przeczytaj fragment

Spis treści
Strona
4
Historia teleskopu
10
Teleskopy optyczne
12
Radioteleskopy
14
Teleskopy kosmiczne
20
Budowa teleskopu
22
Obserwowanie nieba
28
Nasz dom
34
Układ Słoneczny
40
Nasza gwiazda – Sło ce
48
Merkury – tuż obok Sło ca
52
Wenus – planeta ognista
60
Ziemia – przytulny dom dla wszystkich
68
Ziemski księżyc – Księżyc
82
Mars – czerwona planeta
92
Jowisz – olbrzym w paski
100
Saturn – władca pier cieni
108
Uran – przechylona planeta
114
Neptun – najmniejszy z olbrzym w
120
Meteoryty
124
„Gwiazdy” z warkoczami
128
Sztuczne satelity
132
Odległa przestrze
137
Prezenty dla dzieci ciekawych świata
3
Sąsiadka Ziemi
Wenus – planeta ognista
Wenus to druga planeta od Sło ca, znajdująca się najbliżej Ziemi. Jest tylko odrobinę
mniejsza od naszej planety. Wenus to trzeci najja niejszy obiekt na niebie, zaraz po Sło cu
i Księżycu. wiatło planety jest tak jasne, że w bezksiężycową noc możesz dostrzec
powstające cienie. Dzieje się tak, ponieważ Wenus znajduje się blisko naszej planety,
a jej chmury odbijają duże ilo ci wiatła słonecznego.
52
Atmosfera na Wenus
Atmosfera Wenus składa się gł wnie z dwutlenku węgla. Cała planeta
przysłonięta jest chmurami kwasu siarkowego, z kt rych pada
na powierzchnię kwa ny deszcz. Czasem w planetę uderza piorun.
Chmury w g rnej czę ci atmosfery poruszają się tak szybko, że mogą
okrąży planetę już w cztery dni ziemskie. Kwa ne deszcze, intensywne
ciepło, silne wiatry i bardzo wysokie ci nienie sprawiają, że Wenus
nie nadaje się do zamieszkania przez ludzi.
↑ Nie możemy dostrzec powierzchni
planety przez teleskop – widoczna jest
tylko g rna czę atmosfery.
skorupa
płaszcz
jądro
Budowa planety
Powierzchnia Wenus jest skalista i sucha, ponieważ woda
odparowuje za sprawą działania wysokiej temperatury.
Na powierzchni jest wiele wulkan w i krater w. Jądro składa
się ze stopionego żelaza i ma bardzo słabe pole magnetyczne.
↑ Budowa Wenus
Nie ma lata, zimy nie ma,
dzień trwa rok – to prawda szczera!
Czas na planecie
Wenus potrzebuje 243 dni ziemskich na obr t wok ł własnej osi.
Jeden rok (jedno obieg wok ł Sło ca) na Wenus trwa 225 dni ziemskich.
Oznacza to, że doba na Wenus jest dłuższa niż rok. Wynik ten czyni
z Wenus najwolniejszą planetę w Układzie Słonecznym.
← Wenus jest przysłonięta gęstymi chmurami, ale dzięki specjalnej technologii
możemy dostrzec powierzchnię planety nawet przez nie.
53
Sąsiadka Ziemi
Gorąco i strasznie
Pogoda na Wenus nie rozpieszcza nas –
pada tu tylko toksyczny kwas
Cho planeta jest bardziej oddalona od Sło ca niż Merkury, panuje na niej wyższa temperatura – wszystko
dzięki atmosferze, kt ra zatrzymuje ciepło przy powierzchni. Temperatury mogą przekracza nawet 470°C.
To najgorętsza planeta w Układzie Słonecznym. Jest na niej tak gorąco, że przedmioty zrobione z cyny i ołowiu
po prostu by się stopiły. Wysokie temperatury utrzymują się nawet w nocy, gdy nie ma Sło ca. W ciągu roku
temperatura także pozostaje bez zmian. Ponieważ o planety nie jest ułożona pod kątem, nie zmieniają się
pory roku.
Wenus to najgorętsza planeta
w Układzie Słonecznym
Podr że na Wenus
↑ Pierwsze kolorowe zdjęcie powierzchni Wenus
wykonane przez sondę kosmiczną Venus 13.
Wenus nie ma cienia,
w którym może się ukryć,
jest tam więc zawsze
gorąco i jasno
Ciekawostka
Wenus odwiedziło ponad 40 statk w kosmicznych.
Ze względu na wysoką temperaturę powierzchni
i kwa ne deszcze sondy kosmiczne nie mogą zosta
na planecie przez długi czas. W ciągu kilku godzin
ulegają zniszczeniu, przez co trudno jest bada
powierzchnię planety. Venus 13 był pierwszym
statkiem kosmicznym, kt ry zrobił kolorowe
zdjęcia planety. Przetrwał na Wenus 127 minut.
W przeciwie stwie do innych planet typu ziemskiego Wenus
obraca się wok ł własnej osi w przeciwną stronę. Z tego względu
Sło ce na Wenus wschodzi na zachodzie i zachodzi na wschodzie.
54
Powierzchnia planety
Na powierzchni Wenus znajduje się wiele g r, wulkan w
i krater w. Najwyższe są G ry Maxwell – 11 kilometr w.
W przeciwie stwie do Merkurego i Księżyca Wenus ma
o wiele mniej krater w. Duże nazwano na cze słynnych
kobiet, a nazwy małych krater w odpowiadają że skim
imionom. Na Wenus znajdziesz na przykład kratery Julie,
Emilia, Amanda, Marie i Rose.
Wenus i Ziemia
to jedyne
planety
z nazwami
że skimi
↑ Czy na Wenus naprawdę jest
pająk? To tylko dziwny wulkan!
↑ Na Wenus można znale krater,
kt ry wygląda jak rozgwiazda.
↑ Mapa g r na Wenus. Najwyżej położone tereny
zaznaczono kolorem brązowym; położone
nieco niżej zakolorowano na zielono,
a najniższe na niebiesko i granatowo.
← Gula Mons ma dziwny kształt,
ale to najwyższa g ra na Wenus.
↑ Jak my lisz, co przypomina
ten krater?
↑ Spr buj znale pysk nied wiedzia
w tych kraterach!
55
Sąsiadka Ziemi
Co widać przez teleskop
Wenus oglądana przez teleskop wygląda jak biało-szara planeta. Gęsta
atmosfera Wenus nie pozwala zobaczy jej powierzchni, jedynie chmury.
Za to atmosfera też jest ciekawa. Patrząc przez teleskop, możesz dostrzec
ciemne obszary o r żnych kształtach i ja niejsze obszary na biegunach.
Najlepiej obserwowa Wenus wieczorem lub wcze nie rano.
↑ Tak wygląda Wenus oglądana przez teleskop.
↓ Fazy Wenus.
Wenus to najja niejszy obiekt
na niebie, zaraz po Sło cu i Księżycu
Fazy Wenus
Nie zdziw się, je li zobaczysz Wenus jedynie czę ciowo – tylko
o wietlony fragment. Dzieje się tak, ponieważ ta planeta tak samo
jak Księżyc pojawia się na niebie w fazach i jest o wietlana przez
Sło ce tylko z boku. Dlatego jasno zmienia się, gdy obserwujesz
ją z Ziemi gołym okiem. Nie można zobaczy w pełni o wietlonej
Wenus, ponieważ wtedy planeta znajduje się bezpo rednio
przed Sło cem lub dokładnie za nim.
Popatrz na sierp Wenus. Możesz zauważy , że jego ko ce są
bardziej wydłużone niż ko ce sierpa Księżyca. Dzieje się tak ze
względu na rozszczepienie wiatła słonecznego w gęstej atmosferze.
Te przedłużenia łuk w nazywamy Rogami Wenus. Wewnętrzna czę
sierpa może wydawa się ponacinana i niewyra na. Aby uzyska
lepszy kontrast, warto uży niebieskiego i pomara czowego filtra.
56
↓ Wenus jest ja niejsza niż pozostałe gwiazdy na nocnym niebie.
Obserwowanie Wenus w ciągu dnia
Wenus można obserwowa także w ciągu dnia. W dzie planeta nie jest tak jasna, można więc dostrzec
więcej szczeg ł w. Zachowaj ostrożno , prowadząc obserwacje w ciągu dnia, i nie kieruj teleskopu
na Sło ce.
Pamiętaj: nie wolno patrze na Sło ce bez specjalnego filtra słonecznego,
ponieważ można poważnie uszkodzi wzrok. W tej kwestii nie ma żart w.
Wenus jest tak jasną planetą, że przy pewnym do wiadczeniu zdołasz odnale ją na niebie gołym okiem.
Konieczna będzie odrobina praktyki. Wybierz miejsce w cieniu, aby nie przeszkadzało Ci wiecące Sło ce.
Następnie sp jrz na odległy przedmiot, aby oczy przyzwyczaiły się do patrzenia w dal. Po kilku minutach
przesu wzrok na ten obszar nieba, w kt rym powinna znajdowa się Wenus, a z pewno cią ją zobaczysz.
57
58
Statek kosmiczny Endeavour naprzeciwko Ziemi.
Pomara czowy pasek nad planetą to najgę ciejsza
warstwa atmosfery zwana troposferą. To tu tworzą się chmury.
59
Tu narodziło się życie
Przytulny dom dla wszystkich
Ziemia jest trzecią w kolejno ci planetą od Sło ca. To niezwykłe miejsce – tu narodziło się
życie i tu istnieją dla niego odpowiednie warunki. Miliony żywych organizm w: bakterii,
grzyb w, ro lin, zwierząt – i Ty także – powstały na tej planecie. Z g ry Ziemia wydaje się
niebieska, ponieważ większą czę jej powierzchni pokrywają oceany.
60
Atmosfera, wiecie to sami,
chroni nas przed meteorytami
Atmosfera Ziemi
Ziemska atmosfera jest bogata w tlen – gaz, kt rym oddychamy.
Jednak nie zawsze tak było. Miliardy lat temu, gdy Ziemia
powstała z pyłu kosmicznego, nie było na niej do tlenu,
aby oddycha . Ro liny pomogły wyprodukowa odpowiednią
ilo tlenu, oddając go po wykorzystaniu dwutlenku węgla.
↑ Meteoryt spalający się w atmosferze.
Bardzo pomocny jest także fakt, że atmosfera chroni organizmy żywe przed szkodliwym promieniowaniem
UV i niewielkimi meteorytami. Gdy meteoryt wchodzi w atmosferę, w wyniku tarcia o powietrze rozgrzewa się
i po prostu ulega spaleniu, nie docierając do powierzchni planety. Ale je li będzie zbyt duży, nie spali się,
tylko rozbije o Ziemię. Naukowcy sądzą, że takie potężne uderzenie było przyczyną wyginięcia dinozaur w.
← Tak wygląda Ziemia widziana z kosmosu. Zdjęcie zrobione przez załogę misji Apollo 17.
↓ Erupcja wulkanu Tungurahua.
70%
powierzchni Ziemi
pokrywają oceany
Budowa planety
← Budowa Ziemi:
jądro wewnętrzne
jądro zewnętrzne
dolny płaszcz
g rny płaszcz
skorupa ziemska
Ziemia jest jak żywy organizm, kt ry ciągle się zmienia
w wyniku proces w zachodzących zar wno na powierzchni,
jak i we wnętrzu. Powierzchnię planety pokrywa skorupa
ziemska. Pod nią znajduje się magma – stopiona skała.
W rodku planety jest także jądro, płonące jak Sło ce.
Czasami stopiona lawa z głębi planety wydostaje się
na powierzchnię i ucieka przez pęknięcia w szczelinie,
twardniejąc i tworząc nietypowe g ry – wulkany.
61
Tu narodziło się życie
Wędrujące kontynenty
Ruch skorupy ziemskiej wywołuje trzęsienia ziemi. Kontynenty przemieszczają
się stopniowo i zmieniają kształt, ale dzieje się to bardzo powoli. Ziemia
wyglądała zupełnie inaczej kilka miliard w lat temu i nadal się zmienia.
Ziemia to największa planeta
w r d planet typu ziemskiego
225 milion w lat temu –
jeden kontynent Pangea
← Mount Everest – najwyższy szczyt na Ziemi,
położony w Himalajach.
Ciekawostka
Najwyższą g rą na Ziemi jest Mount Everest. Szczyt znajduje się na wysoko ci
8848 metr w. Najgłębszym miejscem jest R w Maria ski na dnie Oceanu
Spokojnego. Jego głęboko to 10 994 metry. Wyobra sobie, że nawet na tak
dużej głęboko ci, gdzie wiatło nie dociera, naukowcy znale li rybę!
150 milion w lat temu –
Laurazja i Gondwana
Czas na planecie
Ziemia ciągle obraca się wok ł własnej osi, a Sło ce o wietla ją z r żnych
stron. Dlatego dzie i noc w r żnych krajach występują o r żnych porach.
Gdy w Europie nastaje dzie , w Ameryce zapada zmrok, i odwrotnie.
Pełny obr t wok ł własnej osi zajmuje Ziemi 24 godziny – co odpowiada
długo ci doby na naszej planecie.
62
Życie na Ziemi powstało
3,5 miliarda lat temu
Ziemia dzi
Pory roku
Ponieważ o naszej planety jest pochylona, dni w okresie letnim są nieco dłuższe niż podczas zimy.
Najdłuższe i najkr tsze dni można zaobserwowa na biegunach. Dzie polarny trwa sze miesięcy,
po nim natomiast następuje sze miesięcy nocy polarnej. Zmiana p r roku zachodzi dlatego, że o Ziemi
jest pochylona. Gdy Ziemia obiega Sło ce, na zmianę ustawia się do gwiazdy p łnocną lub południową
p łkulą. Je li więcej promieni słonecznych dociera na p łkulę południową – w tym obszarze następuje lato,
tak samo w odwrotnym przypadku. R wnik otrzymuje tę samą ilość światła słonecznego przez cały rok,
dlatego trwa tam wieczne lato. Na biegunach z kolei jest zawsze zimno.
Szczę liwe trzecie miejsce
Położenie Ziemi w Układzie Słonecznym jest bardzo dogodne – na planecie
dostępna jest woda w postaci ciekłej. Wszystkie organizmy żywe na naszej
planecie istnieją dzięki tej prostej cieczy. Uważa się, że wszystko zaczęło się
około 3,5 miliarda lat temu. Najpierw na Ziemi pojawiły się najprostsze
organizmy – bakterie żyjące w wodzie. Jednak w wyniku ewolucji powstawały
coraz bardziej złożone stworzenia.
← Na Ziemi można znale niesamowite zwierzęta,
na przykład tego pławikonika australijskiego,
kt ry wyglądem przypomina wodorosty.
To jego kamuflaż.
Ciekawostka
Dodać dzień to łatwa rzecz,
by kalendarz dobry mieć
Dlaczego 29 lutego wypada raz na cztery lata? Wiesz już, że rok ma 365 dni, ale czas, jakiego potrzebuje
Ziemia na pełne okrążenie Sło ca, to 365 dni i 6 godzin. Czyli każdy rok trwa w rzeczywisto ci 6 godzin
dłużej. Z tego względu co cztery lata gromadzą się nadmiarowe 24 godziny – cała doba! Aby kalendarz
był dokładny, dodano jeszcze jeden dzie – 29 lutego. Rok, w kt rym wypada ten dodatkowy dzie ,
nazywamy rokiem przestępnym – następuje regularnie co cztery lata.
63
Tu narodziło się życie
Przytulny dom dla wszystkich
W zimie japo skie makaki korzystają
z ciepłych kąpieli w gorących r dłach. ↓
Większo stworze na Ziemi mieszka w obszarze, gdzie temperatura
utrzymuje się w granicach od 0°C do 45°C. Ale są też tacy mieszka cy naszej
planety, kt rzy doskonale czują się w wyjątkowo gorących lub ekstremalnie
zimnych zakątkach – na przykład nied wiedzie polarne, morsy i foki
bez problemu nurkują w lodowatych wodach Oceanu Arktycznego.
Nawet w gorących r dłach, gdzie woda jest tak gorąca, że aż wrze,
naukowcy odkryli bakterie, kt re potrafią przeży w temperaturze 120°C.
Widok z kosmosu
Ludzie od dawna badali swoją planetę, ale Ziemia nadal skrywa
mn stwo niewyja nionych tajemnic. Wiele fakt w, takich jak ruch Ziemi
wok ł Sło ca, ustalono nawet przed eksploracją przestrzeni kosmicznej.
Dzi możemy patrze na Ziemię z g ry i dokonywa nowych odkry .
Wiele sztucznych satelit w wystrzelonych z powierzchni Ziemi bada
planetę i jej warunki pogodowe, czę z nich dba o naszą łączno .
← Ziemia i Księżyc widziane z Marsa.
Można teraz obserwowa Ziemię z kosmosu, siedząc
wygodnie w fotelu. Wystarczy komputer z dostępem
do Internetu. Strona internetowa NASA pozwala
obserwowa na żywo obraz wideo przekazywany
z Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (International
Space Station, ISS).
Huragan Katrina, 2011 r.
Zdjęcie wykonane z pokładu ISS. →
64
← Adres strony internetowej kamery kosmicznej:
eol.jsc.nasa.gov/ESRS/HDEV
Ziemia widziana z Księżyca.
65
66