Rośliny oleiste i włókniste Len włóknisty i oleisty Historia uprawy

2016-01-08
Len włóknisty i oleisty

Rośliny oleiste i włókniste

Spośród 300 gatunków lnu należących do rodziny lnowate
Linaceae, gatunek len siewny (Linum usitatissimum L.)
jest jedynym, mającym istotne znaczenie rolnicze.
Gatunek ten występuje w Polsce w formie dwóch odmian
botanicznych: lnu pękającego (Linum usitatissimum
var. crepitans), będącej formą pośrednią pomiędzy
lnem dzikim i uprawnym oraz lnu siewnego zwykłego
(Linum usitatissimum var. vulgare), posiadającym
zamknięte torebki w fazie dojrzałości pełnej. Len siewny
zwykły występuje jako roślina uprawna w formie jarej i
ozimej, przy czym w Polsce i krajach sąsiedzkich
uprawiana jest wyłącznie forma jara.
Historia uprawy
Najstarszą formą użytkowani lnu było prawdopodobnie spożywanie
nasion o dużej zawartości oleju.
Formy uprawne lnu pochodzą od dzikiego lnu wąskolistnego Linum
usitatissimum ssp. angustifolium. Mają tę samą liczbę chromosomów
(2n=30) i krzyżują się wzajemnie dając płodne mieszańce.
Najstarsze stanowiska archeologiczne świadczące o wykorzystaniu lnu
pochodzą z okresu 9300-8500 lat BP (len drobnonasienny) – neolit
preceramiczny.
Na terenach Polski odkryto ślady uprawy lnu w neolicie (kultura
ceramiki wstęgowej rytej) od tego czasu był prawdopodobnie stale
uprawiany.
Nieliczne stanowiska archeologiczne pochodzą z okresu żelaza
(kultura łużycka) i z okresu rzymskiego (kultura przeworska). Bardzo
często len znajdowany jest w stanowiskach z wczesnego i późnego
średniowiecza.





KAPUSTOWATE
Rodzina krzyżowych obejmuje po nad 350 rodzajów i około 3000
gatunków.
W obrębie rodzaju Brassica obserwuje się ponadprzeciętną wysoką
plastyczność do wykorzystania różnych organów roślinnych jako plonu
użytecznego.
Częścią użytkową mogą być:

korzenie spichrzowe (rzepa, brukiew),

przekształcone pędy (kalarepa),

liście (kapusta głowiasta),

organy generatywne:





– kwiatostany (kalafior, brokuł)
– nasiona/owoce z wykorzystaniem na olej i jako źródło białka (rzepak,
rzepik, gorczyce)



W obrębie rodzaju Brassica występują 3
podstawowe genomy (u gatunków diploidalnych):
A (n=x=10) – u rzepiku Brassica rapa syn.
B.campestris
B (n=x=8) – gorczyca (kapusta) czarna - B.
nigra
C (n=x=9) – kapusta głowiasta – B. oleracea
1
2016-01-08
Rzepik/ Rübsen/ Bird rape/ Navette
B.rapa var. oleifera L (n=10)
B.campestris ssp. oleifera Metzg.



Pochodzenie rzepiku
Dzikie formy rzepiku były szeroko rozpowszechniane na terenie Azji i
Europy jako chwasty w uprawie innych „starszych roślin uprawnych”.

Występują prawdopodobnie dwa centra jego pochodzenia:
Wschodni Afanistan i Pakistan i obszar śródziemnomorski z tego
ostatniego rejonu wywodzi się podgatunek ssp. oleifera, natomiast z
ośrodka azjatyckiego:

ssp. chinensis – kapusta chinska

ssp. pekiniensis – kapusta pekińska, wykorzystywane jako warzywa
oraz

ssp. dichotoma – toria

ssp. trilocularis – żółtonasienny Sarson (wykorzystywane jako rośliny
oleiste).

Udomowienie rodzaju Brassica i ich wykorzystanie
jako warzywa nastąpiło w okresie epoki żelaza,
natomiast w kierunku użytkowania nasion w
różnym okresie.
Według zapisków indyjskich nastąpiło to w latach
2000-1500 BC, natomiast w pismach pochodzenia
greckiego, rzymskiego i chińskiego w latach 500200 r. BC.
Rzepik jako podstawową forma uprawna wywodzi
się z dzikiego gatunku B.campestris, który
występował jako chwast w innych uprawach.
Historia uprawy


Najstarsze znaleziska nasion rzepiku w Europie
środkowej pochodzą z okresu epoki żelaza, nie ma
jednak dowodu, że rzepik był wtedy uprawiany jak len.
W Europie północnej występują znaleziska licznej
obecności nasion rzepiku w mieszance z innymi nasionami
roślin uprawnych z epoki brązu. Nasiona pojawiają się
sporadycznie w osadach z okresu neolitu (3000-2100 BC).
Pierwsze zapiski w pismach greckich i rzymskich
przedstawiają opis korzeniowej formy B. rapa tj.
rzepy ścierniskowej. W Niemczech rzepik był
uprawiany w od XIV w. celu pozyskania oleju.
Rzepak / Raps / Rape / Colza
Brassica napus / Brassiceae (Cruciferae)



Rozróżnienie pomiędzy rzepakiem i rzepikiem nastąpiło
dopiero w XVIII/XIX w. Obecnie większe powierzchnie
uprawy rzepiku znajdują się w krajach Skandynawskich,
Kanadzie.
W Kanadzie, ze względu na ostre zimy wyhodowano i
wdrożono do uprawy jare 00 odmiany rzepiku, a także
odmiany żółtonasienne. W wielu krajach europejskich
wykorzystuje sie rzepik jako miedzyplon ścierniskowy lub
ozimy (zielonka, zielony nawóz).
Z krzyżówki pomiędzy kapustą chińską, rzepikiem
ozimym a rzepą ścierniskową otrzymano
tetraploida (2n=40) charakteryzującego się wysoką
produkcją biomasy dla celów paszowych – w Polsce pod
nazwą „perko”


Centrum pochodzenia tego gatunku leży w
Azji, rejonie śródziemnomorskim i
zachodniej Europie.
W rejonie śródziemnomorskim w wyniku
spontanicznego krzyżowania B.campestris i
B. oleracea powstał nowy gatunek B.
napus. Wybrzeża Atlantyku Europy
zachodniej są ośrodkiem jego pochodzenia.
2
2016-01-08
Historia uprawy



Rzepak


Na przełomie XVI i XVII wieku rzepak (nie rzepik)
stał się w południowych i zachodnich rejonach
Niemiec podstawową rośliną oleistą. Od XVII w.
zaczął się rozwijać przemysł olejarski oraz
produkcja mydła co przyczyniło się do
zwiększenia powierzchni jego uprawy.
W tym samym czasie w środkowej i wschodniej
części Niemiec uprawiano rzepik, a
rozpowszechnienie uprawy rzepaku nastąpiło
dopiero w XIX w.
Uprawa polowa rzepaku rozpowszechniła się w
Europie dopiero w okresie średniowiecza. Według
pism holenderskich (1366 r.) nasiona rzepaku/rzepiku były
wykorzystywane jako żywność bogata w tłuszcz.
W późniejszych pismach uprawa rzepaku wymieniana jest
równocześnie z uprawą jęczmienia, orkiszu, płaskurki, gryki i
fasoli. W średniowieczu olej rzepakowy/rzepikowy
był szeroko wykorzystywany do lamp olejowych.
W następnych wiekach uprawa rzepaku/rzepiku
rozprzestrzeniła się na rejony północnych Niemiec. W
pismach pochodzących z XVI w. zapisano, że z
powodu niedoboru oleju z oliwek, tamtejsi rolnicy
zarabiali dużo pieniędzy na uprawie rzepaku.
Gorczyca biała/ Gelbsenf/ White mustard/
moutarde blanche
Sinapsis alba L.



Rodzaj Sinapsis zaliczamy również do rodziny
kapustowatych.
Jest to roślin o dość dużym znaczeniu
gospodarczym. Do tego rodzaju należy także
pospolity chwast w uprawach polowych –
gorczyca polna (S. arvensis) występujący w
Europie, Azji i Afryce.
Właściwa nazwa łacińska uprawianej gorczycy
białej brzmi S. alba ssp. alba, inne podgatunki
ssp. mairei i ssp. disecta występują, jako formy
dzikie w basenie Morza Śródziemnego. Oba te
podgatunki są cennym źródłem genów
mogących służyć udoskonaleniu odmian
rolniczych gorczycy białej.
Gorczyca biała – pochodzenie
i historia uprawy



Prawdopodobnie ośrodkiem pochodzenia gorczycy białej
jest ośrodek śródziemnomorski.
Historia uprawy: gorczyca biała określana jest jako
wtórna roślina uprawna, tzn. że została
wyselekcjonowana do uprawy z populacji chwastów.
Udomowienie nastąpiło we wschodniej części ośrodka
śródziemnomorskiego, co potwierdzają znaleziska
archeologiczne.
Już w czasach antycznych była wykorzystywana
jako roślina przyprawowa, znana była w starożytnych
kulturach rolniczych o czym świadczą znalezione zapiski –
Sumerowie ( 3000 lat BC), (Egipt – 2000 lat BC), Chiny
(1000 lat BC). Także w starożytnej Grecji i Rzymie
uprawiano gorczycę jako warzywo i roślinę przyprawową.
3
2016-01-08
Rzodkiew oleista/ Ölrettich/ Oil radish/ radis
oléifère
Raphanus sativus L. var. oleiformis Pers
Uprawa gorczycy




Rzymianie przenieśli jej uprawę m.in. do Niemiec (o jej uprawie we
wschodnich Niemczech świadczą zapiski z 1569 r.).
W końcu XIX i na początku XX w. gorczyca biała była szeroko
wykorzystywana do produkcji musztardy i jako przyprawa w Anglii,
Holandii i na Morawach.
Obecnie uprawa gorczycy rozpowszechniła się prawie na cały
świat. A zmielone nasiona wykorzystywane są do produkcji sosów,
majonezu, sałatek itp., nadając im odpowiednią barwę i
charakterystyczny smak. Śruta gorczycy posiada właściwości
antyoksydantów i bakteriostatyczne, wykorzystywana jest
także jako sałata czy roślina lecznicza.
W Ameryce podjęto próby wykorzystania oleju gorczycowego do
produkcji smarów i olejów technicznych. W Europie oprócz wskazanych
wcześniej ról odgrywa istotną rolę jako roślina poplonowa uprawiana
na paszę lub zielony nawóz.



Rodzaj Raphanus posiada 9 chromosomów i krzyżuje się łatwo z innymi
gatunkami z rodziny krzyżowych posiadającymi taką samą liczbę
chromosomów. Z tego powodu przy produkcji nasiennej należy uważać
gdyż w Europie powszechnie występuje chwast Raphanus
raphanistrum (rzodkiew świrzepa), który łatwo się krzyżuje z rzodkwią
oleistą.
Szczególnie dużą liczebnością tego chwastu należy liczyć się w
południowej Portugalii, północnej Tunezji, na śródziemnomorskich
wybrzeżach Francji, czy w południowej Grecji. W rejonie tym występują
zarówno formy ozime jaki i jare.
Rzodkiew oleista posiada dwa centra pochodzenia:
 Egipt
 i wschodnią Azję Chiny/Japonia
Lnianka /Camelina sativa L./
false flax / Leindotter / cameline sesame d’
Allemagne
Rzodkiew



Jako roślina uprawna była wykorzystywana już 2000 lat przed Chr. w Egipcie
oraz ok. 1100 lat przed Chr. w Chinach. Na początku XIX w sprowadzono
nasiona z Chin i rozpowszechniano jej uprawę w Środkowej Europie
(na Śląsku). Była także wykorzystywana jako szybko rosnąca roślina
pastewna na lekkich glebach w Prusach Wschodnich. Służyła tam m.in.
jako roślina podporowa dla wiotkołodygowego grochu. Przed drugą wojną
światową rozpoczęto prace hodowlane i próby jej wykorzystania w Europie jako
rośliny oleistej. Wtedy powstały pierwsze odmiany rolnicze. Szczególnego
znaczenia nabrały jej nowe odmiany przyczyniające się do obniżenie
populacji mątwika burakowego.
Do dziś wykorzystywana jest zarówno jako roślina paszowa, jak i na zielony
nawóz gdyż tempem wzrostu przewyższa inne jare rośliny oleiste.
Wykorzystywana jest także jako roślina do mieszanek z roślinami strączkowymi i
słonecznikiem.
Produkcja nasienna zlokalizowana jest głównie w Rumunii i na Węgrzech. Plon
nasion waha się w granicach 16-20 dt/ha. Taki poziom plonu byłby alternatywą
dla wydajnych roślin oleistych tylko przy ekstensywnym systemie produkcji.
Rodzaj Camelina należy do rodziny
Brassiceae/Cruciferae i obejmuje następujące
gatunki i podgatunki:
C. microcarpa ssp. microcarpa
ssp. sylvestris
C. alyssum ssp. alyssum
ssp. intergerrima
C. sativa ssp. pilosa
ssp. sativa
Lnianka
Pochodzenie:




Określenie lnianka związane jest z
występowaniem tej rośliny jako chwastu
towarzyszącego uprawie lnu, jak również
podobnego wykorzystania nasion.
Formą z której wywodzi się lnianka uprawna
(siewna) C. sativa ssp. sativa jest C. sativa
ssp. pilosa, która w Europie i Azji występuje jako
chwast ruderalny oraz chwast w uprawie polowej.
Pozostałe gatunki C. microcarpa i C. alyssum
występują w stanie dzikim w Europie wschodniej i
zachodniej Azji.


Pierwsze znaleziska lnianki pochodzą z neolitu i znajdują się w zach.
Szwajcarii oraz wsch. Niemczech. W okresie brązu (1800-800 lat
przed Chr.) i żelaza (800-0 lat przed Chr.) nastąpiło
rozpowszechnienie tej rośliny w całej Europie.
Pierwsze wskazówki wykorzystania lnianki do produkcji żywności
pochodzą z okresu brązu (Saksonia-Anhalt). Prawdopodobnie w tym
okresie nasiona i owoce lnianki pozyskiwano z form dzikorosnących w
drodze zbieractwa.
Przypuszcza się, że celowa uprawa tej rośliny
rozpowszechniła się ok. 500 lat przed Chr. w Holandi i
Niemczech. Duże znaczenie uprawa tej rośliny miała do roku
300 po Chr., po czym utraciła je na rzecz innych bardziej
plennych roślin. Ponowne próby jej wdrożenia do uprawy podjęto w
latach 1945-1960 w Rosji, Szwecji i krajach bałtyckich, a następnie w
latach 1990-2000 (Niemcy, Polska, Austria).
4
2016-01-08
Katran abisyński /Crambe
abyssinica Hochst./
Rodzaj Crambe należy do rodziny Brassiceae/Cruciferae do
której należą wcześniej omawiane rodzaje tj. Brassica,
Sinapsis, Raphanus czy Camelina i inne.
Według Hanelta (2001) rodzaj ten dzieli się na dwie sekcje:
1) Sacrocrambe
z gatunkami C. maritima
C. cardifolia
C. kotschyjama
C. tataria
2) Leptocrambe
z gatunkmi C. abyssiniaca
C. hispanica
Udomowienie


Historia uprawy

C. abyssinica – jest jedyną rośliną z
rodzaju Crambe, która została
udomowiona w celu uprawy na nasiona
dla pozyskania oleju.
Ośrodkiem pochodzenia katranu jest
Etiopia (wyżyny Abisynii) i rejon
śródziemnomorski. Wprowadzenie do
uprawy nastąpiło dopiero w latach 30tych XX w. w Rosji.


Dynia oleista/Ölkürbis/Oil squash/ Corge à huile
Cucurbita pepo var. oleifera L.
Do rodziny dyniowatych/Cucurbitaceae
należy wiele gatunków, spośród roślin
uprawnych należy wymienić:
 C. maxima
 C. moschata
 C. argyrosperma
 C. ficifolia
Katran jest stosunkowo młodą rośliną uprawną, która dopiero w
latach 50-tych i 60-tych XX w. była uprawiana na powierzchni ok.
30 000 ha. W wschodniej części Niemiec (DDR) uprawiany był w tym
czasie na obszarze ok. 4000 ha. Później jego uprawa została
zarzucona.
W latach 90-tych ubiegłego wieku wzrosło zainteresowanie roślinami
alterantywnymi, uprawianymi jako odnawialne źródła energii lub
surowiec roślinny dla przemysłu.
W tym okresie podjęto różnorodne badania badawcze w Holandii,
Francji, Niemczech i Włoszech mające na celu ponowne wykorzystanie
tej rośliny w przemyśle. Jednak powierzchnia uprawy była stosunkowo
niewielka (np. w Niemczech 100-500 ha). Natomiast w USA (Północna
Dakota) wzrosło znaczenie uprawy tej rośliny jako źródła kwasu
erukowego dla przemysłu chemicznego. Powierzchnia uprawy katranu
wzrosła z 2000 ha w 1991 r do 24 000 ha w 1994 r. Olej katranowy
znalazł różnorodne techniczne zastosowanie.
Pochodzenie dyni




Cucurbita pepo pochodzi z Ameryki, jak wskazują
znaleziska archeologiczne wykorzystywana wykorzystywano
była już przed ok. 8000 lat przez rdzennych mieszkańców.
Przywieziona w XVI w. do Europy rozprzestrzeniła się w
uprawie.
W Europie większe znaczenie gospodarcze mają tylko: C.
pepo i C. maxima.
C. pepo dzieli się na 13 grup, z których na wymienienia
zasługuje var. styriaca i oleifera. W obrębie tego
gatunku występują formy o 2n=40 lub 42 chromosomów i
2n=80.
Duże znaczenie i tradycje dyni oleistej ma Austria, a
szczególnie Styria gdzie w XIX w . wyodrębniono mutanty o
cienkiej okrywie nasiennej. Dynia oleista zawiera w
nasionach 42-53% tłuszczu i 30-35 białka.
5
2016-01-08
Słonecznik/ sunflower/ Sonnenblume/
grand soleil
Helianthus annuus L. (x=17, 2n=34)



Słonecznik należy do rodziny astrowatych (dawnej:
złożone) – Astraceae.
Ze względu na dużą zmienność w obrębie rodzaju
Helianthus i wzajemne krzyżowanie się gatunków bardzo
trudno jest przedstawić jego systematykę.
Systematyka rodzaju przedstawiona przez Schilinga i
Heisera (1981) dzieli rodzaj Helianthus na 4 sekcje
(dwie obejmujace gatunki jednoroczne i dwie obejmujące
gatunki wieloletnie), w obrębie gatunków wieloletnich
wydzielono 6 serii. W obrębie wymienionych sekcji
wyodrębniono 50 gatunków.
Gatunek Helianthus annuus L. dzieli się na dwa typy:
dziki: obejmujący 6 grup odmian
uprawny: obejmujący dwie grupy odmian





Ojczyzną słonecznika według Wawiłowa są tereny leżące pomiędzy północnym
Meksykiem a południową Kanadą. Wykopaliska wskazują, że był on już znany
ok. 3000 lat przed Chr.
Do Europy sprowadzony w 1510 r. przez Hiszpanów i początkowo uprawiany w
ogrodzie botanicznym w Madrycie. Dopiero na początku XIX w. był
wykorzystany jako oleista roślina uprawna. Piotr Wielki sprowadził
nasiona słonecznika z Holandii a jego uprawa w Rosji szybko się
rozprzestrzeniała tak, że w 1880 r uprawiano już 150 tys. ha.
Z Rosji nastąpiła dalsza ekspansja słonecznika na kraje bałkańskie i Europę
zachodnią i północną. Pod koniec XIX w. uprawa słonecznika z Rosji powróciła
do Ameryki (początkowo na kiszonkę, a później na nasiona). Po I wojnie
światowej uprawa słonecznika na olej rozpowszechniła się w Ameryce
Południowej (Argentyna, Urugwaj, Chile).
W latach 60. XX w. odkryto CMS u słonecznika i dzięki temu zaczęto hodować
odmiany mieszańcowe.
Obecnie słonecznik jest czwartą rośliną oleistą po soi, rzepaku i orzeszkach
ziemnych. Główne kraje uprawiające słonecznik to: Rosja, Argentyna, Indie,
USA, Hiszpania Francja.
6