym stwierdzono obecnoæ gatunku inwazyjnego, ograniczony powierzchni¹ na której nie stwierdzono jego obecnoci. Stanowiska kartowano w najbli¿szej odleg³oci od koryta rzeki, do 5 metrów od jej brzegu. Zakwalifikowano je do nastêpuj¹cych kategorii: · p³at o powierzchni 15 m 2, · p³at o powierzchni 525 m2, · ci¹g³e wystêpowanie osobników na d³ugoci co najmniej 10 m (tylko dla Impatiens glandulifera). W p³atach rolinnoci, w których stwierdzono gatunki inwazyjne, wykonano 141 zdjêæ fitosocjologicznych metod¹ Braun-Blanqueta. Nie wszystkie stanowiska udokumentowano w ten sposób. W tabelach (tab. 24) zamieszczono losowo wybrane zdjêcia, przynajmniej jedno dla ka¿dego strumienia, nad którym odnotowano dane zbiorowisko ksenospontaniczne. 95 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 95 Na za³¹czone mapy naniesiono stanowiska badanych rolin inwazyjnych. Ze wzglêdu na ich ma³¹ dok³adnoæ, liczba stanowisk, nale¿¹cych do trzeciej kategorii, nie zosta³a dok³adnie odwzorowana w porównaniu do pracy dyplomowej autora (liwiñski 2007). Liczba tych stanowisk jest faktycznie wiêksza, ni¿ sugerowa³yby za³¹czone mapy (patrz tab. 1). 3. Wyniki 3. 1. Rozmieszczenie badanych gatunków inwazyjnych nad poszczególnymi rzekami Impatiens glandulifera obficie wystêpuje na d³ugim odcinku rzeki Kamionki-Pieszyckiego Potoku i prawie wzd³u¿ ca³ej K³omnicy, gdzie jego stanowiska maj¹ charakter wyst¹pieñ liniowych, zw³aszcza w Rociszowie i poni¿ej Piskorzowa (ryc. 1). W Lutomii Dolnej p³aty wystêpuj¹ pojedynczo, a poni¿ej zabudowañ osobniki niecierpka gruczo³owatego tworz¹ liniowe skupienia, ci¹gn¹ce siê na d³ugoci ponad dwóch kilometrów (ryc. 1). Nad Brzêczkiem brak stanowisk niecierpka gruczo³owatego (ryc. 2, tab. 1). Tab. 1. Liczba stanowisk rolin inwazyjnych nad badanymi rzekami Tab. 1. Number of localities of invasive plants along studied rivers Gatunek inwazyjny (Invasive species) Rzeka (River) Impatiens glandulifera Reynoutria japonica Brzêczek brak stanowisk brak stanowisk Kamionka-Pieszycki 6 km* ci¹g³ego wystêpowania 8 p³atów Potok + 6 p³atów 6 km* ci¹g³ego wystêpowania K³omnica 24 p³aty + 1 p³at 2,5 km* ci¹g³ego Mi³a brak stanowisk wystêpowania + 6 p³atów * obliczono ca³kowit¹ d³ugoæ wystêpowania gatunku dla kategorii 3. Reynoutria sachalinensis 4 p³aty 4 p³aty brak stanowisk brak stanowisk Reynoutria japonica wystêpuje nad Kamionk¹-Pieszyckim Potokiem (ryc. 2) i K³omnic¹ (ryc. 1), gdzie odnotowano liczne p³aty, nie zaobserwowano natomiast liniowych wyst¹pieñ (tab. 1). Na terenie Pieszyc zaobserwowano pojedyncze pêdy rdestowca ostrokoñczystego wyrastaj¹ce ze szczelin kamiennego muru, obudowuj¹cego koryto rzeki. Reynoutria sachalinensis stwierdzono obecnoæ kêp tego gatunku nad Brzêczkiem w pobli¿u zabudowañ by³ego PGR-u, oraz nad Kamionk¹-Pieszyckim Potokiem (ryc. 2). Odnotowano równie¿ pêdy wyrastaj¹ce ze szczelin kamiennego muru na terenie Pieszyc. 96 Micha³-liwiñski 96 Ryc. 1. Mapa rozmieszczenia gatunków inwazyjnych nad Mi³¹ i K³omnic¹; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a p³at o powierzchni 15 m2, b p³at o powierzchni 525 m2, c ci¹g³e wystêpowanie Impatiens glandulifera na d³ugoci co najmniej 10 m Fig. 1. Distribution map of invasive species at Mi³a and K³omnica streams; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a patch surface of 15 m2, b patch surface of 525 m2, c continuous occurrence of Impatiens glandulifera in length at least 10 m 97 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 97 Ryc. 2. Mapa rozmieszczenia gatunków inwazyjnych nad Kamionk¹-Pieszyckim Potokiem i Brzêczkiem; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a p³at o powierzchni 15 m2, b p³at o powierzchni 525 m2, c ci¹g³e wystêpowanie Impatiens glandulifera na d³ugoci co najmniej 10 m Fig. 2. Distribution map of invasive species at Kamionka-Pieszycki Potok and Brzêczek streams; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a patch surface of 15 m2, b patch surface of 525 m2, c continuous occurrence of Impatiens glandulifera in length at least 10 m 3. 2. Zbiorowiska ksenospontaniczne z udzia³em badanych gatunków Zbiorowiska z dominacj¹ gatunków obcych tworz¹ siê w wyniku zakoñczenia procesu redukcyjnego. Udzia³ obcych gatunków silnie wzrasta kosztem gatunków rodzimych, które zostaj¹ stopniowo wyparte ze zbiorowiska. Tworzy siê nowa, wtórna kombinacja gatunkowa, posiadaj¹ca cechy powtarzalnoci (Faliñski 1969). Na badanym terenie stwierdzono obecnoæ p³atów rolinnych z dominacj¹ rdestowców (tab. 2 i 3) i zbiorowiska Impatienti-Calystegietum sepium (tab. 4). 98 Micha³-liwiñski 98 Cl. Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R.Tx in R.Tx. 1950 O. Convolvuletalia sepium R.Tx. 1950 All. Senecion fluviatilis R.Tx. (1947)1950 em. R.Tx. 1967 Ass. Impatienti-Calystegietum sepium (Moor 1958) Soó 1971 All. Convolvulion sepium R.Tx. 1947 em. Müll. 1981 Zbiorowisko z Reynoutria japonica i zbiorowisko z Reynoutria sachalinensis Tab. 2. Zbiorowisko z Reynoutria japonica Tab. 2. Plant community with Reynoutria japonica Numer kolejny Succesive number Rzeka (River) 1 2 3 4 K³o KamPP 2006 07 12 10 KamPP 2006 07 12 15 KamPP 2006 07 11 20 Data: rok (Date: year) 2006 Miesi¹c (Month) 07 Dzieñ (Day) 28 Liczba Powierzchnia zdjêcia (m2) 10 wyst¹pieñ Surface of record (m2) Zwarcie warstwy drzew (%) 0 30 0 0 Number of Cover of tree layer (%) occurence 0 0 5 0 Zwarcie warstwy krzewów (%) Cover of shrub layer (%) Zwarcie warstwy zielnej (%) 100 100 100 100 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 5 8 11 3 Number of species in record Drzewa i krzewy (Trees and shrubs): Acer platanoides a . 2 . . 1 Salix alba b . . 1 . 1 Ch. Zbiorowiska z (of community with) Reynoutria japonica: Reynoutria japonica 5 4 4 5 4 ChAll. Convolvulion sepium Calystegia sepium . . + . 1 ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica + + 1 . 3 Impatiens glandulifera . + 2 . 2 Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Impatiens parviflora r . + + 3 Aegopodium podagraria + + . . 2 Poa trivialis r . + . 2 Poa palustris . . r + 2 Gat. sporadyczne (Sporadic species): Dactylis glomerata 2(+), Festuca rubra 3(+), Poa pratensis 2(+), Rubus idaeus 3(+), Veronica chamaedrys 3(r), Vicia cracca 2(r). K³o K³omnica, Kam-PP Kamionka-Pieszycki Potok 99 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 99 Tab. 3. Zbiorowisko z Reynoutria sachalinensis Tab. 3. Plant community with Reynoutria sachalinensis Numer kolejny Succesive number Rzeka (River) 1 2 3 4 Brz Brz KamPP 2006 7 12 10 KamPP 2006 7 11 10 Data: rok (Date: year) 2006 2006 Miesi¹c (Month) 7 7 Dzieñ (Day) 6 6 Liczba 20 20 Powierzchnia zdjêcia (m2) wyst¹pieñ Surface of rekord (m2) Zwarcie warstwy drzew (%) 0 0 0 0 Number of Cover of tree layer (%) occurence Zwarcie warstwy krzewów (%) 20 0 0 5 Cover of shrub layer (%) Zwarcie warstwy zielnej (%) 100 100 100 100 Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu 8 5 10 4 Number of species in rekord Drzewa i krzewy (Trees and shrubs): Salix alba b 2 . . . 1 Sambucus nigra b . . . 1 1 Ch. Zbiorowiska z Reynoutria sachalinensis: Reynoutria sachalinensis 4 5 2 5 4 ChAll. Convolvulion sepium: Calystegia sepium . . + + 2 Epilobium hirsutum 1 . . . 1 ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica 2 . 4 . 2 Galium aparine . 1 1 . 2 Impatiens glandulifera . . 1 . 1 Chelidonium majus . . + . 1 Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Phalaris arundinacea 1 . 1 . 2 Impatiens parviflora + . + . 2 Aegopodium podagraria . + + . 2 Poa trivialis + + . . 2 Gatunki sporadyczne (Sporadic species): Armoracia rusticana 3(+), Geranium pratense 1(r), Poa palustris 4(+), Rubus idaeus 2(+). Brz Brzêczek, Kam-PP Kamionka-Pieszycki Potok 3. 3. Wystêpowanie gatunków inwazyjnych w zale¿noci od formy u¿ytkowania terenu 1) Na odcinkach biegn¹cych przez obszary rolne i zabudowane odnotowano obecnoæ gatunków inwazyjnych. Nad brzegami cieków, przep³ywaj¹cych przez obszary lene, nie stwierdzono osobników tych rolin (ryc. 3), 2) Na podstawie obserwacji wywnioskowano, ¿e tereny zabudowane (Pieszyce, Kamionki, Piskorzów i Lutomia Dolna) pe³ni¹ rolê banków nasion a b b 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kam-PP 2006 7 11 15 Kam-PP 2006 7 11 20 Kam-PP 2006 7 11 10 K³o 2006 7 28 10 K³o 2006 7 28 30 K³o 2006 7 28 5 Mi 2006 7 31 10 Mi 2006 7 31 20 Mi 2006 7 31 10 Mi 2006 7 31 10 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0 20 0 15 0 0 0 100 100 100 100 100 100 100 100 60 80 5 8 7 12 11 8 10 8 8 8 . . . . . . . . . . . . . 2 . . . . . . 2 . . . 1 . . . . . I I I 3 3 4 4 4 4 3 4 3 3 V 3 3 3 + . . 1 . 1 + III r . . + + . + . + . + . . . + . r . + . IV I . . . . . . r . . 1 1 1 . . . . . . 2 . II I Sta³oæ Constancy Micha³-liwiñski Numer kolejny Succesive number Rzeka (River) Data: rok (Date: year) Miesi¹c (Month) Dzieñ (Day) Powierzchnia zdjêcia (m2) Surface of rekord (m2) Zwarcie warstwy drzew (%) Cover of tree layer (%) Zwarcie warstwy krzewów (%) Cover of shrub layer (%) Zwarcie warstwy zielnej (%) Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu Number of species in record Drzewa i krzewy (Trees and shrubs): Salix alba Salix alba Sambucus nigra ChAss. Impatienti-Calystegietum sepium: Impatiens glandulifera DO. Senecion fluviatilis Phalaris arundinacea ChAll. Convolvulion sepium: Calystegia sepium Epilobium hirsutum Ch.O. Convolvuletalia: Solidago gigantea Rudbeckia laciniata 100 Tab. 4. Impatienti-Calystegietum sepium (MOOR 1958) SOÓ 1971 100 101 Kam-PP Kamionka-Pieszycki Potok, K³o K³omnica, Mi Mi³a Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica . + . 2 + 2 1 2 1 2 IV Galium aparine . . . . . . + . . . I Glechoma hederacea . . . . . . . . . + I Artemisia vulgaris . . + . . . . . . . I Cirsium arvense . . . . . . + . . . I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Impatiens parviflora + + + 1 1 r r + 1 . V Veronica chamaedrys . . . + . r . + . + II Poa palustris . 1 . + . + . . . . II Poa trivialis . . + . . . + . . + II Echinocystis lobata 1 . . . . . 1 . . . I Impatiens noli-tangere . . . . . . . + + . I Aegopodium podagraria . . . 1 + . . . . . I Hypericum perforatum . . r . + . . . . . I Myosotis palustris . . . + . . . . r . I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Alchemilla sp. 2(+), Crepis tectorum 4(r), Galeopsis tetrahit 8(+), Geranium robertianum 2(+), Humulus lupulus 8(1), Lactuca seriola 5(+), Phleum pratense 7(+), Reynoutria japonica 5(1), Stachys sylvatica 4(+), Vicia sepium 5(+) 101 102 Micha³-liwiñski 102 gatunków inwazyjnych. By³y one i nadal s¹ tam kultywowane jako roliny ozdobne w przydomowych ogródkach, le¿¹cych bezporednio nad rzekami. Wystêpowanie tych rolin poni¿ej terenu zabudowanego jest wiêksze, ni¿ powy¿ej, ma na to wp³yw kierunkowy przep³yw wody, która umo¿liwia transport nasion i fragmentów rolin, 3) Nad Brzêczkiem jako przyczó³ek dla gatunków inwazyjnych mo¿na traktowaæ obszar by³ego PGR-u. Wystêpuje tam kilka stanowisk rdestowca sachaliñskiego, który mo¿e rozprzestrzeniæ siê wzd³u¿ rzeki. Fakt, ¿e dolina rzeki nie przebiega przez tereny zabudowane i nie wykonano na niej istotnych zabiegów hydrotechnicznych, znacznie zmniejsza jej podatnoæ na wnikanie gatunków inwazyjnych, Ryc. 3. Liczba stanowisk gatunków inwazyjnych w zale¿noci od formy u¿ytkowania terenu; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, S1 obszar leny, S2 obszar zabudowany, S3 obszar rolny Fig. 3. Number of localities of invasive species according to a form of land use; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, S1 forest area, S2 urban area, S3 agricultural area 4) Badane gatunki inwazyjne nad ciekami biegn¹cymi przez obszar zabudowany wystêpuj¹ w du¿ej iloci. Odcinki takie, obudowane kamiennym murem, b¹d brukowane kamieniami, s¹ pozbawione konkurencji ze strony rodzimych gatunków i nie stanowi¹ bariery dla wzrostu i rozwoju rolin inwazyjnych. Nasiona niecierpka gruczo³owatego kie³kuj¹ na brzegach koryta, wykorzystuj¹c szczeliny miêdzy kamieniami i fragmenty naniesionej gleby, a k³¹cza rdestowców z ³atwoci¹ penetruj¹ kamieñ i beton. Równie¿ cieki na 103 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 103 odcinkach obszarów rolnych s¹ skutecznie opanowane przez gatunki inwazyjne. Prostowane koryta cieków, biegn¹cych wzd³u¿ nawo¿onych pól i uczêszczanych cie¿ek, w których czêsto spotyka siê ró¿nego rodzaju odpady, s¹ podatne na wnikanie i zadomawianie siê obcych gatunków, 5) Niecierpek gruczo³owaty tworzy d³ugie i zwarte pasy zaroli na brzegach cieków na obszarze rolnym i krótkie pasy (choæ równie¿ wielometrowej d³ugoci) znajduj¹ce siê nad ciekami w terenie zabudowanym. Impatiens glandulifera ma wiêcej stanowisk nad brzegami cieków na terenie zabudowanym, ni¿ na obszarze rolnym (ryc. 3). Pojedyncze okazy kie³kuj¹ ze szczelin betonowych brzegów, po czym zatrzymuj¹ tam materia³ niesiony przez rzekê. Tworzy siê wyspa, która szybko opanowywana jest przez inne okazy niecierpka. Takie wyspy mog¹ rozszerzyæ siê i zajmowaæ nawet po³owê szerokoci cieku, znacznie utrudniaj¹c przep³yw wody. Zwarte zarola Impatiens glandulifera wystêpuj¹ nad rzekami poni¿ej terenów zabudowanych, 6) Gatunki z rodzaju Reynoutria w korytach cieków, biegn¹cych przez tereny zabudowane, wystêpuj¹ sporadycznie. Du¿e kêpy s¹ rzadkoci¹, stwierdzono natomiast obecnoæ pojedynczych pêdów w korycie rzeki. Zaobserwowano te¿ wykorzystywanie rdestowca ostrokoñczystego na murach jako substytut bluszczu lub stosowanie go w charakterze ¿ywop³otu w ogródkach. Kêpy Reynoutria japonica i Reynoutria sachalinensis czêciej wystêpuj¹ na brzegach uregulowanych cieków biegn¹cych przez obszary rolne (ryc. 3). 4. Dyskusja wyników Otrzymane wyniki potwierdzaj¹ wystêpowanie obcych gatunków rolin w Górach Sowich, co wczeniej stwierdzi³a Pender (1975). Wnosz¹ informacje o rozmieszczeniu gatunków inwazyjnych w tym regionie i dane na temat zbiorowisk ksenospontanicznych, charakteryzuj¹cych siê du¿¹ powtarzalnoci¹. Zbiorowisko z Reynoutria sp. umieszczono w zwi¹zku Convolvulion sepium, jak sugeruje Brzeg (1989). Potwierdzono dane Brzega (1989), ¿e s¹ to zbiorowiska ubogie florystycznie. Liczba gatunków w zdjêciu jest niska i wynosi od 3 do 11. Dominacja rdestowców powoduje, ¿e pozosta³e gatunki s¹ w silnej regresji. Zespó³ Impatienti-Calystegietum sepium umieszczono tak¿e za Brzegiem (1989) w zwi¹zku Senecion fluviatilis, poniewa¿ Matuszkiewicz (2005) nie wyró¿nia opisywanego zespo³u. Brzeg (1989) wskazuje na dominacjê Impatiens glandulifera i udzia³ gatunków, jak Solidago gigantea, Urtica dioica, Calystegia sepium, Galium aparine, Artemisia vulgaris i Phalaris arundinacea, który wyró¿nia zwi¹zek Senecion fluviatilis. Wszystkie, wy¿ej wymienione roliny wystêpuj¹ w zbiorowisku, które rozpoznano na terenie Gór Sowich. Na 104 Micha³-liwiñski 104 pocz¹tku lat 70-tych, zespó³ uwa¿any by³ za m³ody syntakson, dopiero kszta³tuj¹cy swój sk³ad florystyczny (Brzeg 1989), lecz wyranie widaæ, ¿e jego sk³ad gatunkowy jest dobrze ukszta³towany i nie zmienia siê w czasie. Zaburzenia w dolinach rzecznych, wymieniane przez Olaczka (2000), jak np. zmiana szaty rolinnej na terasie zalewowej, tworzenie nasypów, ¿³obienie kana³ów, budowa stawów, regulacja koryta rzeki, obudowanie brzegów, wpuszczanie do rzeki szkodliwych substancji i zatapianie odpadów, s¹ powszechnym zjawiskiem nad badanymi strumieniami. Obecnie uwa¿a siê, ¿e wy¿ej wymienione zmiany, stwarzaj¹ mo¿liwoæ inwazji gatunków obcych. (Olaczek 2000). Sugeruje siê te¿, ¿e doliny rzeczne, w których nie prowadzi siê zabiegów hydrotechnicznych, s¹ w du¿ej mierze odporne na wnikanie kenofitów. Otrzymane wyniki potwierdzaj¹ obie te zale¿noci. Obecnoæ gatunków ekspansywnych nie zawsze jednak wi¹¿e siê z regulacj¹ rzeki. Przyk³adem jest Czarna Hañcza, której dolina ma charakter naturalny, wzd³u¿ której odnotowano niecierpka gruczo³owatego (Dajdok i in. 2007). Najnowsze badania dotycz¹ wystêpowania kenofitów na ró¿nych typach siedlisk naturalnych, pó³naturalnych i ruderalnych (Drescher, Prots 2003; Chytrý i in. 2008). Forma u¿ytkowania terenu ma cis³y zwi¹zek z typem wystêpuj¹cego siedliska i projekt, podejmuj¹cy ten w¹tek, w³¹cza siê w cykl najnowszych badañ, dotycz¹cych przyczyn wnikania i schematów rozmieszczenia rolin inwazyjnych. 5. Wnioski 1) Istniej¹ zale¿noci miêdzy form¹ u¿ytkowania terenów nadrzecznych, a rozmieszczeniem Impatiens glandulifera, Reynoutria japonica i Reynoutria sachalinensis na brzegach rzek. Tereny zabudowane i rolne, le¿¹ce poni¿ej miejscowoci, s¹ bardziej podatne na inwazjê, ni¿ obszary lene i rolne, le¿¹ce powy¿ej terenów zabudowanych, 2) Brzegi rzek poddane zabiegom hydrotechnicznym zarówno na odcinku rolnym, jak i zabudowane s¹ mniej odporne na inwazjê Impatiens glandulifera i Reynoutria sp., ni¿ brzegi rzek, które nie zosta³y poddane regulacji, 3) Obecnoæ zbiorowisk ksenospontanicznych z udzia³em badanych rolin inwazyjnych wiadczy o ostatnim etapie zadomawiania siê gatunków obcych na tych siedliskach i wywieraniu redukcyjnego wp³ywu na rodzime sk³adniki tych zbiorowisk, 4) Niewielka liczba stanowisk rdestowców wskazuje na to, ¿e dopiero zaczynaj¹ rozprzestrzeniaæ siê na badanym obszarze. Jednak ich du¿e zagêszczenie na krótkich odcinkach mo¿e doprowadziæ do utworzenia lokalnych, trudnych do usuniêcia szpalerów, 105 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 105 5) Pojedyncze pêdy rdestowców nad rzekami w obrêbie terenów zabudowanych, w ci¹gu nastêpnych lat mog¹ utworzyæ du¿e skupienia. Masa k³¹czy w pod³o¿u zwiêkszy siê, co grozi naruszeniem kamiennych murów, stanowi¹cych obudowanie koryt rzecznych. Literatura BORKOWSKI J., WOJNIAK R. 1997. Dzia³y, rzêdy, typy i podtypy gleb. W: P AWLAK W. (red.), Atlas l¹ska Dolnego i Opolskiego, Uniwersytet Wroc³awski. Pracownia Atlasu Dolnego l¹ska, Wroc³aw. BRZEG A. 1989. Przegl¹d systematyczny zbiorowisk okrajkowych dot¹d stwierdzonych i mog¹cych wystêpowaæ w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 34: 385424. C HYTRÝ M., M ASKELL L.C., P INO J., P YEK P., V ILÀ M., F ONT X., S MART S.M. 2008 (w druku). Habitat invasions by alien plants: a quantitative comparison among Mediterranean, subcontinental and oceanic regions of Europe. Journal of Applied Ecology 45(2): 448458. DAJDOK Z., K WIATKOWSKA J. 1998. Wstêpne wyniki badañ nad ekspansj¹ niecierpka gru-czo³owatego w Dolinie Odry. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser. B, Botanika 47: 195204. D AJDOK Z., K RZYSZTOFIAK A., K RZYSZTOFIAK L., R OMAÑSKI M., LIWIÑSKI M. 2007. Inwazyjne gatunki rolin w Wigierskim Parku Narodowym. Wigierski Park Narodowy, Krzywe, 24 ss. DRESCHER A., P ROTS B. 2003. Distribution patterns of Himalayan balsam (Impatiens glandulifera Royle) in Austria. W: Z AJ¥C A., Z AJ¥C M., Z EMANEK B. (eds.), Phytogeographical problems of synanthropic plants, s. 137146. F ALIÑSKI J.B. 1969. Neofity i neofityzm, dyskusje fitosocjologiczne (5). Ekologia Polska, Ser. B: 337355. H EJDA M., P YSEK P. 2006. What is the impast of Impatiens glandulifera on species diversity of invaded riparian vegetation? Biol. Conserv. 132(2): 142152. KONDRACKI J., 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. M ATUSZKIEWICZ W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk rolinnych Polski. PWN, Warszawa. M UCINA L., G RABHERR G., E LLMAUER T. 1993. Pflanzengesellschaften Õsterreichs, Teil I: Anthropogene Vegetation. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart. O LACZEK R. 2000. Antropogeniczne czynniki przekszta³cania dolin rzecznych. Rzeki 9: 119142. P ENDER K. 1975. Zbiorowiska lene Gór Sowich. Acta Univ. Wrat. No. 269, Prace Bot. 20: 175. P OTT R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2. Aufl. Ulmer-Verlag, Stuttgart. 106 Micha³-liwiñski 106 PROWSE A. 1998. Patterns of Elary growth and mortality in Impatiens glandulifera. W: S TARFINGER U., E DWARDS K., K OWARIK I., W ILLIAMSON M. (eds.), Plant invasions: Ecological Mechanisms and Human Responses. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, p. 245252. P ROWSE A.J., G OODRIDGE F. 2003. Experimental invasion of woodland by the alien Impatiens glandulifera: the role of slug herbivory. W: C HILD L.E., B ROCK J.H., B RUNDU G., P RACH K., P YEK P., W ADE P.M., W ILLIAMSON M. (eds.), Plant invasions: Ecological Threat and Management Solutions. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, p. 301311. S OBIK M. 2005. Klimat. W: F ABISZEWSKI J. (red.), Przyroda Dolnego l¹ska. PAN, Wroc³aw, s. 3957. S TAFFA M., M AZURSKI K., C ZERWIÑSKI J., P ISARSKI G. 2005. S³ownik geografii turystycznej Sudetów: Masyw lê¿y, Równina widnica, Kotlina Dzier¿oniowska. Wyd. I-Bis, Wroc³aw 20: 1333. LIWIÑSKI M. 2007. Wystêpowanie inwazyjnych gatunków rolin na brzegach cieków okolic Bielawy w zale¿noci od u¿ytkowania terenu. Zak³ad Bioró¿norodnoci i Ochrony Szaty Rolinnej, Instytut Botaniki, U.Wr., Wroc³aw. Mscr. pracy magisterskiej, 99 ss. T OKARSKA -G UZIK B. 2003. The expansion of some alien plant species (neophytes) in Poland. W: C HILD L.E., B ROCK J.H., B RUNDU G., P RACH K., P YEK P., W ADE P.M., WILLIAMSON M. (eds.), Plant invasions: Ecological Threat and Management Solutions. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, p. 147167. T OKARSKA -G UZIK B. 2005. The establishment and spread of alien plant species (kenophytes) in the Flora of Poland. Wydawnictwo Uniwersytetu l¹skiego, Katowice ¯ELANIEWICZ A. 2005. Przesz³oæ geologiczna. W: FABISZEWSKI J. (red.), Przyroda Dolnego l¹ska. PAN, Wroc³aw, s. 61134. Summary This article magnifies the problem of penetrating river valleys, spreading and building its own communities by alien species with invasive abilities. The main purpose of the research, which was carried out between July and August 2006, was an evaluation of population condition of Himalayan balsam Impatiens glandulifera and knotweed species Reynoutria sp. along streams of eastern part of Sowie Mts (Brzêczek, Kamionka-Pieszycki Potok, K³omnica, Mi³a). The research showed dependencies on arrangement of invasive species localities upon a form of land use. On river banks, placed in built-up areas, most localities (98) of invasive species were noted. Rivers on the agricultural areas, were also prone to invasion by alien species (64 localities), but streams, flowing through the forest areas, were not invaded (0 localities). It was also discovered, that a lack of river regulations decreases a risk of invasion by alien species (Brzêczek). At three of four streams, the presence of alien communities was recorded. They occur at riverside grounds placed below urban terrain. It is an example of an effective colonisation of new areas by invasive species from its seed banks.