Czym jest profilaktyka?
advertisement
Opracowała: Anna Suchanek – Radna Powiatu Cieszyńskiego Przewodnicząca Komisji Zdrowia i Pomocy Społecznej DLACZEGO WARTO DBAĆ O ZDROWIE? DLACZEGO WARTO SIĘ BADAĆ? Życie, zdrowie, choroba, śmierć, to słowa, które zna każdy człowiek. Choroby przychodzą i odchodzą. Zmienia się ich leczenie i diagnostyka. Od najdawniejszych wieków leczono choroby, a w miarę postępu naukowego zastanawiano się nad ich przyczynami. „Lepiej zapobiegać, niż leczyć” – to nie tylko fragment przysięgi Hipokratesa, który był pierwszym prekursorem profilaktyki zdrowotnej przeszło 2400 lat temu, ale także udokumentowana analizami statystycznymi prawda. W dobie ogromnego postępu medycyny teza ta nie straciła nic na aktualności, wręcz przeciwnie wraz z rozwojem nauki i dostępem do aktualnej wiedzy zyskała. Szkoda tylko, że wszyscy to wiedzą, ale nie wszyscy starają się ją zastosować. Już Jan Kochanowski pisał: „Szlachetne zdrowie*Nikt się nie dowie*Jako smakujesz*Aż się zepsujesz…” Profilaktyka zdrowotna to zapobieganie chorobom poprzez utrwalanie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia, to działanie mające na celu zapobieganie chorobom, poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie. Światowa Organizacja Zdrowia WHO definiuje zdrowie jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego a nie tylko niewystępowanie choroby i niepełnosprawności. Każdy człowiek we wszystkich okresach życia powinien dbać o swoje zdrowie. chronić je i utrzymywać – czyli zapobiegać chorobom – koniecznie wykonywać badania profilaktyczne i stosować reguły prozdrowotne, doskonalić – umacniać i zwiększać jego potencjał – a to jest już promocja zdrowia, przywracać – tzn. w przypadku choroby – leczyć i rehabilitować. ZDROWIE jest wartością dla każdego, jest środkiem, który prowadzi do szczęśliwego życia, jest środkiem do podniesienia jakości życia – dlatego też składając sobie życzenia – życzymy sobie i innym zdrowia. Żyjemy w czasach ogromnego postępu technologicznego w każdej dziedzinie. Dotyczy to również medycyny, co przekłada się na dłuższe życie każdego z nas. 1 Tymczasem według WHO w państwach rozwiniętych usługi medyczne pochłaniają połowę krajowych budżetów przeznaczonych na opiekę zdrowotną, a profilaktyka zdrowotna to tylko do 3 % nakładów a w Polsce to 2,2 %. W zakresie ochrony zdrowia i profilaktyki możemy zastosować zasadę PARETO, która mówi, że : 80 % efektów uzyskujemy poprzez około 20 % środków – jak łatwo wnioskować – tych „odpowiednich”. Trzeba tylko wiedzieć, co stanowi owe 20 % ? Liczbowe ujęcie czynników wpływających na zdrowie pokazuje diagram tzw. POLA ZDROWOTNE LALONDA: - 53 % wpływu stanowi styl życia człowieka - 21 % wpływu – środowisko fizyczne - 16 % wpływu – czynniki genetyczne - 10 % wpływu – opieka zdrowotna Na styl życia składają się między innymi takie elementy jak: aktywność fizyczna, sposób odżywiania, umiejętność radzenia sobie ze stresem, zawodowe czynniki ryzyka zdrowotnego, sposób reakcji czy zachowania seksualne, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychotropowe, nadużywania leków), a przede wszystkim nasza świadomość znaczenia i zastosowania w życiu działań prozdrowotnych. Styl życia i środowisko fizyczne mają dużo wspólnego z profilaktyką i nie tą instytucjonalną, ale zależną od nas samych, od naszych postaw i świadomości. W szerszym ujęciu „profilaktyka to proces, który wspiera człowieka w prawidłowym rozwoju i zdrowym życiu. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21 %. Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowy i bezpieczny dom, szkoła oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym 2 stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Profilaktyka jest także jednym ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które są oceniane jako szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń i podejmowania wysiłków w celu ich eliminacji lub choćby ograniczenia. Przykładem może być np. zakaz palenia papierosów w miejscach publicznych. Zdrowie człowieka w 16 % uwarunkowane jest poprzez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10 %, czyli w najmniejszym stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też dostępność do świadczeń medycznych, ich jakości i rehabilitacji (kosztowne procedury medyczne oraz droga i żmudna rehabilitacja często nie byłyby potrzebne, gdyby zadbano o zdrowie wcześniej). Oczywiście, owe 10 %, to działania medycyny, które niczym innym nie mogą być zastąpione. Ponieważ 2 pierwsze czynniki są związane z dużo mniejszymi kosztami niż wydatki na leczenie, to można przyjąć w przybliżeniu, że odzwierciedla to wspomnianą zasadę. Podobnie – w samej medycynie społeczne koszty byłyby wielokrotnie mniejsze, gdyby środki te przeznaczono na profilaktykę. Czym jest profilaktyka? W samej profilaktyce zdrowotnej wyróżniamy następujące fazy : Profilaktyka wczesna – mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań, w odniesieniu do osób zdrowych Profilaktyka pierwotna (I FAZY) – mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka, Profilaktyka wtórna (II FAZY) – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych) Profilaktyka III FAZY , której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu choroby oraz ograniczeniu powikłań. W zakresie profilaktyki znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badania skriningowe. Są to zorganizowane działania polegające na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych prostych, bezpiecznych i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe 3 prowadzone są w odniesieniu do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia. Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci: poprawy świadomości zdrowotnej populacji, poprawy stanu zdrowia ludności, zmniejszenie ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem, zmniejszeniem liczby zachorowań i zgonów, zwiększenie wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju, zwiększenia odsetka wyleczeń zmniejszenia absencji chorobowej, obniżenia kosztów leczenia mniejszych start finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne) Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa EDUKACJA ZDROWOTNA – proces w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się ona na świadomości związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym, na kształtowaniu przekonań i umiejętności, które powinny prowadzić do zachowań prozdrowotnych. ZASADY ZDROWEGO STYLU ŻYCIA: przestrzeganie higieny osobistej wszechstronna aktywność ruchowa stosowna do wieku prawidłowe odżywianie eliminacja nałogów hartowanie organizmu rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem kształtowanie i umacnianie postawy aktywnej zapewniającej radzenie sobie w różnych sytuacjach życiowych życzliwość dla innych badania profilaktyczne 4 ZDROWIE TO KAPITAŁ, KTÓRY POZWALA OSIĄGNĄĆ I SPEŁNIENIE W ŻYCIU NIEZALEŻNIE OD WIEKU CELE, SATYSFAKCJĘ W Polsce mamy bardzo duże koszty leczenia z tendencją zwyżkową, gdyż u nas ciągle wydaje się więcej na terapię niż na profilaktykę . W dziedzinie medycyny nastąpił ogromny postęp. Gdy rozpoczynałam pracę wyposażenie laboratorium było dość skromne: mikroskop, probówki, wirówki, kolorymetry. Wszystkie procedury wykonywane były manualnie. Minęło ćwierć wieku i mamy automaty, analizatory komputerowe. To właśnie dokładne badania laboratoryjne razem z badaniami obrazowymi i czynnościowymi stanowią obecnie główne źródło informacji o pacjencie, o jego stanie zdrowia. Cała diagnostyka podlega własnej metodyce badań i instrumentarium pomiarowym oraz rygorystycznym regułom standaryzacji, które zapewniają wysoką jakość wykonywanych badań. Badania laboratoryjne dawno przestały być badaniami dodatkowymi. Nie są już jedynie uzupełnieniem lekarskiego badania podmiotowego i przedmiotowego. 60-70 % decyzji lekarskich podejmowanych jest na podstawie wyników badań. W ocenie roli diagnostyki w systemie ochrony zdrowia w Polsce ważne jest pytanie o stopień wykorzystania jej potencjału. W skali systemowej zwraca uwagę fakt, że wzrostowi wydatków na opiekę zdrowotną często towarzyszy spadek nakładów na diagnostykę. Doświadczenia codziennej praktyki wskazują zarówno na niedostateczne wykorzystanie badań diagnostycznych. Jest to problem powszechny, nie dotyczy on 5 wyłącznie polskiej służby zdrowia. Wykorzystanie badań laboratoryjnych i diagnostyki zależy od kierunków polityki zdrowotnej państwa – dotyczy to szczególnie badań przesiewowych w medycynie zapobiegawczej. Pomimo rosnących nakładów na badania i rozwój innowacyjności w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej klasyfikuje to Polskę na 23 miejscu wśród 27 państw poddanych ocenie. W Europie wykonuję się dużo więcej badań profilaktycznych: w Czechach - 5 x więcej, w krajach skandynawskich – 20 x więcej. W naszym kraju wydaje się ciągle więcej na terapię niż na profilaktykę. Dzisiaj wszystkie kraje Unii Europejskiej zastanawiają się jak obniżyć koszty ochrony zdrowia, przy rosnących kosztach nowych technologii medycznych, wprowadzając różne programy prozdrowotne w swoich krajach. W Polsce mamy bardzo wysokie koszty leczenia. Tylko koszty leczenia cukrzycy i jej powikłań w naszym kraju to 10 % wszystkich wydatków na leczenie. Względne przeżycie 5 – letnie chorych nowotworowych jest dużo niższe niż w Europie, np. rak jelita grubego: Europa – 54 % przeżycia, Polska – 38,8 %. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest zbyt późna diagnostyka, zbyt późna wykrywalność spowodowana przede wszystkim brakiem odpowiedniej edukacji zdrowotnej oraz niskim udziałem mieszkańców Polski w działaniach profilaktycznych, w tym badaniach przesiewowych (mammografii, badań cytologicznych szyjki macicy, badaniu kału na krew utajoną, kolonoskopii, podstawowych badań okresowych, PSA dla mężczyzn). 6 Aby zapobiegać wielu chorobom wykorzystujmy możliwości wczesnej diagnostyki. Dzięki systematycznym badaniom profilaktycznym można wykryć chorobę jeszcze przed pojawieniem się objawów klinicznych. Powinniśmy zdawać sobie sprawę, że w 80 % nasze zdrowie zależy od nas samych, więc uczmy się i korzystajmy z różnych form programów profilaktycznych. Większość Polaków nie zdaje sobie sprawy jak ważne są te badania, jak często należy je wykonywać i w jaki sposób należy się do nich przygotować. Im większa będzie nasza świadomość i wiedza na ten temat, to my i nasze rodziny a w końcu i całe społeczeństwo będziemy żyć zdrowo i szczęśliwie. Obserwujemy, że jako Polacy coraz częściej zaczynamy dbać o swoje zdrowie. Co drugi Polak mówi, że żyje zdrowo, a co z drugą połową. Statystyki pokazują jednak, że w cale tak dobrze nie jest . JAK PRZYGOTOWAĆ SIĘ DO BADAŃ KRWI ? Aby badania laboratoryjne spełniły swoją rolę jako nieoceniona pomoc dla lekarza w diagnozowaniu i monitorowaniu postępów leczenia oraz prawidłowej oceny naszego zdrowia powinniśmy zastosować zalecenia laboratorium, czyli wiedzieć jak przygotować się do badań. Aby uniknąć zafałszowania wyniku należy pamiętać, że ważnym elementem właściwego przygotowania do badania jest dieta. Dlatego zaleca się pobieranie próbek do wszystkich badań na czczo, czyli po 12 godzinach od przyjęcia ostatniego posiłku, także płynnego. Po spożyciu posiłku następuje wzrost pewnych parametrów krwi wskutek wchłaniania i metabolizmu składników pożywienia lub wywołanych nimi zmian 7 hormonalnych. Oznaczenia mogą być zaburzone z powodu zmętnienia próbki w wyniku obecności we krwi chylomikronów, które pojawiają się po spożyciu posiłku. Znaczenie ma także kofeina zawarta w filiżance kawy, która powoduje wzrost stężenia glukozy, wzrost aktywności lipazy, sprawia że oznaczanie hormonów i leków jest utrudnione. Także wypalenie papierosa na godzinę przed pobraniem krwi powoduje wzrost poziomu kwasów tłuszczowych, adrenaliny, aldosteronu, kortyzolu. Długotrwałe palenie papierosów powoduje zwiększoną liczbę białych krwinek, wyższe stężenie lipoprotein, zmiany aktywności niektórych enzymów, poziomu hormonów i markerów nowotworowych. Dlatego też nałogowi palacze powinni poinformować osobę pobierającą krew o swoim nałogu. Jeżeli pacjent przyjmuje leki, także powinien powiadomić o tym fakcie osobę pobierającą materiał. Czy to prawda, że na badania powinniśmy przychodzić po nocnym spoczynku? Tak, to bardzo ważne, aby nie wykonywać badań po wysiłku fizycznym, ponieważ następuje przesunięcie płynów pomiędzy przestrzenią wewnątrznaczyniową, śródmiąższową, utratę płynów z potem i zmianę stężeń hormonów. Istotne jest, by krew do badania oddawać do 2 godzin po wstaniu z łóżka, między 7.00 a 9.00 rano, ponieważ na wyniki badań ma wpływ rytm dobowy. Stężenia niektórych parametrów w osoczu wykazują zmienność w zależności od pory dnia. I tak stężenie potasu jest niższe po południu niż rano, podczas gdy poziom kortyzolu spada w ciągu dnia i wzrasta w nocy. Zmienność ta może skutkować otrzymaniem niewiarygodnych wyników. O czym należy pamiętać badając mocz ? Przede wszystkim należy pamiętać, że mocz do badania powinien być pobierany rano, po nocnym spoczynku, ze środkowego strumienia, po rannej toalecie. Przed badaniem nie powinno się spożywać potraw wysoko białkowych oraz zawierających barwniki. Mocz powinien być dostarczony jak najszybciej do laboratorium, najlepiej w ciągu godziny, gdyż dłuższe przechowywanie powoduje zmiany w oznaczanych parametrach i formach morfologicznych, co skutkuje niewiarygodnym wynikiem. Teraz Państwo wiecie jak ważna jest faza przedanalityczna tzn. dieta, stres, aktywność fizyczna a także sposób pobrania i transportu – czyli przygotowanie pacjenta do badania. Profilaktyczne badania laboratoryjne z krwi i z moczu powinno się wykonywać raz w roku. W większości przypadków daje to możliwość wczesnego wykrycia niepokojących procesów zachodzących w organizmie. Badania takie można wykonać bez potrzeby skierowania, nie są one drogie, kłopotliwe czy czasochłonne. Wystarczy przyjść rano na czczo do laboratorium lub punktu pobrań. Jeśli uda się uniknąć lub wcześniej wykryć rozwijającą się chorobę wydane pieniądze zwracają się wielokrotnie. 8 Proponujemy Państwu podstawowe profile związane z najczęstszymi problemami zdrowotnymi w zależności od płci i wieku. Profile należy traktować jedynie jako propozycję w doborze analiz, a w przypadku szczegółowych badań należy skontaktować się z lekarzem lub diagnostą laboratoryjnym. Opracowany jest również „Paszport zdrowia od juniora do seniora”, z którego Państwo możecie skorzystać i wasze rodziny. Zdrowie możemy porównać do naszego samochodu, o który dbamy, ubezpieczamy i regularnie robimy przeglądy. Robimy to po to, żeby nasza jazda była bezpieczna i bez problemów. Statystki mówią, że jednak niewiele Polaków regularnie poddaje się badaniom profilaktycznym. Każdy pamięta o swoich urodzinach. Mam propozycję, żeby zrobić sobie lub innym członkom rodziny prezent w postaci badań profilaktycznych. Dzień urodzin, to doskonały czas, żeby o tym pamiętać, przecież wszyscy zawsze życzymy sobie zdrowia, a urodziny obchodzimy co roku. Zdrowie jest wartością dla każdego, jest środkiem, który prowadzi do szczęśliwego życia, jest środkiem do podniesienia jakości życia, a stosowanie profilaktyki będzie tańsze niż leczenie. A teraz trochę statystyki : Pomimo poprawy stanu zdrowia i długości życia ludności Polska nadal znajduje się w czołówce jeżeli chodzi o choroby układu sercowo-naczyniowego, chorób krążenia, nowotworów. Prawie co drugi Polak umiera z powodu schorzeń serca i naczyń (45% wszystkich zgonów). Choroby te stanowią jedną z najpoważniejszych przyczyn hospitalizacji czasowej lub stałej niezdolności do pracy oraz inwalidztwa. Wykorzystanie prostych badań diagnostycznych w ocenie ryzyka schorzeń sercowo-naczyniowych jest koniecznością. Wiele pacjentów nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie jakie parametry ciśnienia są prawidłowe i jaki poziom cholesterolu jest normą. 9 Na drugim miejscu są nowotwory złośliwe. Utrzymująca się na wysokim poziomie umieralność z powodu nowotworów oraz narastająca tendencja zachorowalności na niektóre rodzaje nowotworów takich jak: nowotwory złośliwe przewodu pokarmowego, gruczołu krokowego, rak oskrzela mogą być ostrzeżeniem. Nowotwory złośliwe stanowią najważniejszą przyczynę przedwczesnych zgonów kobiet zwłaszcza z powodu raka sutka i szyjki macicy. Najbardziej zagrażającym życiu nowotworem, na który zapadają mieszkańcy Polski jest rak oskrzela i płuc – palenie papierosów jest głównym czynnikiem predysponującym do tego zachorowania. 4 lutego obchodzimy Międzynarodowy Dzień Walki z Rakiem. To dzień, który powinien nam przypomnieć jak ważne są badania kontrolne i jak ważna jest profilaktyka. W Polsce, co roku przybywa nowych zachorowań na raka. Już teraz choroba ta nazywana jest zabójcą XXI wieku. Prognozy Światowej Organizacji Zdrowia biją na alarm. W najbliższym dwudziestoleciu liczba zachorowań na nowotwór wzrośnie nawet dwukrotnie. Według statystyk około 70% Polaków na raka zgłasza się do lekarza zbyt późno. Oznacza to, że nasza świadomość na temat choroby jest zbyt niska, wiele osób lekceważy badania, chociaż wiele mówi się o profilaktyce. Namawiam Panie na badania cytologiczne i mammografię oraz Panów na badanie PSA. To naprawdę nic nie boli, a może uratować życie… Pewnych rzeczy nie można odkładać na potem, bo może być za późno. Następnie otyłość i nadwaga – w tym także cukrzyca II typu. W Polsce co druga osoba dorosła charakteryzuje się problemem nadmiernych kilogramów. Otyłość określona została „epidemią” oraz narastającym problemem zdrowotnym, społecznym i ekonomicznym XXI wieku, a cukrzyca jest już chorobą społeczną, na którą zapada coraz więcej osób w Polsce i na świecie. Szacunkowa liczba osób dotkniętych tą chorobą w Polsce wynosi - 2,6 mln osób ! Kontrolujmy poziom cukru, cholesterolu, trójglicerydów, a jeżeli jesteśmy z grupy ryzyka, to znaczy, że w rodzinie jest cukrzyca, to obowiązkowo. Kolejne zagrożenie to choroby zakaźne. Od wielu lat obserwujemy spadek zapadalności na większość chorób zakaźnych. Jednakże pojawiają się nowe schorzenia, z którymi ludzkość nie potrafi sobie do końca poradzić. Polska jako kraj Unii Europejskiej nie wypada najlepiej pod względem epidemiologicznym. Należy tutaj wymienić takie choroby jak WZW typu B i C, zatrucia pokarmowe oraz gruźlicę. Możemy uniknąć tych problemów zdrowotnych stosując szczepienia. 10 Uznając, że styl życia w największym stopniu wpływa na nasze zdrowie i każdy w 80% sam decyduje o swoim zdrowiu, to polityka zdrowotna powinna być priorytetem i ułatwić ludziom dokonywać właściwych wyborów prozdrowotnych. W naszym kraju realizuje się dużo programów zdrowotnych. Mamy szansę żyć zdrowo, jeżeli będziemy w nich uczestniczyć. DLACZEGO WARTO SIĘ BADAĆ ? Odpowiedzcie sobie Państwo sami. Jeżeli zdrowie, to kapitał, który pozwala nam osiągnąć nasze cele, satysfakcję i spełnienie w życiu – to na pewno warto. Na zakończenie pragnę życzyć Państwu zdrowia i właściwych wyborów prozdrowotnych. Anna Suchanek e-mail: [email protected] 11
