przyroda - Serwis.mszczonow.pl
advertisement
PRZYRODA Spis treści 1 1 5 7 8 10 19 20 Układ Słoneczny Ziemia powietrze woda skały Polska organizm zwierzęta UKŁAD SŁONECZNY Słońce i obiegające je planety i planetoidy oraz niektóre komety tworzą Układ Słoneczny. Słońce należy do gwiazd małych i stanowi 99, 87% masy całego Układu Słonecznego. Planety obiegają Słońce w tę samą stronę, w którą i ono się obraca. Wyróżniamy planety wewnętrzne (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars), które są małe i odznaczają się dużą gęstością, oraz zewnętrzne – bardzo duże, o małej gęstości (Jowisz, Saturn, Uran i Neptun). Planety wewnętrzne i zewnętrzne oddzielone są pasem planetoid. Do Układu Słonecznego należą tzw. komety okresowe, poruszające się wokół Słońca po mocno wydłużonych elipsach. Jedną z nich jest kometa Halleya – czas jej obiegu wokół Słońca wynosi 74-79 lat. Słońce to nasza największa gwiazda, ale jest zaledwie jedną z miliardów gwiazd rozrzuconych w Galaktyce. Ta ogromna kula gazu składa się głownie z helu i wodoru. Jego masa jest 300 tysięcy razy większa niż masa Ziemi. Powierzchnia Słońca nazywana jest fotosferą. Wewnątrz tej gwiazdy jest bardzo gęsto – panuje tam ogromne ciśnienie – i bardzo gorąco (temperatura osiąga kilkanaście milionów stopni). Przy tym ciśnieniu i przy wysokiej temperaturze w Słońcu przebiegają reakcje termojądrowe i wodór zamienia się w hel. W czasie tej przemiany jest wytwarzana energia, która potrzebuje około miliona lat, aby „wyjść” ze Słońca w postaci światła. Energia słoneczna dociera do Ziemi jako światło widzialne i niewidzialne, czyli promieniowanie podczerwone i ultrafioletowe. To pierwsze daje nam uczucie ciepła, to drugie zapewnia opaleniznę. Należy zadać sobie pytanie, dlaczego tak gorące Słońce nie powoduje zniszczeń na Ziemi, a wręcz przeciwnie, jest konieczne dla rozwoju i potrzymania życia na naszej planecie. Ziemia po prostu znajduje się we właściwej odległości od Słońca, położona dalej, byłaby za zimna, położona bliżej – za gorąca. Ta odległość wynosi 150 milionów km, a światło słoneczne potrzebuje na przebycie tej drogi – 8 minut. Słońce osiągnęło wiek średni – ma dopiero 5 miliardów lat, a paliwa wodorowego wystarczy jeszcze na dalsze 5. ZIEMIA Kształt i rozmiary Ziemi Ziemia nie jest kulą, a jej bryłę nazywamy elipsoidą obrotową. Oznacza to, że promień biegunowy jest mniejszy od VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 promienia równikowego. Według najnowszych danych przyjmuje się następujące wymiary elipsoidy ziemskiej: promień biegunowy: 6 357 km, promień równikowy: 6 378 km, obwód południkowy: 40 030 km, obwód równika: 40 075 km. Kontynenty i oceany Większość lądów znajduje się na półkuli północnej – aż 40%, na półkuli południowej tylko 20%. Ponieważ większą część powierzchni Ziemi zajmuje woda – prawie 3/4 – często nazywa się ją „błękitną planetą”. Największym oceanem jest Pacyfik (Ocean Spokojny), zajmujący 179 mln km2, drugim co do wielkości jest Ocean Atlantycki – 91 mln km2, następnie Ocean Indyjski – 76 mln km2 i najmniejszy, prawie cały skuty lodem i znajdujący się w obszarze bieguna północnego Ocean Arktyczny – 15 mln km2. Oceany rozdzielają olbrzymie obszary lądowe – kontynenty. Kontynenty: Azja o powierzchni 44 mln km2 Afryka – 30 mln km2 Ameryka Północna – 24 mln km2 Ameryka Południowa – 18 mln km2 Europa – 10 mln km2 Australia – 9 mln km2 Najmniej poznanym kontynentem, bo pokrytym lądolodem, jest Antarktyda o powierzchni 14 mln km2. Czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi Powierzchnia naszej planety ulega ciągłym zmianom. Większość procesów zmieniających oblicze Ziemi trwa tak długo, że trudno zaobserwować te zmiany. Inne, takie jak trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów czy osuwiska zmieniają krajobraz w przeciągu godzin. Jeżeli procesy te mają swe źródło we wnętrzu Ziemi, nazywamy je wewnętrznymi, a jeśli są związane ze zjawiskami zachodzącymi na powierzchni, nazywamy je zewnętrznymi. Ukształtowanie powierzchni Ziemi Powierzchnia Ziemi charakteryzuje się dużymi różnicami wysokości, choć obszary o skrajnych wysokościach lub głębokościach zajmują nieznaczną powierzchnię. Lądy Obszary lądowe położone najwyżej tworzą trzy potężne strefy górskie o rozciągłości równoleżnikowej (Himalaje, Kaukaz, Karpaty, Alpy i Pireneje) lub południkowej, tak jak Andy i Kordyliery w Ameryce Północnej i Południowej oraz góry obrzeżające kontynent azjatycki od wschodu: góry Kamczatki, Kuryle, góry Wysp Japońskich, Tajwanu, Filipin oraz Nowej Gwinei i Nowej Zelandii. Górami nazywamy obszary, na których różnica wysokości względnych przekracza 300 m. Poniżej łańcuchów górskich znajdują się obszary nazywane wyżynami – są położone powyżej 300 m n.p.m. i mają małe wysokości względne. Najwyżej położoną wyżyną na świecie jest wyżyna Tybetu (ponad 4000 m n.p.m.). Wyżyny zajmują duże obszary Afryki, Azji i obu Ameryk. Pozostałe obszary – czyli położone poniżej 300 m n.p.m. – to niziny, dominujące w Europie i Australii. Obszary lądowe położone poniżej poziomu morza nazywamy depresjami. Najgłębszą depresją jest Morze Martwe, którego lustro wody znajduje się 394 m poniżej poziomu morza. W Polsce niewielka depresja (niespełna 2 m poniżej poziomu morza) znajduje się na Żuławach Wiślanych. Oceany Formy powierzchni występujące na dnie oceanicznym mogą być zróżnicowane, choć w porównaniu z kontynentami jest ono dość monotonne. Przedłużeniem kontynentu poniżej linii brzegowej jest szelf. Jest to przybrzeżna część kontynentu, zatopiona do głębokości średnio 200 m, ale zdarzają się większe – do 500 m. W strefach, gdzie w sąsiedztwie kontynentów występują rowy oceaniczne szerokości szelfów są nieznaczne – jak u pacyficznych wybrzeży Ameryki Południowej. W pozostałych obszarach szelfy mogą być dość szerokie, np. atlantyckie wybrzeże Ameryki Południowej. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 Poniżej szelfu głębokości zaczynają gwałtownie rosnąć średnio do 4000 m – jest to stok kontynentalny. U podnóża stoku kontynentalnego stawiamy granicę między kontynentem a oceanem. Rozciągające się poniżej dno oceaniczne jest stosunkowo płaskie i podzielone na baseny oceaniczne, których granicami są grzbiety śródoceaniczne. Są to długie (w sumie ponad 60 tysięcy km długości), potężne pasma górskie o wysokości względnej 2000-3000 m. Większa cześć grzbietów śródoceanicznych przecięta jest w osiowej części dolinami ryftowymi, w których zachodzą intensywne zjawiska wulkaniczne. Monotonia dna oceanicznego bywa urozmaicona obecnością gór podmorskich pochodzenia wulkanicznego, występujących pojedynczo lub tworzących większe skupienia. Niektóre z nich mogą wyłaniać się ponad powierzchnię morza, jak np. Hawaje. Najniżej położone obszary Ziemi to rowy oceaniczne, sięgające poniżej 11 tysięcy m pod poziomem morza. Najgłębszym z nich jest Rów Mariański. Są to głębokie i stosunkowo wąskie pęknięcia w skorupie ziemskiej. Pogoda Pogoda to wszystkie zjawiska zachodzące w atmosferze w danej chwili lub w ciągu pewnego czasu nad danym obszarem. Elementami pogody są: temperatura powietrza, jego wilgotność, ciśnienie atmosferyczne i wiatr, zachmurzenie nieba, nasłonecznienie oraz opady atmosferyczne. Strefy klimatyczne i roślinne Wraz ze zmianą szerokości geograficznej zmieniają się warunki klimatyczne, a z nimi także szata roślinna. Obszary o dość wyraźnej rozciągłości równoleżnikowej, charakteryzujące się podobnym klimatem i roślinnością, nazywamy strefami krajobrazowymi. Są to: krajobraz wilgotnego lasu równikowego, krajobraz sawanny, krajobraz pustynny, krajobraz lasów liściastych i mieszanych strefy umiarkowanej, krajobraz śródziemnomorski, krajobraz stepowy, krajobraz lasów iglastych (tajga), krajobraz tundry i krajobraz lodowej pustyni. Oprócz krajobrazów strefowych na kuli ziemskiej występują krajobrazy, których rozmieszczenie nie jest zależne od stref klimatycznych. Są to krajobrazy astrefowe. Należą do nich krajobrazy górskie. Lasy równikowe Lasy równikowe występują w środkowej Afryce (Kotlina Kongo), północnej Ameryce Południowej (Amazonia), południowo-wschodniej Azji i na wyspach Pacyfiku. Mniejsze skupienia leśne występują w Ameryce środkowej i na Madagaskarze. Klimat tej strefy jest najbardziej sprzyjający rozwojowi roślin: ciepły i wilgotny. Brak tu jakichkolwiek pór roku. W wyniku wysokich temperatur szybkość parowania jest bardzo duża. Para wodna po ochłodzeniu ulega skropleniu i tworzy chmury, z których codziennie po południu padają ulewne deszcze. Kiedy promienie słoneczne padają prostopadle na Ziemię – ma to miejsce w marcu i wrześniu – opady są szczególnie obfite. Noszą wtedy nazwę deszczy zenitalnych. Niewielkie zmiany kąta padania promieni słonecznych w ciągu roku sprawiają, że i roczne wahania temperatur są nieznaczne. Charakterystyczne dla tego obszaru są natomiast spore wahania temperatur w ciągu dnia – średnio od 6oC do 8oC. Sawanny W miarę oddalania się od równika w kierunku zwrotników zmienia się ilość i rozkład opadów. Zaznaczają się dwie pory roku: deszczowa i sucha. Ich długość też ulega zmianom; w obszarach, gdzie występuje tzw. sawanna wilgotna, pora sucha jest najkrótsza i trwa od 3 do 5 miesięcy. Przez pozostałą część roku występuje pora wilgotna. W miarę przesuwania się w kierunku zwrotników pora sucha staje się coraz dłuższa: na sawannie suchej trwa od 5 do 7 miesięcy, na sawannie kolczastej może trwać nawet do 10 miesięcy, a i przez pozostałą część roku opady występują nieregularnie. Zdarza się, że brak ich nawet przez kilka kolejnych lat. Drugą cechą klimatu w tej strefie jest wzrost średniej temperatury powietrza oraz wyraźne roczne amplitudy temperatury powietrza. Na granicy z wilgotnymi lasami równikowymi różnica miedzy najcieplejszym i najchłodniejszym miesiącem w roku wynosi 4oC, a blisko zwrotników, na granicy z pustyniami, aż 14oC. Pustynia Największe obszary pustynne występują w strefie zwrotnikowej (np. Sahara, Namib i Kalahari w Afryce). W strefie umiarkowanej zajmują wnętrze kontynentu, np. Gobi w Azji. W sumie zajmują około 1/3 powierzchni lądowej Ziemi. Panują na nich wyjątkowo niekorzystne warunki życia: w ciągu dnia temperatura dochodzi do 40-50oC, a w nocy występują przymrozki. Deszcze padają niezmiernie rzadko; w głębi pustyni nawet co kilka lat. Pustynia kojarzy nam się przede wszystkim z piaskiem, ale tych piaszczystych jest stosunkowo niewiele. Na Saharze VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 – największej pustyni świata – piasek zajmuje tylko 20% powierzchni. Pustynie piaszczyste nazywamy ergami. Usłane są dużymi i różnego kształtu wydmami, które przesuwają się pod wpływem silnych wiatrów. Pustynia żwirowa (serir) usłana jest drobnymi i obtoczonymi odłamkami skalnymi – żwirem, a pustynia kamienista (hamada) dużymi fragmentami skalnymi powstałymi w wyniku wietrzenia mrozowego. W dzień skały nagrzewają się w wyniku bardzo wysokiej temperatury. Pod wieczór temperatura gwałtownie spada poniżej 0oC; takie nagłe spadki temperatur powodują pękanie i niszczenie skał. Po rzadkich, ale gwałtownych opadach deszczu na pustyni pojawiają się rzeki okresowe. Woda szybko odpływa, wsiąka i wyparowuje, stąd po kilku już godzinach koryto jest znów suche. Takie doliny okresowych rzek nazywamy uedami. Woda spływająca do zagłębień tworzy okresowe słone jeziora zwane szottami. Tu w podczas intensywnego parowania tworzą się minerały solne i gipsy (np. słynne „róże pustyni”). Życie na pustyniach koncentruje się w oazach – czyli w miejscach, w których dostępna jest woda. Skąd się ona bierze? Podczas opadów część wody wsiąka w podłoże – najwięcej na ergach, gdyż piasek bardzo szybko przepuszcza wodę. Woda przenika w głąb, aż napotka warstwę skał nieprzepuszczalnych – wtedy tworzy się warstwa wodonośna, w której woda zaczyna spływać zgodnie z nachyleniem warstw. Układ warstw może mieć charakter nieckowaty – spływająca woda zaczyna się więc gromadzić, tworząc podziemne jezioro. Jeśli w takim miejscu wykopiemy studnię, woda, która dotąd znajdowała się pod dużym ciśnieniem, wytryśnie wysoko w górę. Są to studnie artezyjskie. Woda w oazach nie musi pochodzić tylko z opadów na pustyni, może spływać warstwą wodonośną z bardzo odległych miejsc – nawet o wiele setek kilometrów. Stepy Stepy występują w strefie umiarkowanej, w głębi kontynentów (Europa, Azja Ameryka Północna) lub na ich obrzeżach opływanych przez zimne prądy morskie (Ameryka Południowa). Klimat panujący w centrum kontynentu jest bardzo ostry – odmiana klimatu kontynentalnego – lata są gorące i suche, a zimy bardzo mroźne. Charakterystyczną cechą otwartych przestrzeni stepowych są silne wiatry wiejące przez cały rok. W Kazachstanie są zwane suchowiejami. Dziś większość obszarów stepowych jest zagospodarowana rolniczo. Stało się tak dlatego, że występują na nich bardzo żyzne gleby zwane czarnoziemami, tworzące się na podłożu lessowym. W Ameryce Północnej obszary tego typu są zwane prerią, a w Ameryce Południowej pampą. Krajobraz śródziemnomorski Klimat śródziemnomorski charakteryzują suche i ciepłe lata oraz łagodne i wilgotne zimy. Nawet w najchłodniejsze miesiące temperatura nie spada poniżej 0oC. Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej Lasy liściaste i mieszane występują w strefie umiarkowanej z klimatem w odmianie morskiej. Wpływ morza łagodzi klimat i powoduje, że lata są stosunkowo ciepłe i wilgotne, a zimy łagodne. Ich naturalnym obszarem występowania była praktycznie cała Europa, z wyłączeniem północnej i śródziemnomorskiej części. Niestety większa ich część została wycięta, a dzisiejszy krajobraz Europy jest przykładem krajobrazu przekształconego przez człowieka. Lasy liściaste i mieszane występują również w Ameryce Północnej oraz na południowo-zachodnim wybrzeżu Ameryki Południowej. Tajga W strefie klimatu umiarkowanego zimnego występują lasy iglaste, zwane w Rosji tajgą. Cechą charakterystyczną tej strefy są bardzo mroźne i śnieżne zimy, podczas których temperatura spada nawet do -50oC. Lata są krótkie i dość chłodne. Takie warunki klimatyczne powodują występowanie niewielu gatunków roślin; są to głównie drzewa szpilkowe. Zwierzęta i roślinność. Tajga to królestwo drzew iglastych. Występują tu głównie: jodły, świerki, sosny, modrzewie. Można tu spotkać, chociaż rzadziej, drzewa liściaste, takie jak brzoza czy jarzębina. Krótki okres wegetacji sprawia, że stale zielone liście (igły) są bardziej przydatne w warunkach tajgi niż liście zrzucane na zimę. Drzewa iglaste dzięki temu mogą „wystartować “ z fotosyntezą już wiosną, nie tracąc czasu, energii ani budulca na odtworzenie nowego ulistnienia. Ponieważ drzewa iglaste nie zrzucają liści (poza modrzewiem) i rosną bardzo blisko siebie, na dnie lasu panuje półmrok. Z tego powodu runo w tajdze jest dosyć ubogie, występują tu przeważnie mchy, porosty i nieliczne krzewinki. Las w tajdze jest dość monotonny gatunkowo, ale daje zwierzętom obfitość pokarmu i mnóstwo kryjówek. Spotkamy tu ogromne bogactwo i rozmaitość bezkręgowców i polujących na nie kręgowców. Żyją tu różne gatunki płazów, np. żaba trawna i niektóre gatunki ropuch. Przedstawicielami gadów tajgi są, m.in. żmija i zaskroniec. Znacznie więcej niż w tundrze (patrz niżej) jest gatunków ptaków. Żyją tu: pardwa, głuszec, cietrzew, jarząbek oraz sowa. Również świat ssaków tajgi jest dosyć bogaty. Wielcy roślinożercy to: łoś i jeleń, a cały leśny drobiazg to: burunduki, zające, krewniacy myszy i inne drobne gryzonie. Występują tu drapieżniki: niedźwiedź brunatny, borsuk, lis rudy, wilk, ryś, rosomak, gronostaj, łasica i soból. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 Tundra Obszary tundrowe znajdują się na półkuli północnej. Rozciągają się na północ od lasów iglastych tajgi aż do granicy wiecznych lodów Arktyki. Spora część tundry leży powyżej koła podbiegunowego, zatem występuje tu już noc i dzień polarny. Zima jest bardzo długa i mroźna – śniegi leżą prawie 10 miesięcy. W ciągu krótkiego lata, kiedy temperatura najcieplejszego miesiąca lipca nie przekracza 10oC, porastające tundrę rośliny muszą zdążyć wzrosnąć, zakwitnąć i wydać nasiona. Gleby w tundrze są bardzo mało żyzne i płytkie. Występuje tam tzw. wieczna zmarzlina, czyli zamarznięty grunt na głębokości nawet wielu setek metrów. W ciągu lata odmarza raptem około pół metra. Na bezleśnych ogromnych obszarach brak jest jakiejkolwiek osłony przed bardzo silnym wiatrem wiejącym z prędkością ponad stu kilometrów na sekundę, unoszącym śnieg i drobiny lodu. Taka burza śnieżna może trwać nawet kilka dni. Zwierzęta i roślinność. W tundrze panują bardzo trudne warunki klimatyczne. Niskie temperatury powietrza, silne wiatry – to wszystko powoduje, że tutejszy świat roślin i zwierząt jest dosyć ubogi. Po pierwsze nie występują tu żadne wysokie drzewa i krzewy – nie oparłyby się one wiatrom i nie zapuściły korzeni w wiecznej zmarzlinie. Dlatego w tundrze spotyka się jedynie drzewa niskie i płożące, np. brzozę karłowatą i różne gatunki wierzb, w tym wierzbę polarną. Wśród roślin zielnych głównie dominują rośliny niskie, często tworzące gęste i zwarte poduszeczki. Wszechobecnymi mieszkańcami tundry są także różne gatunki mchów i porostów. Ponieważ lato trwa krótko, rośliny tundry mają niewiele czasu, aby zakwitnąć, wydać nasiona i owoce. Wiele z nich ze względu na długie noce polarne traci na zimę liście. Uboga szata roślinna tundry nie zapewnia zwierzętom ani stałej obfitości pokarmu, ani bezpiecznych kryjówek. Z tego powodu fauna nie jest tu nazbyt bogata. Stosunkowo dużo jest owadów, które zimę przeczekują w stanie odrętwienia, a z nastaniem lata przechodzą szybki rozród i rozwój. W ciepłych miesiącach, nad drobnymi rozlewiskami pojawiają się wówczas całe chmary owadów. Wśród nich najliczniejsze są muchówki, w tym krwiopijne komary i meszki. Pośród kolorowych i najczęściej dużych kwiatów uwijają się pracowite pszczoły. Obfitość owadów oczywiście zwabia ptaki, które przylatują tu z południa ze swoich zimowisk. Poza obfitością pokarmu mają jeszcze długi dzień na polowanie. W tundrze żyją również ptaki przebywające tu na stałe. Należy do nich m.in. pardwa górska i sowa śnieżna. Świat roślinożerców jest reprezentowany przez chomikopodobne gryzonie – lemingi, zające bielaki oraz renifery. Drapieżniki tundry to: gronostaj, lis polarny i niedźwiedź polarny. Lodowa pustynia Lodowa pustynia związana jest z klimatem polarnym – surowym i suchym. W miesiącach letnich temperatura czasem przekracza 0oC, a w miesiącach zimowych spada do kilkudziesięciu stopni poniżej zera. Najniższą temperaturę zanotowano na Antarktydzie w rosyjskiej, nieczynnej już stacji naukowej Wostok: -89oC. Obszary pokryte lodem występują w obydwóch strefach okołobiegunowych: na południowym kontynencie Antarktydy występuje lądolód, na północnej półkuli Ocean Arktyczny, którego centralna część jest stale pokryta pływającą pokrywą lodową. Lądolód występuje również na półkuli północnej – pokrywa duńską wyspę Grenlandię. Antarktyda pokryta jest w 99,5% pokrywą lodu, której największa grubość może przekraczać 4000 m. Lądolód może schodzić do morza i tworzyć lodowce szelfowe, z których odrywają się góry lodowe, migrujące z prądami morskimi daleko w niższe szerokości geograficzne. Większa część góry lodowej zanurzona jest w wodzie. Roślinność wysokogórska Krajobrazy górskie występują na każdej szerokości geograficznej, wszędzie tam, gdzie są wysokie góry. Wraz ze wzrostem wysokości zmniejsza się temperatura (przeciętnie o 0,5oC na 100 m), spada ciśnienie i klimat staje się coraz bardziej surowy. Wraz ze zmianą wysokości zmieniają się warunki życia roślin, dlatego w górach występuje tzw. piętrowy układ roślinności. W niektórych górach powyżej górskich łąk, gdzie występują już tylko nagie skały, może występować granica wiecznych śniegów. Jest to pewna wysokość, powyżej której śniegi nie topnieją przez cały rok i mogą tworzyć się lodowce górskie. Granica wiecznych śniegów nie występuje w każdych górach; jej obecność oraz wysokość na której występuje zależy od szerokości geograficznej. W strefie umiarkowanej, w Europie lodowce mogą tworzyć się w Alpach – tu granica wiecznych śniegów przebiega na wysokości średnio 3000 m n.p.m. Najwyższe szczyty Karpat sięgają prawie trzech tysięcy – stąd brak w nich lodowców. W Himalajach granica ta przebiega znacznie wyżej – na 5000 m n.p.m. POWIETRZE Skład i budowa atmosfery Atmosfera to powłoka gazowa wokół naszej planety. Wśród gazów tworzących atmosferę dominuje azot, zajmując aż 78% jej objętości. Gaz niezbędny dla świata organicznego – tlen – zajmuje 21%. Pozostałą część – 1% – zajmują VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 inne, gazy m.in. dwutlenek węgla. Atmosfera wnika swą dolną granicą w glebę, szczeliny skalne; znajduje się też w przypowierzchniowej warstwie wody. Górna granica jest również trudna do ustalenia – sięga do wysokości 700-800 km nad powierzchnią Ziemi i wraz z coraz mniejszym przyciąganiem ziemskim staje się coraz rzadsza. Część gazów ulatuje w przestrzeń kosmiczną. Wraz ze wzrostem wysokości zmienia się nie tylko jej gęstość, ale i temperatura. Zjawiska atmosferyczne Zjawiska atmosferyczne związane z kształtowaniem pogody i klimatu zachodzą w najniższej części atmosfery, zwanej troposferą. Jest to warstwa o zmiennej grubości – najgrubsza w strefie równikowej – do 18 km nad powierzchnią Ziemi – i najcieńsza nad biegunami – do 8 km. Troposfera charakteryzuje się ciągłym ruchem powietrza, spadkiem temperatury wraz z wzrostem wysokości do -60oC w górnej jej części. Tu znajduje się około 75% ogólnej masy powietrza i cała para wodna. Opady Pod wpływem ciepła wszystkie zbiorniki wodne oraz wszystko, co zawiera wodę (rośliny, zwierzęta, gleba), paruje. Wilgotne, cieplejsze powietrze jest lżejsze i unosi się do góry. Zawarta w powietrzu para wodna po ochłodzeniu skrapla się, a kropelki wody gromadzą się, tworząc chmury. Latem na wyższych wysokościach, a zimą nawet tuż przy powierzchni Ziemi mogą tworzyć się chmury lodowe – czyli zbudowane z kryształków lodu. Są również chmury mieszane, zbudowane zarówno z kropelek wody, jak i kryształków lodu. Chmury tworzą się na bardzo różnych wysokościach. Mgły występujące wieczorem lub wcześnie rano to niskie chmury, które dotykają swoją podstawą powierzchni gruntu. Te najwyżej występujące tworzą się na wysokości powyżej 10 kilometrów – są to chmury pierzaste. Kształty chmur zależą od wiejących wiatrów i od wysokości, na jakiej się tworzą. Obecność chmur na niebie nie zawsze oznacza zbliżające się opady. Z chmur pierzastych – najwyższych i zbudowanych tylko z kryształków lodu – nie ma opadów. Następnie coraz bliżej powierzchni ziemi są chmury warstwowe i kłębiaste. Chmury warstwowe zasłaniają prawie całe niebo i prawie zawsze dają opady. Do opadów atmosferycznych zaliczamy deszcz, mżawkę, śnieg, krupy i grad. Opadom często towarzyszą wyładowania elektryczne – czyli pioruny. Piorun to krótkotrwały, ale silny prąd elektryczny, który przepływa między powierzchnią ziemi a chmurą burzową lub wysoko, pomiędzy chmurami. Piorunom często towarzyszą zjawiska dźwiękowe, czyli grzmoty. Światło ma większą prędkość niż dźwięk i dlatego najpierw widzimy błysk, a dopiero potem dociera do nas grzmot. Obliczając czas pomiędzy błyskiem a grzmotem, możemy w przybliżeniu określić odległość, jaka dzieli nas od burzy (liczymy sekundy pomiędzy obydwoma zjawiskami i dzielimy przez trzy – wtedy otrzymamy ilość kilometrów między nami a miejscem, gdzie uderzył piorun). Tęcza Tęcza tworzy się tylko wtedy, jeśli pada deszcz i jednocześnie prześwieca przez chmury Słońce. Tęczy szukamy zawsze po przeciwnej stronie nieba niż widzimy Słońce. Wiatr Części zjawisk zachodzących w atmosferze niestety nie możemy zobaczyć, ale za to są dobrze odczuwalne. Najczęstszym jest oczywiście wiatr. Wiatr tworzy się, gdy masy powietrza się przesuwają. Ruch ten jest wymuszony różnicami w ciśnieniu atmosferycznym. Wysokie ciśnienie atmosferyczne tworzy się, gdy na dany obszar „naciska” duża ilość powietrza. Ogrzewanie powietrza powoduje powstawanie prądów wznoszących – ciepłe, lżejsze powietrza unosi się do góry – tak powstają obszary niskiego ciśnienia. Wiatr zawsze wieje z obszarów, na których ciśnienie jest wyższe, w kierunku obszarów, gdzie jest niższe. Siła wiatrów jest bardzo różna. Najsilniejsze wiatry powstają wtedy, gdy dochodzi do bardzo gwałtownego wyrównywania dużej różnicy ciśnień. Ich przykładem są cyklony tropikalne zwane tajfunami i tornada. Cyklony tworzą się w niskich szerokościach geograficznych, przeważnie nad morzami. Oko cyklonu to wąska strefa ciszy z prądami wznoszącymi. Wokół oka w promieniu nawet do 500 km wieją niezwykle silne wiatry. Nad lądem cyklon najczęściej zamiera, ale wzburzone przez niego fale powodują ogromne zniszczenia. Tornada powstają nad nizinnym wnętrzem kontynentów – najbardziej sprzyjającym miejscem do tego jest Ameryka Północna, gdzie spotkanie się ciepłych i zimnych mas powietrza powoduje wznoszenie się ciepłego powietrza i powstawanie ogromnych wirów. W związku z tym, że różne strefy Ziemi dostają w ciągu roku różną ilość ciepła, przy jej powierzchni tworzą się stałe pasy niskiego i wysokiego ciśnienia przesuwające się nieznacznie wraz z obiegiem Ziemi wokół Słońca. Lokalnym wiatrem wiejącym nad morzem jest bryza. W ciągu dnia wieje z nad morza w kierunku lądu, a w nocy w odwrotnym kierunku. W górach często wieje halny – jest to ciepły i gwałtowny wiatr z południa. W zimie w tym czasie znacznie pogarszają się warunki narciarskie i wzrasta zagrożenie lawinowe. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 Zorza polarna Mieszkańcy zimnych krajów na dalekiej północy mogą oglądać zorzę polarną. Zanieczyszczenie atmosfery Sprawcą najbrzydszego zjawiska atmosferycznego jest, jak zwykle, człowiek. Jest to smog, czyli mieszanina mgły i zanieczyszczeń. Smog ma ciemny kolor i unosi się nad dużymi miastami. W niektórych jest na tyle groźny, że ich mieszkańcy muszą nosić specjalne maski na twarzach. WODA Krążenie wody w przyrodzie Krążenie wody w przyrodzie polega na ciągłej zmianie stanów skupienia wody i jej wędrówce przez różne środowiska. Wszystko, co zawiera wodę (rzeki, jeziora, morza, gleba, rośliny, zwierzęta, lód), paruje. W ten sposób woda dostaje się do atmosfery, w której występuje jako niewidoczny gaz – para wodna. Pod wpływem spadku temperatury para wodna ulega skropleniu i spada z powrotem na Ziemię. Z powierzchni Ziemi przedostaje się znowu do różnych środowisk: do rzeki, jeziora, morza, w głąb ziemi, do roślin, zwierząt. W ten sposób obieg wody zostaje zamknięty. Jej część może być uwięziona na dłużej w lodowcach i lądolodach, ale trzeba pamiętać, że lód również paruje (proces sublimacji). Właściwości fizyczne i chemiczne Na Ziemi woda występuje w trzech stanach skupienia: ciekłym, gazowym i stałym. Najwięcej wody znajduje się w stanie ciekłym – to przede wszystkim oceany, duże zasoby wody zawarte są w lodowcach i lądolodach – stanie stałym. Zmiany stanów skupienia są związane ze zmianami temperatury. W temperaturze 0oC w wodzie pojawiają się kryształy lodu – zaczyna się proces krzepnięcia, czyli przechodzenie stanu ciekłego w stały. Mimo że temperatura otoczenia może być znacznie poniżej zera stopnia, temperatura wody cały czas wynosi 0oC, aż do momentu, gdy cała woda przemieni się w lód. Dopiero teraz daje się on ochłodzić poniżej temperatury 0oC. Zwykle podczas obniżania temperatury objętość substancji maleje, a podczas podgrzewania rośnie. Woda zachowuje się podobnie, ale tylko w przedziale temperatur 100oC – 4oC. Poniżej 4oC, w odróżnieniu od innych substancji, zaczyna zwiększać swą objętość. Dlatego lód pływa po powierzchni wody, a woda zamarzająca w pełnym i zamkniętym pojemniku rozsadza go. Proces zmiany stanu ciekłego w gazowy nazywamy parowaniem. Woda zamienia się w parę wodną (stan gazowy wody) nie tylko podczas wrzenia, które zachodzi w temperaturze 100oC. Szybkość parowania jest zależna również od wilgotności powietrza – im mniejsza, tym szybciej zachodzi proces parowania – od ruchu powietrza – przy silniejszym wietrze również przebiega szybciej. Para wodna po ochłodzeniu skrapla się – tak tworzą się chmury. Lód może przemienić się bezpośrednio w parę wodną (proces sublimacji) i para wodna może przejść bezpośrednio w lód (proces resublimacji). Proces sublimacji można obserwować w czasie mroźnych dni, gdy zmniejsza się ilość śniegu, a niskie temperatury nie powodowały jego topnienia. Efektem resublimacji jest szron, pojawiający się, gdy wilgotne powietrze ulegnie gwałtownemu ochłodzeniu. Na całej Ziemi nie ma idealnie czystej wody występującej w warunkach naturalnych. Przyczyną tego jest fakt, że woda jest świetnym rozpuszczalnikiem. Oznacza to, że spora część substancji obecnych w przyrodzie (np. niektóre minerały, skały) rozpuszcza się w wodzie. Wodę z rozpuszczonymi w niej substancjami nazywamy roztworem. Woda w morzach i oceanach zawiera bardzo dużo rozpuszczonych substancji mineralnych – stanowią one aż trzy i pół kilograma na każde sto kilogramów wody. W jaki sposób dostają się one do wody morskiej? Deszczowa woda oraz rzeki rozpuszczają składniki mineralne zawarte w glebie i skałach (zjawiska krasowe) i doprowadza je do ostatecznego odbiorcy, jakim jest ocean światowy. Właśnie dlatego woda w nim jest tak słona. Występowanie Woda występuje w powietrzu – jako para wodna. Ten niewidoczny gaz może pod wpływem niskich temperatur skroplić się i wtedy powstają chmury. Gdy drobne kropelki wody się powiększą i staną się cięższe, to pod wpływem przyciągania ziemskiego opadają na powierzchnię Ziemi w postaci deszczu lub, gdy są zamarznięte, śniegu lub gradu. Część wody, która spadnie na Ziemię, od razu wyparowuje z powrotem, a część wsiąka w grunt. Wodę z gleby wykorzystują rośliny, z których również, poprzez proces parowania, woda przedostaje się do atmosfery. Pozostała cześć VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 wody wsiąka jeszcze głębiej w glebę, aż dostanie się do warstwy, pod którą znajdują się skały nieprzepuszczalne dla wody. Powstaje wtedy warstwa wodonośna, a wodę w niej zawartą nazywamy wodą gruntową. Najgłębiej pod powierzchnią ziemi znajdują się wody głębinowe. Wody podziemne, tak jak i powierzchniowe, są w ciągłym ruchu. Nie płyną one tak szybko jak rzeki, ale powoli przesiąkają w warstwie wodonośnej. Jeśli wypłyną na powierzchnią ziemi, to tworzy się źródło – początek każdej rzeki. Rzeki w źródłowym odcinku są małe, płytkie i wartkie. Niosą jeszcze niewiele wody, ale im bliżej morza – celu każdej rzeki – przybywa jej coraz więcej. Rzeki blisko ujścia są szerokie, znacznie głębsze i płyną wolno. W obniżeniach, w których warstwa nieprzepuszczalna jest bardzo blisko powierzchni Ziemi, tworzą się jeziora. Małe, płytkie jeziora, przez które nie przepływa żadna rzeka, szybko zarastają i zamieniają się w bagna. Na lądach woda występuje nie tylko w postaci ciekłej, ale i stałej w lodowcach i lądolodach. Lodowce występują wysoko w górach, w których temperatury są na tyle niskie, że śniegi nie topnieją przez lata. Taki stary śnieg poprzez wielokrotne rozmarzanie i zamarzanie powoli zamienia się w lód, który „schodzi” do doliny, tworząc tak zwany jęzor lodowcowy. Lądolodem nazywamy olbrzymie masy lodu pokrywające kontynent. Współcześnie lądolody znajdują się na Antarktydzie i Grenlandii. Największymi zbiornikami wody są morza i oceany. Oceany oddzielają kontynenty, a morza przylegają do kontynentów. Zanieczyszczenie Obecność wody we wszystkich środowiskach sprawia, że bardzo łatwo ulega ona zanieczyszczeniu. Bezpośrednią przyczyną zanieczyszczenia wody jest odprowadzanie ścieków z mieszkań na wsi i w miastach oraz z fabryk i zakładów przemysłowych. Nawożenie pól i stosowanie chemicznych środków do ochrony roślin przed szkodnikami powoduje zanieczyszczenie gleby. Woda, przesiąkając przez nią, rozpuszcza część tych składników i przedostaje się do rzek. Spaliny samochodowe, dymy z fabryk i elektrociepłowni łączą się w powietrzu z kropelkami wody w chmurach i powodują tak zwane „kwaśne deszcze”. Takie opady mogą również zanieczyścić glebę i zbiorniki wodne. Ciągły obieg wody w przyrodzie powoduje, że zanieczyszczenia z każdego środowiska w efekcie trafiają do wody. Na samym końcu tego łańcucha jest ocean światowy, do którego spływają wszystkie rzeki. Oprócz zanieczyszczeń z rzek dostają się do niego również te, powstałe w portach przy budowie i obsłudze statków oraz w czasie katastrof morskich. Najbardziej groźne są tankowce przewożące m. in. ropę naftową. SKAŁY Ze skał jest zbudowana najbardziej zewnętrzna, sztywna warstwa naszej planety. Nie ma takiego miejsca na Ziemi, w którym nie byłoby skał. Najłatwiej je obserwować w górach, na pustyni lub na plaży gdyż tam znajdują się one na powierzchni. Na większości obszarach są one przykryte warstwą gleby, która się tworzy m. in. z pokruszonej i zwietrzałej skały. Skały mogą być bardzo twarde lub miękkie, mogą być sypkie, gładkie, chropowate, błyszczące – niezależnie od ich wyglądu, każda jest zespołem minerałów jednego lub najczęściej kilku różnych gatunków, utworzonym wskutek jakiegoś zdarzenia geologicznego, np. zastygnięcia lawy wulkanicznej, osadzenia się warstwy piasku w korycie rzeki, wykrystalizowania pokładu soli i gipsu wskutek odparowania wody w odciętej zatoce morskiej itp. Minerały i składniki Minerały, z których skała się składa, mogą tworzyć wyraźne kryształki widoczne gołym okiem lub też skupienia nierozpoznawalne makroskopowo (bez użycia mikroskopu). Składnikami skał mogą być też minerały niekrystaliczne, bezpostaciowe, występujące w postaci szkliwa. Minerał to pierwiastek lub związek chemiczny występujący w przyrodzie w sposób naturalny. Na przykład diament to minerał zbudowany tylko z jednego pierwiastka – węgla. Minerały mogą tworzyć się w wielu miejscach. Część z nich powstaje głęboko pod powierzchnią Ziemi, inne w morzach. Jeden z minerałów można łatwo wyhodować w domu. To halit, minerał tworzący dość smaczną – ale w małych ilościach – skałę sól kamienną. Wystarczy rozpuścić jak najwięcej soli kuchennej w wodzie, a potem spuścić do niej zawieszony na patyczku sznureczek. Po kilku dniach pojawią się na sznurku drobniutkie minerały halitu. Najczęściej występującym minerałem na Ziemi jest kwarc. Łatwo go rozpoznać, gdyż jest bardzo twardy, nawet nożyczki, igła czy cyrkiel nie zostawią na nim śladu, często przezroczysty lub szary (choć może być również fioletowy, czarny lub żółty). VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 Wykorzystanie Człowiek od wieków wykorzystuje w różny sposób skały. Z krzemieni wyrabiał pierwsze narzędzia, potem nauczył się wytapiać żelazo. Z gliny wykonywano pierwsze naczynia, aż w końcu zaczęto stawiać domy z kamieni lub specjalnie przygotowywanych bloków skalnych. Gdyby nie skały i ich bogactwa mineralne, rozwój cywilizacji nie byłby możliwy. Stosunkowo niedawno człowiek nauczył się wytwarzać sztuczne materiały takie jak np. plastik, z których można robić różne przedmioty. Skały i minerały mogą być wykorzystywane w budownictwie (piaskowce, marmury, bazalty, granity). Z iłów i gliny wyrabiano cegły, pierwsze dachówki wycinano z łupków. W ceramice wykorzystywane są iły, a w jubilerstwie minerały zwane tu kamieniami szlachetnymi lub półszlachetnymi. Bez węgla kamiennego i brunatnego nie rozwinąłby się przemysł energetyczny. Skały zawierają nie tylko bogactwa mineralne, ale również kryją w sobie informację o przeszłości geologicznej naszej planety. Są głównym materiałem badawczym geologów. Skład skały osadowej, sposób ułożenia jej składników pozwala odtworzyć, co się działo na Ziemi miliony lat temu, w jakich warunkach i środowisku powstawała. Zawarte w niej szczątki zwierzęce i roślinne – skamieniałości pozwalają określić, kiedy takie warunki istniały. Oglądając np. warstwy piaskowców, można określić, czy były one kiedyś wydmami, czy plażą, czy może dnem głębokiego morza. W miejscu dzisiejszych złóż węgla brunatnego i kamiennego istniały delty rzek, bagniska lub wilgotne, bujne lasy. Klasyfikacja Nauką zajmującą się opisem i klasyfikacją skał jest petrografia. Przyjmuje się podział na trzy główne typy skał: magmowe, osadowe i metamorficzne. Podział ten jest uzasadniony odmiennymi warunkami powstawania skał każdego z tych trzech typów. Typy te różnią się między sobą zarówno sposobem występowania w skorupie ziemskiej, jak i składem chemicznym i mineralnym. Mimo tych różnic obserwuje się w wielu przypadkach stopniowe przejścia między skałami wszystkich trzech rodzajów. Procesy wietrzeniowe prowadzą do stopniowego przejścia skał magmowych w osadowe. Procesy metamorfizmu czyli przeobrażania, zmieniają zarówno skały magmowe, jak i osadowe w nowy typ skał, zwanych metamorficznymi. Przejścia te są ściśle związane ze zmianą środowiska, w którym skały tworzą się i przeobrażają. Zaś zmiany środowiska są wywołane nieustannym kształtowaniem się powierzchni naszej planety. Powstawanie Skały magmowe wylewne powstają w czasie wybuchu wulkanu i wydostawania się na powierzchnię Ziemi gorącej lawy, która zastygając, tworzy skałę wulkaniczną. Znacznie prościej zaobserwować powstawanie skał osadowych. Wystarczy udać się w miejsce, w którym nie ma jeszcze w pełni rozwiniętej warstwy gleby: w góry, nad morze, w obszary bardzo gorące, np. pustynie, lub bardzo zimne, np. tundra. Każdy zbiornik wodny jest miejscem tworzenia się różnych skał osadowych. Wszystkie procesy zaliczane do zewnętrznych kształtujących powierzchnię naszej planety prowadzą do powstawania skał osadowych. Proces nazwany wietrzeniem powoduje niszczenie skał znajdujących się na powierzchni Ziemi. Pod wpływem takich czynników jak wiatr, woda, temperatura oraz rośliny i zwierzęta skała ulega rozkruszeniu – powstają coraz mniejsze okruchy skalne, czyli zwietrzelina. Dużą rolę w procesie rozkruszania skał mają rzeki: silny prąd wody w górnym biegu unosi i przetacza okruchy skalne, powodując dalsze ich ścieranie. W środkowym i dolnym biegu rzeki niosą już tylko bardzo drobne ziarna, wielkości ziaren piasku i mniejsze. Te najdrobniejsze cząstki wiatr może przenosić na bardzo duże odległości i zostawiać w zupełnie nowym miejscu. Gleba Utworzenie zwietrzeliny jest pierwszym krokiem w procesie powstawania gleby, ale zanim powstanie gruba warstwa próchnicy umożliwiająca pojawienie się bujnej szaty roślinnej, upłynie jeszcze bardzo dużo czasu. Na początku zwietrzelina jest uboga w substancje odżywcze i może być zasiedlana tylko przez mało wymagające rośliny – najczęściej są to mchy, porosty. Rok po roku pozostałe po ich obumarciu szczątki wzbogacają zwietrzelinę w substancje odżywcze i w ten sposób powstaje pierwsza cienka warstwa gleby. Na niej mogą się osiedlić rośliny z większymi i silniejszymi korzeniami, które mogą przyspieszyć tworzenie się próchnicy. Właśnie próchnica, która powstaje z resztek roślin i zwierząt rozkładanych przez organizmy, nadaje glebie ciemny kolor; im jej więcej, tym jest on ciemniejszy i tym bardziej żyzna jest gleba. W procesie tworzenia się gleby dużą rolę odgrywają nie tylko rośliny, ale i zamieszkujące ją organizmy zwierzęce. Zwierzęta drążąc korytarze (kret, dżdżownica) w glebie powodują jej spulchnienie, natlenienie i dokładniejsze wymieszanie wszystkich elementów. Żyzność gleby, czyli zdolność do zaopatrywania roślin w substancje mineralne, wodę i tlen zależy nie tylko od ilości próchnicy, ale również od jej wilgotności i ilości zawartego w niej powietrza. Najwięcej próchnicy zawierają gleby zwane czarnoziemami. W Polsce występują przede wszystkim na Wyżynie VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona z 21 Lubelskiej. Mało żyznymi glebami są gleby bielicowe. Stąd ich nazwa – mają jasną barwę i niewielką warstwę próchniczą. Istnieje bardzo dużo rodzajów gleb. Ich jakość, skład, barwa zależą od typu skały, na której się tworzą oraz od klimatu. Klimat wpływa na intensywność procesów wietrzenia i wzrost szaty roślinnej. Człowiek swoim nierozsądnym działaniem potrafi bardzo szybko zniszczyć glebę. Wycinanie lasów sprawia, że gleba niemająca naturalnej ochrony przed wiatrami i deszczem zostaje szybko wypłukana. Nieprzemyślane uprawy powodują wyjałowienie gleby, czyli usunięcie z niej większości składników odżywczych. Ogólne zanieczyszczenia środowiska sprawia, że gleby nie nadają się do upraw. POLSKA Krainy geograficzne Wybrzeże Przemierzając wybrzeże Morza Bałtyckiego, najczęściej możemy spotkać niskie brzegi z rozległymi plażami i pasem wydm oddzielającym plażę od lasów. W innym miejscu natrafimy na bardzo wysoki brzeg, podcinany przez sztormowe fale. Taki brzeg, nazywany klifem, może się łatwo osunąć. U jego podnóża często leżą głazy, bloki skalne i połamane drzewa. Najpiękniejsze wybrzeża klifowe występują w okolicy Gdyni-Orłowa i na wyspie Wolin, na zachód od Międzyzdrojów. Zwiedzając Słowiński Park Narodowy, zobaczymy wysokie (na 40 m) wędrujące wydmy i przybrzeżne jeziora (Jamno, Gardno, Łebsko). Sposób powstania tych jezior nie został do końca rozstrzygnięty. Są to albo odcięte przez mierzeje (wąski pas lądu powstający i wydłużający się w wyniku nagromadzenia się piasku nanoszonego przez fale i prądy morskie) małe zatoki morskie, albo obniżenia wypełnione podsiąkającą wodą morską. W jaki sposób powstaje i przesuwa się wydma? Falująca woda wyrzuca na brzeg czysty piasek, który natychmiast po wyschnięciu jest porywany przez wiatr i składany właśnie na wydmach. Wydmy są więc formami terenu utworzonymi przez wiejące wiatry. Przyglądając się wydmie z boku – tak jakby ktoś ją przekroił nożem w poprzek – widzimy, że jedno zbocze wydmy jest łagodne, a drugie bardzo strome. Po zboczu łagodnym, zwanym nawietrznym, ziarenka piasku poruszane przez wiatr docierają aż na sam szczyt wydmy. Tam same staczają się po stromym stoku zwanym zawietrznym. W ten sposób wydma się przesuwa. Ruch wydm jest bardzo powolny, ale stały i na tyle groźny, że miejscami wydmy zasypują lasy, domy i wsypują się do jeziora. Ich przesuwanie w głąb lądu jest spowolnione przez rośliny, które je porastają mimo niesprzyjających warunków. Interesującym miejscem są Żuławy Wiślane, na których poza działalnością fal morskich w kształtowaniu krajobrazu ważną rolę odegrała rzeka Wisła. Kilka tysięcy lat temu obszar Żuław Wiślanych stanowił zatokę morską, do której wpływała Wisła. Rzeka niosła ze sobą olbrzymie ilości bardzo drobnego materiału – mułu – który powoli zasypywał zatokę, przekształcając ją w ląd. Wybrzeże Bałtyckie jest obszarem, na którym występuje wiele gatunków roślin i zwierząt charakterystycznych tylko dla tego rejonu. Na wyspie Wolin można zobaczyć orła bielika, krążącego nad urwistymi brzegami. Na wydmach rosną rośliny doskonale przystosowane do życia na piasku: mają mocno rozgałęzione i głęboko sięgające korzenie, a ich liście i łodygi są pokryte warstwą substancji zapobiegających wyparowywaniu wody. Jasno zabarwione liście odbijają promienie słoneczne. Rzadką i chronioną rośliną jest mikołajek nadmorski. Zwierzęta i roślinność W Bałtyku żyje niewiele gatunków roślin i zwierząt. Głównym powodem jest jego zasolenie, które jest wielokrotnie mniejsze niż zasolenie oceanów. Z tego powodu w Morzu Bałtyckim nie spotkamy takich zwierząt jak rekiny, ośmiornice, rozgwiazdy czy ukwiały, a te, które w nim występują, są znacznie mniejsze niż ich oceaniczni krewniacy. Wiele gatunków zwierząt żyjących w Bałtyku zamieszkuje głębsze warstwy wody i często żyje z dala od brzegu, dlatego niektóre z nich można spotkać dopiero wtedy, kiedy zostaną wyrzucone przez fale na brzeg. Meduzy Pospolitym mieszkańcem wód Bałtyku jest chełbia modra, meduza należąca do parzydełkowców. Ciało chełbi ma kształt parasola o średnicy dochodzącej nawet do 15 cm. Na dolnej stronie parasola, ze środka ciała zwisają cztery płatowate ramiona otaczające otwór gębowy. Na brzegu parasola znajdują się liczne czułki, zawierające skupiska parzydełek (stąd nazwa grupy – parzydełkowce). Parzydełka to maleńkie zbiorniczki wypełnione parzącym jadem i zawierające nić zakończoną mini-harpunem. W momencie podrażnienia nić wystrzeliwuje ze zbiorniczka i wbija się w ciało, wywołując miejscowy paraliż i obezwładnienie ofiary lub napastnika. Przez przezroczyste, galaretowate VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 10 z 21 ciało przeświecają gonady – narządy, w których są produkowane komórki rozrodcze. Chełbię modrą spotyka się w spokojnych wodach zatok portowych, a po sztormie można je znaleźć wyrzucone na piaszczysty brzeg morza. Inną meduzą spotykaną w wodach Bałtyku jest bełtwa włosiennik. Jest ona większa od chełbi bałtyckiej i może osiągać rozmiary nawet do 20 cm. Ubarwienie parasola jest różnorodne. W Bałtyku można spotkać osobniki żółtobrunatne, różowofioletowe, a nawet filoetowoniebieskie. Spod parasola meduzy zwisają cztery płatowate ramiona otaczające otwór gębowy i długie, włosowate czułki. Zarówno na ramionach, jak i na czułkach znajdują się parzydełka. Służą one, podobnie jak u chełbi, do obezwładniania drobnych zwierząt pływających w wodzie. Parzydełka bełtwy mogą wywołać u człowieka podrażnienie skóry. Masowe, chociaż bardzo rzadkie, pojawianie się bełtwy u polskich wybrzeży jest spowodowane działaniem prądów morskich i wiatrów napędzających meduzy z północnej i zachodniej części Bałtyku. Pierścienice Mieszkańcem dna morskiego jest nereida. Ta duża (do 12 cm), zbudowana z segmentów pierścienica, ma z przodu ciała wąsy i czułki. Na głowie osadzone są się dwie pary czarnych oczu. Nereida porusza się przy pomocy parapodiów – wałeczkowatych wyrostków wyrastających się po bokach prawie każdego segmentu ciała. Jest drapieżnikiem. Poluje na głównie na mniejsze zwierzęta, np. niektóre skorupiaki. Czasami można ją spotkać pełzającą po wodorostach. Ogromne ilości osobników występują przy ujściach rzek, w miejscach zanieczyszczonych resztkami spływającymi wraz ze ściekami do wody. W Bałtyku można spotkać zwijka pospolitego. Ta drobna pierścienica mierząca ok. 0,5 cm długości, żyje w spiralnie zwiniętych rurkach – „domkach”. Domki zwijka można znaleźć na glonach wyrzucanych na brzeg, np. na morszczynie. Małże Dużą grupę zwierząt żyjących w Bałtyku stanowią małże. Najczęściej spotykane gatunki to: małgiew piaskołaz, omułek jadalny, racicznica zmienna, rogowiec bałtycki oraz sercówka pospolita. Największym małżem Bałtyku jest małgiew piaskołaz, który ma dużą (6-8 cm), białawą muszlę. Dorosłe osobniki żyją zagrzebane w piasku na dnie morza. Nad powierzchnię piasku wystawiają końce dwóch długich rurek zwanych syfonami. Służą one do pobierania pokarmu i tlenu oraz do usuwania niestrawionych resztek pokarmowych i szkodliwych produktów przemiany materii. Osobniki tego gatunku żyją zarówno w płytkich wodach przybrzeżnych, jak i na większych głębokościach. Na brzegu można znaleźć ich białe, często pokruszone muszle. Białe muszle, ale znacznie mniejsze niż muszle małgwi, ma rogowiec bałtycki. U osobników młodocianych są one żółtawe lub różowawe. Małż ten zamieszkuje największe głębie naszego morza, skąd bywa w czasie sztormu wyrzucany na brzeg. Na plaży spotyka się najczęściej pokruszone fragmenty muszli. Całkowicie odmienny wygląd ma omułek jadalny – inny małż żyjący w Bałtyku. Jego muszla jest ciemnogranatowa, prawie czarna, zwężająca się na jednym końcu. Okazy żyjące w Bałtyku dorastają najwyżej do 3 cm – w przeciwieństwie do ich krewniaków żyjących w Morzu Śródziemnym, które są prawie trzy razy większe! Omułki żyją gromadnie i tworzą rozległe ławice. Najczęściej obrastają skaliste i kamieniste dno, pale i burty statków. Do podłoża przyczepiają się przy pomocy pęczka cienkich, jedwabistych nici, zwanego bisiorem. Omułki są podstawowym pożywieniem płastug. Stanowią też smakowity kąsek dla wielu żerujących na brzegu morza ptaków. W wielu krajach omułki są poławiane w celach konsumpcyjnych. W Polsce ze względu na małe rozmiary nie są odławiane. Spacerując wzdłuż plaży, można znaleźć na piasku pojedyncze, najczęściej uszkodzone skorupki. Do omułka podobna jest racicznica zmienna. Jej cechą charakterystyczną jest spłaszczona u podstawy, dwuskorupkowa muszla. Na powierzchni muszli występują na przemian jasne i ciemne prążki. Osobniki dorosłe przytwierdzają się do różnych przedmiotów, podobnie jak omułki przy pomocy bisioru. Racicznice często tworzą ogromne ławice, nawet do 100 tysięcy osobników na 1 m2! Na plaży można znaleźć pojedyncze skorupki tego małża lub skupiska osobników przytwierdzonych do różnych stałych przedmiotów (pnie, gałęzie lub kamienie). Małżem często spotykanym w Bałtyku jest sercówka pospolita. Spośród innych małży wyróżnia się obecnością żeberkowanej muszli. Dorosłe osobniki żyją zagrzebane na dnie, natomiast młode wpełzają na rośliny i pozostają tam przez długi czas przyczepione bisiorem. Sercówka jest częstym mieszkańcem płytkich i osłoniętych zatok Bałtyku. Na brzegu można znaleźć pojedyncze skorupki tego gatunku. W wodach zatoki Puckiej występuje drobniejsza i delikatniejsza sercówka drobna. Żyje na dnie wśród roślinności. Skorupiaki W wodach Bałtyku żyje ponad 250 gatunków skorupiaków, większość z nich to drobne zwierzęta, często trudne do zauważenia gołym okiem. Spośród nich bardzo ciekawą grupę stanowią zmieraczki – skorupiaki o piaskowej barwie. Do najbardziej pospolitych należy zmieraczek plażowy spędzający dzień w wygrzebanych w piasku jamkach. Bardzo często można go spotkać na plaży pod zwałami wodorostów lub kawałkami drewna. Podniesienie takiego kawałka drewna sprawia, że światło„poraża” skorupiaka, który uciekając, wykonuje długie skoki. Podobnie zachowują się również inne gatunki zmieraczków, stad ich inna potoczna nazwa – „pchełki morskie” lub VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 11 z 21 „pchełki plażowe”. Wśród kamieni i na podwodnych roślinach można spotkać inne skorupiaki – kiełże. Wspólną cechą wszystkich gatunków jest bocznie spłaszczone ciało, podgięty na brzuszną stronę odwłok i pływanie „na boku”. Mieszkańcami płytkich przybrzeżnych wód Bałtyku są: garnela i krewetka bałtycka. Garnela żyje na piaszczystym dnie ukryta w ciągu dnia w piasku, natomiast krewetkę można spotkać wśród wodorostów. Oba skorupiaki są bardzo podobne do siebie. U krewetki pancerz tworzy z przodu wyraźny dziób, natomiast u garneli jest on krótki i zaokrąglony. Ponadto u krewetki dwie pierwsze pary odnóży mają delikatne szczypce, a u garneli szczypce występują tylko na jednej parze odnóży. Oba gatunki osiągają długość ok. 5 cm. W Bałtyku na dużych głębokościach (od 50 m do 110 m) żyje podwój. Skorupiak ten zamieszkuje piaszczysto-muliste dno, gdzie temperatura wody nie przekracza +6oC. Chociaż podwój żyje na dużych głębokościach, można go znaleźć na brzegu morza (wyrzuconego przez sztormowe fale). Podwój jest pozostałością fauny okresu lodowcowego, czyli reliktem tamtego okresu. W wodach Bałtyku można też spotkać „egzotyczne” gatunki skorupiaków. Należą do nich krab wełnistoręki oraz krabik amerykański. Krab wełnistoręki należy do największych (ponad 7 cm długości) skorupiaków żyjących w Bałtyku. Cechą wyróżniającą jest para dużych szczypiec, pokrytych u osobników dorosłych drobnymi włoskami, jakby nitkami wełny (stąd nazwa gatunku). Pierwotny obszar występowania kraba to Chiny. Do Europy został przywieziony przez człowieka prawdopodobnie pod koniec XIX lub na początku XX wieku. Okazy tego skorupiaka transportowano prawdopodobnie w wodzie balastowej i zęzowej statków. Potwierdzano to wielokrotnie przy rozbiórce statków na złom, remontach i przeglądach m.in. w Stoczni Gdyńskiej. Krab wełnistoręki zasiedla dna zatok oraz brzeg morski. Zagrzebuje się w samodzielnie drążonych norkach. Młode osobniki chętnie przebywają na lądzie, starsze w wodzie. Ze względu na niskie zasolenie wód Bałtyku gatunek ten nie rozmnaża się i nawet jeżeli poszczególne osobniki złożą jaja, ich dalszy rozwój nie następuje. Do kraba wełnistorękiego jest podobny krabik amerykański. Jest jednak od niego mniejszy (ok. 2 cm) i nie ma na szczypcach włosków. Przy odrobinie szczęścia można go znaleźć w przystaniach rybackich (w łodziach lub na sieciach). Do skorupiaków zamieszkujących wody Bałtyku należy pąkla. Oglądając białe domki tego skorupiaka, aż trudno uwierzyć, że wewnątrz mieszka bliski krewniak raka. Domek pąkli zbudowany jest z sześciu wapiennych płytek i ruchomego, dwuczęściowego wieczka. Wewnątrz znajduje się zwierzę przyrośnięte grzbietową stroną głowy do podłogi domku. Na zewnątrz, przez szczelinę w wieczku wysuwane są odnóża wyglądające jak zagięte w stronę otworu gębowego „wąsy”. Odnóża, pracując nieustannie, napędzają pokarm do otworu gębowego. Domki pąkli występują gromadnie na różnych podwodnych przedmiotach. Można je również znaleźć przyrośnięte do łodzi lub rzadziej do sieci rybackich. Ryby W Bałtyku występuje ok. 70 gatunków ryb, z czego do pospolitszych należy ok. 12 gatunków. Jedną z mniejszych (dł. do 2 cm) jest stynka żyjąca w strefie przybrzeżnej i tworząca razem z innymi osobnikami gatunku ruchliwe ławice. Grzbiet stynki jest niebieskozielonkawy, natomiast brzuch i boki są żółtobiałe. Ciało pokrywają drobne łuski, łatwo odpadające przy schwytaniu. Mieszkańcem przybrzeżnej strefy morza jest belona. Ta średniej wielkości ryba (6-8 cm dł.) ma silnie wydłużone szczęki, przy czym szczęka dolna jest wyraźnie dłuższa niż górna. Na obu szczękach osadzone są długie i ostre zęby. Osobniki młodociane początkowo mają normalnie wykształcone szczęki i dopiero w trakcie dalszego rozwoju różnica w długości szczęki dolnej i górnej staje się wyraźniejsza. Belona ma smukłe ciało z ciemnooliwkowym grzbietem oraz srebrzystymi bokami i brzuchem. Ciekawa cechą tej ryby jest zielonkawy szkielet. Belony żyją pojedynczo lub w ławicach, często polując przy dnie na schowane w piasku rybki – dobijaki. Belona dobrze znosi wody wysłodzone, dlatego nierzadko można ja spotkać przy ujściach rzek, a nawet w ich górnym biegu. Powszechnie znaną spotykaną również w Bałtyku rybą jest ciernik. Cechą charakterystyczną jest obecność trzech kolców na grzbiecie leżących przed płetwą grzbietową oraz brak łusek. Na bokach ciała wzdłuż linii nabocznej znajduje się szereg płytek kostnych. Ułożenie płytek może tworzyć rozmaite wzory, na podstawie których wyróżnia się kilka odmian tego gatunku. W wodzie przybrzeżnej można spotkać zarówno pojedyncze osobniki, jak i całe ławice. Tarło u ciernika trwa od kwietnia do lipca. W czasie tarła samce przybierają szatę godową: gardło i brzuch stają się wtedy krwawoczerwone, grzbiet nabiera żywszych kolorów, a oczy są jaskrawoniebieskie. Ciernik jest troskliwym opiekunem potomstwa. W ustronnym miejscu, w pobliżu dna, samiec buduje z fragmentów roślin kuliste gniazdo. Następnie zagania samicę do gniazda, aby złożyła jaja. Są one natychmiast zapładniane i od tego momentu nieustannie pilnowane przez samca. Po około dziesięciu dniach wykluwają się małe cierniki. Samiec nadal opiekuje się potomstwem, strzegąc go przed innymi zwierzętami. Młode ruchliwe cierniki odłączające się od stadka łapie w pyszczek i z powrotem zagania do grupy. Po pewnym czasie samiec przestaje zajmować się potomstwem; zanika wówczas jaskrawość kolorów, ustępując miejsca stonowanej zieleni. W wodach przybrzeżnych Bałtyku można spotkać małe ławice osobników młodocianych lub pojedyncze okazy osobników dorosłych. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 12 z 21 Interesującym mieszkańcem wód Bałtyku jest iglicznia, wyglądem przypominająca grubą igłę. W przeciwieństwie do ciał większości ryb ciało igliczni nie jest pokryte łuskami, lecz kostnymi płytkami ułożonymi w czterech podłużnych rzędach. W zależności od barwy roślinności, wśród której przebywa, iglicznia może być brązowa lub żółtozielona. W okresie tarła u samca tworzy się na brzuchu komora lęgowa – „torba”, do której samica składa jaja. Po wylegnięciu się młode iglicznie opuszczają komorę lęgową, ale jeszcze przez długi czas w razie niebezpieczeństwa chowają się do „torby” samca. Iglicznia żyje wśród trawy morskiej pływając pionowo z głową skierowaną ku górze. Można ją spotkać zwłaszcza na podwodnych łąkach Zatoki Puckiej. Wody przybrzeżne to również miejsce bytowania dobijaka. Ta zielonkawa, wysmukła rybka może osiągać długość do 30 cm. Cechą charakterystyczną są czarne plamki leżące po obu stronach pyska, w okolicy otworów nosowych. Przez powłoki ciała, wzdłuż boków przeświecają ukośnie ułożone mięśnie. Dobijaki żywią się drobnymi skorupiakami, a także ikrą ryb. Brodząc po wodzie, można zauważyć duże ławice pływające nad piaszczystym dnem. Zaniepokojone i przestraszone osobniki potrafią „nurkować” w piach. W wodach Bałtyku można spotkać tobiasza, rybę podobną do dobijaka, ale nieco mniejszą (ok. 20 cm dł.) i bez czarnych plamek na bokach pyszczka. Liczne ławice tobiasza można spotkać w płytkiej, przydennej wodzie. W razie niebezpieczeństwa błyskawicznie zagrzebuje się w piasek. Do najbardziej pospolitych ryb Bałtyku należą flądry, reprezentowane przez cztery gatunki: stornię, gładzicę, niegładzicę i zimnicę. Spośród nich najważniejszym obiektem połowów jest stornia. Jest to dość duża ryba osiągająca długość ok. 20-30 cm, rzadziej 40 cm. Dorosłe osobniki żyją na dnie, leżąc na jednym boku. Bok, na którym znajdują się oczy (najczęściej prawy), jest zabarwiony, natomiast drugi, na którym leży stornia, jest białawy. Kolory ryby harmonizują z barwą podłoża. Na zmianę barwy otoczenia flądra reaguje odpowiednim dopasowaniem koloru ciała. Samica składa wiele milionów jaj, z których wylęgają się (początkowo symetryczne) larwy pływające w toni wodnej. Po pewnym czasie larwy osiadają na dnie, przekręcają się na jeden bok i przeobrażają w osobniki dorosłe. W tym czasie jedno oko, które znajdowało się od strony dna, przemieszcza się na stronę przeciwną tak, że osobnik dorosły ma dwoje oczu na jednym boku. W płytkiej wodzie na piaszczystym dnie można spotkać młode osobniki żwawo umykające spod nóg i zagrzebujące się w piasku. Jednym z wielu drapieżnych gatunków ryb jest dorsz bałtycki zwany przez Kaszubów pomuchlą. Ta duża ryba osiąga niekiedy długość ok. 150 cm. Cechą charakterystyczną jest obecność pojedynczego wąsika na podbródku. W okresie tarła dorsz bałtycki skupia się w wodach przydennych w większe stada. Dlatego właśnie wtedy rozpoczynają się główne połowy tej ryby. Wody Bałtyku zamieszkują również ogromne ławice śledzia. Ta średniej wielkości ryba (ok. 30 cm) ma niebieskozielonkawy grzbiet oraz srebrzyste boki i brzuch. W okresie tarła jedna samica śledzia potrafi złożyć nawet do 100 tysięcy jaj! Bałtyk to również miejsce występowania szprota, czyli sardynki norweskiej. Jest prawie dwa razy mniejsza od śledzia. W dzień żeruje przy dnie, natomiast w nocy przenosi się w górne warstwy wody. Podobnie jak śledź i dorsz należy do najliczniej poławianych gatunków ryb bałtyckich. Ptaki Większość gatunków ptaków spotykanych nad morzem nie należy do łatwych w rozpoznawaniu. Ich wygląd jest zmienny i zależy od pory roku, płci, a także od wieku. Wiele ptaków zmienia sezonowo swoje upierzenie. Na wiosnę i w lecie mają tzw. szatę godową – bardziej wyrazistą, często z kontrastowym rysunkiem; jesienią i zimą zostaje ona zmieniona na szatę zimową, która kolorystycznie jest znacznie skromniejsza. Osobniki młodociane również mają inne upierzenie niż ptaki dorosłe. Większość spotykanych nad morzem ptaków nie gnieździ się w Polsce. Najczęściej są to ptaki przelotne, zimujące zazwyczaj u wybrzeży Afryki. Z kolei wiele ptaków zimujących u naszych wybrzeży (np. kaczki, łyski, perkozy) gnieździ się na północy Europy. Niektóre gatunki, np. kormoran czubaty, nurzyk polarny czy maskonur pojawiają się na polskim wybrzeżu niezmiernie rzadko. Dlatego każde stwierdzenie ich obecności jest dużym wydarzeniem dla ornitologów. Najczęściej spotykanymi ptakami na brzegiem Bałtyku są mewy. Do najliczniejszych gatunków mew należy mewa śmieszka. Wyglądem przypomina gołębia, ma jednak dłuższe skrzydła i lżejszy lot. Długość ciała wynosi ok. 40 cm, natomiast rozpiętość skrzydeł ok. 1m. W zależności od wieku i pory roku mewa śmieszka ma różne upierzenie. W lecie prawie cale ciało pokrywają śnieżnobiałe pióra. Grzbiet i ramiona są popielate, a brzegi lotek maja czarną barwę. Jesienią i zimą mewa śmieszka ma białą głowę z czarną plamką koło ucha. Dziób i nogi są koloru czerwonego. Młode osobniki. podobnie jak u większości innych gatunków mew, mają popielatobrązowe upierzenie. Mewa śmieszka gnieździ się wśród bagien oraz jezior znajdujących się blisko wybrzeża. Gniazda buduje na piasku, kamieniach, a czasami na roślinach w wodzie. Żyje w koloniach, chroniona przed intruzami niedostępnością terenu, na którym się gnieździ. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 13 z 21 Gatunkiem mewy spotykanym na wybrzeżu Bałtyku jest mewa pospolita. Nazwa gatunkowa może wprowadzać w błąd, gdyż wbrew swojej nazwie nie jest to gatunek liczny. Mewa ta jest większa od mewy śmieszki (dł. ok. 45 cm), ma większą rozpiętość skrzydeł – ok. 120 cm. Występuje licznie w Zatoce Gdańskiej i Szczecińskiej, natomiast na otwartym morzu jest rzadko spotykana. W sierpniu na noclegowiskach można spotkać nawet do 5 tysięcy osobników. Tropy mewy pospolitej mają identyczny kształt jak tropy mewy śmieszki, lecz są od nich większe. Spośród kilku gatunków mew występujących nad Bałtykiem mewa srebrzysta należy do jednych z większych (dł. ok. 60 cm, rozpiętość skrzydeł – ok. 150 cm). Cechą charakterystyczną jest żółty dziób z czerwoną plamką na końcu dolnej szczęki. Mewa srebrzysta dawniej nie gnieździła się w Polsce. Obecnie coraz częściej można spotkać lęgowiska tego gatunku. Prawie identyczną wielkość (ok. 55 cm długości) ma mewa żółtonoga. Ubarwienie ma białopopielate z czarną powierzchnią skrzydeł i grzbietu. Należy do gatunków przelotnych i koczujących na wybrzeżu. W zimie spotykana sporadycznie. Największą z notowanych w Polsce mew jest mewa siodłata. Jej długość wynosi ok. 75 cm, a rozpiętość skrzydeł dochodzi do 175 cm. Upierzenie ma koloru białego, ale ma czarny grzbiet i skrzydła. Od innych mew odróżnia ją, poza wielkością, powolniejszy i bardziej majestatyczny lot. Należy do ptaków przelotnych, które tylko koczują na wybrzeżu. Młodociane osobniki wszystkich gatunków mew mają popielatobrązowe ubarwienie i są do siebie tak podobne, że w praktyce prawie nie do odróżnienia. Ptakami, które również można spotkać na wybrzeżu, szczególnie w portach i ujściach rzecznych, są rybitwy. Są mniejsze od mew, mają czerwony dziób i czarny wierzch głowy. Cechą tych ptaków jest szybki i zwinny lot. Na wyspie Wolin i nad wodami Zalewu Szczecińskiego można spotkać bielika, nazywanego również orłem bielikiem. Jest to duży ptak o długości ok. 1m i rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 2,5 m. Zasiedla lesiste miejsca. Gniazda buduje na wierzchołkach wysokich i starych drzew, często wykorzystuje do tego duże i grube gałęzie. Jest drapieżnikiem, poluje na ptaki wodne, chociaż łowi również ryby. Nie gardzi padliną. Niewątpliwie jednym z najbardziej dostojnych i malowniczych ptaków spotykanych również na brzegu Bałtyku jest łabędź niemy. Dorosłe osobniki są białe, mają pomarańczowy dziób zakończony czarnym guzem oraz czarne nogi. Osobniki młodociane mają szarobrunatne upierzenie i podobnego koloru dziób. Zaniepokojone lub przestraszone wydają chrapliwe dźwięki lub syczą. Na plaży częstym gościem jest pliszka siwa. Jest to mały ptak wielkości wróbla o długim ogonie, którym nieustannie „kiwa” w górę i w dół. Szybko uwija się wśród wyrzuconych na brzeg wodorostów w poszukiwaniu pożywienia. Ssaki W Bałtyku można również spotkać ssaki: morświna oraz fokę szarą. Morświn należy do delfinów morskich. Ma gładką, nieowłosioną skórę. Podobnie jak wszystkie ssaki oddycha tlenem atmosferycznym i dlatego co pewien czas musi wynurzać się nad powierzchnię wody, by zaczerpnąć powietrza. W Bałtyku pojawia się na wiosnę, a z początkiem zimy odpływa na wody Morza Północnego. W lecie niekiedy zapuszcza się na wody Zatoki Gdańskiej. Niezbyt często spotykanym bałtyckim ssakiem jest foka szara. Należy ona do największych fok bałtyckich (osiąga długość nawet ponad 3 m). Jeszcze pod koniec XIX wieku w rejonie Pomorza Gdańskiego i Prus Wschodnich żyło ok. 1000 osobników tego gatunku. Na początku XX w. cała populacja tych zwierząt liczyła ok. 100 tysięcy osobników. Po ok. 100 latach czyli pod koniec XX wieku liczba ta spadła, wg raportu Komisji Helsińskiej do ok. 7 500 sztuk. Przyczynami tak nagłego spadku liczby fok szarych były prawdopodobnie masowe polowania na te zwierzęta oraz chemiczne zanieczyszczenie Bałtyku. Nie bez znaczenia było również postępujące ocieplenie klimatu i wiążący się z tym zanik pokrywy lodowej na Bałtyku. Foki wykorzystywały ją jako miejsce do porodu, a młode osobniki znajdowały schronienie. Cienki lód pojawiający się tylko przez krótki okres uniemożliwia rozród fok i przeżywanie potomstwa. Dlatego spotkanie foki szarej na Bałtyku należy dzisiaj do rzadkości. Wodorosty Wodorosty Bałtyku to głównie glony oraz nieliczne rośliny kwiatowe. Ich rozmieszczenie zależy od rodzaju podłoża. Część gatunków wymaga podłoża stałego (kamienie, falochrony, drewniane słupy molo), inne mogą rosnąć na dnie piaszczystym lub mulistym. Dno Bałtyku jest głównie piaszczyste, jedynie w rejonach zatok występuje dno piaszczysto-muliste lub muliste. Do rzadkości należy dno kamieniste spotykane głównie w okolicy Darłowa, Kępy Oksywskiej i Chłapowa. Jednym z najczęściej spotykanych wodorostów Bałtyku jest morszczyn pęcherzykowaty. Nazwa gatunkowa pochodzi stąd, że rzeczywiście wygląda, jakby był pomarszczony, a ponieważ w jego ciele występują pęcherze pławne, dodatkowo nazywany jest pęcherzykowatym. Pęcherze wypełnione gazem utrzymują morszczyn w toni wodnej w pozycji pionowej. Do podłoża przyczepia się przy pomocy tarczkowatej przylgi. W zależności od wpływu czynników zewnętrznych, takich jak głębokość, naświetlenie, falowanie, morszczyn może mieć różny kształt, wielkość i ubarwienie. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 14 z 21 Bardzo ciekawym wodorostem jest strunka sitowa, zwana również sznureczkiem. Kształtem przypomina sznurek. Pokryta jest bezbarwnymi włoskami i powleczona śluzem. Po wyschnięciu jest dość sztywna i przypomina cienki patyk. Po sztormie często jest wyrzucana przez fale na brzeg. Wśród wodorostów wyrzucanych na brzeg można znaleźć czerwonobrunatno lub czarno zabarwionego widlika. Jest on często przyrośnięty do innych wodorostów morskich. Szczególnie bujne „łany” widlika można spotkać w Zatoce Puckiej. Spośród roślin kwiatowych najbardziej znana jest trawa morska, nazywana także tasiemicą lub, od nazwy łacińskiej, zosterą. Nazwa trawa morska jest nazwą potoczną, chociaż niewłaściwą, ponieważ roślina ta nie należy do traw. Zostera jest rośliną podwodną z płożącą się łodygą, o wąskich liściach dochodzących do 1m długości. Po sztormie można ją znaleźć w dużych ilościach na brzegu. Wysuszona jest używana w tapicerstwie do wypełniania materacy. W strefie przybrzeżnej Bałtyku można spotkać rdestnicę grzebieniastą. Ta nitkowata roślina osiąga długość nawet do 3 m! Ma małe, ostro zakończone, szczeciniaste liście. Latem na plaży można znaleźć fragmenty tej rośliny. Pojezierza Dominującym elementem krajobrazu w północno-wschodniej części Polski są jeziora. Nazywana jest Pojezierzem Mazurskim. Przeważają tu tereny pagórkowate, o większych wysokościach bezwzględnych i względnych niż na obszarze nizin, położonym bardziej na południe (np. Nizina Mazowiecka). Taką rzeźbę krajobrazu zawdzięczamy obecności lądolodu między 600 a 12 tysięcy lat temu. Wzgórza usypane są z materiału naniesionego przez lądolód z Półwyspu Skandynawskiego. Są to tak zwane moreny czołowe i denne. W zagłębieniach pomiędzy wzgórzami znajdują się przeróżnej wielkości i kształtu jeziora. Jeziora mogą być długie, wąskie i dość głębokie tzw. rynnowe (np. Nidzkie, Tałty) lub rozległe, o bardziej regularnych kształtach, tzw. morenowe (np. Śniardwy – największe jezioro w Polsce). Pagórki porośnięte są lasami sosnowymi i kwiecistymi łąkami, które najlepiej podziwiać, żeglując po jeziorach. Wtedy mamy okazję zobaczyć „wodne łąki” z żółtymi grążelami i białymi grzybieniami. Brzegi jezior mogą być strome lub łagodne. Miejsca najrzadziej odwiedzane przez człowieka zamieszkują wodne ptaki: kormorany, czaple, żurawie, perkozy, łabędzie. Na niektórych – najczystszych – jeziorach można jeszcze spotkać żeremia bobrów (np. Wigry na Pojezierzu Suwalskim). Oprócz Pojezierza Mazurskiego, na którym znajduje się najwięcej jezior, są jeszcze Pojezierze Pomorskie, Suwalskie i Chełmińsko-Dobrzyńskie. Niziny Do pasa nizin zaliczamy omówione już pojezierza: Pomorskie, Mazurskie, Suwalskie, Wielkopolskie i Chełmińsko-Dobrzyńskie oraz pobrzeże Bałtyku, ale przede wszystkim niziny środkowopolskie czyli: Nizinę Śląską, Wielkopolską, Mazowiecką, Podlaską i Polesie Lubelskie. Na nizinach przeważają płaskie, równinne tereny, na których rozwinęło się rolnictwo. Najlepsze gleby znajdują się na Nizinie Śląskiej, na której również klimat jest najbardziej sprzyjający. Uprawia się tu buraki cukrowe, pszenicę, tytoń, chmiel. Nizina Śląska jest w zasadzie całkowicie pozbawiona lasów. Przepływa przez nią druga co do wielkości rzeka Polski – Odra, nad którą rozwinęły się główne miasta niziny – Wrocław i Opole. Największą z nizin i jednocześnie największą krainą geograficzną Polski jest Nizina Mazowiecka. Tu również dominuje rolnictwo, choć gleby są znacznie bardziej ubogie, dlatego głównymi uprawami są żyto i ziemniaki. W okolicach Grójca (na południe od Warszawy) znajduje się jeden z największych obszarów sadowniczych. Największym skupiskiem leśnym jest Puszcza Kampinoska, w której można zaobserwować wydmy całkowicie zasiedlone już przez lasy – głównie sosnowe. puszczy jest objęty ochroną i tworzy Kampinoski Park Narodowy. Głównymi miastami Niziny Mazowieckiej są Warszawa i Łódź. Kolejnym głównym obszarem rolniczym jest Nizina Wielkopolska. Uprawia się tu pszenicę, żyto, ziemniaki, buraki cukrowe. Zupełnie inny krajobraz spotkamy na Nizinie Podlaskiej i Polesiu Lubelskim. Te dwie nizinne krainy położone są przy wschodniej granicy naszego kraju, a ich przyroda została zmieniona przez człowieka w znacznie mniejszym stopniu niż pozostałych obszarów nizinnych. Na Nizinie Podlaskiej zachowały się prawdziwe puszcze: Knyszyńska, Buksztelska i największy kompleks leśny w Polsce – Puszcza Białowieska. W Puszczy Białowieskiej rosną sosny, świerki, graby, olsze, dęby, osiki, lipy, jesiony, jarzębiny – żaden inny las w Polsce nie jest tak urozmaicony! Puszcza słynie z żubrów, ale spotkać tam można również bobry, wilki, lisy, borsuki, sarny, jelenie i dziki. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 15 z 21 Cały obszar leśny jest jedynym fragmentem naturalnej roślinności porastającej Europę setki lat temu. Dlatego utworzono Białowieski Park Narodowy. W 1994 roku utworzono kolejny na tym obszarze park narodowy – Biebrzański. Obejmuje on rozlewiska Biebrzy i Narwi i chroni krajobraz bagienno-torfowiskowy będący ostoją ptactwa wodnego oraz bobrów. Podobny, bagienny krajobraz występuje na Polesiu Lubelskim. Tu znajduje się Poleski Park Narodowy, w którym można spotkać niezwykle rzadkiego w Polsce żółwia błotnego. Zarówno Polesie Lubelskie jak i Nizina Podlaska są obszarami bardzo słabo zaludnionymi, ze słabo rozwiniętym rolnictwem i przemysłem. Wyżyny Na południe od pasa nizin znajdują się wyżyny. Przesuwając się od wschodu na zachód, są to: Wyżyna Lubelska, Wyżyna Kielecka, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska i Wyżyna Śląska. Między Wyżyną Kielecką a KrakowskoCzęstochowską znajduje się obniżenie zwane Niecką Niedziańską. Na Wyżynie Kieleckiej znajdują się najniższe góry w Polsce – Góry Świętokrzyskie. Ich najwyższy szczyt – Łysica – osiąga 612 m n.p.m. Różne skały budujące kolejne wyżyny spowodowały, że krajobraz każdej z nich jest zupełnie inny. Wpływ na to miał również człowiek, który w różny sposób wykorzystał te obszary. • Wyżyna Śląska zbudowana jest ze skał wykorzystywanych przez człowieka jako surowiec do wytwarzania przedmiotów codziennego użytku. Są to węgiel kamienny i rudy cynku i ołowiu oraz rudy żelaza. Wydobywanie surowców i ich przeróbka wiąże się z bardzo dużym zanieczyszczeniem środowiska i zmianą krajobrazu. Obszar ten należy do jednego z najbardziej przekształconych przez człowieka i jednocześnie zdewastowanych w Polsce. Częstymi elementami krajobrazu są tutaj kopalnie, w których wydobywa się bogactwa mineralne znajdujące się głęboko pod powierzchnią ziemi. Nad każdą kopalnią znajdują się ogromne wieże wyciągowe, a oprócz nich ogromne urządzenia obsługujące pracujących pod ziemią górników: maszynownie, pompownie, urządzenia wentylujące kopalnię, składy i sortownie węgla. Obok kopalni znajdują się zakłady przerabiające surowce: elektrownie, elektrociepłownie i huty różnych metali oraz hałdy, czyli sztuczne wzniesienia, na których gromadzi się odpady z kopalń. Taki krajobraz Wyżyny Śląskiej jest przykładem krajobrazu przemysłowego – krajobrazu całkowicie przekształconego przez człowieka. • Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, sąsiadująca z Wyżyną Śląską, wygląda zupełnie inaczej. Zbudowana jest ze skał wapiennych. Są to skały łatwo ulegające erozji i wietrzeniu chemicznemu. Przepływające rzeki wycięły wąskie, ale głębokie dolinki o stromych, skalistych zboczach. Część wody wpłynęła szczelinami w głąb skał i rozpuściła je, tworząc jaskinie. Na wyżynie występują lasy bukowe. Jest to region przyciągający turystów i wspinaczy. Piękno tego obszaru zadecydowało o jego ochronie i dlatego znajduje się tutaj jeden z parków narodowych: Ojcowski Park Narodowy obejmujący m. in. najładniejszą dolinę Prądnika. • Wyżyna Lubelska – położona w południowo-wschodniej części Polski – ma zupełnie inny krajobraz i została wykorzystana przez człowieka w inny sposób. Na tym obszarze występują niezwykle żyzne gleby zwane czarnoziemami. W ten sposób Wyżyna Lubelska stała się jedną z rolniczych krain w Polsce. Czarnoziemy utworzyły się na skałach zwanych lessami. Less jest miękką, porowatą i sypką skałą osadową o barwie żółtej. Składa się z bardzo drobnych, pylastych drobinek kwarcu. Obszar Wyżyny Lubelskiej został nimi zasypany przez wiatr kilkadziesiąt tysięcy lat temu, kiedy północną Polskę pokrywał lądolód. Utworzyły się łagodne pagórki, które zostały poprzecinane przez wodę i powstały głębokie wąwozy lessowe. Wyżyna Lubelska jest również obszarem przekształconym przez człowieka, choć nie w tak dużym stopniu jak Wyżyna Śląska. Jest to krajobraz rolniczy, a głównym jego elementem są pola uprawne, na których sadzi się uprawy o dużych wymaganiach: buraki cukrowe, pszenicę oraz inne: żyto, owies. • Na Wyżynie Kieleckiej znajdują się najniższe góry w Polsce – Góry Świętokrzyskie. Składają się kilku pasm oddzielonych od siebie szerokimi dolinami. Najwyższym pasmem są Łysogóry objęte Świętokrzyskim Parkiem Narodowym, chroniącym między innymi pozostałości puszczy jodłowej porastającej to pasmo oraz tzw. gołoborza czyli rumowiska głazów o ostrych krawędziach, znajdujących się na zboczach gór. Gołoborza powstają wskutek wietrzenia mrozowego. Góry Świętokrzyskie są zbudowane z bardzo różnych skał: wapieni, piaskowców, łupków i zlepieńców, które są wykorzystywane w przemyśle budowniczym. Dlatego częstym elementem krajobrazu Gór Świętokrzyskich są kamieniołomy. Kotliny podkarpackie VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 16 z 21 Kotliny podkarpackie to podłużne obniżenie między Karpatami na południu a pasem wyżyn na północy. Zaliczamy do nich małą Kotlinę Oświęcimską i oddzieloną od niej Bramą Krakowską rozległą Kotlinę Sandomierską. Kotlina Oświęcimska jest silnie zaludnionym obszarem Polski. Wynika to z bliskiego położenia bogatej w surowce naturalne Wyżyny Śląskiej i silnego uprzemysłowienia. Głównym miastem jest Oświęcim, związany również z największym w Europie hitlerowskim obozem koncentracyjnym w czasie II wojny światowej. Z bujnych lasów Kotliny Sandomierskiej dziś pozostały niewielkie fragmenty, m.in. Puszcza Solska, Puszcza Niepołomicka. Najważniejsze miasta Kotliny położone są albo wzdłuż jej południowej granicy, u stóp Karpat (dawny szlak handlowy między Krakowem a Lwowem – Bochnia, Tarnów, Dębica, Rzeszów, Łańcut), albo w północnej części u zbiegu Sanu i Wisły – Sandomierz, Tarnobrzeg. W okolicach Tarnobrzegu znajduje się jedno z największych na świecie złóż siarki, a w Bochni i Wieliczce kopalnie soli kamiennej założone w XII i XIII (dziś już o charakterze zabytkowym). Góry Przez południową Polskę przebiegają dwa duże łańcuchy górskie: Sudety i Karpaty. Sudety są górami starszymi, a Karpaty powstały stosunkowo niedawno. Zbudowane są one z różnych skał i mają odmienną historię geologiczną. Najwyższym pasmem Karpat i jednocześnie Polski są Tatry. Ich wschodnia część, zwana Tatrami Wysokimi, w większości znajduje się na Słowacji. Zbudowane są one z bardzo odpornych skał magmowych – granitów. Gerlach (znajdujący się na Słowacji) jest najwyższym szczytem Tatr i ma 2655 m n.p.m. Najwyższym szczytem w Polsce są Rysy – 2499 m n.p.m. Dominującymi cechami krajobrazu tatrzańskiego są ostre, poszarpane skałki noszące nazwę turni; tworzą one wierzchołki gór. Tatry zawdzięczają swą dzisiejszą rzeźbę lodowcom, które kiedyś wypełniały doliny (dziś występują tylko w wyższych górach niż Tatry, np. w Alpach). Dzięki nim długie doliny mają płaskie, szerokie dno i strome zbocza. Dnem dolin płyną wartkie potoki, które na skalnych progach tworzą wodospady. Najwyższym wodospadem jest Siklawa (70 m wysokości) w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Wysoko w dolinach znajdują się głębokie stawy. Najwięcej znajduje się ich w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, ale najczęściej zwiedzanym jest największy staw – Morskie Oko. Inny krajobraz mają Tatry Zachodnie, zbudowane z miękkich skał wapiennych. Doliny w tej części Tatr mają łagodne zbocza, a szczyty tworzą wapienne skałki. W nich utworzyły się jaskinie. Najładniejsze znajdują się w Dolinie Kościeliskiej. Tatry to jedyne miejsce w Polsce, w którym można podziwiać roślinność wysokogórską. Na jej rozmieszczenie ma wpływ wysokość. Im wyżej, tym niższe temperatury, dlatego wysoko w górach można spotkać tylko takie rośliny, które są odporne na chłód i ostre wiatry. W najniższej części gór, do 1000 m n.p.m., występuje las mieszany, jodłowo-bukowy zwany w Tatrach reglem dolnym. Wyżej rosną już tylko lasy świerkowe tworzące regiel górny – do 1500 m n.p.m. Powyżej granicy lasów rozciąga się piętro kosodrzewiny – karłowatej sosny. Jej niska wysokość oraz mocne poskręcane konary pozwalają utrzymać się nawet przy najostrzejszych wiatrach. Na tych wysokościach można spotkać pojedyncze wyższe drzewa. To limby – odmiana sosny o bardzo długich igłach i większych szyszkach. Limba występuje tylko w górach. Do wysokości 2000 m n.p.m. rozciągają się łąki górskie zwane halami. Porośnięte są niskim trawami i roślinami, które na wiosnę i w lecie pokrywają się kolorowymi kwiatami. W dawniejszych czasach na halach wypasano owce. Dziś, razem z turniami, są królestwem kozic. Największym drapieżnikiem w Polsce, a żyjącym w górach, jest niedźwiedź brunatny. Do ochrony tych zwierząt i innych rzadkich gatunków, takich jak salamandra plamista, kumak górski, świstak oraz rozlicznych gatunków roślin utworzono Tatrzański Park Narodowy. Niższymi pasmami górskim należącymi do Karpat są Pieniny i Beskidy. Pieniny są małym pasmem górskim o długości tylko 10 km, a szerokości 4 km. Największą atrakcją turystyczną Pienin jest spływ tratwą przez przełom Dunajca, czyli zwężoną dolinę o stromych zboczach. Beskidy to pasmo górskie dzielące się na szereg mniejszych, np. Bieszczady, położone w najbardziej wschodniej części, Beskid Niski, Gorce, Beskid Wyspowy, Beskid Żywiecki. Są to góry o niewielkich wysokościach – najwyższy szczyt (Babia Góra) ma 1725 m n.p.m. – oraz łagodnych zalesionych zboczach. Tylko w wyższych partiach Bieszczad występują łąki zwane tutaj połoninami. Drugi łańcuch górski południowej Polski to Sudety. W ich skład wchodzi szereg mniejszych pasm górskich, z których najbardziej znane to Karkonosze, Góry Izerskie w zachodniej części, Góry Stołowe w części środkowej i masyw Śnieżnika we wschodniej części. Krajobraz tych gór jest zupełnie inny niż Tatr czy Beskidów. Odmienność ta wynika z innej historii geologicznej – Sudety są przykładem gór zrębowych czyli powstałych przez wydźwignięcie fragmentów skorupy ziemskiej wzdłuż potężnych uskoków. Najwyższe pasmo Sudetów – Karkonosze (do 1602 m n.p.m. – szczyt Śnieżka) – mają płaskie grzbiety i strome zbocza. Lodowce pozostawiły po sobie doliny o szerokich płaskich podstawach oraz górskie stawy, tak jak w Tatrach, ale brak VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 17 z 21 to strzelistych, poszarpanych turni. Zwierzęta W trakcie górskich wycieczek można napotkać różne zwierzęta. W lasach regla górnego, po deszczu, na ścieżce można natknąć się na ślimaka bez muszli – pomrowa błękitnego. Należy on do jednych z największych ślimaków lądowych żyjących w Polsce. Duże rozmiary, a także charakterystyczne, niebieskawe ubarwienie sprawiają, że trudno go nie zauważyć wśród butwiejących roślin i pomylić z jakimkolwiek innym ślimakiem. Nierzadko w czasie górskich marszrut można napotkać salamandrę – płaza lądowego żyjącego w Polsce; niektóre osobniki mogą osiągać długość ponad 23 cm. Samice są zazwyczaj większe od samców. Ubarwienie salamandry jest czarne z żółto-pomarańczowymi plamami, o różnych kształtach i wielkości. Nie spotyka się dwu osobników o identycznym rozmieszczeniu plam. W naturze można niekiedy spotkać salamandry prawie całkowicie czarne, jak również niemające barwnika, czyli formy albinotyczne. W skórze salamandry występują liczne gruczoły jadowe. Salamandra zamieszkuje wilgotne lasy pogórza oraz regla dolnego. Można ją spotkać w Sudetach i Karpatach. W Tatrach należy do rzadkości. Górale na Podhalu nazywają ją jaszczurem (stąd pochodzi nazwa dzielnicy Zakopanego – Jaszczurówka). Salamandra należy do gatunków będących pod ochroną. Na brzegu płytkich rozlewisk śródleśnych, a także na poboczu zacienionych ścieżek górskich można niekiedy spotkać kumaka górskiego – płaza przypominającego ropuchę. Kumak w deszczowe dni odbywa wędrówki w poszukiwaniu nowych potoków lub jeziorek. Jego charakterystyczną cechą są brodawki na grzbiecie i żółte plamy na brzuchu. Brodawki na grzbiecie wydzielają trującą substancję. Przestraszony kumak przewraca się na grzbiet, pokazując jaskrawo żółty spód ciała. Kumak górski, podobnie jak salamandra, należy do gatunków chronionych. W Tatrach i Pieninach można niekiedy spotkać niepylaka apollo, pięknego motyla unoszącego się nad kwitnącymi łąkami górskimi. Jego białe skrzydła mają charakterystyczny wzór z czarnych i czerwonych plam. Jest objęty całkowitą ochroną. Wody potoków górskich to miejsce bytowania wielu larw owadów. Do najczęściej spotykanych należą larwy widelnicy brzegowej. Cechą charakterystyczną tych larw jest silnie spłaszczone ciało, duża, również płaska głowa oraz dwa długie wyrostki na końcu odwłoka. Żyją pod kamieniami, przylgnięte całą powierzchnią ciała do podłoża, przeciwstawiając się wartkiemu prądowi wody. Są niezmiernie zwinne. Osobniki dorosłe słabo latają i często można je spotkać na przybrzeżnych kamieniach, drewnianych barierkach mostków lub pniach drzew rosnących nad brzegami potoków. Mieszkańcami zimnych, górskich potoków są również wypławki. Te drobne płazińce ukrywające się przed światłem pod kamieniami przypominają kształtem liście wierzby. W potokach Karpat, Sudetów i Pienin można spotkać wypławka alpejskiego. Ten drobny wypławek, osiągający dł. ok. 1cm, ma beżową barwę zbliżoną odcieniem do kamieni, pod którymi przebywa. Cechą charakterystyczną są krótkie, ostro zakończone wyrostki węchowe, służące do odnajdywania pokarmu. W górskich potokach m.in. w Bieszczadach można znaleźć wypławka brunatnego, osiągającego dł. nawet 2 cm. Podobnie jak wypławek alpejski jest drapieżnikiem polującym na larwy owadów oraz drobne skorupiaki. Jeśli jest się bystrym obserwatorem przyrody, można przy odrobinie szczęścia dostrzec pluszcza. Jest to mały, brązowo-szary ptak, zgrabnie biegający i skaczący po kamieniach potoków górskich. W poszukiwaniu pożywienia nurkuje (czasami pod prąd), polując na owady i ich larwy oraz małe rybki. Potrafi chodzić pod wodą, przytrzymując się kamieni leżących na dnie. Jest chroniony. Ptakiem, który występuje w górach, jest orzechówka. Wyglądem przypomina trochę szpaka, ale jest od niego znacznie większa. Upierzenie ma ciemnobrązowe z charakterystycznymi białymi cętkami. Można ją spotkać w pobliżu schronisk górskich, np. nad Morskim Okiem i na Hali Gąsienicowej. Orzechówka żywi się nasionami różnych drzew, m.in. limby. Przenosząc szyszki limbowe, gubi ich nasiona, przyczyniając się do rozsiewania tej sosny. Znana jest z tego, że robi spiżarnie pod opadłymi liśćmi lub mchem, gdzie chowa nasiona. Ponieważ często zapomina o swoich kryjówkach, ułatwia tym samym rozprzestrzenianie się limby. Dokarmiana przez turystów orzechówka coraz częściej rezygnuje z poszukiwania nasion drzew, przez co drzewostan np. limby nie jest odnawiany. Orzechówka lubi chłodny klimat, a jej obecność jest śladem po epoce lodowcowej. Kiedy lodowiec stopniał, orzechówka zamieszkiwała cały obszar dzisiejszej Polski. Wraz z ociepleniem klimatu przewędrowała do zimniejszych okolic górskich i chłodnych obszarów północno-wschodniej Polski. Dzisiaj można ja spotkać także na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej. Jest chroniona. Czasami na górskich polanach, wśród traw, można spotkać drozda obrożnego. Ptak ten jest podobny do kosa – ma również żółtopomarańczowy dziób i czarne upierzenie, ale pióra na piersi tworzą wzór w kształcie białego półksiężyca. Podobnie jak kos wykonuje charakterystyczne podskoki. Można go spotkać zarówno na pogórzu, jak i w zaroślach kosodrzewiny wśród hal. Drozd obrożny jest rzadkim ptakiem i podlega ochronie. Mieszkańcami gór są kozice. Żyją wysoko w górach na niedostępnych i stromych zboczach Tatr. Jadąc kolejką linową VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 18 z 21 na Kasprowy Wierch, przy odrobinie szczęścia można zauważyć pasące się na zboczach kozice. Można je również spotkać w masywie Śnieżnika, dokąd zostały sprowadzone z dalekich Alp. Kozica jest symbolem Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wysokogórskie łąki tatrzańskie są miejscem bytowania świstaków. Zwierzęta te tworzą kolonie i przebywają w norach z długimi chodnikami, które są również miejscem schronienia zimowego. Jeżeli w trakcie żerowania na łące zostaną przestraszone, wydają charakterystyczny świst (stąd nazwa świstaki), czym ostrzegają inne osobniki o grożącym niebezpieczeństwie. Są pod ochroną. Największym drapieżnikiem żyjącym w górach jest niedźwiedź brunatny. Zamieszkuje lasy Tatr i Bieszczadów. W Polsce w ostatnim dziesięcioleciu notowano od kilku do kilkunastu osobników. Niedźwiedź zjada głównie rośliny. Wygłodzony potrafi jednak zaatakować owce lub inne zwierzęta. Niekiedy znęcony odpadkami kuchennymi podchodzi pod schroniska. ORGANIZM Organizm to istota żywa, czyli taka, u której stwierdzamy przejawy (cechy) życia. Należą do nich: odżywianie, oddychanie, wydalanie, rozmnażanie, reagowanie na bodźce, zdolność do ruchu, wzrost. Cechą organizmów jest także to, że są zbudowane z komórek. Niektóre są zbudowane z jednej komórki (organizmy jednokomórkowe – bakterie i pierwotniaki), inne z wielu komórek (organizmy wielokomórkowe – grzyby, rośliny, zwierzęta). Komórka Komórka jest podstawową „cegiełką” budowy wszystkich organizmów. Niektóre z nich, np. bakterie i pierwotniaki, są jednokomórkowe, tzn. jedna komórka stanowi cały organizm. Pozostałe organizmy, czyli grzyby, rośliny i zwierzęta (w tym człowiek) są wielokomórkowe, tzn. zbudowane są z większej liczby komórek. Liczby te mogą nawet przekraczać miliardy, np. ciało człowieka składa się z ok.100 000 miliardów komórek. Rozmiary komórek bywają bardzo różne – najczęściej jednak są tak małe, że widać je dopiero pod mikroskopem. Najmniejszymi komórkami są bakterie. O ich wielkości niech świadczy fakt, że szerokość kropki na końcu tego zdania równa jest średnicy około 100 bakterii! Jednak wśród komórek można spotkać olbrzymy. Bez wątpienia należy do nich komórka jajowa strusia (nie całe jajo, ale tylko ta część, którą potocznie nazywamy żółtkiem). Jej rozmiary wahają się od 15 do 20 cm. Rekordzistkami długości są prawdopodobnie komórki nerwowe, które mogą osiągać długość nawet 1 m. Plan budowy komórek u poznanych dotąd organizmów jest podobny. Wszystkie są otoczone błoną komórkową, wypełnione cytoplazmą i zawierają materiał genetyczny. Błona komórkowa pełni wiele ważnych funkcji, m.in. odbiera sygnały dochodzące z zewnątrz oraz „decyduje”, które substancje mogą wejść, a które wyjść z komórki. W komórkach roślin, grzybów, niektórych pierwotniaków i bakterii, na zewnątrz błony komórkowej znajduje się ściana komórkowa. Zapewnia ona ochronę komórce, a także stanowi jej rusztowanie zewnętrzne. Dzięki obecności ściany komórkowej rośliny i grzyby zachowują swój kształt. Ze względu na sposób „zapakowania” materiału genetycznego w cytoplazmę, komórki dzielimy na dwie grupy: komórki jądrowe, tzn. takie, które mają materiał genetyczny upakowany w „prawdziwym” jądrze komórkowym, i bezjądrowe – takie, które nie mają jądra komórkowego, a ich materiał genetyczny leży luźno w cytoplazmie. Do komórek jądrowych zaliczamy komórki zwierząt, roślin, grzybów i pierwotniaków natomiast, do komórek bezjądrowych należą komórki bakterii. Materiał genetyczny, niezależnie od tego, czy jest zamknięty w jądrze komórkowym, czy nie, jest centrum kontrolującym wszystkie procesy zachodzące we wnętrzu komórki. W cytoplazmie komórek jądrowych, poza jądrem komórkowym, występują również mitochondria, chloroplasty, wodniczki. Mitochondria to małe siłownie komórek, w których podczas oddychania komórkowego uwalniana jest energia. Chloroplasty to drobne struktury obecne w komórkach roślin oraz niektórych pierwotniaków. Zawierają zielony barwnik – chlorofil, pochłaniający światło słoneczne konieczne do fotosyntezy. Strukturami komórki są wodniczki, zwane również wakuolami. Są to pęcherzyki otoczone błoną komórkową i wypełnione sokiem komórkowym – wodnym roztworem zawierającym różne substancje odżywcze, barwniki, sole mineralne, a także produkty odpadowe. Podstawową funkcją wodniczek u roślin jest utrzymanie jędrności i sztywności komórek. Dlatego w czasie suszy, kiedy wodniczki – a więc i komórki – tracą wodę, rośliny więdną. Wodniczki występują we wszystkich komórkach jądrowych, ale największe rozmiary osiągają u roślin i grzybów. Komórki budujące organizmy wielokomórkowe różnią się między sobą, nie tylko budową, ale i funkcją. Jedne np. odbierają bodźce ze środowiska zewnętrznego, inne przekazują sygnały i informacje do wnętrza ciała, inne wreszcie transportują tlen. Jednak, w przeciwieństwie do komórek pierwotniaków, żadna z nich nie potrafi żyć samodzielnie i tylko wszyst- VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 19 z 21 kie razem, tworząc zespoły o podobnej budowie i funkcji – tkanki, umożliwiają życie organizmu wielokomórkowego. W tabeli przedstawiono najważniejsze cechy organizmów należących do wszystkich królestw. Osobno klasyfikowane są wirusy – nie mają budowy komórkowej i nie są zdolne do samodzielnego życia poza organizmem. Bakterie Pierwotniaki Grzyby Rośliny Zwierzęta Jądro komórkowe - + + + + Ściana komórkowa + +/- + + - +/- +/- - - - Chloroplasty - +/- - + - Mitochondria - + + + + Jednokomórkowce + + - - - Wielokomórkowce - - + + + Tkankowce - - - + + Chlorofil Obecność cechy zaznaczono symbolem +, jej brak -. Symbol +/- oznacza, że cecha to występuje u części przedstawicieli królestwa. ZWIERZĘTA Zwierzęta są najliczniejszym królestwem (królestwo – najwyższa jednostka w systematyce organizmów; rozróżnia się 5 królestw: zwierząt, roślin, grzybów, Monera, Protista). Liczba ich gatunków wielokrotnie przewyższa liczebność pozostałych czterech. Należące do królestwa zwierząt organizmy są wielokomórkowcami, tzn. składają się z więcej niż jednej komórki. Liczba komórek w ich ciele może przekraczać nawet wiele milionów. Komórki zwierząt, w przeciwieństwie do komórek grzybów i roślin, nie mają ściany komórkowej. Grupują się one w zespoły i tworzą tkanki, co odróżnia zwierzęta od innych organizmów wielokomórkowych – grzybów, które nie mają budowy tkankowej. Przedstawiciele innego królestwa – rośliny – są wprawdzie wielokomórkowe i mają budowę tkankową, ale w przeciwieństwie do zwierząt ich komórki zawierają chlorofil i są samożywne. Wszystkie zwierzęta – w odróżnieniu od roślin, a także wielu bakterii i pierwotniaków – są cudzożywne, a zatem zależne od organizmów samożywnych: albo je zjadają, albo odżywiają się zwierzętami roślinożernymi (lub innymi zwierzętami mięsożernymi). Ten sposób zdobywania pokarmu sprawia, że zwierzęta są zwykle aktywne i ruchliwe, podczas gdy inne organizmy wielokomórkowe (rośliny i grzyby), są osiadłe. Wprawdzie wśród zwierząt również spotyka się organizmy osiadłe, jak np. gąbki czy korale, ale ich larwy są ruchliwe i aktywnie pokonują, często nawet bardzo długie, dystanse. Aktywny ruch pociągnął za sobą wykształcenie innych cech, których nie mają rośliny i grzyby. Konieczne było wytworzenie systemu kontroli nerwowej umożliwiającej koordynację wszelkiego ruchu. Zwierzęta poruszają się nie tylko w skoordynowany sposób, ale także w określonym kierunku, a do tego potrzebne są narządy zmysłów. Dlatego u zwierząt wykształciła się ogromna rozmaitość narządów wzroku, słuchu, węchu i smaku, która umożliwia odbieranie różnych bodźców ze środowiska. Tradycyjnie zwierzęta dzielimy na dwie grupy: kręgowce i bezkręgowce. Kręgowce to zwierzęta, które mają chrzęstny albo kostny kręgosłup. Do kręgowców zalicza się: ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Bezkręgowce nie mają kręgosłupa i należą do nich m.in. gąbki, parzydełkowce, płazińce, nicienie, pierścienice, skorupiaki, owady i mięczaki. Należy jednak pamiętać, że bezkręgowce nie są jednostką systematyczną, ale tworzą sztuczną grupę organizmów o różnej budowie i pochodzeniu. Do bezkręgowców należy ok. 90% wszystkich gatunków zwierząt, które zdumiewają rozmaitością kształtów, rozmiarów i form. Rozmiary zwierząt mieszczą się w bardzo szerokich granicach, najmniejsze mają zaledwie 300 um, czyli tyle ile mierzy pierwotniak – pantofelek. Współczesnym rekordzistą długości jest wieloryb – płetwal błękitny, osiągający długość ok. 30 m. W przeszłości największymi zwierzętami lądowymi były dinozaury: wysokość niektórych przekraczała nawet 20 m. Rekordzistką wśród zwierząt jest żyrafa, która osiąga wzrost ok. 5,5 m. Najszybszym zwierzęciem lądowym jest gepard, biegający z prędkością ok. 100 km/godz. Zwierzęta zamieszkują wszystkie wody i kontynenty. Można je spotkać na lądzie i w wodzie, gdzie przystosowały się do najbardziej nieprzyjaznych środowisk (suche pustynie, gorące źródła, czy zimne lodowce). Biorąc pod uwagę występowanie i rozmieszczenie różnych gatunków zwierząt, zoolodzy podzielili kulę ziemską na liczne krainy zoogeograficzne, z których każda charakteryzuje się konkretną fauną. Najbardziej odmienna fauna, niespotykana na innych VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 20 z 21 kontynentach, występuje w Australii i Ameryce Południowej, które najwcześniej oddzieliły się od pozostałych lądów. Świat zwierząt Zwierzęta tworzą królestwo liczące ponad milion gatunków. W skład królestwa wchodzi ok. 35 typów, choć wśród zoologów istnieją na ten temat różnice zdań. W piętnastu z nich są organizmy, które każdy mógł spotkać. Bezkręgowce Gąbki Parzydełkowce Płazińce Nicienie Pierścienice Mięczaki Nie mają tkanek. Organizmy wodne. Maja parzydełka. Należą do nich m.in. meduzy, korale i ukwiały. Organizmy wodne. Mają spłaszczone ciało. Należą do nich drapieżne wirki żyjące w wodzie i pasożyty: tasiemce i przywry. Mają wydłużone, cylindryczne ciało. Żyją w wodzie i glebie. Niektóre z nich, np. glista ludzka i owsik, są pasożytami. Mają ciało zbudowane z pierścieni. Należą do nich dżdżownice i pijawki. Żyją w glebie i w wodzie. Mają miękkie ciało. Żyją na lądzie (niektóre ślimaki), w wodzie (ślimaki, małże i głowonogi). Ślimaki i małże wytwarzają muszle. Stawonogi Skorupiaki Owady Pajęczaki Wije Mają twardy pancerz i członowate odnóża. Należą do nich m.in. raki kraby i homary. Żyją głównie w wodzie. Mają trzy pary odnóży i skrzydła. Należą do nich m.in. pszczoły, muchy chrząszcze i motyle. Żyją głównie na lądzie. Mają twardy pancerz i członowate odnóża Należą do nich m.in.: raki kraby i homary. Żyją głównie w wodzie. Mają cztery pary odnóży. Należą do nich pająki skorpiony i kleszcze. Żyją głównie na lądzie. Kręgowce Ryby Płazy Gady Ptaki Ssaki Mają łuski, płetwy i skrzela. Żyją w wodzie. Mają wilgotną skórę. Kijanki oddychają skrzelami, a dorosłe płazy płucami. Mają suchą skórę pokrytą rogowymi łuskami. Oddychają płucami. Żyją głównie na lądzie. Mają ciało pokryte piórami oraz skrzydła. Oddychają płucami. Żyją głównie na lądzie. Mają ciało pokryte włosami. Młode odżywiają się mlekiem matki. Oddychają płucami. Żyją głównie na lądzie. Człowiek Na Ziemi żyje ok. 6 miliardów ludzi. Chociaż jest nas tak dużo, każdy jest niepowtarzalny. Różnimy się od innych ludzi wzrostem, kształtem ciała i kolorem skóry. Między nami występują także różnice w kolorze włosów i oczu. O naszym wyglądzie decydują głównie cechy odziedziczone po rodzicach, ale duży wpływ ma również płeć, wiek, a nawet sposób odżywiania. Mimo tych różnic, wszyscy ludzie są tak samo zbudowani pod względem anatomicznym (pomijając oczywiście różnice związane z płcią). Ciało każdego z nas zawsze składa się z komórek, mamy taki sam zestaw kości, układ mięśni, a także identyczną budowę i rozmieszczenie różnych narządów oraz układów. Można powiedzieć, że pod tym względem człowiek jest zwyczajnym zwierzęciem. Nie jesteśmy też ani najwięksi (zwykły koń, bije nas nie tylko o głowę), ani najszybsi (wśród zwierząt rekordzistą jest gepard), ani nawet najsilniejsi (nawet mrówka jest od nas lepsza). Pod względem długości życia dorównują nam słonie i wieloryby, a jedynie niektóre żółwie mogą żyć dłużej, osiągając wiek 150 lat. Również historia naszego istnienia na Ziemi jest o wiele krótsza niż np. dinozaurów, które panowały na lądzie przez ok. 140 milionów lat. Dlaczego zatem właśnie człowiek, jako jedyny gatunek zwierzęcia, opanował całą Ziemię i sięga w Kosmos? Prawdopodobnie kluczem do zrozumienia sukcesu człowieka jest jego mózg. Osiągnięcie określonego poziomu rozwoju tego niezwykłego narządu, umożliwiło wykształcenie wielu umiejętności których nie mają inne zwierzęta. Najważniejsze z nich to mowa oraz abstrakcyjne myślenie. Umiejętności te, począwszy od wyrabiania narzędzi, posługiwania się ogniem, a skończywszy na konstruowaniu pojazdów kosmicznych, umożliwiły opanowanie Ziemi i spowodowały, że człowiek stał się jej dominującym gatunkiem. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 21 z 21
