Funkcjonowanie ucznia

Funkcjonowanie ucznia
w klasie szkolnej, a jego
warunki rodzinne
Żychlin, 2002
PRZEDMOWA
Trzeba krytycznie stwierdzić, że znajomość psychologii wśród nauczycieli jest
niezadowalająca. Praca niniejsza próbuje dostarczyć nauczycielowi wiadomości z
psychologii, dotyczące wpływu rodziny na funkcjonowanie ucznia w klasie szkolnej.
Należy zauważyć, że nie stanowi ona wyczerpującego przedstawienia tej
psychologicznej problematyki. Nie pretenduje też do systematycznego przeglądu danej
dziedziny. Zdecydowałem się na wybór godnych uwagi Czytelnika osiągnięć
problematyki psychologii rodziny poświęconej w/w tematowi, stanowiących dorobek
wielu autorów i badań własnych. Materiał własny pochodzi z różnych typów badań,
poprzedzonych wnikliwą obserwacją. Szczegółowo są one przedstawione i
podsumowane w załącznikach. Zostały przeprowadzone na pięćdziesięcioosobowej
grupie uczniów z klas IV Technikum Elektronicznego w Żychlinie.
RODZINA, A ROZWÓJ DZIECKA
Rzeczywistość pedagogiczna jest zbyt bogata i złożona, by własne
doświadczenia, intuicja, wzory dobrej pracy innych mogły stanowić dostateczną
podstawę dla sprawnego i skutecznego oddziaływania pedagogicznego w życiu
młodzieży. Znajomość psychologii może zapobiec uproszczeniom w ocenie i rozumieniu
1
uczniów. Coraz powszechniejsze staje się przekonanie, że wyniki nauczania i
wychowania zależą w niemałej mierze od tego jakie tworzą się u uczniów postawy do
nauki, szkoły, nauczycieli.
Uznaje się, że istotny wpływ na ogólny rozwój dzieci, a w szczególności na sferę
społeczno-moralną oraz na karierę szkolną ma przede wszystkim środowisko rodzinne
lub opiekuńcze.
Rodzina jest pierwszą, podstawową komórką społeczną w życiu każdego
dziecka. To w rodzinie dziecko nawiązuje swe pierwsze kontakty z innymi ludźmi,
zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny życia społecznego, uczy się zaspokajania
potrzeb oraz przyswaja określone wzorce zachowań, które stają się podwaliną i
zaczątkiem rozwoju społecznego, rzutując w decydujący sposób na całe jego przyszłe
życie. Rodzina porównywana jest do pierwszego „laboratorium psychologicznego, w
którym dziecko uczy się kontaktów z drugim człowiekiem, poznaje swoje możliwości i
rozwija osobowość”. Dobra atmosfera rodzinna stworzona dziecku od samego
urodzenia, prawidłowa wewnętrzna struktura życia rodzinnego, właściwe stosunki
między rodzicami i dziećmi oraz między małżeństwem, dobry przykład rodziców są
warunkami prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka i właściwego przygotowania go
do życia.
Rodzina decyduje przez układ swoich stosunków, przez poziom i atmosferę, jaką
reprezentuje, przez opiekę jakiej udziela dziecku o takim stopniu i poziomie jego
uspołecznienia, które pozwolą mu na włączenie się w dalsze życie społeczeństwa.
Ważnym elementem w życiu każdego człowieka jest proces nauczania. O tym, jak
będzie on przebiegał, jakie przyniesie rezultaty, w głównej mierze decyduje środowisko
rodzinne, z którego jednostka się wywodzi.
Stosunek ucznia do szkoły i nauczycieli, jego samopoczucie w gronie rówieśników w
dużej mierze zależą od cech osobowości, od podstaw i nawyków obcowania z ludźmi,
wpojonych dziecku przez dom rodzinny.
CZYNNIKI ODDZIAŁYWANIA ŚRODOWISKA
RODZINNEGO NA DZIECKO
Oddziaływanie środowiska rodzinnego na dziecko ma istotny wpływ na jego
funkcjonowanie w zespole klasowym. Do podstawowych czynników tego oddziaływania
należą:
1.
czynniki społeczno-ekonomiczne, określające pozycję społeczną i ekonomiczną
rodziny;
2.
czynniki kulturalne, określające poziom kultury życia codziennego (wykształcenie
rodziców, poziom potrzeb kulturalnych);
3.
czynniki pedagogiczne, określające metody i środki w wychowaniu dzieci (warunki
opieki nad dzieckiem, normy i wartości przekazywane dziecku w procesie
wychowania, nagrody i kary itd.);
2
4.
czynniki psychologiczno-społeczne, określające strukturę
wewnątrzrodzinne i właściwości osobowości rodziców.
rodziny,
stosunki
Każdy z w/w czynników z racji swojego faktycznego znaczenia albo z powodu
powiązań z innymi czynnikami środowiska rodzinnego może być hipotecznie uznany
za znaczący w rozwoju psychicznym dziecka. Stąd też we współczesnych badaniach
nad problematyką psychologicznego oddziaływania rodziny szuka się zależności
między zespołami czynników a całokształtem funkcjonowania dziecka.
STYL WYCHOWACZY RODZICÓW
Znawcy psychologii rodziny, do których m.in. można zaliczyć E.W Burgessa, M.
Ziemską, J. Rembowskiego, w rozważaniach nad wpływem rodziny na funkcjonowanie
dziecka w społeczeństwie (w tym również w środowisku szkolnym) szczególną rolę
przypisują postawom rodzicielskim oraz stylom wychowawczym rodziców, w zależności od
układów tworzących je składników.
Pierwszy składnik stylu wychowawczego to stosunek emocjonalny do dziecka.
Jego wskaźnikiem jest rodzaj uczuć okazywanych dziecku, a także stopień zainteresowania
jego potrzebami.
Przyjazna atmosfera rodzinna-otoczenie dziecka życzliwością, serdecznością, troskliwością i
czułością-dostarcza mu dodatnich doświadczeń. Na gruncie tego typu doświadczeń
społecznych dziecka kształtuje się jego życzliwe nastawienie względem ludzi z szerszego
otoczenia społecznego. Tak wychowane dziecko chętnie i łatwo nawiązuje kontakty z
rówieśnikami i osobami dorosłymi, a te kontakty stają się dla niego źródłem nowych
wartościowych doświadczeń społecznych. Natomiast negatywny stosunek emocjonalny osób
z najbliższego otoczenia dziecka, brak życzliwości, przykra atmosfera domowa-dostarcza
dziecku złych doświadczeń, które spełniają niekorzystną rolę w procesie uspołeczniania.
Tego typu doświadczenia powodują często trudności w nawiązywaniu kontaktów z
rówieśnikami, przy czym kontakty te często bywają źródłem dalszych, przykrych
doświadczeń społecznych, co pociąga za sobą zaburzenia rozwoju społecznego dziecka,
wywoływanie w jego zachowaniu tendencji do izolacji lub pojawienia się skłonności do
konfliktów.
Drugim składnikiem stylu wychowawczego mającym wpływ na funkcjonowanie ucznia
w środowisku szkolnym są wymagania stawiane mu przez rodziców.
Właściwie formuowane wymagania stanowią dla dziecka praktyczną naukę zasad
postępowania i norm współżycia. Zbyt częste stosowanie nakazów i zakazów (zwłaszcza w
rygorystycznej formie) wywołuje w konsekwencji bunt i sprzeciw.
Dziecko staje się nerwowe, agresywne, nie potrafi zgodnie współdziałać w zespole
klasowym, przejawia tendencje do zaborczości i uporu. Zbyt wysokie wymagania ze strony
rodziców są dla ucznia źródłem powtarzających się niepowodzeń, pozbawiają wiary we
własne siły i możliwości, powodują poczucie niższości w oczach zarówno rodziców jak i
kolegów z klasy. Zbyt niskie wymagania mogą być dla dziecka źródłem łatwych sukcesów,
3
osiąganych minimalnym kosztem. U tak traktowanych dzieci występuje tendencja do
zawyżonej samooceny i nadmiernej potrzeby osiągnięć.
Trzecim składnikiem stylu wychowawczego rodziców wpływających na
funkcjonowanie ucznia w zespole klasowym jest stopień kontroli zachowania i osiągnięć
szkolnych dziecka.
Stopień kontroli może być bardzo zróżnicowany- od zbyt wysokiego (przesadne
kontrolowanie czynności i osiągnięć dziecka), poprzez właściwy 9oparty na zaufaniu
rodziców i dawaniu dziecku rozumnej swobody), aż do niskiego (wyróżniającego się brakiem
zainteresowania dzieckiem oraz jego osiągnięciami). Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski
stopień kontroli ze strony rodziców wpływa negatywnie na osiągnięcia szkolne oraz na
kontakty społeczne uczniów. Przesadne interesowanie się i ingerowanie w sprawy szkolne
powoduje uzależnienie się dziecka od rodziców, zahamowanie własnej samodzielności i
inicjatywy, odizolowanie od grupy rówieśników, co w konsekwencji prowadzi do niepowodzeń
szkolnych. Zbyt wysoki stopień kontroli jest z kolei często wyrazem braku zainteresowania
rodziców dzieckiem, co sprowadza się generalnie do negatywnego w skutkach
funkcjonowania ucznia w środowisku szkolnym (trudności w nauce, nieprawidłowe
zachowanie względem kolegów i nauczycieli, lekceważący stosunek do szkoły itp.).
Ostatnim składnikiem stylu wychowawczego rodziców jest system kar i nagród.
Przewaga kar wiąże się z negatywnym stosunkiem emocjonalym do dziecka i może
wytworzyć u niego poczucie lęku i zagrożenia, co pośrednio wpływa na zahamowanie
aktywności oraz na zaniżoną samoocenę. Sytuacja ta może spowodować ukształtowanie się
u ucznia motywacji egocentrycznej. Częste karanie stanowi dla dziecka model zachowań
agresywnych, gdy tymczasem wychowanie oparte na nagradzaniu dostarcza dziecku
wzorów pozytywnych zachowań społecznych.
Osobowość i zachowanie się dzieci zależą od liczby i rodzaju rodzeństwa, które
posiadają. Dzieci najstarsze często przejawiają postawę egoistyczną, kłótliwą i
pesymistyczną. Dziecko najmłodsze, z kolei, cechuje przewrażliwienie, drażliwość, postawa
pretensjonalna, a również i postawa optymistyczna w związku z tym, że rodzice najwięcej się
nim opiekują i jego pewność co do miłości rodziców nie ulega z reguły zachwianiu. Dzieci
jedyne wykazują postawy bardziej samodzielne, dominujące niż dzieci nie jedyne. W miarę
jak dziecko się rozwija coraz silniejszy wpływ na jego postawy i opinie uzyskują jego koledzy,
przyjaciele i grupy rówieśnicze.
RODZINA, A OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE
Analizując środowisko rodzinne pod kątem funkcjonowania ucznia w klasie szkolnej
nie sposób pominąć wpływu rodziny na rozwój intelektualny dziecka oraz na jego osiągnięcia
szkolne. Poważny stosunek rodziców do pracy zawodowej i społecznej może wpływać
mobilizująco na stosunek ucznia do nauki, jak i na ogólną postawę wobec szkoły. Jeśli
rodzice pozytywnie odnoszą się do szkoły i nauki szkolnej oraz przekonani są o wartości
4
zdobywczej przez dziecko wiedzy, a jednocześnie potrafią wytworzyć klimat sprzedający
uczeniu się, to dziecku trudno jest oprzeć się takiemu oddziaływaniu. Ulega ono wtedy
przekonaniu, że nauka szkolna jest jego podstawowym i najważniejszym obowiązkiem.
Jeżeli jednak w postawie rodziców dziecko wyczuwa obojętny lub mało poważny stosunek do
szkoły i nauczyciela, jeżeli dom rodzinny, szkołę traktuje jako zło konieczne, którego dziecko
nie może uniknąć, to jego zainteresowanie sprawami szkoły słabnie, a aktywność nierzadko
zmniejsza się do minimum. Rodzice niejako przyzwyczajają się do tego, że ich dziecko jest
dobrym lub złym uczniem i najczęściej nie szukają środków zaradczych. Przekonani są, że
sprawa jest już przesądzona. Tymczasem uczeń (niezależnie od wieku i szczebla
nauczania), pragnie, aby otoczenie interesowało się jego osiągnięciami. Przeżywanie przez
rodziców jego sukcesów i niepowodzeń, wyraźne przejawianie radości z każdego osiągnięcia
oraz troski i współczucia, gdy dziecku nie udaje się zaspokoić oczekiwań rodziców, zachęca
uczącego się do pracy i zobowiązuje do większego wysiłku.
Brak kulturalnej atmosfery w rodzinie, brak zainteresowań poznawczych u ojca i matki,
którzy nie interesują się literaturą, sztuką, nie sprzyja rozwojowi zainteresowań
intelektualnych dziecka ani jego zapałowi do nauki.
Na powodzenie w nauce ogromny wpływ ma stosunek rodziców do dzieci. Chętnie i
lepiej uczy się dziecko, które czuje, że jest kochane, które jest traktowane życzliwie,
poważnie i konsekwentnie. Jeżeli dziecko ma poczucie, że jest zbyteczne, że rodzicom
wcale na nim nie zależy, a może nawet przeszkadza im w realizacji ich dążeń osobistych czy
zawodowych- wówczas nie wykazuje zapału do nauki. Jeśli rodzice poświęcają mu niewiele
czasu, mało się interesują jego sprawami, jeśli traktują je obojętnie- nie stara się osiągnąć
dobrych wyników w szkole.
RODZINA, A POPULARNOŚĆ UCZNIA W
SZKOLE
Współczesny system szkolny jest systemem klasowo-lekcyjnym. Klasy składają się z
uczniów znajdujących się na podobnym szczeblu rozwoju psychicznego i fizycznego,
przejawiających podobne potrzeby, pragnienie i zainteresowania. Na tym podłożu w klasie
samorzutnie formują się ściślejsze powiązania, występuje zróżnicowanie pozycji i ról,
pojawiają się przywódcy, tworzą się węższe grupki przyjaciół. Opanowanie wiadomości przez
uczniów odbywa się mniej lub więcej sprawnie zależnie od klimatu panującego w klasie,
wzajemnej życzliwości i pomocy. Jedni uczniowie są popularni i lubiani w klasie inni nie.
Okazuje się, że czynniki rodzinne wpływają znacząco na popularność ucznia w klasie.
Z reguły bardziej popularne i lubiane są dzieci inteligentne (jednak nie najbardziej
inteligentne) dobrze się uczące, koleżeńskie, grzeczne, posiadające tak zwane wyczucie
społeczne, czyste śmiałe, pewne siebie, o atrakcyjnym wyglądzie. Oczywiście zachodzą tu
zróżnicowania w zależności od płci. Wśród chłopców popularność zapewniają walory męskie:
stanowczość, energia, siła fizyczna, sprawność sportowa. Wśród dziewcząt: czysty
estetyczny wygląd, takt, spokój, dobre maniery.
Dzieci pochodzące z rodzin, w których panuje dobra atmosfera są bardziej popularne niż
dzieci z rodzin o atmosferze konfliktowej. Dzieci średnie zdobywają łatwiej uznanie niż dzieci
5
najstarsze i najmłodsze. Duży wpływ na popularność ma pozycja społeczno-ekonomiczna
rodziców. Dzieci bardziej popularne pochodzą z rodzin o wyższej kulturze, z rodzin lepiej
sytuowanych materialnie.
PODSUMOWANIE
Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, iż prawidłowe funkcjonowanie
środowiska rodzinnego (ciepła i serdecznej atmosfery, zaspokajanie podstawowych potrzeb,
silna więź emocjonalna między członkami rodziny) wpływa pozytywnie na rozwój
intelektualny i społeczny ucznia. Natomiast naruszenie więzi emocjonalnych w rodzinie,
wadliwy klimat wzorców, norm moralnych, rodzi wiele dysfunkcji w zachowaniu młodego
człowieka, daje podłoże konfliktów i negatywnego funkcjonowania w zbiorowości szkolnej.
U dziecka odrzuconego przez rodziców, nie darzonego uwagą tworzy się postawa wroga i
nieufna nie tylko do rodziców, lecz w ogóle do ludzi. Postawa ta łączy się z agresywnością.
Dziecko nadmiernie surowo traktowane w rodzinie przejawia bądź postawę lękową i
skłonność do podporządkowania się we współżyciu, bądź postawę agresywną. Dziecko
rozpieszczane przeważnie staje się zarozumiałe, egocentryczne, mało wyrozumiałe. Dzieci
rodziców nierozważnych emocjonalnie, nerwicowych również wykazują postawy utrudniające
zdrowe dostosowanie. Niezgoda rodziców, surowe kary, zbytni nadzór utrudniają zdobycie
uznania w grupie rówieśniczej.
BIBLIOGRAFIA:
1. E. JACKOWSKA : Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w
młodszym wieku szkolnym, W-wa 1989, WSIP.
2. J. MELLIBRUDA : Ja-Ty-My, Nasza Księgarnia, W-wa 1980.
3. J. REMBOWSKI : Rodzina w świetle psychologii, WSIP, W-wa 1987.
4. M.TYSZKOWA : Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, W-wa 1974,
PWN.
5. M. ZIEMSKA
: Rodzina i dziecko, W-wa 1986, PWN.
Autor: mgr inż. Robert Stasiak
6