Rozdział 2 - BazaTematow.pl
advertisement
Rozdział 2 Podział administracyjny Podziały administracyjne w państwie są często odzwierciedleniem zasad ustrojowych oraz polityki ludnościowej. Z pewnością wszyscy mamy jeszcze w pamięci nie tak dawne dyskusje na temat obecnego podziału administracyjnego ukazujące, jak ważne są to kwestie z punktu widzenia państwa. Zamierzeniem autorów skryptu jest, aby studenci kierunku administracja potrafili dostrzec najważniejsze czynniki decydujące o istniejącym lub proponowanym podziale administracyjnym i krytycznie je ocenić. Być może spojrzenie na dokonania starożytnych Rzymian okaże się w tym pomocne. Państwa świata starożytnego, podobnie jak współczesne, wypracowywały własne struktury administracyjne. Już w czasach najdawniejszych, kiedy państwo rzymskie dopiero się formowało – istniały z pewnością jakieś struktury wewnętrzne umożliwiające królowi sprawne zarządzanie. Były one podyktowane głównie względami obronności i bezpieczeństwa młodego państwa. Podział ten w dalszej historii imperium rzymskiego kreowały ekspansje militarne, jak też zmiany polityczne i ustrojowe. Szczególnie ważnym momentem będzie tu przejście od ustroju republikańskiego do pryncypatu, kiedy to August dokonał podziału prowincji na cesarskie i senackie. Kolejny ważny etap rozpoczyna panowanie Dioklecjana i przeprowadzony przez niego rozdział cesarstwa rzymskiego. Porządek ten będzie modyfikowany przez m.in. Konstantyna Wielkiego. Chronologicznie rozdział obejmie czasy od okresu królestwa aż do cesarzy chrześcijańskich, kiedy to na miejscu Zachodniego Imperium powstawały już nowe państwa. 2.1. Rozważania ogólne. Adekwatne określenie dla terytorium znajdujemy tylko odnośnie najstarszych okresów: jest to obszar miasta, który późniejsi Rzymianie postrzegali jako pierwotny i nazywali ager Romanus lub antiquus. Z całą pewnością wszelkie uroczyste akty, wnioski z auspicjów wodzów, komicja centurialne, w szczególności mianowanie dyktatora mogło przeprowadzone być tylko w obrębie tych najstarszych granic. Jednocześnie każda inna rzymska część gruntu rzymska mogła poprzez specjalną konsekrację otrzymać taki właśnie status. W języku potocznym dla terytorium państwa techniczne określenie ager Romanus nie było używane. Territorium miało wprawdzie właściwie takie samo znaczenie, należało jednak do municipialnej terminologii. Używano też często dla wyobrażenia obszaru albo wyraz fines albo z prawa obywatelskiego zaczerpnięty zwrot dicioniss esse i inne analogiczne, m.in. słowo imperium, które właściwie określało władzę urzędniczą, ale często odnosiło się też dla obszaru administracyjnego. Znajdujące się poza rzymskimi granicami terytorium autonomiczne postrzegane było jako nie podlegające rzymskiej władzy urzędniczej. Rzymianie w czasach cesarstwa (późna republika) wyrobili w sobie przeświadczenie, że są nie tylko przodującą potęgą na świecie są, lecz niejako jedyną; było to też uosobieniem tego pozytywnego statusu państwa rzymskiego, które nie zakładało przyznania prawa obywatelskiego dla wszystkich mieszkańców imperium. Stąd też pojawiają się nowe określenia obszaru potęgi Rzymu: orbis terrae lub terrarum (rozumiany jako kraje nad Morzem Śródziemnym1), w późniejszych czasach też orbis Romanus lub noster. Terminologia ta wynika z rzymskiego sposobu pojmowania sojuszu, który nie był dla nich koegzystencją prawną suwerennych państw a bardziej opieką prawną ; zatem w ich poglądach politycznie istnieli tylko oni i ich podopieczni co widać wyraźnie po zestawieniu pojęć orbis terrarum albo Romanus kontra res nullius. Obszar rzymski obejmował na własność gminy stojące na podbitym obszarze, jako ager publicus populi Romani. W stosunkach wewnętrznym spotykamy dużą różnorodności italskich i prowincjonalnych obszarów ze względu na to czy mamy do czynienia z obszarami przeniesionymi na własność prywatną czy też z obszarami, na których takie przeniesienie jest możliwe a nienaruszalnym obszarem gminy. Publiczno-prawne rozumienie prawa obszarowego było inne niż te prywatnoprawne. Według państwa jego terytorium sięgało do tej granicy, do której sięgała suwerenna wola społeczeństwa lub egzystencja państwa z jednoczesnym wykluczeniem obcych ingerencji (które w razie potrzeby odpierano). Sama granica terytorium była zmienna; więc również możliwa do przesunięcia (proferre, propagare, augere), czy wzięcia z powrotem (referre). Do tych czynności był zawsze wymagany odpowiedni akt gminy lub jej kompetentnych magistratur. Każdemu obywatelowi lub współobywatelowi (na mocy układu państwowego) należały się rzeczy ruchome, które on najpierw pod swoją władzę i później przez krótki termin zasiedzenia też pod swoje prawo wprowadził; powierzchnia gruntu jednak wchodziła w zakres uprawnień tylko albo przez między dwiema gminami połączonymi jakimś układem, w zakres uprawnień państwa wynikających z prawa okupacji. Przyłączone terytorium dostaje więc zawsze najpierw gmina i dopiero potem od niej, jeśli tak zadecyduje, w drodze asygnacji poszczególni obywatele. Taka zasada obowiązywała też wówczas, gdy jednocześnie odbyło się osobowe nadanie prawa obywatelskiego i rozszerzenie terytorium, jednak w tym przypadku procedury nie są do końca jasne. Później obmurowane granice terytorium (fines) odpowiadały pierwotnemu pojęciu pomerium. Tu rozszerzenie się gminy w formie czynności prawnej, np. gdy w drodze pokojowej dwie gminy wspólnie się osiedliły, a poszerzenie miasta koniecznym następstwem rozszerzenia terytorium. Jednak z czasem wszelkie dotychczas stosowane procedury poszerzenia granic miasta wyjdą z użycia na rzecz serwiańskiego władczego sposobu przesunięcia granic miasta przez postawienie nowych murów. Przedstawienie przemian obszaru granic państwa nie wchodzi w zakres prawa publicznego. Następowało to albo poprzez trwałą okupację terytoriów dotychczas nie rzymskich, albo przemianę autonomicznego do tej pory państwa w prowincję lub przesunięcie granic jakiejś już istniejącej prowincji na część terytorium jakiegoś państwa. 1 J. Vogt, Upadek Rzymu, Warszawa 1993, s. 62. Terytorium państwa rzymskiego o charakterze związkowym było pod względem prawnym bardzo zróżnicowane. Mogło być albo latyńską gminą, technicznie określaną jako ager Gabinus, albo obcym narodowo państwem, określanym jako ager peregrinus. Każdy międzynarodowy układ zawierał przede wszystkim wzajemne uznanie posiadanego terytorium, przez Rzymian pojmowane jako własność ziemska. Na przykład w układzie z Atenami przypuszczalnie Rzymianie mogli nabywać własność według ateńskiego prawa, jednak Ateńczycy nie mogli nabyć własności według prawa rzymskiego2. 2.2. Okres królewski i republika. W okresie królewskim państwo rzymskie charakteryzowało się ustrojem formacji niewolniczej o charakterze patriarchalnym. Ludność Rzymu dzieliła się na trzy różne etnicznie plemiona (tribus). Tribus było początkowo trzy: Ramnes (ludność pochodzenia latyńskiego), Tities (ludność pochodzenia sabińskiego) i Luceres (pochodzenia etruskiego)3, w miarę zwiększania się liczby obywateli ich liczba jako jednostek obywateli również wzrastała4. W skład każdej tribus wchodziło 10 kurii (curiae), każda z nich dzieliła się na 10 rodów (gentes), składających się z poszczególnych rodzin (familiae)5. Cały naród rzymski obejmował 300 rodów, których członkowie, patrycjusze (patricii), byli jedynymi pełnoprawnymi obywatelami zwanymi w stosunkach państwowo-cywilnych Kwirytami (Quirites). W Stosunkach publiczno-prawnych ród nie stanowił ogólnej jednostki podziału terytorialnego jak np. tribus6. Oni to tworzyli naród rzymski – Populus Romanus Quiritium7. Tradycja podział na tribus (odpowiedniki greckich phyle), tych na kurie, a te z kolei na rody przypisuje legendarnemu założycielowi Rzymu – Romulusowi8. Rzymianie nigdy nie utworzyli ustroju wspólnego dla całej Italii. Pozostała ona luźną federacją silnie uzależnionych od Rzymu państewek. Sam Rzym zachował formy ustrojowe miastapaństwa (civitas). Można powiedzieć, że terytorium Italii dzieliło się na civitas rzymską i resztę miast państw9. Italia była podzielona na duże masy terytorialne, bezpośrednio podległe państwu rzymskiemu (ager Romanus) i terytoria oraz gminy sojuszników (socii) pozostające w związku z Rzymem. Gminy italskie sojuszników (socii et amicii populi Romani) posiadały pełną autonomię i własną administrację. Występujące dawniej samodzielne gminy, które utraciły swój byt państwowy i otrzymały obywatelstwo rzymskie (municipia civium Romanorum, początkowo sine suffragio). Rzym zakładał też kolonie swych obywateli (coloniae civium Romanorum), koloniści mieli pełne obywatelstwo10. W okresie republiki i podbojów całej Italii, zreorganizowano jej sytuację prawną według trzech systemów: systemu przymierza, aneksji i kolonii11. Schemat nr 1: 1 CURIA 2 Th. Mommsen, Römisches Staatsrecht, B. III. Abt. 1, s. 824-831. 3 Wg niektórych badaczy można je właśnie utożsamić z trzema plemionami, które założyły Rzym: Latynami, Sabinami i Etruskami, por. W. Bojarski, Prawo rzymskie, Toruń 1994, s. 18. 4 Z. Zmigryder-Konopka, Studia nad historia ustroju rzymskiego, cz. I, Warszawa 1936, s. 14. 5 Patrz schemat nr 1. 6 Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 62. 7 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 342. 8 J. Korpanty, Myśl polityczna republiki rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 3. 9 M. Jaczynowska, op. cit., s. 68. 10 W. Litewski, Historia źródeł prawa rzymskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Z. 131 (1989), s. 49. 11 W. Bojarski, Prawo rzymskie, Toruń 1994, s. 24. 10 TRIBUS k 100 GENTES 300 FAMILIAE 2.2.A. Curiae Kurie, będące czymś pośrednim między tribus a gens, stanowiły jednocześnie polityczne i sakralne jednostki, posiadały własne siedziby w budynkach (curiae) i, prawdopodobnie przynajmniej początkowo, określony obszar terytorialny, np. Curia Foriensis. Struktura ta wynikała przede wszystkim z potrzeb wojskowych12. Brak przekazów źródłowych bardzo utrudnia poznanie ustroju ówczesnego Rzymu. Rzeczownik curia był używany zarówno dla określenia grupy ludności jak i pewnych budynków. Etymologicznie należy go prawdopodobnie rozumieć jako co-viria, czyli zgromadzenie ludzi. Przekazane nam nazwy kurii pochodzą od nazw rodów lub miejsc13. Prawdopodobnie stan liczebny ustroju kurialnego nie ulegał zmianom w późniejszym czasie14. Na czele kurii stał curio (przewodniczący), wypełniający święte obowiązki przy pomocy kapłana (flamen curialis); zwierzchnikiem wszystkich kurii był curio maximus, wybierany na komicjach. Na wniosek króla członkowie 30 kurii zbierali się na comitia curiata (zgromadzenia kurialne), gdzie uczestniczyli w obrzędach religijnych decydowali o wypowiedzeniu wojny, załatwiali sprawy spadkowe, czynności sądowe itd. Głosowanie na tych zgromadzeniach odbywały się według kurii, każda z 30 kurii posiadała tylko 1 głos, decydowano większością głosów15. W czasach historycznych zgromadzenia kurialne nie posiadały już żadnego znaczenia politycznego, choć w republice zachował się zwyczaj formalnego przekazywania przez 30 liktorów reprezentujących kurie, imperium konsulom wybranym na comitia centuriata16. 2.2.B. Tribus Początkowo istniały cztery miejskie okręgi, które prawdopodobnie w czasach Serwiusza Tulliusza funkcjonowały już jako okręgi miejskie administracyjne - tribus. Ich podstawa prawna miała wynikać z autorytarnej woli królewskiej ze wszystkimi prawnymi konsekwencjami17. Najstarsze cztery miejskie tribus wykształciły się na bazie starych miejskich okręgów ziemskich, o czy świadczą ich nazwy: Sucusana, Paltina, Esquilina, Collina18. Podana tu kolejność tribus nie jest przypadkowa, bowiem świadczy też o randze poszczególnych okręgów. Tribus nigdy nie były równe pod względem obszaru terytorialnego, bogactwa i zaludnienia19. Jeszcze w późnych czasach republikańskich Collina wymieniana jest na ostatnim miejscu, jednak już w okresie pryncypatu przeprowadzono zmianę rang 12 J. Korpanty, op. cit., s. 3. J. Korpanty, op. cit., s. 4. 14 Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 67. 15 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 342. 16 J. Korpanty, op. cit., s. 4. 17 Th,. Mommsen, op. cit., s. 161. 18 Th. Mommsen, op. cit., s. 163. 19 Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 77. 13 poszczególnych miejskich tribus według następującego porządku: Pallatina, Collina, Esquilina i Suburana20. W czasach reform Serwiusza Tulliusza, utrzymano liczbę tribus miejskich (tribus urbanae): Suburana (wcześniej Sucusana), Palatina, Esquilina, Collina prawdopodobnie w ich pierwotnych granicach do pomerium21. Zaś wiejskich (tribus rusticae) zwiększono do dwudziestu sześciu. Podstawą zaliczenia obywateli do nowych tribus było położenie ziemi uprawnej i miejsce zamieszkania. Według przynależności do tribus ustalano wysokość płaconych podatków (tributum). Ten system podziału zastosowano początkowo na terenie urbs, a dopiero w miarę rozszerzania się Rzymu i obejmowania przez niego pobliskich terenów wiejskich (pagi) ludność tych obszarów wcielano do nowych tribus risticae, czasami zachowują przy tym dawną granicę. Najbardziej zwarte były początkowo obszary tribus miejskich, dlatego prawdopodobnie przynajmniej początkowo wspierały one działalność tribus wiejskich. Obszar terytorialny poszczególnych tribus nie był jednakowy, nie starano się też zachować jakichś proporcji przy wcielaniu kolejnych gruntów prywatnych do tribus22. Według Liwiusza (Liv. Ab Urbe condita II,21.) w roku 495 miało być 17 tribus wiejskich, łącznie z miejskimi 21 tribus, ten podział terytorialny objął całą wolną ludność państwa rzymskiego. W 396 r. p.n.e. dyktator M. Furius Camillus zdobył etruskie miasto Veii, dzięki temu zwycięstwu wzrosło terytorium państwa rzymskiego, utworzono 4 nowe tribus wiejskie i jego prestiż23. W wyniku wojny z Latynami (340-338 p.n.e.) powiększyła się znacznie liczba obywateli miasta Rzymu i przyrosło znacznie terytorium, utworzono kolejne dwie nowe tribus24. W każdy razie jeszcze w roku 283 p.n.e. odnajdujemy w źródłach 4 miejskich tribus i 16 wiejskich: 1. Sucusana 2. Paltina 3. Esquilina 4. Collina 5. Aemilia 6. Camilia 7. Claudia 8. Cornelia 9. Fabia 10. Galeria 11. Horatia 12. Lemonia 13. Menenia 14. Papiria 15. Pollia 16. Pupinia 17. Romulia (lub Romilia) 18. Sergia 19. Voltinia 20. Volturia (później Venturia)25. Nazwy pochodzą prawdopodobnie od nazw rodów, których prywatne posiadłości ziemskiej znajdowały się na obszarze administracyjnym danego tribus. III w. p.n.e. liczba tribus ostatecznie ustabilizowała się na 35 (31 wiejskich i 4 miejskie), nazwy ostatnich 15 podaje poniższy wykaz26: 21. Clustumina 22. Stellatina 23. Tromentina 20 Th. Mommsen, op. cit., s. 164. Th. Mommsen, op. cit., s. 163. 22 Th. Mommsen, op. cit., s. 181. 23 M Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1988, s. 61. 24 M. Jaczynowska, op. cit., s. 62. 25 Podaję za Th. Mommsen, op. cit., s. 168. 26 Podaję za Th. Mommsen, op. cit., s. 171-172. 21 24. Sabatina 25. Arnensis (rzadziej Arniensis) 26. Pomptina 27. Poplilia (również Poblilia lub Publilia) 28. Maecia 29. Scaptia 30. Oufentina 31. Falerna 32. Aniensis 33. Teretina 34. Velina 35. Quirina. Nazwy tych tribus pochodzą albo od nazw rzek lub jezior, lub nazw geograficznych, czy wreszcie od nazwy pobliskiego miasta27. Około 312 roku p.n.e. Appius Claudius Caecus zezwolił wszystkim obywatelom bez wyjątku wpisywać się na listy tribus miejskich i wiejskich28. Wpisanie na listę tribus oznaczało nadanie praw obywatelskich, skreślenie odwrotnie – wprawdzie tym samym powodowało to zwolnienie z płacenia tributum, ale z kolei powodowało zaliczenie do tzw. aerarii, obciążonych podatkiem pro capite29. Na prowincjach rzymskie prawo ziemskie nie obowiązywało i tylko wyjątkowo gminy rządzące się na prawie italskim mogły posiadać tribus30. Z należącego do tej jednostki administracyjnej obszaru było wywodzone personalne znaczenie pojęcia tribus jako uosobienie tego obowiązku politycznego i tych praw, które dla obywatela rzymskiego z terytorialnego przyporządkowania wynikały. To mogło być albo tribus, którego terytorium należało do macierzystej gminy albo na którego terytorium była jego posiadłość ziemska. W pierwszym przypadku decydowało o tym prawo gminy ojczystej, w drugim było to tribus określone poprzez krótkie potwierdzenie zamieszkania. Ta zasada personalności przekładała się również na osoby pozostające pod władzą właściciela majątku, przy czy w stosunku do jego dzieci odnosiła się tylko do tych które urodziły się za jego życia. Z personalnego znaczenia pojęcia tribus nie korzystali cudzoziemcy i kobiety, nawet jeśli nabyli na własności grunt znajdujący się w obrębie danej tribus31. 2.2.C. Gens Oznaczał ród, grupę, która według tradycji stanowiła ogniwo między państwem a familia. Jego członkowie charakteryzowali się wspólnym imieniem rodowym (nomen gentile) i szczycili równym pochodzeniem. Ich największe znaczenie przypada na wczesny okres królewski, kiedy władza państwowa nie jest jeszcze dostatecznie sprawna. Potem stale maleje na rzecz wzmacniającej się politycznie i militarnie państwowej organizacji wyższego szczebla. Również gospodarcze znaczenie rodów zostało z czasem osłabione. Z drugiej strony dlatego straciły na znaczeniu, ponieważ postępująca indywidualizacja prywatnoprawnych funkcji rodu jako nosiciela majątku, została przeniesiona na familia lub nawet pojedyncze osoby32. 2.2.D. Familia Rodzina rzymska, podstawowa komórka społeczna. Związek osób podlegających patria potestas ojca rodziny (pater familias), oparty na pokrewieństwie agnacyjnym33. Jej bazą ekonomiczną była prywatna własność i w taki znaczeniu była we wczesnych czasach rzymskich traktowana jako najmniejsza jednostka gospodarcza w państwie. Początkowo nadawano jej znaczenie personalne, potem już raczej majątkowe34. 2.2.E. Centuriae 27 Th. Mommsen, op. cit., s. 173. O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 347. 29 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 344. 30 Th. Mommsen, op. cit., s. 180. 31 Th. Mommsen, op. cit., s. 181-182. 32 D. Medicus, Der kleine Pauly. Lexikon der Antike in fünf Bänden, B. 2, München 1979, k. 743. 33 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2001, s. 373. 34 G. Schrot, Der kleine..., B. 2, k. 511. 28 W czasach królewskich państwo rzymskie zachowało jeszcze charakter gminy wiejskiej, której podstawą ekonomiczną była uprawa wspólnej roli i pasterstwo. W VI w. p.n.e. Serwiusz Tulliusz (król) wprowadził reformy polityczno społeczne35, które w miejsce podziału rodowego przyniosły nowy podział społeczeństwa rzymskiego. Głównym celem tej reformy było bez wątpienia rozwiązanie kilku problemów o charakterze militarnym: wprowadzenie ciężkozbrojnej piechoty, tzw. hoplitów, oraz związane z tym włączenie do służby wojskowej całej ludności36. Zaczął od przeprowadzenia spisu obywateli, pierwszego w dziejach Rzymu37, połączonego z oszacowaniem ich majątku38. Na tej podstawie dokonał nowego podziału, który objął również plebejuszy. Podział ten został oparty na kryterium majątkowym, zaś dotychczas Rzymianie głosowali według podziału na kurie rodowe. Społeczeństwo stanowiło odtąd 5 klas (classis – klasa, warstwa społeczna) zależnie od ilości posiadanej ziemi39. Każda klasa zobowiązana była do wystawienia odpowiedniej liczby oddziałów wojskowych – centurii, jak widać podział ten został wprowadzony w celu zwiększenia potencjału militarnego państwa. Należy jednak zaznaczyć, że termin centuria nie oznaczał tutaj jednostki taktycznej w sensie militarnym ze względu na brak w nich charakteru liczbowego jako podstawy podziału obywateli, bliżej na ten temat w rozdziale poświeconym organizacji armii40. Dokładne znaczenie tego terminu nie zostało jeszcze przekonująco wyjaśnione, pozwala jednak przypuszczać, iż mamy tu do czynienia z jakimiś przemianami związanymi z własnością gruntów zaliczanych do ager publicus we własność prywatną41. Stąd między innymi centuria była rozumiana jako obszar 200 jugerów pola zdobytego na nieprzyjacielu. Ludzie poniżej cenzusu klasy piątej, tzw. proletarii, lub capite censi, zwolnieni byli od obowiązku42 służby wojskowej, przede wszystkim dlatego, że nie byli w stanie sprawić sobie odpowiedniego ekwipunku wojskowego43. W ten sposób cała ludność podzielona na 5 klas wystawiała łącznie 193 centurie, każda klasa rozporządzała ilością głosów równą ilości wystawianych centurii. Z czasem rolę zgromadzenia narodowego przejęło zgromadzenie centurialne (comitia centuriata), na które przeszły najważniejsze uprawnienia komicjów kurialnych, tzn. uchwalanie praw, wybór urzędników , decyzje o podjęciu wojny. Jednak wśród romanistów i historyków istnieją wątpliwości czy nastąpiło to zaraz po reformach Serwiusza Tuliusza, czy dopiero w początkach republiki44. Zgromadzenie kurialne zachowało jedynie uprawnienia dotyczące spraw patrycjuszy. Znaczenie polityczne reformy Tulliusza było takie, iż dopuścił on do głosowania również plebejuszy., choć o ograniczeniu wpływów patrycjuszowskich raczej nie można tu mówić. Podział obywateli na klasy majątkowe spowodował też nową organizację tribus. Schemat nr 2: (reforma Serwiusza Tuliusza) Klasy majątkowe I klasa min. 20 jugerów* ziemi, wystawiała 80 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, pancerz i nagolenniki, napierśnik, włócznia i miecz) + 18 centurii jazdy (equites) 35 II klasa min. 15 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, nagolenniki, napierśnik, włócznia i miecz). III klasa min. 10 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, napierśnik, włócznia i miecz). Zobacz schemat nr 2. J Korpanty, op. cit., s. 4. 37 Ostatni spis ludności w Italii przeprowadził cesarza Wespazjan. 38 A. Krawczuk, Kronika starożytnego Rzymu, Warszawa 1994, s. 15. 39 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 343. 40 Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 48 i 53. 41 Por. Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 55-56. 42 Ibidem, s. 69. 43 K. Korpanty, op. cit., s. 5. 44 Por. M. Jaczynowska, op. cit., s. 44 oraz W. Bojarski, op. cit., s. 20. 36 IV klasa min. 5 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii lekkozbrojnej piechoty (włócznia i oszczep). V klasa pow. 2 jugerów ziemi, wystawiała 30 centurii zbrojnych tylko w proce i kamienie. * Iugerum = 2523 m² Późniejsze przekazy źródłowe (np. T. Livius, I.43.12) podają jako podstawę przynależności do klas serwiańskich posiadanie określonej kwoty pieniężnej, jednak badania archeologiczne jednoznacznie wskazują, iż w Italii pieniądz pojawił się dopiero w IV w. p.n.e.45. Pozostała część ludności została zgromadzona w ramach jednej centurii, była zwolniona od służby wojskowej. Więcej informacji na temat militarnych aspektów reformy S. Tuliusza w rozdziale poświeconym armii rzymskiej. Powszechnie panuje pogląd, iż ta szósta centuria nie brał udziału w głosowaniu, jednak ta kwestia wymaga jeszcze pogłębionych badań. W przekazach źródłowych grupa obywateli objętych systemem centurialnym określana jest jako assidui, ci zaś, którzy zostali z niej usunięci - proletarii46. W latach 241-222 p.n.e. przeprowadzono reformę serwiańskiego zgromadzenia centurialnego. Poszczególne klasy obywateli zostały wcielone do tribus, których liczba ustaliła się na wysokości 35 (4 miejskie i 31 wiejskich). Każda z tribus zawierała 5 centurii seniorów i 5 centurii juniorów, 35 tribus wystawiało 350 centurii do których dochodziło 180 centurii jazdy , 4 centurie rzemieślników i muzykantów oraz 1 centuria proletariuszy. Ogółem 373 centurie. W ten sposób każda klasa miała taka sama liczbę centurii i tym samym dysponowała taka sama ilością głosów. Większość stanowiło 187 centurii, dotychczas centurie dwóch pierwszych klas. Na reformie tej niewątpliwie zyskały klasa druga i trzecia, ale ich wpływ na politykę pozostał niewielki47. 2.2.F. Metody poszerzania granic. System przymierza Jak podaje tradycja pierwsze przymierze zawarł Rzym w roku 493 p.n.e. (Foedus Cassianum), nastąpiło wtedy zrównanie sprzymierzeńców z Rzymem. Jednak w wyniku późniejszej wojny ze sprzymierzeńcami zostali oni pokonani, a ich związek przestał istnieć. Część z miast latyńskich przyłączyła się do Rzymu w zamian za pewne ustępstwa. Przymierze to nie było oparte na zasadach równości, dlatego ich ludność stanowiła kategorię tzw. półobywateli - Latynów. Najbardziej uprzywilejowana grupą byli Latini prisci posiadający autonomię w zakresie polityki wewnętrznej, ius commercii, ius conubii i ius suffragii na gruncie prawa rzymskiego. Mogli też nabyć pełne obywatelstwo rzymskie pod warunkiem zrzeczenia się obywatelstwa latyńskiego i zamieszkania na stałe w Rzymie. Politykę zagraniczną sprzymierzonych miast prowadził Rzym, zaś w razie prowadzenia przezeń wojny byli oni zmuszeni do pomocy wojskowej i pieniężnej. Z czasem system przymierzy został rozszerzony na inne, nielatyńskie, miasta48. System aneksji Polegał na aneksji podbitych terytoriów i wcielaniu ich mieszkańców do państwa rzymskiego. Na terytoriach tych wprowadzono nowy podział administracyjny oparty na tribus, których liczba nigdy nie przekroczyła 35. Anektowane miasta nosiły nazwę municypiów. Zachowywały one autonomię administracyjną i swoich urzędników. Status prawny mieszkańców podbitych miast mógł różnić się od statusu obywatela rzymskiego m.in. brakiem praw wyborczych (municipia sine suffragio), istniały jednak miasta obdarzone pełnym zakresem praw obywatelskich (municipia cum suffragio et iure honorum). Jednocześnie byli oni obciążani podatkami na rzecz Rzymu i obowiązkiem służby wojskowej49. System kolonii Rzymianie zakładali je w różnych częściach Italii, szczególnie na terenach trudnych do ujarzmienia. Miały one służyć z jednej strony jako bazy wojskowe50, zaś z drugiej zaspokajać głód ziemi, odczuwany przez ludność chłopską. Były ośrodkami rzymskimi na terytorium wrogim, czasem były to miasta zakładane od podstaw, czasem dawne miasta italskie zmienione na kolonie rzymskie. 45 Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 62. Z. Zmigryder-Konopka, op. cit., s. 52. 47 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 354. 48 W. Bojarski, Prawo..., s. 24-25. 49 W. Bojarski, Prawo..., s. 25. 50 W. Bojarski, Prawo..., s. 25. 46 O założeniu kolonii decyzję wydawał senat w formie senatusconsultum, określała ona rodzaj kolonii, liczbę kolonów, wielkość działek dla nich przeznaczoną oraz liczbę urzędników. Urzędnicy ci decydowali (deductio) poprzez leges datae o ustroju politycznym kolonii. Oczywiście tak ważne wydarzenie nie mogło się odbyć bez ceremoniału religijnego: za pomocą specjalnego przyrządu geodezyjnego (groma) wytyczano wielkie krzyżujące się linie, ze wschodu na zachód (decumanus maximus) i północy na południe (cardo maximus). Według tych dwóch głównych ulic wytyczano dalsze cardines i decumani. Uzyskane w ten sposób działki ziemskie przydzielano osadnikom51. W koloniach rzymskich ustrój ściśle wzorowany na Rzymie i municypiach. Na wzór konsulów, na czele koloni stało zwykle dwóch urzędników zwanych duoviri, również niższe urzędy w kolonii były odpowiednikiem urzędów rzymskich, a rada dekurionów stanowiła jakby kopie senatu. Były istotnym elementem romanizacji Italii. Kolonie na prawie latyńskim: w czasie podboju Italii Rzymianie zakładali ich więcej niż rzymskich, np.: Cales (334 r. p.n.e.), Fregellae (328), Luceria (315), Suessa Arunca, Pontia, Saticula, Interamna (313/312), Alba Fucens i Sora (303), Carsioli (302), Narnia (299), Venusia (291), Hadria (290), Paestum i Cosa (273), Beneventum i Ariminum (268), Firmum (264), Aesernia (263). W tym czasie utworzono kolonie na prawie rzymskim: Tarracina (329), Castrum Novum Piceni (290?), Sena Gallica (284)52. 2.2.G. Organizacja obszarów poza Italią Provincia W wyniku ekspansji Rzymu terytoria położone poza Italią stały się jego własnością, ich ustrój był początkowo organizowany według schematu stosowanego dla miast italskich. Zarząd prowincji spoczywał w ręku urzędniku posiadającego imperium - consul, praetor, proconsul, propraetor - jako namiestnik. Każdy namiestnik prowincji miał u swego boku kwestora zajmującego się sprawami finansowymi oraz assessores, comites i contubernales pełniących funkcje administracyjne i jurysdykcyjne. początkowo sam termin provincia oznaczał zakres kompetencji namiestnika, później zaczęto też określać tą nazwą terytorium, na którym miał on swoją jurysdykcję. Dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości prowincje były podzielone na conventus, które okresowo wizytował namiestnik. Ustrój administracyjny prowincji regulowała ustawa (lex provinciae), stąd odmienność pod tym względem występująca w poszczególnych prowincjach. Civitates foederate były formalnie niezależne, zachowano też własność ziemi mieszkańców. Civitates liberae posiadały autonomię w zakresie administracji, civitate immunes były zwolnione z obowiązku płacenia danin, gdy wprost przeciwnie civitate stipendiare były zobowiązane do opłacania stałe daniny (stipendium). Miasta sycylijskie były również obowiązane do dostarczania pieniędzy na utrzymanie okrętów, opłacenie żołdu wioślarzy i żołnierzy oraz dostarczanie dowódcom floty zboża. Zwyczaj ten obejmował początkowo także sprzymierzeńców i Latynów53. Również inne miasta prowincji były obciążone obowiązkiem finansowania i budowy okrętów oraz opłacania i utrzymania załóg nawet w czasach pokoju ze względu na zagrożenie ze strony piratów54. Miasta, które zostały przez Rzymian podbite (ich mieszkańców określano mianem peregrini deditici) musiały płacić vectigal55. 2.3. Reformy Augusta 2.3.A. Italia Przyjmuje jednolity ustrój municypalny stanowiący swoiste odwzorowanie ustroju republikańskiego poprzez własne magistratus, comitia i senatus. Zanika różnica między coloniae a municipia, na rzecz typu municypalnego (municipium civium Romanorum) i udziału mieszkańców o obywatelstwie rzymskim. Nadal zachowano uprzywilejowaną pozycję Italii, wyrażającą się m.in. w 51 W. Bojarski, Prawo..., s. 25. M. Jaczynowska, op. cit., s. 69. 53 H. Kowalski, op. cit., s. 42. 54 H. Kowalski, Marek Tuliusz Cyceron o potrzebie utrzymania floty rzymskiej w okresie pokoju („Por Flacco”, 27-33), w: Morze w Imperium Rzymu, pod red. J. Jundziła, Bydgoszcz 1993, s. 41. 55 W. Bojarski, Prawo..., s. 25. 52 zwolnieniu od daniny, podatku i służby wojskowej. Ale ugruntowanie się ustroju cesarskiego zrównało ją z prowincjami56. 2.3.B. Prowincje w okresie pryncypatu zasadniczo zmienia się polityka Rzymu wobec prowincji, już August rezygnuje z drapieżnej eksploatacji ma rzecz rozwoju ekonomicznego. Temu celowi służyć miała intensywna urbanizacja prowincji, często osadnikami byli weterani służący w oddziałach rzymskich, również w auxilia. Wiele miast awansowało pod względem statusu prawnego, otrzymanie ius Latii stanowiło kolejny krok do uzyskania obywatelstwa rzymskiego. Podobna politykę prowadzono wobec warstwa wyższych, ich romanizacji służyło nadanie w nagrodę za wielopokoleniową służbę dla Rzymu obywatelstwa rzymskiego57. W 27 r. nastąpił nowy podział prowincji rzymskich, z dotychczasowych zarządzanych przez prokonsulów lub propretorów z ramienia senatu, wyodrębniono prowincje kresowe jako cesarskie (Syria, trzy Galie, pn. Hiszpania) i wew. (Afryka, Betyka, Galia Narbońska, Macedonia, Azja) jako senackie58. Jednak podział ten nie był sztywny i zdarzały się zmiany charakteru danej prowincji z senackiej na cesarska i na odwrót. W 117 r. całkowita liczba prowincji wynosiła 45. Od Augusta do panowania cesarza Trajana Rzym w dużym tempie zwiększał swoje nabytki terytorialne: zdobyto m.in. Galatia (25r. przed Chr.), Noricum i Raetia (15 r. przed Chr.), Pannonia (9/10 r. po Chr.), Kappadokien (17), Mauretania (42), Britaniae (43), Thracia (46), Iudea (72), Moesia (86), Germania (90), Arabia (106), Dacia (107), Armenia (114), Mesopotamia, Assyria (115). W constitutio Antoniniana59 występują one już jako rzymskie jednostki administracyjne60. W latach 7-2 w. p.n.e. August zreorganizował administrację Hiszpanii, zamiast istniejących dotychczas dwóch prowincji zorganizowano trzy Hispania Baetica (południe, stolica Korduba), Hispania Tarraconensis (część północna i wschodnia, stolica Tarraco), Lusitania (zachodnia, stolica Augusta Emerita). Betyka, jako prowincja najbardziej romanizowana została oddana senatowi, pozostałe ze względu na stacjonujące tam legiony pozostały pod władzą pryncepsa61. Podbita jeszcze przez Cezara Galię również została podzielona na trzy prowincje: Gallia Lugdunensis, Aquitania i Belgica, jednak stolicą wszystkich trzech prowincji było Lugdunum, jako centrum administracyjne i kultu cesarskiego. Te tres Galliae stały się prowincjami cesarskimi, zaś spokojna Galia Narbońska została w 22 r. p.n.e. przekazana senatowi. W celu lepszego zabezpieczenia panowania rzymskiego na prowincjami galijskimi August podbił i zorganizował w prowincje rzymskie obszary Alp zachodnich: Alpes Maritimae, Alpes Cottiae, Alpen Paenine62. W 16 r. p.n.e. w wyniku dalszych podbojów opanowano obszary, na których utworzono potem prowincje Noricum, podbój dalszych obszarów Alp postępował. Z dalszych obszarów powstała prowincja Moesia (później podzielona na dwie prowincje Moesia Superior i Moesia Inferior), która pozwoliła w pewnym stopniu uzależnić od Rzymu państwo bosporańskie i Trację63. Na obszarze Dalmacji powstała prowincja Illyricum, która do 12/11 r. p.n.e. była prowincją senacką by w końcu przejść pod zarząd Augusta. Ostatecznie pod koniec rządów Augusta można wymienić następujące prowincje jako należące do pryncepsa: Hispania Tarraconensis, Germania Superior, Germania Inferior, Pannonia, Moesia, Dalmatia, Syria, Hispania Lusitania, Gallia Aquitania, Gallia Lugdunensis, Gallia Belgica, Galatia i Pampylia, Alpes Maritimae, Raetia, Noricum, Sardinia-Corsica, Judea, nie liczą Egiptu. Natomiast w gestii senatu pozostało 10 prowincji: Asia, Africa, Achaia, Hispania Baetica, Bithynia, Creta-Cyrene, Cyprus, Gallia Narbonensis, Macedonia, Sicilia64. Princeps mógł ingerować w zarząd prowincji senackich. Bezpośredni zarząd w prowincjach praeses provinciae (namiestnik).Wyznaczał ich zarówno w prowincjach senackich i cesarskich 56 W. Bojarski, Prawo..., s. 28. J. Vogt, op. cit., s. 26-27. 58 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 372. 59 W 212r. n.e. cesarz Karakalla wydał Constitutio Antoniniana, w której zrównał wszystkich mieszkańców Imperium Romanum nadając im obywatelstwo rzymskie, według romanistów wydanie tego aktu stanowi zakończenie procesu romanizacji imperium i przekształcania państwa-miasta Rzymu w imperium. 60 H. Volkmann, Die kleine..., k. 1442-1443. 61 M. Jaczynowska, op.cit., s. 218. 62 M. Jaczynowska, op. cit., s. 218-219. 63 M. Jaczynowska, op. cit., s. 219. 64 M. Jaczynowska, op. cit., s. 221. 57 princeps, jednak kadencja proconsules (namiestnicy prowincji senackich) trwała 1 rok, zaś propraetores (namiestnicy prowincji cesarskich) była nieograniczona. Proconsules pełnili funkcje administracyjne i sądowe byli wysoko opłacani (consulares 1 mln. sestercji rocznie), do legati Augusti należało również dowództwo na legionami stacjonującymi w prowincji65. Legati consuli propretore (do pomocy prokonsulom) w różnej liczbie. Za Sewerów znikło rozróżnienie na prowincje cesarskie i senackie66. Panowanie polityczne Rzymu opierało się na miastach i lokalnej arystokracji. Gminy miały autonomię, najważniejszymi urzędnikami byli duoviri, niższymi quaestores i aediles iure dicundo. Gminy ściągały podatki. Od k. II w. decuriones (członkowie rady miejskiej) odpowiadali za to własnym majątkiem67. Specjalny status posiadał Egipt, którym zarządzał reprezentant Augusta (prefekt) mający status następcy faraonów68. Miasta na prowincjach również miały ustrój municypalny z zarządzającymi nimi comitia, magistratus i senatus69. Dodatkowo powstawały tam liczne coloniae - osady wysłużonych legionistów, mające na celu romanizacje pobliskich obszarów. W Hiszpanii znane sa nam nastepujące kolonie: Hispalis, Korduba, Augusta Emerita, Caesaraugusta; a Galii Lugdunum, Augusta Raurica, Aventicum i Augusta Treverorum. Nad Renem Aura Ubiorum została przekształcona w kolonię z obozu legionowego. W Britanii powstały cztery takie kolonie: Camulodunum, Lindum, Glevum, Eburacum, w Afryce m.in. Thamugadi, Cuicul70. 2.4. Reformy Dioklecjana Nowy podział administracyjny państwa zapoczątkowany przez Dioklecjana zerwał ze starym podziałem na prowincje senackie i cesarskie, zwiększył liczbę prowincji do 110 (z poprzednio istniejących 50) tworząc z nich jednostki mniejsze71. Włączył też Italię do ogólnego systemu administracyjnego. Podstawowy podział państwa oparty został na kryterium terytorialnym72. Prawdopodobnie nie nadano poszczególnych terytorium, powstałym na bazie systemu tetrarchii, żadnej nazwy i nie zreorganizowano ich w jakieś spójne jednostki. Każda część, składająca się z poszczególnych prowincji miała własną administrację wojskową i cywilną i prowadziła samodzielną politykę zagraniczną. Do 395 r. utrzymało się też wspólne ustawodawstwo73. Oto jak tłumaczy ten krok Sextus Aurelius Victor: „(...) ponieważ współcześni Persowie trapili okrutnie wschodnie prowincje, Afrykę plemiona mauretańskie, a nadto w Egipcie wystąpił nowy uzurpator, więc dobrali sobie (Dioklecjan i Maksymian – przyp. A.J.) pomocników z tytułem cezarów w osobie Konstancjusza i Galeriusza (...) podzielili państwo na 4 części w ten sposób, że Konstancjusz otrzymał obszar Galii za Alpami, Herkuliusz Afrykę i Italię, Galeriusz Illirykum aż do cieśniny pontyjskiej, a resztę (wschodnie imperium rzymskie74) Dioklecjan75”. W rzeczywistości Dioklecjan kierował się nie tylko zagrożeniem zewnętrznym i usprawnieniem zarządzania tak dużym państwem, chciał też dzięki tej reformie osłabić pozycję namiestników prowincji76. Pogłębiając oddzielenie władzy wojskowej od administracyjnej namiestników prowincji kontynuował tu reformę wojska 65 W. Litewski, op. cit., s. 84. W. Litewski, op. cit., s. 125. 67 W. Litewski, op. cit., s. 85. 68 W. Bojarski, Prawo..., s. 28. 69 W. Bojarski, Prawo..., s. 28. 70 J. Vogt, op. cit., s. 26. 71 M Jaczynowska, op. cit., s. 355. 72 W. Litewski, op. cit., s. 125. 73 W. Litewski, op. cit., s. 125. 74 przyp. autorów opracowania tekstów źródłowych B. Lesińskiego i J. Walachowicza. 75 Sextus Aurelius Victor, de Caesaribus, 39, w: B. Lesiński, J. Walachowicz, Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Warszawa-Poznań 1992, s.XXXX 76 M. Jaczynowska, op. cit., s. 348. 66 rozpoczęta za cesarza Galliena, więcej na ten temat w rozdziale poświęconym organizacji armii. Ustalił nowy system podatkowy77. Na czele każdej z prowincji stali albo praesides lub correctores (namiestnicy ekwiccy), lub consulares czy correctores rangi senatorskiej, mianowani przez cesarza. Bezpośrednio cesarzowi podlegali trzej proconsules rangi senatorskiej stojący na czele prowincji Azja, Afryka i Achaja. Zwierzchnikami pozostałych namiestników prowincji byli vicarii78. Wzrost liczby prowincji w połączeniu z reformami wojskowymi spowodował konieczność większych jednostek administracyjnych diecezji (dioecesis), w sumie było ich 1379: 1. Hispaniae 2. Britanniae 3. Galliae 4. Viennesis (obejmowała Galię Akwitanie i Narboniensis) 5. Italiae annonariae (Italia północna) 6. Italiae suburbicanea (Italia południowa, miasto Rzym, W-spy Sycylia, Korsyka i Sardynia) 7. Africae 8. Pannoniae 9. Moesia 10. Thraciae 11. Asiana 12. Pontica 13. Oriens (Syria i Egipt). Na czele każdej diecezji, jako pośrednik między cesarzem a namiestnikiem prowincji, stał vicarius (zastępca praefecta praetorio) mający do pomocy rationalis i magister rei privatae (dwóch urzędników do spraw finansowych)80. Podział ten uległ przejściowo modyfikacjom, np. za Konstantyna Wielkiego, kiedy w zachodniej części państwa utworzono trzy prefektury z trzema prefektami, we wschodniej części natomiast dwóch prefektów sprawowało swe funkcje kolegialnie. 2.5. Reformy Konstantyna Za jego panowania system organów władzy zyskał swój ostateczny kształt. Powstała silna, scentralizowana administracja cesarska. Najwyżsi urzędnicy byli stale do jego dyspozycji, zaś im podlegała administracja prowincji. Zainicjowany przez Dioklecjana system tetrarchii upadł81. Całe państwo zostało podzielone na 3 prefektury, jednak ich liczba i zasięg terytorialny ulegały zmianom w ciągu IV, w. Konstantyn podzielił państwo na 3 prefektury zachodnie i 1 wschodnia. Od Konstantyna II (337 r.) do roku 395 istniały trzy prefektury, jedna dla części zachodniej (praefectura praetorio Galliarum dla Brytanii, Galii, Hiszpanii i Mauretanii), Druga dla części środkowej (praefectura praetorio Illyrici, Italiae et Africae lub skrócona nazwa praefectura praetorio Italiae) oraz trzecia dla części wschodniej (praefectura praetorio Orientis)82. Ostatecznie w 395 r. cześć prowincji illyrijskich została oddana pod władze cesarza Wschodu Arkadiusza83. Mamy zatem 4 prefektury, 2 we wschodniej i 2 w zachodniej części państwa. We wschodniej części była to Praefectura Oriens i Praefectura Illyrici, w zachodniej praefectura Italiae et Africae oraz praefectura Galliarum84. Na czele prefektury stał praefectus praetorio85 jako cywilny zastępca cesarza. Każda prefektura dzieliła się na 12 (z czasem 14) diecezji, których czele stali wikariusze (vicarius) podlegali oni zarządcom 77 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 375. M. Jaczynowska, op. cit., s. 348. 79 Wedlug innych 12, porównaj J. Vogt, op. cit., s. 84. 80 M. Jaczynowska, op. cit., s. 348. 81 J. Vogt, op. cit., s. 107. 82 K. Koranyi, op. cit., s. 22 83 M. Jaczynowska, op. cit., s. 356. 84 K Koranyi, Powszechna historia państwa i prawa, b.m.r.w., T. I, s. 22. 85 W. Bojarski, Prawo..., s. 30. 78 prefektur86. Diecezje dzieliły się na prowincje (98-120), na ich czele namiestnicy prowincji (clarissimi) zwani correctores, praesides, proconsules, consulares87. W system ten włączono Italię88. Pewną ciekawostkę stanowi fakt, iż na terenie Galii i Germanii rozprzestrzeniła się rzymski system gospodarczy typu willa, został on prawdopodobnie przejęty przez miejscowych książąt szczepowych. Łączyło się to z postępującą urbanizacją, a tym samym i romanizacją tych prowincji89. Również za Konstantyna nastąpiło ostateczne oddzielenie administracji wojskowej od cywilnej, można więc stwierdzić, iż ten cesarz dokończył rozpoczęta za Dioklecjana reformę administracji cesarskiej90. 2.6. Rzym i Konstantynopol Rzym jako, przez wiele stuleci, stolica imperium zajmował miejsce szczególne. Był nie tylko głównym punktem administracyjnym i ośrodkiem władzy, był tez miastem - wzorem dla innych miast zarówno pod względem architektonicznym jak i organizacyjnym. Oszacowanie liczby stałych mieszkańców Rzymu nastręcza spore trudności, jednak naukowcy przyjmują, iż chociażby w czasach Augusta w stolicy mieszkało około pół miliona osób. Nie jest to liczba rekordowa, bowiem pod koniec republiki miał nastąpić spadek liczebności mieszkańców, również w Rzymie - problem ten dotknął w szczególności warstw wyższych91. Rzym był tez centrum kultu jako siedziba najwyższych bóstw państwa rzymskiego. Początkowo administracyjnie Rzym był podzielony na tribus, których liczba ustabilizowała się na poziomie 4 (patrz 2.2.). Podział ten sięga prawdopodobnie czasów etruskich i może być datowany na ok. 650 r. przed Chr92. Jednak rosnący napływ ludności i żywiołowy rozwój miasta jako stolicy spowodował konieczność dokonania zmian. Już w 7 r p.n.e. sam Rzym został podzielony przez Augusta na 14 okręgów (dzielnic), jednak bez zmiany pomerium: I. Porta Capena II. Caelimontium III. Isis et Sarapis IV. Templum Pacis V. Esquiliae VI. Alta Semita VII. Via Lata VIII. Forum Romanum IX. Circus Flaminus X. Palatinum XI. Circus Maximus XII. Piscinia Publica XIII. Aventinus XIV. Trans Tiberium93. W czasach Kaliguli rozbudowa Rzymu od strony Pól Marsowych i Awentynu wyszła już częściowo poza święte granice miasta. W 271 r. po Chr. Aureliusz rozpoczął budowę muru opasującego 14 dzielnic wiecznego miasta94. Ponowny rozkwit Rzym zawdzięcza paradoksalnie rozwojowi chrześcijaństwa. W momencie, gdy cesarz Konstantyn w ramach swojej prochrześcijańskiej polityki przekazał biskupowi Rzymu pałac na Lateranie, zaczęto wznosić w 86 O. Jurewicz, L. Winniczuk, op. cit., s. 375. W. Bojarski, Prawo..., s. 30. 88 W. Litewski, op. cit., s. 125. 89 Por. J. Vogt, op. cit., s. 280. 90 M. Jaczynowska, op. cit., s. 356. 91 J. Vogt, op. cit., s. 37. 92 R. Groß, Der kleine..., B. , k. 1444. 93 O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1973, s. 318. 94 R. Groß, op. cit., k. 1449-1450. 87 mieście monumentalne kościoły chrześcijańskie95. Powoli Rzym ze stolicy cesarskiej stawał się uprzywilejowaną stolicą biskupią96. Za panowania cesarza Dioklecjana, kiedy powadzono tetrarchię, władcy ze względu na niepokoje w prowincjach i na granicach przenieśli swoje siedziby w inne miejsca, m.in. do Nikodemii i Mediolanu. Zapoczątkowało to powolny, jednak nieubłagany proces utraty znaczenia Rzymu. Zanikło jego znaczenie jako najważniejszego miejsca kultu państwowego, nie był już centrum budowy gmachów reprezentacyjnych, był jednak nadal siedzibą senatu97. W 330 r. n.e. w miejscu dawnej greckiej kolonii Byzantion cesarz Konstantyn założył nową stolicę Constantinopolis. Przyczyny tej decyzji były różnorakie, przede wszystkim w tym okresie Rzym już dawno zatracił swe polityczne znaczenie jako stolica imperium. Dodatkowo kojarzył się on z wciąż żywą tradycją ustroju republikańskiego i nierozerwalnie z nim związanego pogaństwa. Bizantion charakteryzował się też bardzo dobrym położeniem geograficznym, miał bowiem stanowić na obszarach ogarniętych wpływami helleńskimi centrum kultury łacińskiej. Położony był na wejściu do Pontos Euxeinos oraz granicy między Orientem a Zachodem. W 324 r. Crispus ( syn Konstantyna z pierwszego małżeństwa) musiał odnieść decydujące zwycięstwo nad siłami Liciniusa. Być może przypadek sprawił, że akurat w tym czasie Konstantyn szukał miejsca na nową stolicę i wybrał właśnie to miejsce. Prace nad budową „nowego Rzymu” trwały w latach 324-330. Przy ceremonii założenia miasta sięgnięto nawet do starych pogańskich rytuałów98. W Konstantynopolu naliczono 14 dzielnic99, początkowo Konstantyn podzielił miasto na 7 dzielnic symbolizujących siedem wzgórz 100, również tutaj analogia do urb aeterna jest widoczna. Pod wieloma względami Konstantynopol stanowił kopię Rzymu, na jego czele stał mianowany i podległy bezpośrednio cesarzowi prefectus urbi Constantinopolitanae (utworzony przez Konstantyna). Zyskał wszystkie przysługujące dotąd tylko Rzymowi przywileje, jak autonomia sądownicza, własny senat101. Spod ogólnej cesarskiej administracji po reformach Konstantyna wyłączone zostały Rzym i Konstantynopol, stanowiły bowiem odrębne jednostki z własnymi władzami 102. Rzym wraz z otaczającym go stumilowym okręgiem, tworzył odrębną prefekturę miejską z mianowanym przez cesarza i bezpośrednio mu podległym prefectus urbi Romae na czele. 95 J. Vogt, op. cit., s. 102. J. Vogt, op. cit., s. 117. 97 J. Vogt, op. cit., s. 89. 98 J. Vogt, op. cit., s. 118. 99 Chr. Danoff, Der kleine..., B. 1, k. 1284-1285. 100 Ammianus Marcellinus, Dzieje Rzymskie, Warszawa 2001, s. 17 (wstęp w opracowaniu I. Lewandowskiego) 101 M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1988, s. 352. 102 K Koranyi, op. cit., s. 23. 96 x60
