demokracja - Teoria polityki

Demokracja. Demokratyzacja. Kapitał społeczny
1. Czym jest demokracja:
 Większość koncepcji ma charakter postulatywny, raczej opisują marzenia niż realia
 nie istnieje jeden zespół instytucji, który decydowałby o demokratyczności ustroju,

istnieje wiele typów demokracji, w zależności od społeczno-ekonomicznych warunków danego kraju, jak i
utrwalonych struktur państwowych oraz wzorów poczynań politycznych.
2. Sposoby definiowania demokracji:
 Aksjologiczny: demokracja jako zbiór wartości którym hołduje:
 wolność,

równość,
 sprawiedliwość,
 godność,
 praworządność
 Teleologiczny: demokracja jako system celów:
 wzrost dobrobytu obywateli
 wyrównywanie szans grup upośledzonych
 poszanowanie praw mniejszości
 pokojowe współistnienie
 Proceduralne: demokracja jako zbiór norm:
 rozwiązania instytucjonalne
 norm i reguły (np.: uczciwe wybory)
 Typ reżimu politycznego:
 układ na linii rządzący-rządzeni
 układ między elitami władzy
3. Współczesna demokracja to:

Władze są odpowiedzialne na forum publicznym przed obywatelami,
 Obywatele działają za pośrednictwem obieranych przedstawicieli, współzawodniczących i współpracujących ze sobą.
Ustrój, system rządów to zespół wzorów, które określają sposoby obsadzania stanowisk publicznych, cechy osób na te
stanowiska, sposoby sankcjonowania dostępu do procesów decyzyjnych i reguły podejmowania decyzji.
4. Demokracja różni się od niedemokracji.
- normy określające sposób uzyskiwania władzy,
- praktyki gwarantujące odpowiedzialność za podejmowane decyzje.
5. Sfera publiczna- sfera, gdzie powstają kolektywne normy i decyzje, które są wiążące dla całej społeczności i
wspierane przymusem państwowym.
- rozumienie liberalne a socjalistyczne – różne zakresy tej sfery. Ani jedno podejście, ani drugie nie czyni danego kraju
bardziej demokratycznym, to tylko różne jej typy.
6. Współzawodnictwo między partiami jest konieczne dla funkcjonowania demokracji
 demokracja równoznaczna jest z regularnymi wyborami,
 reguła większości,
 współpraca,
 przedstawicielstwo.
7. Proceduralna koncepcja J. Schumpetera:
 Demokracja to rządy mające aprobatę ludu
 System rządów przedstawicielskich
 Szczególna rola wyborów, które legitymizują i kontrolują władzę
 Władza jednak jest w rękach elit, które między sobą konkurują
 Politycy nie są sługami ludu, lecz realizują swoje własne interesy

Powszechna partycypacja obywateli w wyborach nie jest konieczna
 Prawa większości są absolutne
 Bagatelizowanie praw mniejszości, opozycji, która jednak musi mieć możliwość ubiegania się o władzę
8. Roberta Dahla model poliarchii „Demokracja i jej krytycy”
Demokracja to stan idealny, poliarchia to stan realny
Kryteria:
 konstytucja gwarantuje politykom kontrole nad politycznymi decyzjami,
 prawo do istnienia realnej opozycji, która może brać udział w uczciwych wyborach
 regularne i uczciwe wybory – kryterium rywalizacji
 dorośli obywatele mogą brać w nich udział - kryterium partycypacji
 obywatele mogą ubiegać się w wyborach o urzędy

liderzy polityczni rywalizują na arenie wyborczej o poparcie obywateli
 wolność słowa,
 pluralizm informacyjny,
 wolność tworzenia stowarzyszeń ,partii, organizacji,
 urzędnicy wybieralni sprawują swą konstytucyjną władzę bez znacznego oporu ze strony urzędników
mianowanych,
 decyzje polityczne są samorządne i niezależne od innych systemów politycznych,
Typologia poliarchii:
 poliarchie pełne- wszystkie warunki są spełnione
 ograniczone poliarchie (jednen warunek nie jest spełniony)
 Quasi-poliarchie – kilka warunków nie jest spełnionych
Czynniki stabilizowania i utrwalania poliarchii:
 Nie wykorzystywanie instrumentów przemocy (wojsko, policja) w celu zdobycia i utrwalenia władzy
 Społeczeństwo jest pluralistyczne i dynamiczne
 Ograniczony poziom konfliktów (np.: etnicznych, religijnych, rasowych)
 Ukształtowana jest kultura polityczna, wartości, normy sprzyjające demokracji
 Sprzyjający wpływ środowiska międzynarodowego
9. Demokracja w modelu westminsterskim i konsensualnym:
Kryterium
Model westminsterski
Model konsensualny
Partycypacja w rządzie
W rękach mniejszości
Szeroka koalicja partyjna
Relacja parlament-rząd
Dominacja rządu
Równowaga
Dystrybucja władza w parlamencie
Koncentracja w jednej izbie
Równowaga izb
Liczba partii
Układ dwupartyjny
Większa liczba partii
System wyborczy
Większościowy
Proporcjonalny
10.Zasady decydujące o funkcjonalności demokracji.
- co najmniej nieformalna zgoda , że ci, którzy mają obecnie większą siłę nie będą tego wykorzystywali, aby uniemożliwić
innym zdobycie urzędów w przyszłości,
- przegrani pozwalają większości na podejmowanie decyzji,
- obywatele szanują te decyzje, jeżeli odzwierciedlają one ich kolektywne interesy, znajdują wyraz w uczciwych regularnych
wyborach,
- znalezienie zestawu celów, które mogą liczyć na szersze poparcie i zespołu reguł, które umożliwia realizację porozumień.
Czym demokracja nie jest?
- demokracje nie muszą być bardziej wydajne ekonomicznie niż inne ustroje,
- demokracje nie muszą być skuteczniejszą forma rządzenia,
- demokracja nie musi być ustrojem większego ładu, porozumienia i stabilności niż autokracja,
- w demokracji gospodarka nie musi być wolna od zakazów i protekcji,
W demokracji można liczyć na pojawienie się instytucji politycznych, które będą dążyć do tworzenia rządów i
wpływania na politykę, zaś dzięki licznym powiązaniom ze społeczeństwem obywatelskim będą reprezentować swych
członków i nakłaniać ich do wspólnych poczynań.
II. Samuel P. Huntington. „Trzecia fala demokracji”
1. Fala demokratyzacji – sekwencja przekształceń niedemokratycznych systemów politycznych w demokratyczne
systemy sprawowania władzy, która zachodzi w określonym przedziale czasu i których liczba zdecydowania
przewyższa liczbę zaistniałych w tym samym czasie przekształceń w przeciwnym kierunku.
2. Elementy składowe procesu demokratyzacji:
 Upadek systemu autorytarnego,
 instalowanie demokratycznych instytucji i procedur,
 konsolidacja systemu demokratycznego.
Demokratyzacja- cechy:
 jeden czynnik nie wystarcza, aby proces wyjaśnić,
 demokratyzacja jest splotem kilku przyczyn,
 każda z trzech fal demokratyzacji miała inne przyczyny.
3. Trzy fale demokratyzacji:
I – 1828-1926
Odpływ 1922-1942
II – 1943-1962
Odpływ 1958-1975
III – od 1974
3. Pierwsza fala: źródła w rewolucjach francuskiej i amerykańskiej.
Minimum to: uprawnienia wyborcze 50% mężczyzn, władza wykonawcza odpowiedzialna przed elektoratem- poparcie
pośrednie lub bezpośrednie (1828 USA)
Geneza:
 Procesy uprzemysłowienia i urbanizacji
 Wzrost znaczenia organizacji związkowych i socjalistycznych
 Wyższy poziom edukacji
 Zmiany mentalnościowe szerokich rzesz społecznych
 Osłabnięcie tradycyjnych systemów aksjologicznych
 Rozwój burżuazji i klas średnich,
 Rozwój klasy robotniczej, wpływ myślicieli intelektualnych,
 Zwycięstwo aliantów w pierwszej wojnie światowej.
4. Odpływ pierwszej fali lata 20- te i 30- te powrót do rządów autorytarnych i totalitarnych. Proces ten głównie wśród
nowych demokracji.
Geneza:
 Problemy ekonomiczne po I wojnie światowej
 Wielki kryzys gospodarczy 1929-35
 Brak wykształconych tradycji demokratycznych
 Brak wydajności i sprawności „młodych demokracji”
5. Druga fala demokratyzacji: po drugiej wojnie światowej: RFN, Włochy, Austria, Japonia, Turcja, Grecja.
Geneza:
 Przymusowe zainstalowanie demokracji
 Pomoc gospodarcza łagodząca napięcia
 Dyskredytacja systemów totalitarnych podczas II wojnie światowej
 Rozpad imperiów kolonialnych.
6. Odpływ drugiej fali demokratyzacji – lata 60- te Chile, Urugwaj, Indie, Filipiny,
Trzecia fala demokratyzacji od 1974 do czasów obecnych
Czynniki powodujące trzecią falę:

trudności z legitymizacją systemu autorytarnego,

rozpowszechnienie i akceptacja praw demokratycznych,

gwałtowny rozwój ekonomicznych lat 60- tych- podniesienie poziomu życia, edukacji, klasy średniej- większa
subiektywna satysfakcja z życia w systemach demokratycznych
 zmiany w doktrynie kościoła katolickiego- przeciwstawienie się autorytaryzmowi, promowanie reform społecznych,

zmiany w polityce głównych aktorów: EWG, USA, ZSSR.
 efekt „domina”.
7. Możliwe schematy zamian systemowych demokracja – autorytaryzm:
 typ zmian cyklicznych, a-d-a-d-a-d Argentyna, Brazylia.
 wzór dwukrotnej próby wprowadzenia demokracji A-d-a-D. Niemcy, Włochy, Austria, Japonia, Hiszpania, Portugalia,
Korea, Czechosłowacja, Polska.
 bezpośrednie przejście od stabilnego autorytaryzmu do stabilnej demokracji. A-D. Charakterystyczny dla pierwszej fali.
Obecnie: Rumunia, Bułgaria, Tajwan, Meksyk.
 demokracja wynikająca z dekolonizacji- instytucje importowane z metropolii.
Typy zmian demokratycznych:
 Odgórna
 Oddolna
 Według wzoru: kooperacja z konieczności
Demokratyzacja odgórna
 wymaga silnego rządu i słabej opozycji, miała ona miejsce w stosunkowo stabilnych systemach autorytarnych
(Hiszpania, Brazylia).
Proces demokratyzacji składał się zazwyczaj z charakterystycznych etapów:
1) wyłonienie się ugrupowania reformatorów (w elitach władzy)
a) pojawienie się ludzi przekonanych o konieczności lub atrakcyjności demokratycznych rozwiązań; dochodzili oni do
wniosku, ze koszty władzy osiągnęły taki poziom, ze najlepszym rozwiązaniem będzie jej przekazanie.
b) redukcja ryzyka związanego z dalszym pozostawaniem u władzy
c) wiara, ze w wyniku demokratyzacji uda się zachować władzę
d) przekonanie ze demokratyzacja przyniesie korzyści krajowi
e) wiara, ze demokracja jest słuszną formą rządów
2) zdobycie przez nich przewagi w koalicji rządzącej (3 wzory)
a) śmierć dyktatora (Hiszpania, Tajwan)
b) mechanizm regularnej wymiany przywódców
c) przewrót pałacowy, gdy nie zajdzie żadne z powyższych
3) pokonanie „twardogłowych”
4 ) Kooptacja opozycji
Demokratyzacja oddolna.
 Ma miejsce wówczas, gdy ugrupowanie reformatorów wewnątrz autorytarnej elity władzy są słabe lub w ogóle nie
istnieją.
 Demokratyzacja jest wypadkową dwóch procesów: umacniania się opozycji i słabnięcia rządu, aż to załamania się
reżimu.
 Opozycja posiada większe siły sprawcze niż władza
Typ oddolny ma trzy fazy:
1) walka o obalenie rządów autorytarnych
2) upadek tych rządów
3) walka miedzy sukcesorami
Kooperacja z konieczności.
 Zakłada wspólne działanie rządu i opozycji.
 Rząd jest skłonny przystąpić do negocjacji, ale nie jest skłony zainicjować zmiany reżimu.
 Wewnątrz opozycji nie ma na tyle siły, żeby powstrzymać antydemokratycznych radykałów, ani żeby obalić rząd.
 Przekonanie o niemocy zarówno jednej jak i drugiej ze stron narasta często jako wynik próby sił.
 Powstaje polityczny „pat” który skłania do negocjacji i kompromisu
Kapitał społeczny:
I.
1. Historia:

Pojęcie wprowadzone przez amerykańską pedagog Lynde Hanifan, dla której kapitał społeczny to: „namacalne dobra,
które najbardziej liczą się w naszym codziennym życiu, czyli życzliwość, braterstwo, solidarność, i stosunki społeczne
między jednostkami i rodzinami, które razem tworzą społeczne byty.”(1920)
2.
Alexis de Tocqueville („O demokracji w Ameryce”)
 Skłonność Amerykanów do tworzenia stowarzyszeń obywatelskich jest podstawą stabilności demokracji
 Duża rola więzów zaufania, solidarności współpracy na poziomie lokalnym
 Wadą innych systemów jest nadmierne promowanie indywidualizmu
 Amerykanie wykazują dobrowolną skłonność do tworzenia stowarzyszeń i organizacji w różnych aspektach życia
społecznego. „Niezależnie od wieku, pozycji i poziomu umysłowego Amerykanie nieustannie się stowarzyszają. Mają
nie tylko towarzystwa handlowe i przemysłowe, do których należą wszyscy, ale również mnóstwo innych: istnieją
stowarzyszenia religijne i moralne, stowarzyszenia o poważnym i błahym charakterze, stowarzyszenia zajmujące się
ogólnymi i bardzo szczegółowymi sprawami, stowarzyszenia wielkie i małe. (…)Wszędzie tam gdzie na czele jakiegoś
przedsięwzięcia ujrzycie we Francji rząd, a w Anglii wielkiego pana, w Stanach Zjednoczonych spodziewajcie się
ujrzeć stowarzyszenie”
 Nawet niepolityczne zrzeszania są dobrą szkołą obywatelskości, uczą współpracy, kooperacji, zaufania, które mogą
być później wykorzystane w życiu publicznym.
 Dla porównania Francja okresu rewolucji to skrajny indywidualizm, brak nastawienia na dobro zbiorowe - stąd
niepowodzenie projektu
 W społeczeństwach o niskiej partycypacji obywatelskiej istnieje tendencja do wzrostu roli państwa tyrania.
3. Kapitał jako przedmiot badań współczesnych:
W latach 1980-tych James Coleman zaproponował, aby potencjał tkwiący w stosunkach społecznych, a
ujawniający się w postaci zjawisk określanych, jako samoregulacja społeczna, potraktować, jako kapitał danej
społeczności. Na kapitał ten składają się, zdaniem Colemana (J. Coleman, Foundation of Social Theory)
 Stosunki władzy,
 Normy
 Zaufanie społeczne
 Powszechnie uznawana wartość rezygnacji z korzyści osobistych w imię dobra wspólnego (altruizm).
4.
Definicje:

(Kapitał społeczny): Zbiór norm i wartości podzielanych przez członków jakiejś grupy (np. prawdomówność,
uczciwość, zasada odwzajemniania, zaufanie) a także sieć powiązań i zależności, które razem tworzą strukturę
umożliwiającą lub ułatwiającą funkcjonowanie jednostkom należącym do danej grupy.

Kapitał społeczny to cecha charakteryzująca społeczności, w tym także narody i społeczeństwa narodowe, która
przejawia sie tym, że członkowie tych społeczności są skłonni do nawiązywania transakcji (ekonomicznych i
nieekonomicznych) dzięki temu, że postrzegane ryzyko tych transakcji jest mniejsze niż postrzegane korzyści

Kapitał społeczny stanowi istotę społeczeństwa obywatelskiego, z pewnością zaś społeczeństwa efektywnego
rozwojowo.

Pojęcie kapitału społecznego nie jest ściśle zdefiniowane. Jest za to bardzo pojemne; mieści się w nim
wszystko to, co decyduje o zdrowych relacjach społecznych, dbaniu o dobro wspólne i współpracy. (Czapiński)
5.
Robert Putnam: Kapitał, jako zaufanie:
„Kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak:

Zaufanie,

Normy

Powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowane działania.
Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów,
których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło. [...] Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni
zaufania i ufają innym, będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania. [...]
We wspólnocie rolników [...], w której rolnikowi inni pomagają ułożyć w stogach siano i gdzie narzędzia są powszechnie
pożyczane, kapitał społeczny pozwala każdemu z farmerów na wykonywanie swojej pracy z mniejszym nakładem kapitału
fizycznego w formie narzędzi i wyposażenia. Spontaniczna współpraca jest łatwiejsza dzięki społecznemu kapitałowi”. (R.
Putnam "Demokracja w działaniu")
Badania Putnama, przeprowadzone we Włoszech, dowodzą, że kapitał społeczny budowany jest w długim horyzoncie
historycznym i ma charakter dobra publicznego – nie jest własnością czy cechą poszczególnych jednostek.
R. Putnam, społeczny kapitał a sukces instytucji.
 Kapitał społeczny, jako normy wzajemności i sieci obywatelskiego zaangażowania
 Kapitał społeczny:
 Zaufanie
 Normy i powiązania podnoszące sprawność społeczeństwa
 Kapitał społeczny jest produktywny: umożliwia osiągnięcie celów, które bez niego nie można by osiągnąć
 Kapitał ma charakter dobra publicznego, a nie prywatnego
 Normy wzajemności:
 Ułatwiają współpracę
 Obniżają koszty transakcji
 Kapitał wiążący i pomostowy:
 Wiążący (krewni, członkowie rodziny klanu) – dominuje w Polsce
 Pomostowy (znajomi, przyjaciele z różnych środowisk) – tego w Polsce brakuje
6.
P. Bourdieu:
Kapitał społeczny: „to suma zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania
trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości i wzajemnego uznania. To znaczy jest sumą
kapitałów i władzy, które sieć taka może zmobilizować.”
Kapitał społeczny to zatem: „zasób znajomości osobistych (…) usytuowanie jednostki w sieci formalnych i nieformalnych
stosunków społecznych, znajomość odpowiednich ludzi czy przynależność do określonych środowisk społecznych”
7.
F. Fukuyama: altruistyczny i egoistyczny wymiar kapitału.
 Zdolność do poświęcenia dobra indywidualnego na rzecz grupowego
 To zaufanie o wartości ekonomicznej
„Kapitał społeczny może być łatwo zdefiniowany, jako istnienie określonego zbioru nieformalnych reguł lub norm
podzielanych przez członków grupy, które zezwalają na ich wzajemną kooperację. Współdzielenie norm i wartości nie tworzy
samo w sobie kapitału społecznego, ponieważ wartości mogą być złe… Normy tworzące kapitał społeczny (…) muszą w
znacznym stopniu zawierać pozytywne cechy takie jak prawdomówność, dotrzymywanie zobowiązań, czy wzajemność”. (Francis
Fukuyama, Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu)
8. Skutki wysokiego poziomu akumulacji kapitału społecznego:
 Zwiększenie ilości transakcji w społeczeństwie
 Sprzyja rozwiązywanie problemów i konfliktów społecznych
 Obniża koszty transakcji
 Obniża koszty kontroli
 Poprawia przepływ informacji
 Zaufanie sprzyja rozwojowi gospodarczemu
9.
Edward L. Glaeser. Atrybuty kapitału społecznego:

Kapitał społeczny składa się ogółu związków jednostki z jej otoczeniem społecznym.

Zależność pomiędzy korzyściami ekonomicznymi a intensywnością więzi społecznych nie jest liniowa:
najpierw wraz ze wzrostem intensywności korzyści te rosną, a następnie spadają

Nośnikiem kapitału społecznego nie jest społeczność, lecz jednostka.

Kapitał społeczny maleje szybko wraz z powiększaniem się fizycznej odległości pomiędzy członkami
społeczności, a także wtedy, gdy rośnie ich mobilność,

10.
Jest wysoki wśród społeczności osiadłych.
Elementy niezbędne do budowy kapitału społecznego:
 Ośrodek skupienia:
 Miejsce
 Wspólny cel, zainteresowania itp.
 Instytucje społeczeństwa obywatelskiego:
 Tworzą możliwości i ramy współpracy
 Zachęcają do zaufania i kooperacji
 Wiarygodność środowiska:
 Przebyte doświadczenia
 Nawyki, zwyczaje
 Jasne reguły gry
 Reguła wzajemności
 Dostęp do informacji:
 O innych uczestnikach
 W samym środowisku
 Normy i sankcje:
 Które pilnują reguł gry
11.
„Pozytywny i negatywny” kapitał społeczny:
 Pozytywny:
 Gdy ma charakter pomostowy,
 Gdy tworzy sieci między różnymi grupami
 Gdy wiąże ludzi z różnych środowisk
 Negatywny:
 O charakterze wiążącym
 Tworzy małe zamknięte grupy
 Antagonizuje poszczególne grupy
 Nepotyzm, paternalizm, układy mafijne itp