zmiana wymagań kwalifikacyjnych na stopień - CDN

UCZEŃ Z ZABURZENIAMI
ZACHOWANIA W ŚRODOWISKU
SPOŁECZNYM
Włodzimierz Foryś


Socjologia w kontekście zaburzeń zachowania
interesować się będzie przede wszystkim szeroko
pojętym wpływem grupy społecznej, a także
społeczeństwa w ogóle na jednostkę, określi wpływ
środowiska społecznego na człowieka, proces
wychowania i socjalizacji.
Interesującym dla socjologicznej perspektywy aspektem
jest kwestia norm społecznych. Refleksja nad genezą
ich naruszania zbliża ujęcie socjologiczne do
psychologicznego, gdyż przyczyny naruszania mogą
mieć różnorodny charakter.





M.in. wymienić tu należy sytuacje:
gdy jednostka nie zinternalizowała wartości
kulturowych;
gdy internalizacja objęła normy odmienne od
dominującego w społeczeństwie systemu wartości;
gdy nastąpił konflikt między różnymi wartościami
akceptowanymi przez daną jednostkę;
gdy nastąpiła niewłaściwa hierarchizacja
zinternalizowanych norm;
gdy miało miejsce generalne zaburzenie wartościowania
w trakcie rozwoju dziecka.



Społeczeństwo ustanawia system norm, tworzy na
różnych poziomach system kontroli społecznej i poprzez
prawo kwalifikuje łamanie norm.
W podejściu socjologicznym ważne jest wskazanie
społecznych uwarunkowań zaburzeń zachowania.
Najistotniejszymi są tutaj trzy grupy społeczne:
-rodzina,
- grupa szkolna
- grupa rówieśnicza.
Przyczyny trudności przystosowawczych tkwią
najczęściej w środowisku, które jest pod jakimś
względem wypaczone:
- nie zaspokaja podstawowych potrzeb dziecka,
- stawia zbyt wysokie wymagania w stosunku do jego
możliwości rozwojowych,
- dostarcza negatywnych wzorów postępowania
Rozwój psychiczny dziecka zależy od środowiska,
w którym ono przebywa, przede wszystkim
od środowiska społecznego. W toku interakcji dziecka
ze środowiskiem, tworzą się doświadczenia,
które stanowią podstawę jego społecznego działania.
W ten sposób rozwija się socjalizacja dziecka,
czyli proces kształtowania osobowości jednostki
i przystosowania jej do życia w zbiorowości, polegający
na uczeniu jej i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający
porozumiewanie się i inteligentne działanie.
Zdaniem H. Spionek na rozwój psychiczny
dziecka wywierają wpływ trzy środowiska:



środowisko rodzinne
szkolne
rówieśnicze
ŚRODOWISKO
RODZINNE
Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem
wychowawczym w życiu dziecka.
Powinny być w nim zaspokajane następujące potrzeby:
 pewność i poczucie bezpieczeństwa,
 solidarność i łączność z bliskimi osobami,
 miłość,
 uznanie.

Jeśli któraś z wymienionych potrzeb nie będzie
zaspokajana, rozwój dziecka może przebiegać wadliwie.
Zaburzenia zachowania powoduje zła atmosfera
domowa:
 ostre konflikty między rodzicami, stwarzających poczucie
stałej niepewności w domu;
 faktyczna dezintegracja rodziny, poczucie obcości
(w szkole dziecko zachowuje się coraz gorzej);
 aktywny udział dziecka w rozwiązywaniu sytuacji
konfliktowych rodziny, w kłótniach, próbach
pozyskiwania dziecka przeciwko jednemu z rodziców;
 stałe awantury, przy niskim poziomie kulturowym
środowiska, które z istnieniem dziecka w ogóle się
nie liczy;
 alkoholizm rodziców, libacje, brak zainteresowania
dzieckiem;
cd.



egoistyczna postawa rodziców zapewniających wysoki
standard materialny, ale z bezkrytycznym
eksponowaniem tego stanu na zewnątrz;
izolacja rodziców od otoczenia, zamknięcia się jedynie
w kręgu rodziny;
postawy rodziców reprezentujących odmienne
od proponowanych przez szkołę treści wychowawczych.
Według H. Spionek
na powstawanie zaburzeń
zachowania mają wpływ
różne typy postaw rodziców.
Patogenną rolę w rozwoju dziecka odgrywają
następujące typy matek:

matka agresywna - całą agresję będącą wynikiem
frustracji życiowych kieruje na dziecko,

matka nadmiernie skrupulatna i lękowa - mająca
fobię infekcji, chroniąca dziecko przed demoralizacją,
więc zakazująca kontaktów rówieśniczych lub
kontrolująca każdy krok dziecka,

matka, dla której dziecko jest środkiem
kompensacji niespełnionych pragnień i
zawiedzionych nadziei życiowych. Otacza ona dziecko
nadmierną opieką, lecz jest jednocześnie skłonna
odrzucić dziecko emocjonalnie, jeżeli nie spełnia ono
jej oczekiwań i pokładanych w nim nadziei.
Patogenna rola trzech typów ojców:

ojciec nieobecny, czyli taki, który nie przejawia
zainteresowania wychowaniem dziecka,

ojciec rygorystyczny, stawiający nadmierne
wymagania w stosunku do dziecka, zbyt surowy,

ojciec groźny, charakteryzujący się tajoną wrogością
w stosunku do własnych dzieci, postrach rodziny.
Złe postawy rodzicielskie wg. M. Ziemskiej

Unikająca – rodzice mało interesują się dzieckiem i jego
problemami. Unikanie może wiązać się z zewnętrznym
brakiem troski o dziecko, zaniedbaniem jego
podstawowych potrzeb biologicznych i ekonomicznych.

Odrzucająca – rodzice odrzucający dziecko są mu
niechętni albo nawet wrodzy. Sporadycznie (można to
już nazwać patologią zachowania) niechęć w stosunku
do dziecka wyzwala okrucieństwo.
cd.

Nadmiernie wymagająca – koncentracja na dziecku
z tendencjami do stałego korygowania i ulepszania
wiąże się niekiedy z odrzucaniem dziecka. Nadmiernie
korygowanie może jednak wypływać z chęci posiadania
dziecka-ideału, a więc z brakiem akceptacji ich dziecka
takiego, jakim ono jest.

Nadmiernie chroniąca – nadmiernie ochranianie
dziecka przez rodziców wynika często z ogólnie
lękowego nastawienia jednego z rodziców lub obojga
z nich do otaczającego świata; rodzice tacy w każdej
sytuacji życiowej dostrzegają zagrożenie dla dziecka
i starają się je przed nim uchronić.
Szczególnie negatywny wpływ na dziecko
maja zjawiska patologiczne w życiu rodziny:








kryminalizm,
pasożytnictwo,
prostytucja,
przemoc seksualna wobec dzieci,
alkoholizm,
narkomania,
hazard,
łamanie norm obyczajowych i moralnych
ŚRODOWISKO
RÓWIEŚNICZE
Obok domu rodzinnego w procesie
uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają
grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych
grupach jest bardzo pożądane w procesie
wychowania, zaspokaja, bowiem wiele
psychicznych i społecznych potrzeb dziecka.
Atrakcyjność takiej grupy polega m.in. na tym, że:





pozwala odbudować poczucie własnej wartości,
poczucie bezpieczeństwa zachwianego przez
niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu,
takiej grupie można odrzucić autorytet rodziców
i instytucji wychowawczych,
system wartości i norm uznawanych przez ogół
społeczeństwa,
przynależność do niej stwarza możliwość decydowania
o sobie i uzyskania statusu samodzielnej, niezależnej
od innych osób jednostki.






Dzieci, które nie otrzymują w domu wystarczającej
uwagi, pochwały, nagrody w postaci uśmiechu czy
przytulenia łatwo w wieku dorastania lgną do grup
rówieśniczych, nieformalnych, gdzie w sposób nie
zawsze akceptowany realizują niezaspokojone potrzeby:
grupa pochwali,
pozwoli na poczucie własnej wartości,
nie kontroluje,
grupa pali - „wychowanek" pali,
grupa pije - „wychowanek" pije,
grupa ulega ewolucji - dzisiejszy "wychowanek" jutro
jest nauczycielem.
ŚRODOWISKO
SZKOLNE

Ważnym środowiskiem wychowawczym jest szkoła,
w której niestety zachodzi wiele niepokojących zjawisk.
O ile szkoły realizują funkcje edukacyjne, to już od dość
dawna nie wypełniają w pełni funkcji opiekuńczej
i wychowawczej. We współczesnej dobie coraz bardziej
słabnie profilaktyczna działalność szkoły.

K. Pospiszyl uważa szkołę za główny, obok rodziny,
czynnik kształtowania osobowości jednostki; szkoła
wprowadza dziecko w rzeczowe stosunki między ludźmi,
zapoznaje je z pracą i odpowiedzialnością. Jednakże
bywa także ogniwem w procesie patologizacji, miejscem
porażek i niepowodzeń.
Środowisko szkolne:




jest środowiskiem zasadniczo różniącym się od domu
rodzinnego,
atmosfera w niej panująca jest chłodniejsza od panującej
w domu,
dziecko przestaje być w centrum zainteresowania,
nauczyciele odnoszą się do niego z większą rezerwą
niż rodzice.
Zniekształcenia relacji wychowawczej




dziecko, które manifestuje zaburzone zachowanie
nie jest świadome procesu, który przeżywa i nie potrafi
go kontrolować
wychowawca, który styka się z zaburzonym
zachowaniem dziecka może przeżywać silny stres
a także może nieświadomie swoją reakcją wzmocnić
to zachowanie
zachowania dziecka i dysfunkcyjne reakcje
wychowawcy mogą się na siebie nakładać, wzmacniać
wzajemnie (pętla sprężenia zwrotnego wzmacniającego)
ten proces często przybiera charakter gry, w którą
uwikłany jest wychowawca i dziecko
Formy pomocy udzielanej dzieciom i młodzieży
z zaburzeniami zachowania







terapia indywidualna
terapia grupowa
terapia rodzin
leczenie farmakologiczne
nauczanie indywidualne
kształcenie specjalne
umieszczenie w placówce zajmującej się opieką
nad dziećmi z zaburzeniami zachowania.
Instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi
z zaburzeniami zachowania







Poradnie Zdrowia Psychicznego dla dzieci i młodzieży
Poradnie Psychologiczno – Pedagogiczne
Świetlice Socjoterapeutyczne
Specjalne Ośrodki Szkolno – Wychowawcze
Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze
Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii
Domy Wczasów Dziecięcych
Podejście środowiskowe do pomocy
dziecku z zaburzeniami zachowania:




oddziaływanie na jego sytuację we wszystkich
środowiskach, w których przejawiają się problemy
dziecka: rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza
interwencja w rodzinie - przerwanie krzywdzenia dziecka
pomoc dziecku i rodzinie (w tym pomoc specjalistyczna)
korygowanie zaburzeń w funkcjonowaniu dziecka
w środowisku szkoły
cd.



pomoc dziecku w budowaniu konstruktywnych relacji
w środowisku
szkoła potrzebuje wsparcia lokalnego środowiska,
między innymi wsparcia specjalistów, w rozumieniu
problemów tych dzieci i budowaniu dobrych strategii
pomocy
każdy profesjonalista stykający się z dzieckiem
krzywdzonym lub jego rodziną, może być rzecznikiem
dziecka w środowisku szkolnym, może pomóc
nauczycielom w zrozumieniu jego sytuacji
i zaplanowaniu pomocy.
Literatura







Ehrlich S., Wiążące wzory zachowania, Warszawa 1995.
Konopnicki J., Niedostosowanie społeczne, Warszawa 1971.
Pecyna M.B., Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999.
Pecyna M.B., Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka
w świetle psychologii klinicznej , Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne , Warszawa 1998.
Pospieszyl I., Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994.
Pytka L., Zacharuk T., Zaburzenia przystosowania społecznego
dzieci i młodzieży, Siedlce 1995.
Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne,
Warszawa, 1985.
cd.




Radochoński M. : Zarys psychopatologii dla pedagogów,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1996.
Strzemieczny J. : Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci
ze szkół podstawowych, Ministerstwo Edukacji Narodowej,
Warszawa 1988.
Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979.
Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973.