Edukacja ludności żydowskiej w Tomaszowie

Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
Edukacja ludności żydowskiej w Tomaszowie
Tomaszów, jak większość polskich miast i miasteczek od wieków zamieszkiwany był przez ludność wielu kultur i
narodowości, gdzie poszczególne grupy stanowiły często 30 i więcej procent ogółu. Cechowały je nie tylko
odmienność ubioru, niekiedy języka, religii, ale także odrębny system edukacyjny. Kres takiej sytuacji i związana z
tym homogenizacja społeczeństwa nastąpiła w wyniku wybuchu II wojny światowej i jej smutnych konsekwencji.
Skłania to jednak badaczy do poznania, jak w minionych latach wyglądało życie tych ludzi, w tym tak ważny dla
rozwoju człowieka etap życia jakim były czasy szkolne i system nauczania.
Próbę przybliżenia tej tematyki podjął prof. dr hab. Krzysztof Tomasz Witczak, który zaprezentował wyniki swoich
badań w wykładzie pt. Szkolnictwo żydowskie (religijne i świeckie) w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1830-1939.
Wykład ten wpisał się w cykl czwartkowych spotkań organizowanych wspólnie przez Archiwum Państwowe w
Piotrkowie Trybunalskim oraz Polskie Towarzystwo Historyczne Koło w Tomaszowie. Odczyt miał miejsce 20
października br. w siedzibie tomaszowskiego oddziału archiwum.
Społeczność żydowska na nieco ponad 100 lat wpisała się w krajobraz tomaszowski. Ważnym elementem jej życia
coddziennego była edukacja, podczas której wiele miejsca poświęcano, poza nauką czytania i pisania, studiowaniu
pism religijnych. Podstawową instytucją kształczącą młodzież żydowską były tzw. chedery - szkoły religijne, których
wraz w wzrostem liczby starozakonnych w Tomaszowie pojawiało się coraz więcej, a były one ostoją tradycji.
Nauczaniem w chederach zajmowali się mełamedzi(nauczyciele religii, bakałarze) i belfrzy (pomocnicy), a grono
słuchaczy stanowiło łącznie około 400 uczniów w niespełna 10 placówkach. Nauczano języka hebrajskiego, w którym
pisane są modlitewniki i Pięcioksiąg Mojżesza. Następny z kolei stopień edukacji przewidywał tłumaczenie na język
żydowski tekstu hebrajskiego Pięcioksięgu.
Na drugim biegunie znajdowało się szkolnictwo świeckie - publiczne. Wiązało się to z rozwojem w XIX wieku
oświecenia żydowskiego - asymilacji i akulturacji do otoczenia, które w myśl zasady "Być człowiekiem na ulicy, a
Żydem w domu" stosowali fabrykanci i intelektualiści. Starania miejscowych przedstawicieli tych grup doprowadziły
do powołania w Tomaszowie pierwszej publicznej koedukacyjnej szkoły żydowskiej, co miało miejsce w 1868 roku.
Naukę w niej pobierała zwykle około setka uczniów. Kolejną placówką była Żydowska Miejska Szkoła Publiczna Żeńska,
powstała dopiero w 1895 r., w której naukę rozpoczęło 127 dziewcząt. Szkołę średnią stanowiło prywatne
progimnazjum żeńskie, powołane w 1904 r. Również dla mężczyzn utworzono szkołę średnią, jednak dopiero w 1915
r., a w 1921 r. połączono obie placówki pod nazwą Żydowskiego Gimnazjum Koedukacyjnego.
W dwudziestoleciu międzywojennym wprowadzono obowiązkową edukację na stopniu szkoły powszechnej, jednak
mniejszości narodowe były inaczej traktowane, trzeba pamiętać m.in. o getcie ławkowym. Ponadto szkoły żydowskie
nie miały uprawnień do przeprowadzania egzaminów maturalnych. W tym też okresie zaczęłą się dominacja edukacji
świeckiej, a szkolnictwo religijne prowadzone było jedynie popołudniami w czterech chederach.
1