patent królewski z dnia 15 maja 1815 r.

Modele ustroju
konstytucyjnego: Wielkie
Księstwo Poznańskie, Wolne
Miasto Kraków, Galicja w
okresie autonomii
Ćwiczenia 16.03.2016 r.
2
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
1)
patent królewski z dnia 15 maja 1815 r. o objęciu w posiadanie
wracającej do Prus części Księstwa Warszawskiego:
-
utworzenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego z większości departamentu
poznańskiego
i
noteckiego
oraz
części
kaliskiego
i płockiego,
powołanie naczelnego prezesa administracji,
mianowanie namiestnika,
własny herb oraz flaga,
król pruski przybrał tytuł wielkiego księcia poznańskiego,
Wielkie Księstwo Poznańskiego stało się częścią Królestwa Prus
(wyłączenie z terytoriów Związku Niemieckiego);
-
3
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
2) odezwa do mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego:
- utworzenie urzędu namiestnika królewskiego:
• sprawowany wyłącznie przez Polaka (ks. Antoni Henryk Radziwiłł),
• przyjmowanie próśb i zażaleń do króla,
• nadawanie w imieniu króla tytułów, godności, orderów,
• informowanie ludności o zamiarach rządu,
• zwoływanie sejmików,
- gwarancja zachowania religii katolickiej,
- równouprawnienie języka polskiego z niemieckim,
- zachowanie dotychczasowych praw osobistych,
- obsadzanie stanowisk administracyjnych i sądowych Polakami,
- wydanie w przyszłości konstytucji i rządu prowincjonalnego.
4
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Prowincjonalny sejm postulatowy:
- utworzony w 1824 r.,
- skład: 48 posłów: 22 ze stanu szlacheckiego, 16 mieszczańskiego,
8 chłopskiego oraz 3 dziedzicznych książąt,
- wybory pośrednie i ograniczone wysokim cenzusem majątkowym,
- zwoływany co 3 lata w Poznaniu,
- przewodniczył mu mianowany przez króla marszałek,
- obrady w języku polskim,
5
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Prowincjonalny sejm postulatowy:
- kompetencje:
• opiniowanie
projektów
ustaw
dotyczących
ogólnopaństwowych,
• podejmowanie uchwał w sprawach samorządu,
• składanie królowi petycji i skarg.
prowincji
i
podatków
6
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Stanowe sejmiki powiatowe:
- utworzone w 1828 r.,
- organ doradczy landratów w:
• zarządzaniu powiatem,
• rozkładzie podatków,
• przedstawianiu kandydatów na urząd landratów (uprawnienie odebrane
w 1833 r.).
7
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Usuwanie odrębności ustrojowych i narodowych:
- nieobsadzanie urzędu namiestnika od 1831 r.,
- sprawowanie faktycznej władzy przez pruskiego nadprezydenta prowincji,
- odebranie sejmikom powiatowym możliwości przedstawiania kandydatów na
landrata,
- język niemiecki od 1832 r. jedynym językiem administracji,
- całkowite
zaprzestanie
obsadzania
stanowisk
w
administracji
i sądownictwie Polakami,
- nasilenie germanizacji po 1871 r.
8
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Podział administracyjny:
1)
prowincja: Wielkie Księstwo Poznańskie jako jedna z 10 prowincji
Prus; na czele nadprezydent;
2)
obwody rejencyjne: poznański i bydgoski; na czele prezydent;
3)
powiaty z landratem na czele;
4)
gminy wiejskie z sołtysem (wsie i mniejsze miasta) i wójtem (wsie,
małe miasteczka i folwarki).
9
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Samorząd terytorialny:
1)
samorząd prowincjonalny:
- stanowe zgromadzenie prowincjonalne (sejm prowincjonalny od 1879 r):
sprawy lokalne prowincji oraz składanie petycji i zażaleń;
- wydział prowincjonalny z dyrektorem krajowym;
2)
samorząd powiatowy:
- zgromadzenie powiatowe: organ pomocniczy landrata (sejmik powiatowy
od 1872 r.),
- wydział powiatowy kierowany przez starostę powiatowego (landrata):
organ wykonawczy;
10
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Samorząd terytorialny:
samorząd gmin miejskich:
3)
-
rady miejskie: organ uchwałodawczy,
-
magistrat z nadburmistrzem (burmistrzem): organ wykonawczy,
samorząd gmin wiejskich (wg zmian z 1891 r.):
4)
-
zgromadzenie gminne,
-
sołtys i ławnicy: organ wykonawczy.
11
Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
- Wielkie Księstwo Poznańskie jako prowincja o charakterze
autonomicznym przez cały czas swego istnienia znajdowała się w
administracji centralnej i prowincjonalnej Prus,
- Wielkie Księstwo Poznańskie formalnie przestało istnieć w 1848 r. po
przemianowaniu go przez Zgromadzenie Narodowe na Prowincję
Poznańską,
- jako twór polityczny 5 grudnia 1848 r. po pominięciu go w konstytucji
Prus.
12
Wolne Miasto Kraków
13
Źródła prawa
•
•
•
•
•
•
•
•
porozumienia międzynarodowe o powołaniu Wolnego Miasta Krakowa z 3
maja 1815 r., umowy z Munchengratz i Cieplic oraz traktat „państw
opiekuńczych” z 6 listopada 1846 r. o likwidacji W.M. Krakowa;
ustawy konstytucyjne z 3 maja 1815 r., z 11 września 1818 r., z 29 lipca
1833 r.;
statuty organiczne, regulujące najważniejsze zagadnienia z zakresu spraw
politycznych, gospodarczych i kulturalnych;
uchwały
Komisji
Organizacyjnej
(1815-1818)
oraz
Komisji
Reorganizacyjnej (1833);
obwieszczenia dowódców wojsk okupacyjnych;
reskrypty naczelnika administracji wojskowej i cywilnej;
ustawy uchwalone przez Zgromadzenie Reprezentantów;
uchwały i rozporządzenia Senatu.
14
Wolne Miasto Kraków
- powstało na kongresie wiedeńskim na mocy traktatu trzech
zaborców z 3 maja 1815 r.,
- obejmowało Kraków, trzy miasta prywatne i 224 wsie,
- utworzone w wyniku sporów pomiędzy Austrią i Rosją,
- neutralna republika uprzywilejowana gospodarczo,
- nadzór nad jego władzami sprawowali rezydenci trzech
mocarstw.
15
Wolne Miasto Kraków
Ustrój polityczny oparty był na trzech konstytucjach z:
1)
1815 r. - stanowiła integralną część traktatu z 3 maja 1815 r.;
2)
1818 r. - opracowana przez Komisję Organizacyjną;
3)
1832r.
opracowana
przez
Komisję
Reorganizacyjną
w porozumieniu z Komitetem składającym się z obywateli Wolnego
Miasta (znowelizowana w 1837, 1838, 1839 r.).
16
Komisja Organizacyjna i Reorganizacyjna
•





pierwsza powołana w 1815 r. przez „państwa opiekuńcze” dla przygotowania
rozwiniętej konstytucji Wolnego Miasta Krakowa;
skład: po jednym przedstawicielu państw opiekuńczych (byli nimi Józef Sweerts
Spork, Ignacy Miączyński i Ernest Reibnitz) oraz po jednym reprezentancie
szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa;
podlegała jej Komisja Włościańska;
powołała pierwszy skład Senatu Rządzącego;
wydała szereg innych aktów prawa dla Krakowa, normujących m.in. podział
administracyjny kraju i statut krakowskiego uniwersytetu;
rozwiązana po opracowaniu konstytucji w 1818 r.;
•
druga powołana w marcu 1833 roku, w jej skład weszli przedstawiciele trzech
zaborców: Wilhelm Pflügl (Austria), August Forckenbeck (Prusy) i Ludwik
Tęgoborski (Rosja);
 opracowała tekst konstytucji z 1833 r.
17
Senat
•
rząd Wolnego Miasta Krakowa,
•
pierwszy skład Senatu został nominowany w 1815 r. przez Komisję Organizacyjną,
•
według konstytucji z 1818 r. – prezes i 12 senatorów (6 czasowych i 6 dożywotnich),
wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów oraz delegowani przez Uniwersytet
i Kapitułę Krakowską,
•
przepisy konstytucji z 1833 r. zmniejszy skład do 9 osób – prezes i 8 senatorów (6
czasowych i 2 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów i
Kapitułę Krakowską,
•
początkowo senatorem mógł zostać każdy obywatel Wolnego Miasta Krakowa,
spełniający
następujące
warunki:
cenzus
wieku,
wyższego
wykształcenia,
majątkowy oraz zamienny cenzus praktyki administracyjnej,
•
konstytucja z 1833 r. obniżyła cenzus majątkowy, ale wprowadziła warunek
wyznawania przez kandydata religii chrześcijańskiej.
18
Prezes Senatu
•
•
pierwszym prezesem został w 1815 r. Stanisław Wodzicki;
kadencja 3 lata, od 1833 r. 6 lat;
•
Uprawnienia:
 nadzór nad całokształtem prac Senatu,
 reprezentacja WMK na zewnątrz,
 zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji, a po 1833 r. nad Uniwersytetem,
 porozumiewanie się z mocarstwami opiekuńczymi.
19
Wydziały Senatu
•





w 1815 r.:
Administracji,
Skarbu i Dóbr Narodowych,
Policji,
Sprawiedliwości;
Do Układania Przyszłej Organizacji;
•



w 1816 r.:
Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości,
Policji i Milicji,
Dochodów Publicznych i Skarbu;
• w 1822 r.:
 Spraw Wewnętrznych i Policji,
 Skarbu i Dóbr Narodowych.
20
Wolne Miasto Kraków
Senat - kompetencje:
- wydawanie rozporządzeń wykonawczych,
- nominacje urzędników (nie zastrzeżone dla Zgromadzenia
Reprezentantów),
- wstępna aprobata projektów ustaw,
- prawo łaski,
- cenzura.
21
Wolne Miasto Kraków
Zgromadzenie Reprezentantów:
- władza ustawodawcza,
- skład: 46 członków (od 1833 r. 30):
• 26 deputowanych gmin (wybieranych po jednym w 9 gminach
Krakowa i 17 okręgach wiejskich),
• przedstawiciele senatu, kapituły i Uniwersytetu Krakowskiego (po 3),
• 6 sędziów pokoju,
- prawa wyborcze: cenzus wieku, majątku i wykształcenia,
- sesje odbywały się raz do roku i trwały na 4 tygodnie (od 1833 r. co
3 lata na 6 tygodni),
- na czele przewodniczący mianowany przez senat.
22
Wolne Miasto Kraków
Zgromadzenie Reprezentantów - kompetencje:
- ustawodawstwo (z wyjątkiem zmian konstytucji i zasad
ustrojowych),
- opracowywanie listy kandydatów na urzędy,
- uchwalanie budżetu i podatków,
- przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu,
- sądownictwo sejmowe nad urzędnikami, którzy popełnili
przestępstwa urzędnicze.
23
Wolne Miasto Kraków
Rezydenci trzech państw zaborczych:
•
•
•
•
•
•
przedstawiciele trzech mocarstw „opiekuńczych”;
formalnie przedstawiciele akredytowani przy Senacie Wolnego Miasta
Krakowa;
konstytucje z 1815 i 1818 r. nie przyznawały im żadnych kompetencji;
konstytucja z 1833 r. przyznała im rolę rozjemców w sporach pomiędzy
Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów na tle interpretacji przepisów
konstytucji oraz w konfliktach kompetencyjnych;
na podstawie konstytucji z 1833 r. uzyskali formalnie prawo występowania w
roli zwierzchników wobec władz Wolnego Miasta Krakowa i decydowali na
bieżąco nawet w drobnych kwestiach;
tworzyli w razie potrzeby kolegium, zwane Konferencją Rezydentów, w 1839 r.
została ona przekształcona w stałą Konferencję Nieustającą dla spraw Krainy
Krakowskiej;
24
Administracja terytorialna
•
•
•
•
•
•
•
•
gminy miejskie i wiejskie,
Kraków: 11 gmin, w tym 9 politycznych (z ludnością posiadającą czynne prawo
wyborcze) i 2 administracyjne (zamieszkiwane przez Żydów pozbawionych praw
politycznych),
pozostały obszar: 17 gmin wiejskich,
na czele gmin stali wójtowie, wybierani przez zgromadzenia gminne, a od 1833 r.
zgromadzenia obiorcze, w gminach żydowskich pochodzili z nominacji Senatu,
kadencja wójta 2 lata, a od 1833 r. 6 lat,
warunki pełnienia urzędu wójta: pełnoletniość, umiejętność dokładnego pisania i
czytania po polsku i rachunków, nie można było być nigdy karanym kryminalnie ani
postawionym w stan oskarżenia, od 1833 r. ukończone 24 lata, odpowiednie
wykształcenie, wyznanie chrześcijańskie,
kompetencje: administracyjne (wykonywali wszelkie polecenia Senatu), w zakresie
wymiaru sprawiedliwości,
od 1839 r. zamiast wójtów, w gminach miejskich władze sprawowali komisarze
cyrkułowi, a w gminach wiejskich komisarze dystryktowi.
25
Wolne Miasto Kraków
Powstanie krakowskie z 1846 r. i likwidacja Wolnego Miasta
Kraków:
- powstanie 22 lutego 1846 r. Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej,
- ogłoszenie Manifestu do Narodu Polskiego opracowanego przez Karola Libelta,
- dyktator powstania Jan Tyssowski,
- upadek powstania 2 marca 1846 r.,
- na mocy patentu Ferdynanda I z 16.11.1846 r. Wolne Miasto Kraków zostało
wcielone do monarchii austriackiej i przemianowane na Wielkie Księstwo
Krakowskie.
26
Mapa Królestwa Galicji i Lodomerii
27
Geneza autonomii
•
•
•
•
•
do lat 60 XIX w. Austria nie zrealizowała zobowiązania do utworzenia
instytucji narodowych w Galicji;
w 1859 r. następuje załamanie się systemu rządów absolutnych
w Cesarstwie Austriackim;
dyplom październikowy z 1860 r. stanowi początek okresu
konstytucyjnego w dziejach Austrii; na podstawie tego aktu przyznano
autonomię narodom historycznym, do których zaliczono Polaków;
26 lutego 1861 r. zostaje wydany statut krajowy królestwa Galicji
i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim z ordynacją wyborczą
do sejmu, stanowił on jeden z allegatów do patentu lutowego;
organy autonomiczne: Sejm i Wydział Krajowy.
28
Gmach Sejmu Krajowego Galicji we Lwowie
29
Galicja w okresie autonomii
Sejm Krajowy:
- skład:
• 11 wirylistów (7 arcybiskupów i biskupów, 2 rektorzy uniwersytetów
w Krakowie i Lwowie, rektor Politechniki Lwowskiej, prezes Akademii
Umiejętności w Krakowie),
• 150 posłów pochodzących z wyborów.
30
Galicja w okresie autonomii
Wybory do Sejmu Krajowego odbywały się w 4 kuriach:
1) wielkiej własności ziemskiej:
- arystokracja i zamożna szlachta,
- 44 posłów z grupy około 2000 ziemian;
2) izb przemysłowo-handlowych:
- 3 posłów wybieranych przez 116 członków reprezentujących izby działające we
Lwowie, Krakowie, Brodach;
3) miast większych:
- 20 posłów wybieranych przez około 20 tys. mieszkańców (cenzus majątkowy,
dochodowy i wykształcenia);
4) mniejszych miast i gmin wiejskich:
- 74 posłów wybieranych przez około 500 tys. członków.
31
Galicja w okresie autonomii
Sejm Krajowy:
-
wybory bezpośrednie w 3 kuriach,
wybory pośrednie w 4 kurii,
prawo wyborcze: cenzus majątkowy, wieku i wykształcenia,
kadencja sejmu: 6 lat,
przewodniczył mu marszałek krajowy mianowany przez cesarza
(pierwszym był Leon Sapieha).
32
Galicja w okresie autonomii
Sejm Krajowy - kompetencje:
- zmiana przepisów statutu krajowego,
- sprawy ,,kultury krajowej” (rolnictwo, leśnictwo, hodowla i inne sprawy
gospodarcze),
- ustawodawstwo w sprawach publicznych budowli i dróg,
- uchwałodawstwo dotyczące utrzymywanych zakładów dobroczynnych,
- uchwalanie budżetu krajowego,
- uchwalanie urządzeń w ramach ustaw ogólnopaństwowych:
szkolnictwo, administracja i sądownictwo, sprawy kościelne
i zaopatrzenie wojska,
- ustawy krajowe wymagały sankcji cesarskiej,
- ograniczona kontrola administracji rządowej i samorządowej (coroczne
sprawozdanie namiestnika).
33
Galicja w okresie autonomii
Wydział Krajowy:
- organ wykonawczy Sejmu Krajowego,
- wybierany przez Sejm Krajowy na okres 6 lat,
- skład: marszałek krajowy oraz 6 członków wybieranych przez kurie i
Sejm Krajowy,
- kompetencje („organ zawiadowczy i wykonawczy reprezentacji
krajowej”):
• przygotowanie projektów ustaw sejmowych i ich wykonanie,
• polityka zagraniczna,
• reprezentacja kraju wobec rządu austriackiego,
• kontrola samorządu terytorialnego.
34
Galicja w okresie autonomii
Administracja rządowa:
1)
minister ds. Galicji:
-
powołany w 1871 r.,
urzędował w Wiedniu,
był nim zawsze Polak (hr. Kazimierz
Ziemiałkowski),
opiniował wszystkie akty dotyczące Galicji;
-
Grocholski,
Florian
35
Galicja w okresie autonomii
2)
namiestnik:
-
powołany w 1849 r. (pierwszym namiestnikiem hr. A. Gołuchowski,
hr. A. Potocki, Leon Piniński, Michał Dobrzyński),
urzędował we Lwowie,
podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim,
reprezentował cesarza, kierował administracją rządową,
nadzorował władze autonomiczne,
przeprowadzanie wyborów do Sejmu Krajowego,
władzę
sprawował
przy
pomocy
urzędu,
zwanego
namiestnictwem;
-
36
Galicja w okresie autonomii
3)
starosta:
-
podporządkowany na szczeblu powiatu namiestnikowi,
sprawowanie nadzoru nad samorządem gminnym,
przeprowadzanie wyborów.
37
Galicja w okresie autonomii
Samorząd terytorialny:
1)
2)
3)
samorząd powiatowy:
- rada powiatowa: organ uchwałodawczo - kontrolujący,
- wydział powiatowy: organ wykonawczo - zarządzający;
samorząd miejski:
- rada miejska: organ uchwałodawczo - nadzorujący,
- magistrat: organ zarządzająco - wykonawczy: prezydent (Lwów,
Kraków) i burmistrzowie;
samorząd gmin wiejskich:
- rada gminna: organ uchwałodawczo - nadzorujący
- zwierzchność gminna: organ zarządzająco – wykonawczy; naczelni
(wójt) i przysiężni.
38