4.3.4. UKSZTAŁTOWANIE I BUDOWA PĘDU TYPOWY PĘD JEST
advertisement
4.3.4. UKSZTAŁTOWANIE I BUDOWA PĘDU TYPOWY PĘD JEST NADZIEMNĄ CZĘŚCIĄ ROŚLINY ZŁOŻONĄ Z OSI - ŁODYGI I OSADZONYCH NA NIEJ ORGANÓW BOCZNYCH, tj. LIŚCI. MIEJSCA, Z KTÓRYCH WYRASTAJĄ LIŚCIE SĄ ZGRUBIAŁE I NAZYWAJĄ SIĘ WĘZŁAMI. DZIELĄ ONE ŁODYGĘ NA ODCINKI – MIĘDZYWĘŹLA. W FAZIE DOJRZAŁOŚCI FIZJOLOGICZNEJ PĘD WYTWARZA KWIATY I OWOCE (rys. 4.54). Rys. . 4.54. PĘD ROŚLINY DWULIŚCIENNEJ – SCHEMAT. ŁODYGI I LIŚCIE SĄ WEGETATYWNYMI ORGANAMI PĘDU, KTÓRYCH ZADANIE POLEGA NA UTRZYMANIU PRZY ŻYCIU, ODŻYWIANIU I ROZWOJU ROŚLINY. MOGĄ TEŻ SŁUŻYĆ DO ROZMNAŻANIA Z POMINIĘCIEM PROCESU PŁCIOWEGO, CZYLI WEGETATYWNEGO. KWIATY SĄ ORGANAMI GENERATYWNYMI, SŁUŻĄCYMI DO ROZMNAŻANIA PŁCIOWEGO, KTÓREGO WYNIKIEM JEST WYTWORZENIE OWOCÓW I NASION. PRZEKRÓJ POPRZECZNY ŁODYGI LNU Z KILKOMA WARTSWAMI RÓŻNYCH TYPÓW TKANEK OZNACZENIA 1. RDZEŃ, MIĘKISZ , PARENCHYMA 2. PROTOKSYLEM 3. KSYLEM 4. FLOEM 5. SKLERENCHYMA 6. KORA 7. SKÓRKA PĄKI OŚ PĘDU KOŃCZY SIĘ NA SZCZYCIE MERYSTEMEM WIERZCHOŁKOWYM, KTÓRY SKŁADA SIĘ ZE STOŻKA WZROSTU ORAZ ZAWIĄZKÓW LIŚCI I PĘDÓW BOCZNYCH U JEGO PODSTAWY (rys. 4.54 i 4.55). MERYSTEM OKRYWAJĄ ZAWIĄZKI STARSZYCH LIŚCI LUB ŁUSKI. WRAZ Z OKRYWĄ JEST ON NAZYWANY PĄKIEM. UWZGLĘDNIAJĄC POŁOŻENIE WYRÓŻNIA SIĘ PĄKI WIERZCHOŁ- KOWE ORAZ BOCZNE. PĄK WIERZCHOŁKOWY ZNAJDUJE SIĘ NA SZCZYCIE PĘDU I JEST MIEJSCEM, W KTÓRYM PĘD ROŚNIE W WYNIKU WYTWARZANIA NOWYCH TKANEK I LIŚCI. Rys. 4.55. PĄK LIŚCIOWY. U ROŚLIN NASIENNYCH PĄKI BOCZNE WYSTĘPUJĄ W KĄTACH LIŚCI (PACHWINACH LIŚCIOWYCH), tj. POMIĘDZY NASADĄ LIŚCIA A ŁODYGĄ (rys. 4.54). TEGO RODZAJU PĄKI BOCZNE NAZYWAMY KĄTOWYMI LUB PACHWINOWYMI. PĄKI BOCZNE SĄ ZAWIĄZKAMI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH PĘDU. PĄKI W STANIE SPOCZYNKU NAZYWAMY SPOCZYNKOWYMI LUB ŚPIĄCYMI. PĄKI, W KTÓRYCH ZAWARTE SĄ ZAWIĄZKI LIŚCI NAZYWAMY LIŚCIOWYMI. JEŚLI ZAWIERAJĄ ZAWIĄZKI KWIATÓW SĄ NAZYWANE GENERATYWNYMI. W PRZYPADKU, GDY ZAWIERAJĄ ZA- WIĄZKI LIŚCI I KWIATÓW SĄ NAZYWANE MIESZANYMI. PĄKI OKRYTE ZAWINIĘTYMI WOKÓŁ NICH ZAWIĄZKAMI LIŚCI NAZYWAMY NAGIMI. LKIŚCIE OKRYWAJĄCE PĄKI SPOCZYNKOWE PRZEKSZTAŁCAJĄ SIĘ CZASEM W SZTYWNE, SKÓRZASTE ŁUSKI PĄKOWE, WYSTĘPUJĄCE np.. U DRZEW ZRZUCAJĄCYCH LIŚCIE JESIENIĄ. ZAWIĄZKI NOWYCH LIŚCI ZIMUJĄ W SPECJALNYCH PĄKACH SPOCZYNKOWYCH. PĄKI MOGĄ RÓWNIEŻ TWORZYĆ SIĘ W RÓŻNYCH MIEJSCACH ŁODYGI, A TAKŻE NA LIŚCIACH I KORZENIACH W WYNIKU ODRÓŻNICOWANIA PEWNYCH PARTII TKANEK STAŁYCH I ZAŁOŻENIA SIĘ W DANYM MIEJSCU WTÓRNEGO MERYSTEMU WIERZCHOŁKOWEGO. TAKIE PĄKI I ROZWIJAJĄCE SIĘ Z NICH PĘDY NAZYWAMY PRZYBYSZOWYMI. PĘDY PRZYBYSZOWE POWSTAJĄ NAJCZĘŚCIEJ PO USZKODZENIU, ZRANIENIU LUB ŚCIĘCIU CZĘŚCI ROŚLINY. NA PRZYKŁAD, PO ŚCIĘCIU PNIA DRZEWA PĄKI PRZYBYSZOWE MOGĄ TWORZYĆ SIĘ U JEGO PODSTAWY LUB NA KORZENIACH I WYRASTAĆ W PĘDY ODROŚLOWE LUB ODROSTY KORZENIOWE. ZDOLNOŚĆ TWORZENIA PĄKÓW PRZYBYSZOWYCH NA FRAGMENTACH LIŚCI LUB KORZENI JEST WYKORZYSTYWANA W OGRODNICTWIE DO ROZMNAŻANIA WEGETATYWNEGO ROŚLIN ZA POMOCĄ SADZONEK. ROZGAŁĘZIENIA PĘDU ROZGAŁĘZIENIA BOCZNE PĘDU POWSTAJĄ W WYNIKU ROZWOJU PĄKÓW PACHWINOWYCH, W WYNIKU KTÓRYCH OŚ PIERWOTNA TWORZY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, KTÓRE MOGĄ TWORZYĆ ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU, TE ZAŚ ODGAŁĘZIENIA III RZĘDU itd.. U WIĘKSZOŚCI ROŚLIN ROZWIJA SIĘ TYLKO CZĘŚĆ PĄKÓW, RESZTA ZAŚ POZOSTAJE W STANIE SPOCZYNKU. U KRZEWÓW ROZWIJAJĄ SIĘ GŁÓWNIE PĄKI W DOLNEJ CZĘŚCI PĘDU GŁÓWNEGO. U DRZEW ROZGAŁĘZIA SIĘ GÓRNA CZĘŚĆ PĘDU, CO DOPROWADZA DO WYKSZTAŁCENIA POJEDYŃCZEGO PNIA, ZAKOŃ- CZONEGO ROZGAŁĘZIONĄ KORONĄ. WYRÓŻNIA SIĘ DWA RODZAJE ROZGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH: MONOPODIALNE (JEDNOOSIOWE) (rys. 4.57 B), KTÓRE POWSTAJE WÓWCZAS, GDY OŚ PIERWOTNA ROŚNIE SZYBCIEJ NIŻ JEJ ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, TE ZAŚ ROSNĄ SZYBCIEJ NIŻ ODCHODZĄCE OD NICH ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU itd.. POWSTAJE WÓWCZAS SYSTEM PĘDÓW O WYRAŹNEJ POJEDYŃCZEJ OSI GŁÓWNEJ, OD KTÓREJ ODCHODZĄ SŁABIEJ ROZWINIĘTE OSIE BOCZNE. TEN TYP ROZGAŁĘZIEŃ WYSTĘPUJE U DRZEW, JAK np. U DERENIA, DĘBU, BUKA, KLONU, JESIONU ORAZ U SZPILKOWYCH. ODGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE (WIELOOSIOWE) POWSTAJĄ W WYNIKU SILNIEJSZEGO WZROSTU ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH I PRZEJMOWANIA PRZEZ NIE PROWADZENIA PĘDU (rys. 4.57 C). OŚ PIERWOTNA, PO WYTWORZENIU BOCZNEGO ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU ROŚNIE WOLNIEJ OD NIEGO LUB W OGÓLE PRZESTAJE ROSNĄĆ, A FUNKCJĘ PROWADZENIA PĘDU PRZEJMUJE JEJ ODGAŁĘZIENIE. PO WYTWORZENIU ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU STAJE SIĘ ONO PRZEDŁUŻENIEM OSI GŁÓWNEJ. W WYNIKU TEGO, OŚ GŁÓWNA PĘDU SKŁADA SIĘ KOLEJNO Z OSI PIERWOTNEJ, ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU, II RZĘDU itd. ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE WYSTĘPUJĄ U LIPY, BRZOZY, GRABU, WIĄZU ORAZ U DRZEW OWOCOWYCH. CZĘSTO SPOTYKA SIĘ JE RÓWNIEŻ U KŁĄCZY, CZYLI ROSNĄCYCH POZIOMO PODZIEMNYCH PĘDÓW, U KTÓRYCH PĄK SZCZYTOWY WYRASTA W GÓRĘ I WYTWARZA PĘD NADZIEMNY, OBUMIERAJĄCY POD KONIEC SEZONU WEGETATYWNEGO, A JAKO PRZEDŁUŻENIE KŁĄCZA ROZWIJA SIĘ JEDEN Z JEGO PĄKÓW BOCZNYCH (rys. 4.104). ODMIANĄ ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNEGO JEST ROZGAŁĘZIE- NIE POZORNIE WIDLASTE, CZYLI PSEUDODYCHOTOMICZNE. POWSTAJE ONO, GDY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE POWSTAJĄ Z DWÓCH NAPRZECIWLEGŁYCH PĄKÓW PACHWINOWYCH, A RÓWNOCZEŚNIE PĄK WIERZCHOŁKOWY PRZESTAJE ROSNĄĆ LUB ZAMIERA (rys. 4.57 D). TAKIE ROZGAŁĘZIENIA PĘDÓW WYSTĘPUJĄ U JEMIOŁY, BZU LILAKA, MAGNOLII I SZAKŁAKA. DŁUGOPĘDY I KRÓTKOPĘDY W PĄKU WIERZCHOŁKOWEJ CZĘŚCI PĘDU ZAWIĄZKI LIŚCI SĄ BARDZO SKUPIONE, WSKUTEK CZEGO NIE MOŻNA WYRÓŻNIĆ MIĘDZYWĘŹLA. W WYNIKU ZRÓŻNICOWANEGO TEMPA WZROSTU PĘDU GŁÓWNEGO I JEGO BOCZNYCH ODGAŁĘZIEŃ POWSTAJĄ PĘDY O RÓŻNEJ DŁUGOŚCI MIĘDZYWĘŹLI. CZASEM SĄ ONE BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO LIŚCIE SĄ OSADZONE BARDZO GĘSTO, TWORZĄC ROZETKĘ. PEWNE ROŚLINY SĄ TRWALE ROZETKOWE, JAK np.. DZIEWIĘĆSIŁ I POZIOMKA, INNE NATOMIAST TWORZĄ PĘDY ROZETKOWE TYLKO W PIERWSZYM OKRESIE ROZWOJU, POTEM ZAŚ PĘD GŁÓWNY ROŚNIE INTENSYWNIE, WYTWARZAJĄC KWIATY. DO TEGO TYPU NALEŻĄ ROŚLINY DWULETNIE JAK np.. MARCHEW, BURAK, KAPUSTA, KTÓRE W PIERWSZYM ROKU, W CZASIE WEGETATYWNEJ FAZY ROZWOJU TWORZĄ TYLKO PĘD ROZETKOWY, ZAŚ W DRUGIM ROKU WYTWARZAJĄ WYSOKI PĘD KWIATONOŚNY. U WIELU DRZEW TYLKO CZĘŚĆ OSI DRUGIEGO I WYŻSZYCH RZĘDÓW WYRASTA JAKO DŁUGOPĘDY MAJĄCE DŁUGIE MIĘDZYWĘŹLA, WZROST INNYCH JEST NATOMIAST ZAHAMOWANY, WSKUTEK CZEGO STAJĄ SIĘ KRÓTKOPĘDAMI Z BARDZO KRÓTKIMI MIĘDZYWĘŹLAMI I GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58). U SOSNY, MODRZEWIA, BUKA I DRZEW OWOCOWYCH LIŚCIE SĄ WYKSZTAŁCANE NIEMAL WYŁĄCZNIE NA KRÓTKOPĘDACH. U WIELU DRZEW, np.. U JABŁONI, GRUSZY, ŚLIWY I CZEREŚNI, KRÓTKOPĘDY SĄ JEDYNYM MIEJSCEM TWORZENIA KWIATÓW. MORFOLOGIA ŁODYGI ŁODYGA JEST OSIĄ PĘDU, NA KTÓREJ SĄ OSADZONE LIŚCIE. ŁODYGI ZIELNE SĄ SŁABO ZDREWNIAŁE I W NIEWIELKIM STOPNIU ZRÓŻNICOWAN E. OKRYWA JE SKÓRKA, A PĄKI SĄ NAGIE. U JEDNOLIŚCIENNYCH (np. u traw), NASADA LIŚCIA JEST POCHWĄ, KTÓRA OTACZA ŁODYGĘ NA ODCINKU CAŁEGO MIĘDZYWĘŹLA. DOPIERO W OKOLICY NASTĘPNEGO WĘZŁA, POD NASADĄ NASTĘPNEGO LIŚCIA, POCHWA PRZECHODZI W ODSTAJĄCĄ OD ŁODYGI BLASZKĘ LIŚCIOWĄ. W WYNIKU TEGO CAŁA ŁODYGA, ZWANA U TRAW ŹDŹBŁEM, OKRYTA JEST KOLEJNYMI POCHWAMI LIŚCIOWYMI (rys. 4.59 A). ŁODYGI ZIELNE OBUMIERAJĄ POD KONIEC SEZONU WEGETA- CYJNEGO. SĄ WYKSZTAŁCANE PRZEZ ROŚLINY JEDNOROCZNE, DWULETNIE ORAZ WIELOLETNIE, KTÓRE TRACĄ NA ZIMĘ CZĘŚCI NADZIEMNE, A ZIMUJĄ JEDYNIE W POSTACI PODZIEMNYCH LUB PRZYZIEMNYCH KŁĄCZY, BULW, CEBUL, PRZYZIEMNYCH PĘDÓW ROZETKOWYCH itp.. LODYGI ZDREWNIAŁĘ WYKSZTAŁCAJĄ ROŚLINY DRZEWIASTE: DRZEWA, KRZEWY I KRZEWINKI. SĄ TO FORMY WIELOLETNIE O TRWAŁYCH ŁODYGACH – W NASZYM KLIMACIE ICH PĘDY TRACĄ NA ZIMĘ TYLKO LIŚCIE. DRZEWA MAJĄ GRUBY, ZDREWNIAŁY PIEŃ POKRYTY KORKIEM. U DRZEW NAGOZALĄŻKOWYCH I DWULIŚCIENNYCH PIEŃ JEST ZAKOŃCZONY KORONĄ ZŁOŻONĄ Z ROZGAŁĘZIEŃ RÓŻNEGO RZĘDU, Z KTÓRYCH OSTATNIE WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ NAJCZĘŚCIEJ JAKO KRÓTKOPĘDY. U KRZEWÓW ŁODYGA GŁÓWNA JEST BARDZO KRÓTKA LUB W OGÓLE JEJ NIE MA, A ROZGAŁĘZIENIA POWSTAJĄ TUŻ U PODSTAWY PĘDU. PODOBNE DO KRZEWÓW SĄ KRZEWINKI, RÓŻNIĄCE SIĘ OD NICH TYLKO MAŁYMI ROZMIARAMI, JAK np.. U WRZOSU, BORÓWKI I ŻURAWINY. JESIENIĄ, PO UTRACIE LIŚCI, GAŁĄZKA DRZEWA LIŚCIASTEGO JEST ZAKOŃCZONA NA SZCZYCIE PĄKIEM ZIMOWYM OKRYTYM ŁUSKAMI (rys. 4.59 B). NA WIOSNĘ ŁUSKI ODPADAJĄ, POZOSTA- WIAJĄC DOKOŁA GAŁĄZKI ŚLADY W POSTACI BLIZN ŁUSKOWYCH. KOLEJNE, ROCZNE PRZYROSTY GAŁĄZKI SĄ WIDOCZNE JAKO ODLEGŁOŚCI MIĘDZY OKÓŁKAMI BLIZN ŁUSKOWYCH. W WĘZŁACH GAŁĄZKI POZOSTAJĄ ŚLADY PO LIŚCIACH W POSTACI BLIZN, PONAD KTÓRYMI ZNAJDUJĄ SIĘ ZIMOWE PĄKI LIŚCIOWE. Z PĄKÓW TYCH ROZWIJAJĄ SIĘ NA WIOSNĘ KRÓTKOPĘDY Z GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58). DRZEWA JEDNOLIŚCIENNYCH MAJĄ INNĄ BUDOWĘ. NA PRZYKŁAD PALMY NIE TWORZĄ ROZGAŁĘZIEŃ I MAJĄ TYLKO JEDNĄ OŚ W POSTACI PNIA ZAKOŃCZONEGO PĄKIEM WIERZCHOŁKOWYM Z BARDZO SZEROKIM STOŻKIEM WZROSTU. MIĘDZYWĘŹLA SĄ BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO NA SZCZYCIE PNIA POWSTAJE PIUROPUSZ GĘSTO OSADZONYCH LIŚCI. POD NIM ZNAJDUJE SIĘ STREFA POKRYTA NASADAMI LIŚCIOWYMI, KTÓRE SĄ POZOSTAŁOŚCIĄ PO OPADŁYCH LIŚCIACH. PONIŻEJ TEJ STREFY PIEŃ JEST POKRYTY KORKIEM. MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU ŁODYGI SĄ ZAKOŃCZONE NA SZCZYCIE MERYSTEMAMI WIERZCHOŁKAMI PĘDU. MERYSTEMY TE MAJĄ ZWYKLE KSZTAŁT KOPULASTO ZAOKRĄGLONY, CZĘSTO STOŻKOWATY – STĄD NAZWA STEŻEK WZROSTU. WYRÓŻNICOWUJĄ SIĘ Z N ICH TKANKI ŁODYGI ORAZ ZAWIĄZKI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH W POSTACI PĄKÓW PACHWINOWYCH, A W GENERATYWNEJ FAZIE ROZWOJU – RÓWNIEŻ KWIATY. TKAZNKI MERYSTEMU WIERZCHOŁKOWEGO SĄ CHRONIONE PRZEZ OKRYWĘ Z ŁUSEK. ZAWIĄZKÓW LIŚIOWYCH LUB NASADOWYCH CZĘŚCI LIŚCI. MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU SKŁADA SIĘ Z KOMÓREK INICJALNYCH I ICH DZIELĄCYCH SIĘ POCHODNYCH. U ROŚLIN NASIENNYCH WYSTĘPUJE KILKA KOMÓREK INICJALNYCH. BUDOWA PIERWOTNA ŁODYGI MERYSTEMATYCZNY REJON WZROSTU STOPNIOWO PRZECHODZI W STREFĘ RÓŻNICOWANIA, W KTÓREJ WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ WSZYSTKIE TKANKI STAŁE BUDOWY PIERWOTNEJ ŁODYGI. POWIERZCHNIOWĄ TKANKĘ MŁODEJ ŁODYGI STANOWI SKÓRKA. MIĘDZY SKÓRKĄ A WALCEM OSIOWYM ZNAJDUJE SIĘ KORA PIERWOTNA (rys. 4.63 i 4.64).