Rosja XVII - Historicus

Historia Powszechna XVI-XVII wiek
XIV/XV kryzys gospodarki i feudalizmu. Wojny, epidemie, nieurodzaje.
Ludność XVI - 85-90 mln. – stały wzrost. Przeciętna życia XVI i XVII 25 lat, umieralność noworodków 50%. Straty w wojnach
XVII – 1ml. Rozwój transportu i handlu przyczynia się do wzrostu ludności.
Wzrost techniki produkcji gł. tkanin (z kołowrotka postęp – warsztat tkacki), obróbka metali. Koło wodne, pompy, miechy, dźwigi.
Druk Biblia Gutenberga 200 egz 1455. Drzeworyt, Maso Finiguerra ok. 1460 – uzupełnieniem druku. Zegary – kolebka techniki prec.
Postęp w technice wojennej, ciężka artyleria – zmiany w technice wojennej i zmierzch średniowiecznego rycerstwa.
XVII w – rozwój rolnictwa, ochłodzenie klimatu i wzrost cen. Podział na 2 strefy rolnicze:
- Na wschód od Łaby rozwój folwarku pańszczyźnianego – produkcja na zbyt (zwiększenie poddaństwa chłopów – wtórne
poddaństwo), zapewnienie bezpłatnej siły roboczej.
- Na zachód od Łaby gospodarka rolna oparta na większych i średnich gospodarstwach dzierżawionych przez chłopów.
Oba typy gospodarstw nastawione na dochodowość. Wypierany system cechowy.
Nakład: forma organizacji procesu produkcji, w której pracownicy wykonują produkty (lub ich części) u siebie w domu, przy użyciu
materiałów i narzędzi dostarczonych przez firmę organizującą tego typu produkcję. System nakładczy zwalczany przez miasta
rozwijał się na wsi i był początkiem procesu kapitalistycznego. Pracownik najemny.
Manufaktura – zakłady produkcyjne oparte na podziale pracy. Lepsza organizacja niż warsztaty rzemieślnicze.
Akumulacja pierwotna – sprzedaż siły roboczej – powstaje rynek pracy najemnej. Praca jako towar na sprzedaż. Oddzielenie
wytwórcy od środków wytwarzania - Marks.
W XVI/XVII w rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej – powstawały towarzystwa handlowe, kampanie, obok średniowiecznych
gildii kupieckich. Celem monopolizacja. Rozwijają się banki, powstają giełdy wekslowe, towarowe.
Domy bankierskie zajmowały się wszystkim, produkcją, kredytem, handlem. – Fuggerowie augsburscy (w Polsce Fukier).
Sprowadzenie wielkich ilości złota przez kolonizatorów wpływa na wzrost cen. Także wzrost liczby ludności i odpływ do miast.
Bogacą się mieszczanie i chłopi. Spadają dochody szlachty przez co staje się aktywniejsza. Zubożała w XV w przechodzi do
ofensywy. Ekspansja kolonialna, rozwój folwarku pańszczyźnianego.
Katastrofy i zmiany klim doprowadzały do klęsk głodu, także nadmierny przyrost nat, zniszczenia woj. Z głodem w parze epidemie.
Ludożerstwo. Gruźlica i choroby weneryczne. Powszechne zjawisko strachu i lęku. Przed morzem, gwiazdami, zarazom, gwałtem.
2 szlaki europejskie:
- północny M. Północne i M. Bałtyckie – łączące Anglię, Flandrię, Brabancję (kraina w Belgii, Hol i Lotaryngii) z Pol i Rusią.
- Płd czyli śródziemnomorski (gł. prod. Luksusowe, przyprawy), odpływ szlachetnych kruszców na wsch – deficyt europejski.
Handel południowy przeżywał kryzys – przyczyny: zwiększa się liczba pośredników, osadzenie Turków w Azji Mn. Turcy w
przeciwieństwie do Arabów tępili handel śródz. W tym celu istniała potrzeba znalezienia innych dróg, gł. do Indii. Historycy inni
uważają, że czynnikiem odkryć była szlachta gł. portugalska (nie kapitał kupiecki) – kryzys gospodarki feudalnej pchnął ich w
kierunku poszukiwań celem rekompensaty. Badania dowodzą, że Turcy nie utrudniali handlu lewantyńskiego, wręcz przeciwnie.
Kulistość ziemi od czasów Ptolemeusza (100-168 system geocentryczny) zapomniana – mapy prymitywne, baśniowe podejście.
Wiedza wraca od Arabów, stali dużo wyżej.
Ludy Ameryki:
1. Aztekowie - (Meksyk) - Podbój Cortes 1519-1521. Montezuma II 1502-1520.
Główne miasto Tenochitlan liczba różna od 50-600 tyś mieszkańców. Kontynuacja kultury Tolteków. Organizacja typowo militarna podboje. Używali pismo hieroglificznym (pismo znakowe i obrazkowe) i fonetyczne (głoskowe, zgodny z wymową). Służba
wojskowa od 15 roku życia. Liczenie 20. Kalendarz dokładniejszy niż w E, 365 dni. Ofiary z ludzi, serca darowano bogom.
Kanibalizm. Wiara w życie pozagrobowe; w piekło i raj. Sąsiadami na płd-wsch Majowie.
2. Majowie – (Gwatemala, Salwador, Honduras) – w chwili odkrycia cywilizacja w okresie schyłkowym,
Miasta po ok. 200 tyś, ok. 15 mln mieszkańców (dziś tylko 2 mln). Znali zero, system liczbowy ujęty w 20. Astronomia i kalendarz
dokładniejszy niż u Azteków. Najwyższa kultura artystyczna: malarstwo, architektura, snycerstwo (rzeźba w drewnie). W miastach
brak ulic, nie były stałe. Pismo hieroglificzne. Podstawą organizacji w miastach był klan. Dziedziczny naczelnik. Szczyt świetności w
IV-IX w. W XV wojny domowe, epidemia ospy. Porównuje się ich miasta-państwa do Greków. 1517 podbici przez Hiszpanów.
3. Inkowie – (Peru, Chile) – Podbój Francisco Pizarro i Diego Almagro 1531-1533 z 200 żołnierzami – Atahuallpa.
Najwyżej cywilizowane państwo A.Płd. stolica Cuzco, ok. 9 mln. Organizacja klanowo-plemienna, ale wyodrębnia się ustrój
klasowy. Wspólna własność. Nie dorównywali Az i Maj w poziomie nauki, ale przewyższali w dziedzinie archit, budowie dróg 1500
i 2000 km nie znała E. Sygnalizacja optyczna za pomocą ognia i dymu. Stąd rozprzestrzeniają się ziemniaki. Hodowali lamy jako
zwierzęta juczne. Pismo sznurowe. Na wysokim poziomie medycyna, gł. chirurgia. Wojna domowa przyczyna rozpadu imperium.
Odkrycia geograficzne:
Bartolomeo Diaz – 1487 – Przylądek Dobrej Nadziei – Portugalczyk, królem Jan II.
Kolumb – Geueńczyk, Król Port Jan II odrzuca ofertę. Zwraca się do Izabeli, króla ang. Henryka VII i fr. Karola VIII, ale
bezskutecznie. Ponownie udaje się do Hiszpanii, skapitulowała 1492 Grenada, a Izabela i Ferdynand mogli poświęcić się innym
sprawom. Pierwsza wyspa San Salvador 12 X 1492. Odbył 4 podróże. Do końca nie zdawał sobie sprawy, że odkrył nowy ląd.
Vasco da Gama - 1498 – dociera do Indii.
Amerigo Vespucci – 1500-1505 – zbadał wybrzeża A. Płd. – od jego imienia nowy ląd nazywano Ameryką.
Ferdynand Magellan – 1519-1522 opłynął dookoła świat, ginie podczas wyprawy.
1
Odkrycia zapoczątkowały okres drapieżnej ekspansji kolonialnej. Handel z morskiego przekształcił się w oceaniczny. Potęga miast
włoskich i hanzeatyckie upadały na rzecz miast Portugalii i Hiszpanii: Kadyks, Lizbona, Sewilla, Antwerpia.
Chiny- poł XIV dynastia Ming obaliła dyn Juan a od 1625 dyn mandżurska do 1912
Chiny obok Indii były najbardziej zaludniony obszar świata. Chiny w 1710 – 116 mln. W poł XIV w rodzima dynastia Ming obaliła
mongolską Juan. W 2 poł panowania Ming 4 wydarzenia, jej świetność w XVI/XVII i upadek w poł XVII:
- wojna z Mongołami
- wojny z Japonią
- kontakty z Europejczykami
- w dziejach wew. degeneracja władzy i powstanie chłopskie zakończone katastrofą w 1644.
a) 1543 – potomek Czyngis-chana Dajan przywraca jedność Mongolii. Syn Altan dociera do bram Pekinu, pustoszy prowincje.
b) Na wybrzeżu wojna z piratami chińsko 70%-japońskimi 30% o handel zamorski. Gen. Jap. Hidejosi 1590 najazd na Koreę.
200 tyś armia. Krwawa wojna. 1593 bitwa pod Phenianem – klęska japońców.
c) Zapędy kolonialne Portugalczyków, zajmują Makao, zaraz za nimi Hiszpanie, Holendrzy, Anglicy. E traktowali Chiny jako
teren kolejnych kolonii, gwałty, grabieże.
d) Despotyzm cesarski, faktyczna władza w rękach klik dworskich, eunuchów (ok. 100 tyś. - trzęśli krajem – opanowali główne
urzędy dworskie), wieś doprowadzona do ruiny, chłopom zaglądała śmierć głodowa, 1625 powstanie, po krótkim
panowaniu jej przywódcy Li-tzu-czenga, wkracza dyn mandżurska, która panowała do 1912 roku. Rządy to ucisk –
wprowadzili obowiązek noszenia warkoczy jako znak poddaństwa.
Chiny pokonały pod Amurem Rosję, pierwszy traktat z państwem E. 1692 – wprowadzono tolerancję dla chrześcijan.
Głównie wolni chłopi od XV w podatki w naturze zastępowane w pieniądzu. Później likwidacja drobnej własności ziemskiej. Wysoki
poziom rzemiosła – rozwój gospodarki towar-pien. Słynna porcelana, tkaniny jedwabna i bawełniana oraz papier. Budownictwo
okrętowe przewyższało E.
Japonia - Okres rozbicia feudalnego Wielka własność. Samuraj – drobna szlachta, 80% bez ziemi, zaciągali się jako najemnicy –
żołnierze, bądź piraci. Feudałowie i samuraje żyli z poddanych-chłopów, zobowiązanych do renty, gł. w naturze do 50%, zobowiązani
do posług. Niewielkie gospodarstwa – na rodzinę 1,2 ha.
3 hermetyczne grupy: szlachta-rycerstwo, mieszczaństwo: rzemieślnicy i kupcy oraz chłopi. Na czele stał dyktator wojskowy –
szogun, od XVI znaczenie zmniejsza się. Władza cesarza bez większego znaczenia, w kraju rządziła wojskowa administracja
feudalna. Zjednoczenia kraju dokonał Hidejosi – zwykły żołnierz z warstwy chłopskiej ok. 1587. Niepowodzeniem zakończyła się
wojna z Chinami o Koreę. Ujednolicił system miar, rządził przy pomocy ministrów. Po jego śm. Tokugawa walczy z potomkami
Hidejosiego, wygrywa 1600, rządy rodu Tokugawa do 1868, przeniósł stolicę z Osaki do Edo (Tokio).
Od 1543 pierwsze kontakty z E. - Portugalczycy. Kontakty były korzystne, mogli urozmaicić swoje jednostajne menu. Zmiany w
modzie. Przychylni dla chrz 1630 ochrzczono ok. 2 mln. 3 Tokugawa prześladowania masowe, niemal wytępione. Edykt zakazujący
wyjazdów zagranicznych i kontaktów handlowych. Wykorzystali to Holendrzy. Zerwane kontakty z Anglikami, Por. i Hisz.
Partnerami w handlu zostali Chińczycy i Holendrzy. – polityka izolacji od 1631 – trwał do poł XIX w.
XIV-XV – rozkwit. XVI – wojny prywatne – rozbicie feudalne. XVII – izolacja.
Indie - Dorównywały liczebnie Chinom koń XVII w ok. 100-125 mln. Wiele ras, 2 religie hinduizm i muzułmanizm.
Kolebka buddyzmu, ale w Indiach upadł. Od najazdu Timura (Tamerlmana) 1398 Indie rozbite polit. na wiele państewek.
Baber – potomek Dżyngis-chana i Timura (autor pamiętników) opanował Kabul (Afganistan), wezwany na pomoc do jednego z
państewek wykorzystał i z niewielką dobrze uzbrojoną armią podbił i zjednoczył Indie 1527. Tzw. Państwo Wielkiego Mogoła, tj.
turecko-muzułmańskie. Jego wnuk Abkar reformy:
- zniósł dyskryminację Hindusów, dopuścił ich do urzędów,
- zwalczał niewolnictwo
- zwalczał praktyki hinduskie: przedwczesne małżeństwa, samobójstwa wdów na stosach
Po jego śm stopniowy upadek Dyn W Mogoła. Walki wew., prześl rel. Upadek imperium, likwidacja przez Anglików w 1858.
Sytuacja chłopów i rzemieślników pogarsza się w XVII (tak samo jak w E). Przestrzegana ściśle kastowość.
Penetrowane Indie przez Europ. Portugalczycy założyli kolonialne państwo z wicekrólem, opanowali miasta Goa, Malakkę i Moluki.
Później Holendrzy, opanowali Cejlon 1650, Malakkę.
1639 pojawiają się Anglicy i Francuzi. Kompania Wschodnioindyjska usadowiła się w Madrasie, a w 1661 Portugalczycy scedowali
Bombaj, założyli Kalkutę 1690. W XVIII Anglicy zdobyli zdecydowaną przewagę a od poł XIX kraj całkowicie opanowali.
Wieki XVI i XVII to okres kontaktów handlowych, religijnych i politycznych. Unifikacja i podboje.
Afryka
Do XV nie istniały żadne kontakty ze śrd. i płn. Afryką , choć leżała stosunkowo blisko E. Znajomość Afryki ograniczona do muz
Egiptu i Maghrebu. Zróżnicowany poziom cywilizacyjny. Najbardziej rozwinięty Sudan Płn. Teren silnej ekspansji kol.
Podbój Ameryki
Dokonał tego element awanturniczy, uboga zrujnowana szlachta, mieszczanie, chłopi. Przewaga techniczna, wykorzystywanie
plemion w grach polit. Amerindów dotykały nowe choroby, alkohol.
Podbój Mwksyku - śmiała wyprawa Cortesa 1519-1521 z 800 ludźmi. Uzbrojenie i konie przerażały Indian. Po wylądowaniu Cortes
(był odważny i śmiały aż do szaleństwa) – kazał spalić okręty. Zyskuje poparcie wrogów Azteków.
Tenochtitlanu – stolica. Montezuma ogarnięty zabobonnym strachem nie zdobył się na kontrakcję. Przepowiednia. Wyparci ze
stolicy, ale przy nowych posiłkach Indian wyparł drugich Indian. Opór Azteków trwał prawie do XX w.
2
Podbój Peru przez Francisco Pizarro i Diego Almagro 1531-1533 z 200 żołnierzami. Wykorzystał bratobójczą wojnę. Zajęli
podstępnie Cuzco, Atahualpa zamordowany mimo okupu.
Cała Ameryka Śrd. i Płd. w rękach Hiszpanów bez Brazylii.
Podział na 2 wicekrólestwa:
- Nowa Hiszpania 1527
- Peru 1544
Wicekrólestwa dzieliły się na prowincje. Zachowano władzę wodzów jako lenników tam gdzie nie było osadnictwa E.
Nadania immunitetów feudalnych, latyfundiów zasłużonym żołnierzom. Przejmował z poszczególnymi plemionami i był
odpowiedzialny za chrystianizację. Encomendia - przymusowa praca – wyzysk.
System eksploatacji encomendio zniesiony przez Hiszpanię w 1718-1722. Encomendia zastąpiona przez haciendę – de iure (wg
prawa) – praca oparta na najemnych robotnikach.
Szybko powstały arcybiskupstwa. 2 uniwersytety w Limie 1551 i Meksyku 1553.
Do XIX w rewolucja techniczna w transporcie ok. 0,5 mln E. Odległość sprzyjała usamodzielnieniu.
Większość kolonistów to mężczyźni. Metysi. Równoczesny napływ murzynów, Chińczyków, Malajczyków, Japończyków – mozaika
ras. Rodzima ludność stawała się pasywna.
1571 powstanie Tupac Amaru – próba przywrócenia władzy Inków.
1608 w Paragwaju powstało państwo Jezuickie – lepsze stosunki gosp. i społ.
Brazylia
Dotarli pierwsi Hiszpanie 1499, ale objęli ją Portugalczycy 1500 Pedro Cabral. Nazwa Wyspa Prawdziwego Krzyża zastąpiona przez
nazwę cennego drzewa brazil. Walki o Brazylię z Hiszpanami, Holendrami, Franc. Brak złota, inny rozwój – cukier. Indianie padali,
zastępowano ich czarnymi niewolnikami. Zbiegostwo – utworzyli nawet własne państwo Palmares zniszczone w 1697.
Ameryka Płn.
Imperia kolonialne hiszpańskie i portugalskie były w rozkwicie, gdy zaczęła się kolonizacja A. Płn. gł przez Anglików (płd wsch.) i
Fr (rz. Św. Wawrzyńca w Kanadzie). Próby Holendrzy (osiedlali się nad rz. Hudson), Szwedzi i Duńczycy. Inny charakter
kolonizacji. Brak wysokich cywilizacji i bogactw. Tutaj nie gorączka złota, ale ziemi. H i Portugalczycy zagospodarowywali ziemię
zmuszając do pracy Indian. Na Północy chcieli ziemi, ale bez Indian, gł. Anglicy ponieważ mieli wiele wykwalifikowanych rąk, ale
brak ziemi. Początkowo kontakty przyjazne, mało zaludnione tereny, Irokezi przychylni. XVIII/XIX spychanie Indian na Zachód i
likwidacja. W płd koloniach brak rąk sprowadzano czarnych niewolników. Pierwsi koloniści ang. przybyli w 1584 zakładając
Wirginię. 1620 Purytanie uciekając przed prześladowaniami na statku Mayflower założyli New Plymouth. Upadek kolonii
holenderskich. Holandia przegrała z Anglią i musiała jej odstąpić kolonie 1667 z Nowym Amsterdamem, który przemianowali na
New York. Wielu zepchniętych do dżungli, eksterminacja.
Humanizm i Renesans.
Humanizm to prąd umysłowy, który zaczął rozwijać się we Włoszech od koń XIII w., a którego rozwój przypada na XV w.
Humanizm to odradzanie znajomości i studiów nad językami i kulturą starożytną, gł. rzym i gr. i mniej judaistyczną. Celem
wszechstronne poznanie i zrozumienie człowieka.Jego hasłem był aforyzm: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce
(Terencjusz). Do rozpowszechniania idei przyczyniły się nie uniwersytety, ale drukarze. Humanizm stał się podstawą epoki
odrodzenia (renesansu). Prąd intelektualny o charakterze elitarnym – ograniczony zasięg. Upadek Bizancjum – uczeni przybywali do
Włoszech. Największym twórcą był Erazm z Rotterdamu.
Odrodzenie - XIV-XVI, między średn a barokiem - ważna epoka literacka i kulturalna w Europie. W Polsce rozkwit XVI.
Przeciwieństwo średniowiecza. Kalimach, A.Fr. Modrzewski. Duży wpływ reformacji i kontrreformacji.
Renesans – styl w sztuce pocz XV Florencja, fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, humanizm, zeświecczenie życia społecznego,
rola artysty. L.B. Alberti, P.Della Francesca, Leonardo da Vinci A. Palladio, Bazylika św Piotra. Michał Anioł.
Przedstawiciele humanizmu:
Erazm z Rotterdamu (1467-1536), holenderski filolog i filozof, jeden z czołowych humanistów odrodzenia. Domagał się reformy
obyczajów i religii. Zwalczał scholastykę. Jeden z pierwszych krytycznych badaczy Nowego Testamentu. Uważał, iż każdy religijny
autorytet i każdy dogmat należy poddać rozwadze rozumu. Przyczynił się jako filolog do rozwoju studiów hellenistycznych.
Leon Batista Alberti 1404-1472 – pozycja w społeczeństwie, w którym żyje.
Leonardo da Vinci 1452-1519 – przyszłość człowieka w postępie technicznym i twórczości artystycznej.
Niccolo Machiavelli – 1469-1527 – pisarz polityczny – popierał stosowanie przemocy, obłudy i postępu do osiągania sukcesu w
polityce. Komedia „Mandragora”, powieść „Książę” - „cel uświęca środki”.
Thomas Moore – 1478-1535 – Anglik, powieści: „Utopia” (wyspa, demokratyczne rządy, wszyscy pracują – socjalizm utopijny –
prekursor socjalizmu), „Historia króla Ryszarda III”.
Humanizm a Kościół
Kościół w konfrontacji z humanizmem.
Kościół krytykowany przez humanistów, ale z drugiej strony broniony. Nie byli ateistami i nie poparli reformacji. Przeciwstawiali się
Kościołowi katolickiemu nie raz ostro, ale z nim nie zerwali. Kościół – monopol na wiedze i poglądy, nie uznawał tolerancji,
krytycyzmu, człowiek zatracony na rzecz zbiorowości, głosił negację życia doczesnego, celem żywot wieczny.
Humanizm włoski – krytycyzm, tolerancja, sceptycyzm, afirmacja życia - doczesnego.
Humaniści odczuwali szczególną niechęć do reformacji Kalwina. U Kalwina człowiek był istotą upadłą, żyjącą w grzechu i
napiętnowaną grzechem pierworodnym. U humanistów człowiek jest z natury dobry.
3
W pedagogice hasła przeciwne scholastyce – wszechstronne nauczanie, nie tylko teologia, ale np. wych fiz. W sztuce – człowiek w
otoczeniu zwierząt. Kulturę, sztukę i naukę popierali wszyscy władcy włoscy: Medyceusze, Sforzowie.
Humanizm – Renesans – Reformacja = doprowadziły do zerwania ze skostniałymi metodami średniowiecza.
Zmierzch renesansu
Gdy w Europie humanizm i renesans był u szczytu we Włoszech nastąpił zmierzch. Środek ciężkości przesuwa się na państwa
Portugalii i Hiszpanii, dzięki którym napływ złota. Inflacja i załamanie się rynku z M.Płn., M. Bał. i M. Śród. Państwo kościelne w
wyniku reformacji pozbawione 1/3 dochodów. Postęp techniczny tylko w małym stopniu dotyczył Włoch – przemysł okrętowy wciąż
budował galery, które nie mogły uczestniczyć ze statkami żaglowymi. Stagnacja kupiectwa i bankierstwa wł. Upadek miast –
republiki miejskie. Wojny włoskie. Kontrref nie sprzyjała odrodzeniu. Hegemonii polit Hiszpanii towarzyszyła kontrreformacja.
Sytuacja międzynarodowa w EZ XV/XVI w
Bezustanne wojny o hegemonię w EZ. Rywalizacja habs-fr.
Gł. państwa Fr, Hisz, Rzesza Niem, państwa wł. Mniejszy udział Turcji, Anglii, Szwajcaria, Węgry.
Ces i pp nie liczyło się.
Anglia mocarstwem pierwszoplanowym staje się dopiero pod kon XVI w. Francja - gorsza flota.
Unifikacja ziem (ujednolicenie, połączenie w jedną całość) ziem we Fr, przyłączenie Bretanii – bazy wypadowej do inwazji przez
Anglików. Procesowi temu towarzyszyło stałe wzmacnianie władzy królewskiej. Po wojnie stuletniej. W ręku władcy była władza
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Był także naczelnym wodzem.
Wprowadza stałe podatki i armie zaciężną. Likwiduje władców feudalnych. Jedna wiara, jedno prawo, jeden król. Walezjusze.
Większość chłopów wolna, gospodarstwa czynszowe. Intensywny rozwój miast. Pojawiają się manufaktury.
Rozwój broni palnej uwalnia króla od szlachty na rzecz armii zaciężnej.
Hiszpania - silna flota. Jedność państwowa Kastylii i Aragonii była luźna. Izabela Kastylijska i Ferdynand Aaragoński.
Rozbieżne orientacje ekonomiczne, funkcjonowała komora celna na granicy. Kastylia ku Afryce i Ameryce, Aragonia ku M. Śr.
Konflikty narodowo-społ. Prześladowania Żydów. Działała inkwizycja. W Kastylii ograniczenia szlachty, oparcie w miastach inaczej
niż w Aragonii – nie ograniczano szlachty.
Rywalizacja o hegemonię w Europie rozpoczęła się we Włoszech. Zlepek państw o sprzecznych interesach. Najważniejsze: Wenecja,
Państwo Kościelne, Florencja i Neapol.
Maksymilian I ces 1508-1519 – małż z c Karola I Śmiałego Marią otrzymał Niderlandy.
- wojny z Fr o Burgundię
- poprzez małż syna Filipa I Pięknego z Joanną Obłąkaną zapewnił sukcesję Habsburgom w Hiszpanii
- 1515 na mocy układu z Jagiellonami uzyskał Węgry i Czechy
Filip I Piekny 1482-1506, syn ces Maksymiliana I
- odziedziczył Niderlandy po matce Marii burgundzkiej
- przez małżeństwo z Joanną Obłąkaną królową Kastylii Habsburgowie stali się dziedzicznymi władcami Hiszpanii
- ojciec cesarzy Karola V i Ferdynanda I.
Karol V – 1520-1556 (abdykacja)
- plany uniwersalistycznego cesarstwa, skupił wiele ziem – plany pogrzebały ruchy religijne w Niem i Niderl
- 1521-1544 wojny z Fr o wpływy we Włoszech
- inkwizycja w Niderlandach przeciw reformacji
- 1521 edykt wormacki – skazywał Lutra i zwolenników na banicję, ale ok. 1540 całe płn i śrdk Niemcy przeszły na prot.
- 1555 – pokój augsburski, wprowadzał zasadę tolerancji rel, ale sprzyjał rozbiciu Niem i osłabieniu władzy ces
- 1556 abdykował: Austria b Ferdynandowi I, Hiszpania, Niderlandy i zamorskie s Filipowi II.
Próba wykorzystania sytuacji przez Karola VIII króla Fr wyruszył do Włoch w 1494. Dzięki artylerii zdobywają Rzym i Neapol.
Karol VIII 1483-1498 z dyn Walezjuszów
- dokończył dzieła zjednoczenia ziem fr 1491
- Wykorzystując waśnie wewnętrzne we Włoszech zajął Mediolan, Rzym, Florencję, oblegał Neapol (1494). Nie mogąc
pokonać koalicji książąt włoskich, wycofał się do Francji.
Powstaje Liga Wenecka – pp, Wenecja, Mediolan, Ferdynand i Izabela oraz Habsburgowie wystąpili przeciw Fr Karol VIII odwrót.
Następca, kuzyn Karola Ludwik XII kontynuował wojnę włoską. Kosztowne wojny. Francja podbiła Mediolan.
Hiszpania podbiła królestwo obu Sycylii (Neapol + Sycylia) i utrzymali do 1713.
Cechą charakterystyczną wojen włoskich były ciągłe przewroty przymierzy.
Następca Ludwika XII Franciszek I 1515-1547 zdobywa ponownie Mediolan. Przez podpisanie konkordatu spacyfikował całe
Włochy. Północą rządzili Francuzi, południem Hiszpanie.
Tymczasem cesarzem niemieckim zostaje Karol V Habsburg 1520-1558 Dziedziczy Niderlandy, Burgundię, łączy Kastylię i
Aragonię ponownie w Hiszpanię. Fr w kleszczach. Wybucha wojna w 1521 i trwała 38 lat do 1559.
Franciszek I z jednej z bitew dostał się do niewoli. W zamian za traktat i 2 synów odzyskuje wolność. Montuje zaraz koalicję, do
której przystępują całe Włochy zagrożone potęgą Habsburga. Jednak przegrywa. Całe Włochy w ręku Karola V. Franciszek sojusz
nawet z Turkami przeciwko Karolowi.
Karol V Habsburg , król Hiszpanii od 1516, ces 1520-1556
- Karol V całe życie poświęcił na restaurację uniwersalnej monarchii chrześcijańskiej.
- Wojny z Fr i wojny domowe w Niem oraz ruchy religijne w państwach niem i Niderlandach zaprzepaściły plany.
1556 Karol abdykuje: dziedzictwo rozpada się na 2 linie:
4
1. Hiszpania, Niderlandy, Włochy – syn Filip II
2. Austria, Czechy i część Węgier z koroną ces – brat Ferdynand I.
Wojny wyczerpały oba kraje.
Zmiany w sztuce wojennej:
- konnica na dalszym planie
- na czoło wysuwa się piechota uzbrojona w broń palną: muszkiety i pistolety.
- Formacje w czworoboki, na zewnątrz piechota uzbrojona w piki, w środku strzelcy
- Działa spiżowe, pojawiają się pierwsze żelazne
Na wschodzie E nadal jazda na pierwszym planie ze względu na szerokie, mało zurbanizowane przestrzenie.
1559 – zawarto pokój fr-hisz i fr-ang – Francja traci wszystkie posiadłości włoskie. Na czele 3 potęgi: Francja, Hiszpania i Turcja.
Reformacja w Niemczech
Źródłem reformacji były idee głoszone przez humanistów, gł dotyczące reform kościelnych.
Przemiany gospodarcze i społeczne, odkrycia geograficzne i przełom kulturalny oraz reformacja – najważniejsze wydarzenia XVI w.
Najwięcej antagonizmów w Niemczech. Niemcy rozbite na kilkadziesiąt suwerennych państewek.
Złota bulla Karola IV Luks z 1356 – 7 elektorów: 3 bpów: Moguncji, Kolonii i Trewiru oraz król czeski i 3 książąt: palatyn reński,
ks saski i mrgr Brandenburgii – regulowała zasady elekcji króla.
Niemcy podzielone gospodarczo mniej więcej na rz Łaba: poł-zach – gospodarka czynszowa; płn-wsch – renta feudalna, czyli renta
odrobkowa, czyli pańszczyzna. Kościół w Niem ucisk fiskalny, niski poziom moralny.
Wystąpienie Lutra: 31 X 1517 – 95 tez w Wittenberdze
Wystąpił za sprawą odpustów. Erazm zajął stanowisko chwiejne. Poparcie elektora saskiego Fryderyka. 1518 sejm w Augsburgu,
ucieka. Odwołuje się do soboru jako wyższego nad pp. 1519 – dyskusja z Johannem Eckiem. Postawił zarzut, że głosi Husa, Luter
odpowiedział, że jego nauka nie była sprzeczna z duchem chrześ., a potępienie jego przez sobór w Konstancji (1414-1418 Zygmunt
Luks, wyższość soboru nad pp, zakończył schizmę 3 pp, spalenie Husa) było niesłuszne. – podważył tym samym sobór. Debata
przekształcała się w polit i społ. Coraz większa krytyka.
Kwietyzm, kierunek w katolicyzmie XVII w. uznający za podstawę życia religijnego bierną kontemplację.
1521 KV zwołał sejm do Wormacji (edykt skazujący Lutra i zwolenników na banicję). Miano aresztować Lutra. Sejm jednak
zażądał przesłuchania Lutra. Fryderyk ukrył go w swoim zamku w Wartburgu. Karol V podpisał edykt uznający go heretykiem i
skazany na banicję. Księgi palono. Jednak Melanchtoni i Karlstadt, przyjaciele Lutra szerzyli jego poglądy. Wybuchły zamieszki,
które ogarnęły większość Niemiec na tle społecznym. Rycerstwo atakowało biskupstwa. Chłopstwo – wielka wojna chłopska pod
wpływem reformacji, żądali oddania ziem koś i zniesienia dziesięcin.
Komunistyczne hasła głoszone przez Tomasza Munzera - Anababtyści – wspólnota dóbr, chrzest dorosłych.
Wojna chłopska 1524-1526 – przyczyną zwiększenie ciężarów dworskich. Charakterystyczne, że wojna nie przekroczyła Łaby.
Przywódcą Munzer – wspólnota dóbr przy użyciu siły.. Drugi odłam mniej radykalny pod wodzą Christopha Schappelera – 12
artykułów zmniejszających obciążenia. Krwawe walki. Upadek spowodowany złą organizacją. Rozprawia się z nimi regularne
wojsko. Pacyfikacja powstania, zemsty, narzucono dodatkowe ciężary. Sytuacja chłopów jeszcze gorsza niż przed powstaniem.
Karol V toczył wojnę z pp., ale zażądał by nie czyniono żadnych zmian w religii. Na to w 1529 zwolennicy reformacji złożyli
oficjalny protest. Od tego czasu nazywani protestantami. Nastąpił rozłam w reformacji: Ulrich Zwingli tworzy nowe wyznanie.
1530 sejm w Augsburgu– Konfesja Augsburska– wyznanie wiary na sejmie w Augsburgu, autorem nowego kompendium wiary
Melanchton i od tego zwane wyznaniem augsburskim – próba kompromisu, złagodzenia stanowiska wobec katolików.
Zagrożenia ze strony Turcji przyczyniły się do ustępstw na rzecz protestantów przez Karola V i jego brata króla rzymskiego
Ferdynanda, co uchroniło Niemcy od wojny domowej. Luter z Melanchtonem zgodził się na powtórne małżeństwo Filipa landgrafa
heskiego – ucierpiał jego autorytet i spotkało to się z wielkim oburzeniem. Luter do kończ życia pozostał już na uboczu.
Postępy luteranizmu były jednakże tak szybkie, że ok. 1540 całe północne i środkowe Niemcy przeszły na protestantyzm.
Doszło do formalnej wojny pomiędzy Związkiem Szmalkaldzkim (protestanci) a siłami cesarsko-papieskimi, zakończonej zwycięską
dla cesarza bitwą pod Mühlbergiem (1547). Próba wykorzystania odniesionego zwycięstwa dla wzmocnienia władzy cesarskiej
spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem ze strony wszystkich nieomal władców niemieckich.
Pokój augsburski 1555
- Wprowadzał podział religijny Niemiec, którego jedynym kryterium była decyzja władzy państwowej, ujęta w zasadę Cuius
regio, eius religio ("czyj kraj, tego wyznanie"), zasadę tolerancji religijnej, nie dawał tolerancji ale równouprawnienie luteran
- sprzyjał dalszemu rozbiciu politycznemu Niemiec
- osłabieniu władzy cesarskiej na rzecz książąt terytorialnych
- w praktyce pokój ten niczego nie wnosił.
Augsburski pokój religijny stanowił zaprzeczenie wolności religijnej, ale zarazem uznanie równorzędności luteranizmu
Karol V abdykował w 1556, oddając koronę cesarską wraz z Austrią oraz korony czeską i węgierską bratu Ferdynandowi I, natomiast
Hiszpanię, Niderlandy, posiadłości włoskie i terytoria zamorskie synowi Filipowi II.
Reformacja szerzy się w Skandynawii, Szwajcarii, Anglii i Francji.
Szwajcaria: znani ze zwycięskich wojen z Habsburgami, wielojęzyczność, wspólnota ziemi – później rozwarstwienie społeczne,
nadwyżka ludności i ograniczenia. Brak ziemi, kondotierzy – wspaniali żołnierze walczący w całej Europie. Podział terytorialny na
kantony leśne i kantony miejskie. Luźna konfederacja. Reformacja w Szwajcarii to Urlich Zwingli 1484-1531. Głosił hasła przeciw
zaciągom do służby wojskowej. Intelektualnie wyżej stojący od Lutra. Jego reforma bardziej radykalna niż Lutra. Tylko Biblia,
5
skasował msze, sakramenty, ołtarze, obrazy, udzielał komunii pod dwiema postaciami. Kantony leśne zostały przy katolicyzmie –
związały się z Austrią, głównie nie przyjęły reform o werbunku. Wojna domowa, w której ginie. Od 1531 katolicyzm i protestantyzm
wyznaniami równouprawnionymi.
Kalwin – 1509-1564 – uchodzi z Paryża i ze Strasburga do Genewy. Zebrał poglądy Lutra, Zwinglego i in. Synteza Kościoła i
państwa. Tylko Biblia, odrzuca tradycję. Predestynacja – ograniczona przez Boga wola ludzka: „ Bóg przeznacza jednych na
zbawienie, drugich na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił”.
Z Genewy próbował uczynić republikę chrześcijańską. Jednak sam sięgał po władzę świecką aby uzyskać kościelną. Surowość
obyczajów, rygoryzm moralny. Odrzucał luterański dogmat o rzeczywistej obecności ciała i krwi Chrystusa w komunii. Kalwinizm
był nietolerancyjny. Przyczynił się do skazania Miguela Serveta – jednego z najwybitniejszych umysłów epoki, arianizm.
Duży wpływ miał kalwinizm w ojczyźnie Francji. Drogę jak wszędzie utorowali humaniści. Predestynacja i konsubstancjacja
Franciszek I sprzyjał z jednej strony ze względu na sprzymierzeńców w Niemczech, którzy walczyli z jego przeciwnikiem Karolem,
ale z drugiej strony w wew własnego kraju był przeciwnikiem. Prześladowania.
1545 – masakra Waldensów. Następca Henryk II prześladowania, tworzy „Izbę gorącą”. Pomimo tego wielu zwolenników.
Hugenoci – wyznawcy kalwinizmu we Francji.
Wojna domowa we Francji 1562-1574 – ingerencja obcych państw w sprawy kraju.
Traktat między Anglią a hugenotami 1562. Za miasto portowe Hawr Anglia zobowiązała się do posiłków wojskowych. Chaos i
osłabienie potęgi Francji. Francja stała się terytorium rywalizacji ang-hisz.
Katarzyna Medycejska wydała edykt tolerancyjny wzywający obie strony do wyparcia wroga – Anglików z Hawru. Uzyskali
wolność kultu religijnego, otrzymali 4 twierdze. Uzgodniono małżeństwo między Henrykiem de Bourbon, królem Nawarry i c.
Katarzyny Małgorzatą Valois. W 1572 zjechało wielu gości – hugenotów. Postanowiła radykalnie rozwiązać problem walki o władzę
we Francji.
Noc św Bartłomieja 23/24 VIII 1572 motłoch Paryski dokonał masakry na przybyłych do Paryża hugenotów. (ślub Henryka z
Nawarry – H IV i Małgorzaty de Valois, c . Katarzyny Medycejskiej, s. H III) Ok. 3 tyś osób. Henrykowi z Nawarry (HIV) udało się
ujść i ukryć na dworze za przejście na kat. Wierność wobec króla została załamana. Pomoc powstańcom niderlandzkim spotyka się z
reakcją ze strony Francji zakończona katastrofalnym nocą 23/4 VIII św Bartłomieja 1572 Po śm Karola IX tron przypadł jego bratu
Henrykowi de Valois, który w 1573 został królem Polski. Na wieść o śm brata opuścił swe nowe królestwo tracąc je bezpowrotnie.
Wojna trzech Henryków i triumf H IV de Bourbon. Wojna 3 H – 8 wojna katolików z hugenotami 1588
Henryk III, król (Walezy, król Polski) – skrycie morduje Henryka Gwizjusza 1574-1589 – król Fr (s kat Med., brat Karola IX)
Henryk z Nawarry późn HIV – przywódca hugenotów, król Nawarry, przechodzi na katolicyzm, ojciec L XIII, król od 1589
Henryk Gwizjusz (de Guis) – jeden z inspiratorów (razem z Kat Med.) nocy św. Bartłomieja 1572, przywódca Ligi Katolickiej
H III najsłabszy skłaniał się to ku Lidze to ku hugenotom, w końcu kazał zamordować H de Guise, kazał wezwać hugenotów, ale
został zamordowany przez fanatycznego katolika. 1598 wydaje edykt nantejski.
Na polu pozostał H IV król z Nawarry jako hugenota wiedział, że nie może spacyfikować Fr., kontrolowanej przez Hiszpanię,
przechodzi na katolicyzm.
Henryk IV Burbon 1589-1610, król Navarry potem Francji,
- początkowo zwolennik przywódcą hugonotów, aby zostać królem francuskim musiał przejść na katolicyzm.
- 1598 r. wydał edykt nantejski, który przyznał hugonotom wolność wyznania i równouprawnienia polityczne oraz 200
twierdz jako gearancja, wydając ten dokument, przyczynił się do zakończenia ponad 30-letniej wojny domowej we Francji.
Reformacja w Anglii
Tu król był katalizatorem – przyspieszającym proces reform. W Anglii rozwój sukiennictwa i związana z tym hodowla owiec.
Wydobycie węgla. Cechą charakterystyczną – przemysł angielski związany nie z miastem a z wsią i posiadaniem ziemi. Kapitalistą
był gospodarz ziemi.
Wojna 2 róż 1455-1485 między Lancasterami (czerwona róża), a Yorkami (biała róża).
Henryk VII Tudor 1485-1409 - pokonał Ryszarda III, poślubił Elżbietę córkę Edwarda IV, kładąc kres waśniom rodów. Wojna
pochłonęła wielu możnowładców, dzięki czemu absolutyzm Tudorów.
Henryk VIII Tudor – 1509-1547 – początkowo sojusznik pp. Potępiał nauki Lutra. Wobec odmowy rozwodu przez pp z Katarzyną
Aragońską (c. Ferdynanda II i Izabeli Kastylijskiej) dążył do uwolnienia K spod władzy pp. Za radą doradcy Cromwella i abpa
Canterbury Cranmera ogłosił się głową K. anglikańskiego. 1534 uznał to parlament. Cranmer anulował małżeństwo – powód brak
męskiego następcy. Kolejne małż z Anną Boleyn.
6 żon: Katarzyna Aragońska, Anna Boleyn, Jane Seymour, Anna z Kleve, Katarzyna Howard, Katarzyna Parr. Jedyny syn Edward VI
z Jane Seymour.
1534 – akt wyrwania się z supremacji K kat to pierwszy etap reformacji ang. Jednak właściwa reformacja przyjdzie z purytanizmem.
W dziedzinie dogmatów nic nie wprowadzał.
Kontrreformacja.
Sobór trydencki 1545-1563 Wielkie straty K. kat zadała reformacja.
- 1540 Zatwierdza nowy zakon Towarzystwa Jezusowego na czele Ignacy Loyola
- 1542 pp Paweł III powołał nowy trybunał inkwizycyjny Sacrum Officium – zahamowała ref we Włoszech.
- Potępienie reformacji
- Reformy zwalczające nadużycia w K.
6
- Nieomylność pp.
Kontrreformacja - całkowity rozłam chrześcijaństwa w Europie.
Europa Wschodnia.
Walki o dominium maris baltici. Rosja Szwecja Dania i Rzeczypospolita – różne religie, jedno ich łączyło M. Bałtyckie wokół
niego – 3 wojny północne. Zwycięsko wychodzi z tych zmagań Rosja. Zbieranie ziem Iwan III (1480-1505), Wasyl III, kulminacja
za Iwana IV 1547-1584. Od Iwana III do IV państwo moskiewskie powiększyło swe terytorium 12-krotnie.
W XVI w zawłaszczenie ziem chłopstwa. Gospodarka miała naturalny charakter. Chłopi uzależnieni od panów. Dawna zależność
feudalna od państwa została zastąpiona zależnością od pana feudalnego. Znamienne: stale pogarszanie położenia chłopów.
Iwan III wydał w 1497 ustawa tzw. sudiebnika – chłop miał prawo raz w roku opuścić pana przez tydzień, 26 XI po Dniu św Jerzego.
Warunkiem było: zakończenie wszystkich robót, rozliczeniu się z panem z rachunków i odstępnego.
3 kategorie ziemi:
- pomiestie – za służbę nadawanie ziem szlachcie za służbę wojskową, nie można sprzedać, tylko dożywotnio
-
wotczyna - ojcowizna, ziemia dziedziczna, ale też zobowiązani do służby wojskowej
Feudałowie dzielili się na:
- kniaziowie
- bojarzy
- dworianie
- dzieci bojarskie
W XVI w rozwój społ-gospod. Rozwój rzemiosła i miast.
Kormlenije – wprowadzone przez Iwana IV Groźnego – pobieranie zaopatrzenia w pieniądzu i naturze przez namiestników.
Iwan Piereswietow – doradca – program systemu dworiańskiego , pisarz.
W okresie Iwana IV teoria III Rzymu – mnich Fiłofiej. Małżeństwo cara z Zofią Paleolog.
1549 – zwołał I Sobór ziemski, sobór pojednania z bojarstwem – nagana i amnestia dla bojarstwa. W wyniku soboru reformy
administracyjne kraju – prikazy=ministerstwa
- występował stopniowo przeciw bojarstwu i starej szlachcie
- zapoczątkował centralne rządy w państwie
- ograniczył przywileje kleru
- stała armia – oddziały strzelców, także wybrany tysiąc 1071 w obrębie Moskwy służąca carowi w każdej potrzebie
- jednolity kodeks praw
- przyłącza chanaty: kazański, astrachański, syberyjski
- znosi kormlenija i zastępuje samorządem ziemskim
oprycznina – gwardia przyboczna, narzędzie terroru do walki z bojarstwem
1564 – opuszcza Moskwę do Aleksandryjskiej Swobody – 2 listy, jeden oskarża bojarstwo, w drugim daje przyzwolenie dla
posadzkich ludzi. Rozruchy i bojarzy wysyłają poselstwo do cara, zgodził się pod warunkiem, że ukarze winnych.
Podział ziemi na:
- ziemszczyznę – podlegała dumie bojarskiej
- opriczninę – tylko carowi, osiadłe tam dworiaństwo – likwidacja bojarstwa, wzmocnienie poddaństwa chłopów – 1572
zlikwidowana, a ziemię rozdał dworiaństwu
Gwałt i terror. Zabił własnoręcznie syna Iwana, osobiście torturował ludzi. 1570 – pacyfikacja Nowogrodu.
Próba dotarcia do Bałtyku – sojusz z Danią – niepowodzenie. Polska z Litwą i Szwecją.
Polska
1505 – nihil novi – sukces magnaterii i szlachty (senatu i sejmu) – osłabienie władzy króla.
1525 – traktat krakowski – pierwszy układ w Europie między monarchą katolickim a księciem protestanckim.
Reformacja – kalwinizm wśród szlachty, luteranizm w miastach.
Upadek unii kalmarskiej.
Unia kalmarska 1397-1523 (126 lat!) – układ między Danią Norwegią i Szwecją. W wyniku zabiegów Małgorzaty królowej duń i
szw. Władcą zjednoczonego królestwa został siostrzeniec Małgorzaty Eryk Pomorski syn Warcisława ks słupskiego. Postanowienia:
- jeden władca
- wspólne prowadzenie wojen
- uprzywilejowane stanowisko Danii przyczyną opozycji i wystąpień zbrojnych
- przetrwała do czasu wyboru na króla Szwecji Gustawa I Waza
Król duński Chrystian II próbował podporządkować Szwecję. Stosował represje wobec szlachty. Próbował zjednać sobie mieszczan
i wolnych chłopów. Rzeź pokonanych Szwedów przyczyną ogólnego powstania Szwedów, w wyniku którego sejm szwedzki Rikstag
ogłosił królem 1523 przywódcę powstania Gustawa Wazę. Szwecja oderwała się od Danii i ostatecznie upadła unia kalmarska.
Szwecja była zacofanym krajem. Okres rządów Gustawa 1523-1560 – to okres pomyślności dla Szwecji:
- przeprowadził reformację ekonomiczną, która pozwala mu na konfiskatę dóbr koś i klaszt
- rozbudował flotę, która pozwoliła zapewnić pozycję mocarstwową
- utrzymał w sejmie przedstawicieli mieszczan i chłopów
Pierwsza wojna północna 1558-1582 – walka o dominium Maris Baltici.
Rosja – walczył o dostęp do morza i eliminacja pośredników Niemców w Inflantach
Opanowanie handlu między Rosją a Europą. Jednoczesna rywalizacja duń-szwedzka o panowania na Bałtyku.
7
Polska – Zygmunt August interweniuje w spór między bpem Rygi a wielkim mistrzem Kawalerów Mieczowych w Inflantach – co
skończyło się traktatem pol-infl przeciwko Rosji 1557. Rosjanie z 70 tys armią początkowe sukcesy. Nowy mistrz Kettler i bp
Wilhelm uznali się za wasali króla polskiego. Zakon Kawalerów mieczowych uległ sekularyzacji.
Ziemie Zakonu podzieliły między siebie Polska, Litwa, Szwecja i Dania. Konflikt między koalicjami pol-szwedz a ros-duń. Jednak
faktycznie doszło do sojuszu Polski i miastami Hanzy przeciw Szwecji. 1570 Fryderyk II (k Danii, syn Ch III) zamyka Sund mimo
protestów Hol i Anglii. Następuje zbliżenie Szwecji do Polski gdy królem zostaje Jan, szwagier Z. Augusta. 1570 pokój w Szczecinie.
Układ korzystny dla Danii. Cesarz nie uznał zwierzchności Polski traktując ją jako swe lenno. Ponadto umożliwiał traktat wolność
żeglugi narewskiej. 3 wyprawy Batorego odmieniają losy. Szwedzi zajmują Narwę i likwidują handel narewski.
Wysłannik pp chciał pozyskać oba kraje do walki z Turcją i unii kościelnej z Moskwą wymusza pokój w Jamie Zapolskim 1582.
Próba dojścia do Bałtyku była klęską i cofnęła Rosję o pół wieku na arenie polityki europejskiej.
Turcja – ekspansja na Europa Płd-Wsh, Azja Mn., Afryka Płn.
Mehmed II po zdobyciu Konstantynopola zostawił państwo przygotowane do dalszej ekspansji.
Zajęcie Egiptu, rozprawa z Persją i ekspansja W Europie. Wewnątrz państwa zakłócenia przez przewroty janczarów i intrygi.
Religia Turcji szyityzm. Stałe waśnie religijne między Persją a Turcją oraz o hegemonię w Azji Mn.
Porta Ottomańska – Selim I 1512-1520 podbił Persję, Irak, Armenię, Syrię, Palestynę, Egipt Mammeluków – potomkowie
niewolników dyn panująca w Egipcie od 1250, zajął Mekkę i Medynę.
Sulejman Wspaniały 1520-1566 – szczytowy okres potęgi osmańskiej. Dociera do Indii. W Afryce wojny z Etiopią popieraną przez
Portugalczyków. Próba odbudowy handlu lewantyńskiego. Algieria i Tunezja państwami wasalnymi.
Atak i podbój Węgier. Król węg Ludwik II Jagiellończyk bez pomocy Habsburgów i Jagiellonów polskich, którzy mieli dobre
stosunki z portą. Bez artylerii ginie sam król. Turcy mieli najlepszą artylerię ustępującą tylko francuskiej.
1562 bitwa pod Mohaczem – utrata niepodległości. Odtąd teren wojen tur-habs. Obrany królem magnat węgierski Zapolya, szukał
sojuszników, ale nie znajduje. Walczyć musi z Habsburgami, wysyła Polaka Hieronima Łaskiego do Sulejmana i uznaje się jego
lennikiem. Król Francji Franciszek I przyjazne stosunki z Turcją. Fikcja chrześcijańskich krucjat. Europa także w obliczu reformacji.
Ces Karol V Habsburg dzięki jednolitej postawie Rzeszy, dysponował największą armią. Sulejman wycofuje się. Zagrożenie
odsunięte na półtora wieku. Węgry podzielone na 3 części przez 150 lat. Jedna część potomkowie Zapoly, druga Ferdynand
Habsburg, trzecia – Turcy. Po śm Sulejmana kryzys.
1571 pp powołuje ligę świętą, do której przystępują tylko Hiszpania, Wenecja i pp w oparciu tylko o flotę. W zatoce korynckiej
rozgromili flotę turecką 1571. Zwycięstwo bez korzyści politycznych, zaraz liga rozwiązana.
Państwo tureckie miało ustrój militarny. Wszystko podporządkowane wojnie.
Na Węgrzech prym średniej szlachty. Sztuczny podział państwa na 3 przyczynia się do upadku miast. Mołdawia i Wołoszczyzna
lennami tureckimi. Największy ucisk w Bułgarii – szlachta całkowicie wytępiona. Skolonizowana przez Turków. Złem nie był ucisk
religijny czy próby islamizacji ale zacofanie gospodarcze terenów pod panowaniem tureckim. Zacofanie krajów gł bałkańskich.
Rewolucja w Niderlandach a konflikt hiszp-ang.
Karol V 1520-1558, ces z dyn Habs, dążył do odbudowy uniwer ces, plany pogrzebał sprzeciw Fr i ruchy religijne w Niderlandach.
- 1521-1544 – wojny z Francją o Włochy
- występuje nieudolnie z kontrreformacją w Niderlandach
- 1521 – edykt wormacki, banicja Lutra
- 1540 postępy protestantyzmu – całe Niemcy płn i śrd mimo zwycięstwa w koalicji z pp pod Muhlbergiem 1547.
- Próba wzmocnienia władzy ces spotyka się z oporem wszystkich władców niem
- 1555 pokój augsburski – wprowadza tolerancję religijną, która sprzyjała dalszemu rozbiciu Niem
- 1556 abdykuje na rzecz brata i syna – 2 linie dyn
 Ferdynanda I – korona ces – Austria, Czechy i Węgry (wojny z Sulejmanem)
 Filip II – Hiszpania, Niderlandy i kraje zamorskie
Niderlandy – kwitnący rozwój gospo podkopał znaczenie Hanzy. Ludność z germańskich Flamandów na płn 2 mln i romańskich
Walonów na płd 1 mln. Najbardziej z urbanizowany i zaludniony kraj. 40/km2, 300 miast.
Rewolucja cen prowadzi do zubożenia szlachty i wykupu ich ziem przez bogate chłopstwo i mieszczaństwo. Powstają
wczesnokapitalistyczne elementy gospodarki. Szerzy się protestantyzm, gł kalwinizm. Cechą reformacji niderl były hasła
protestanckie przeciwko katolickim władcom z Hiszp.
Prześladowania protestantów, ruch obrazoburczy. Rozpoczęła się rewolucja. Do Niderlandów Filip II wysyła ks Alba. Krwawe
rządy. Doprowadza do upadku prowincje. 1572 odrywa się płd część Holandia. Odwołany.
Gezowie – patrioci, którzy walczyli z Hiszpanami o niepodległość.
1571 – pod Lepanto zwycięstwo w bitwie morskiej floty Hiszpańskiej pod dow brata Króla ks d’Austria nad wojskami tureckimi.
Dało to wzmocnienie pozycji Hiszpanii na arenie także wobec Francji i Niderlandów.
Przywódcą powstań Wilhelm Orański. Pomoc hugenotów powstańcom spotyka się z reakcją ze strony Francji zakończona nocą 23/4
VIII św Bartłomieja 1572 z inicjatywy Katarzyny Medycejskiej (rządziła w imieniu syna Karola IX) i Henryka Gwizjusza, zginęło
3000 hugenotów przybyłych na ślub H IV Burbon z Małgorzatą de Valois, c. Katarzyny. 1576 rzeź mieszkańców Antwerpii przez
wojska niepłatne Hiszpanów spowodowało, że zarówno kat i protestanci zawarli układ między prowincjami Niderlandów, Holandią i
Zelandią przewidującą wspólna walkę z Hiszpanami, amnestię, kalwinizm i tolerancję rel. Zupełna wolność handlu i komunikacji. Do
Niderlandów przybywa brat króla Don Juan d’ Austria. Wydaje edykt - uznał wszystkie postanowienia Stanów Generalnych.
Wojska hiszp opuszczają też Niderlandy. Dochodzi do walki z Wilhelmem Orańskim, pokonuje Wilhelma. Jednak wkrótce Don Juan
umiera prwdp otruty. Następca Farnese wykorzystuje napięcia między kalwińska północą a kat południem, 1578 wybucha wojna
domowa. Obie strony zawierają 2 unie w Arras i Utrechcie, z których wyrosły 2 państwa w późniejszym okresie Belgia i Holandia.
1581 Stany Generalne w Hadze zdecydowały detronizacje Filipa II jako suwerena w Niderlandach. W ten sposób północne
8
Niderlandy ogłosiły niepodległość. Osłabienie Holandii było na korzyść Anglii i osłabiało Hiszpanię. W konflikcie czynna pomoc
Anglii, 6 tyś wojsk wysyła Elżbieta. Ta pomoc stał się katalizatorem wojny między Anglią a Hiszp, a casus belli była spraw Marii
Stuart. Szkocja była terenem gdzie o wpływy rywalizowali Hiszpanie, Anglicy i Fr.
Rewolucja niderlandzka, 1566 i 1572 wystąpienia mieszkańców Niderlandów przeciwko panowaniu hiszpańskiemu w 2. poł. XVI
uznane za pierwszą w Europie rewolucję burżuazyjną. Na czele opozycji antyhiszpj stał Wilhelm I O. Pierwsze powstanie wybuchło
w 1566, drugie w 1572. Ruch powstańczy znalazł oparcie w Kościele kalwińskim. Kierowane przez radykalne mieszczaństwo
prowincje północne zawarły w 1579 unię w Utrechcie, głoszącą wolność religijną i walkę z feudalizmem hiszpańskim.
W 1581 Stany Generalne prowincji północnych uchwaliły detronizację Filipa II i oderwanie od Hiszpanii. W 1585 wojska
hiszpańskie zdobyły m.in.: Antwerpię, Brukselę i Gandawę, Niderlandy podzieliły się na niepodległą, głównie protestancką Północ
i wierne katolicyzmowi i Habsburgom Południe, tzw. hiszpańskie Niderlandy (późn Belgia).
1588 siedem prowincji północnych, zawiera unię w Utrechcie, proklamowało Republikę Zjednoczonych Prowincji (póź Holandia).
Elżbieta I 1558-1603 – c. Henryka VIII i Anny Boleyn, ostatnia z dyn Tudorów; (tron po Krwawej Marii).
- Maria Stuart, królowa Szkocji, fanatyczna katoliczka - walka z protestantami John Knox, sojusz z Hiszp, rebelia ukryła się w
Anglii, oskarżona przez Elżbietę stracona po 19 latach więzienia.
- rozwój gospod, wczesnokapitalistyczny w przemyśle
- popiera ekspedycje morskie i kampanie handlowe
- 1588 zwycięstwo nad armadą hisz dominacja na morzu, co dało początek szybkiemu rozwojowi handlu, rzemiosła i żeglugi
- reaktywacja i konsolidacja kościoła anglikańskiego
- uzależnienie parlamentu
Anglia – młody rodzący się kolonializm, Hiszp i Port – stary. Wkrótce śladem podążą Fr i Hol.
Początkowo konflikt na tle kolonialnym, korsarstwo przy poparciu Elżbiety. Anglicy wprowadzają innowacje techniczne, które
pozwalają panować im na morzu. Galery wyposażone w ogień z wielu dział i z całej burty, oraz pływały pod żaglami. Hiszpanie, w
handlu pływali pod żaglami, ale flota wojenna stara – galery wiosłowe, niczym nie odbiegały od Salaminy (Temistokles 480- wojny
perskie). Anglicy przełamali hegemonie hiszpańską na morzu i prawdopodobnie ocaliły całą reformację w Europie. Anglia jako
jedyna uniknęła wojny domowej jaką niosła reformacja. Pokój zawarto dopiero w 1604 po śm Filipa II i Elżbiety.
Pierwsza rewolucja przemysłowa odbyła się w Anglii. Anglia produkowała 3 do 4 razy więcej węgla niż cała Europa. Podstawowy
przemysł ang – sukiennictwo, korzystało z koniunktury – wojny w Niderlandach, podstawowego konkurenta. Wczesnokapitalistyczne
formy w sukiennictwie. Cechą posiadanie ziemi i inwestowanie w różne przedsiębiorstwa, także spekulacje. Siłą napędową gentry.
Gentry, szlachta angielska, posiadająca w większości własność ziemską, nie mająca natomiast przywilejów ani prawa do tytułów,
przysługujących arystokratom. W wiekach średnich stanowiła podstawę armii (rycerstwo), w latach 1265-1832 gentry mogli zasiadać
wyłącznie w Izbie Gmin. Od XVII w. do gentry zaczęli masowo napływać mieszczanie, w naszych czasach to oni stanowią gentry.
1 poł XVI w - rycerze przekształcają się w przedsiębiorców, przekształcają posiadłości na produkcję towarową.
Ogradzanie ziem – proces koncentracji ziem w ręku szlachty i bogatych chłopów – akumulacja. Siłą napędową była nowa szlachta –
gentry. Wielu drobnych posiadaczy zostało usuniętych z ziemi. Pojawiały się armie żebraków i nędzarzy bez pracy, którzy stali się
źródłem rąk do pracy i rodzącego się kapitalizmu. Przemysł wchłania bezrobotnych. Rozwój miast i odrodzenie gospodarki rolnej,
gdzie większy zbyt. Europa przestaje być wystarczającym rynkiem zbytu dla przemysłu sukienniczego Anglii. Włoch John Cabot na
służbie ang dociera do wybrzeży Ameryki 1498. 1616 pierwsza kolonia ku czci królowej Wirginia.
Organizują kampanie Moskiewską – przez Archangiels, Wschodnią – Bałtyk, Lewantyńską – M. Śrdz, 1600 Wsch-indyjska.
Kolonizacja Irlandii, inkorporacja Walii.
Rozwój kultury i nauki:
Bacon Francis (1561-1626), angielski filozof, twórca podziału wiedzy ludzkiej na działy naukowe, wynalazł również metodę badania
prędkości rozchodzenia się fal dźwiękowych.
Sidney Sir Philip (1554-1586), angielski pisarz i humanista, dworzanin Elżbiety I. Odbył wiele podróży po Europie, 1574 odwiedził
Polskę. Służył także w wojsku, poległ w bitwie w Niderlandach.
Shakespeare William (1564-1616), angielski pisarz. Za rządów Elżbiety I i Jakuba I był aktorem.
Rozwój i upadek Hiszpanii
1poł XVI w to okres rozwoju gosp Hiszpanii (Kastylii i Andaluzji), wzrost zaludnienia i gwałtownej zwyżki cen. Za Filipa II
przeludnienie.
Filip II 1556-1598, syn Karola V i Izabeli portugalskiej, mąż Marii I Tudor (krwawa), po abdykacji ojca tron,
- Hiszpanii i Królestwa Obojga Sycylii, Niderlandy
- Fanatyk religijny, walki z reformacją, przeniósł stolicę do Madrytu, przy pomocy jezuitów i inkwizycji tępi opozycję,
- 1580 połączenie Hiszp z Port, zmusza do korony portugalskiej
- 1581 zwycięstwo pod Lepanto nad flotą Turecką
- próba ścisłego powiązania Niderlandów z Hiszpanią oraz absolutyzm prowadzi do rozruchów zbrojnych w Niderlandach
1566 (Alba) i rewolucji burżuazyjnej 1572
- 1579 podział na 2 części w wyniku wojny, na mocy unii w Utrechcie płn – Holandia, protestantyzm i płd katolicką Belgię,
która została przy Hiszpanii.
- 1588 klęska armady niezwyciężonej z Anglią, którą chciał włączyć do monarchii – traci hegemonie na morzach
- klęska polityki we Fr, gdzie traci zdobycze gdy wtrącił się w walki m hugenotami a katolikami
Po jego śm upadek. Ciężar podatków sprawia, że przemysł i handel zamierają. Wyludnia się, prześladowanie Moryksów
(muzułmanów) i wypędzeniem Żydów i Marranów (nawróconych pozornie Żydów). Skarb pustoszał mimo dopływu z kolonii na
skutek kosztów wojen. Hiszpania żyła ponad stan. Sprzedawała wełnę, po to żeby odkupić gotowe sukna. Nie było merkantylizmu.
Konsumpcyjny charakter. Rozwój hodowli owiec kosztem zboża. Import, min z Polski – kryzys agrarny.
9
Europa na przełomie XVI/XVII w
Od czasów Lutra katolicyzm w defensywie, od 2 poł XVI w triumf święcił kalwinizm.
Kontrreformacja – pojawia się z chwilą powołania zakonu jezuitów i soboru trydenckiego 1545-1563 – reformy. Reformacja nie
została pokonana, cała północ nie wraca do Rzymu. Jednak dalsze postępy reformacji zostały skutecznie zahamowane. Pp musiało
opierać się zawsze na jakimś mocarstwie. W XVI w była to Hiszp, która wyparła wpływy ces i franc – główna siła kontrreformacji.
1582 – kalendarz gregoriański Grzegorz XIII, wprowadza lata przestępne zapobiegające różnicom, ustala 4X od razu na 15X.
1622 utworzenie kongregacji – misje poza Europą, Azja, Afryka oraz Ameryka.
Jezuicka republika w Paragwaju upada gdy wypędzono jezuitów 1767. Jezuici i dominikanie prowadzili misję połączoną z
kolonializmem, u tubylców postrzegani jako agenci obcych państw. Kongregacja miała oddzielić misje katolickie od ekspansji
terytorialnych. Kongregacja propagandy wiary – była konstytucją kontrreformacji. Kontrreformacja używała przemoc i represję.
Zwalczano wszelkie myśli niezależne.
Giodano Bruno 1548-1600 - Opowiadał się za heliocentryczną teorią M. Kopernika. Był twórcą hipotezy powszechności istnienia
życia we Wszechświecie, który uważał za byt nieskończony i jednorodny. Panteizm (Bóg nie jest Osobą a utożsamiany z przyrodą).
Układ słoneczny traktował jako jeden z wielu we wszechświecie. Religia wg niego to uproszczona wersja filozofii, a praktyki
religijne to zabobon. 1592 uwięziony przez inkwizycję odmówił odwołania swoich poglądów - jako heretyk spalony.
M. Kopernik – 1473-1543 – uznawał świat za skończony, a słońce za jego centrum (heliocentryzm).
Francja – stabilizacja
W Europie jednym z najważniejszych momentów była stabilizacja Francji.
Henryk IV (z Nawarry) – 1589-1610 – król Fr Burbon, przywódca hugenotów,
- aby zostać królem musiał przejść na katolicyzm.
- 1598 wydał edykt nantejski, przyznał hugenotom wolność wyznania i swobody poli, co kończy 30 letnią wojnę domową
- dzięki pomocy prot Anglii i Holandii kończy interwencję Filipa II w sprawy Fr.
- 1598 pokój z Vervins – rezygnacja Filipa II roszczeń do Burgundii
- absolutyzm – wzmocnienie władzy centralnej; opiera się na trzecim stanie – mieszczaństwo (magnateria, średnia szlachta)
- powszechna od XV w sprzedaż urzędów,
- przeciwnik Habsburgów, rozwód z Małgorzatą de Valois, s Ludwik XIII, początki kolonializmu Quebec
Ludwik XIII 1610-1643 z dyn Burbonów
- 1610-1617 rządy matki Marii Medycejskiej
- 1622 wojna z hugenotami
- ulegał wpływom Richelieu, który stworzył z Fr potęgę ekonom, hand i administracyjną
- ugruntował absoluztyzm
- od 1635 udział w wojnie 30-letniej
- po śm Richelieuego, urząd pierwszego ministra powierzył krd Mazariniemu
2 poł XVII należała do Francji - apogeum. L XIV 1643-1715.
Ludwik XIV (ur 1638) 1643-1715 (5 lat) – 77 lat panowania
- regencja matki Anny Austriaczki, faktyczne rządy krd Mazariniego
- najwybitniejszy reprezentant absolutyzmu w ciągu 72 letniego panowania uczynił z Francji najsilniejsze państwo europejskie
- 1657 poślubił infantkę króla hiszp Filipa IV Marię Teresę, małżeństwo zakończyło 25-let wojnę
- rządy osobiste po śm Mazarina 1661?
- Sztukę traktował jako reklamę swego majestatu – monumentalizm
- rozbił Frondę i pozbawił arystokrację praw politycznych
- utrwala absolutyzm poprzez administrację, cenzurę, silne wojsko i policja oraz propaganda - Colbert: popieranie
manufaktur, rozwój rzemiosła, kampanii handlowych
- wojny z Hiszpanią o Flandrię i Holandię, następnie kosztowne wojny o sukcesję hiszp 1700 i 1713 – kryzys w państwie
- skrajnie nietolerancyjna polityka religijna, także postawa antypp, przez te czynniki zawiera się antyfranc koalicja 1686 zw
Ligą Augsburską - wojny z Fr 1700, także o sukcesję hiszpańską 1713 prowadzą do wyniszczenia kraju i kryzysu gospod.
- Zostawia państwo zadłużone i wyniszczone wojnami wnukowi L XV
Chłopi nie istniało poddaństwo osobiste, położenie było znośne, ale rządy L XIV były negatywne w tej dziedzinie, eksploatacja
chłopów, podnoszenie danin, zabieranie ziem, ogradzanie na wzór angielski.
Odwołanie edyktu nantejskiego – przyczyniło się do emigracji 200 tyś hugenotów gł rzemieślników i osłabienia gospodarczego kraju.
10 tys osób żyło z dworu, na który przeznaczano 10% dochodów. Na podstawie listu królewskiego, bez wyroku wtrącał do więzień.
L XIV z Leopoldem I [1658-1705 s Ferdynanda III, Wiedeń, pokój Karłowice 1699] zawarł porozumienie dotyczące rozbioru
posiadłości Habsburgów.
1667/8 dewolucyjna wojna między Fr a Hisz – przyczyną roszczenia L XIV do Niderlandów. Wojska fr opanowały Belgię i hiszp
posiadłości we Francji. Koalicja Anglia, Holandia i Szwecja zmuszony do rozmów i oddania większości terytoriów.
1668 – traktat akwizgrański – oddał zdobycze, ale pozwalał zatrzymać przy Fr część Belgii. Jednak Colbertowi udaje się przeciąć
przymierze i izolować Holandię, która miała 2500 okrętów, gdy Fr tylko 600. Fr przeciąga nawet Anglię na swoja stronę. Atak Fr,
Holandia w krytycznej sytuacji. Holendrzy otworzyli tamy, armia fr musiała wycofać się. Zapoczątkowało to jednak powrót do
władzy dynastii Orańskiej i początek monarchii. Jednak sojusz Fryderyka Wilhelma (elektor 1640-1688) z Leopoldem I skierowany
przeciw Fr chroni Holandię. Także Anglia Karola II wycofuje się z wojny. Nie tylko odpadli sojusznicy Fr, ale także zawiązała się
10
koalicja przeciw Fr. Większa część Europy znalazła się w stanie wojny z Fr. Jednak Fr obroniła się. Obie strony wyczerpane. L XIV
narzucał każdej ze stron osobny pokój. LXIV został arbitrem Europy.
Richelieu 1585-1642 – klasyczna dyplomacja, umocnienie scentralizowanej monarchii absolutnej, Habsburgowie, hugenoci.
Mazarin Jules 1602-1661 – Włoch, pierwszy minister L XIII, dążył do wzmocnienia przewagi Francji w Europie i osłabienia
Habsburgów. Przeciw jego polityce utworzyła się opozycja feudalna i mieszczańska tzw. fronda. Zwycięstwo wojsk królewskich w
otwartej wojnie z frondystami przyczyniło się do umocnienia absolutyzmu.
Jean Baptiste Colbert 1661-1683 – Znakomity minister, kierował administracją. Stał na czele biurokracji, która była narzędziem
absolutyzmu. Zwiększył dochody państwa poprzez wzrost dochodu i rozwój produkcji przemysłowej. Ciężar utrzymania monarchii
przerzucił z podatków na produkcję przemysłową. Zwolennik merkantylizmu – protekcja państwa nad handlem i przemysłem. Potęga
państwa oparta o potęgę ekonomiczną, obejmowała wszystkie dziedziny życia. Zakaz wywozu zboża, po to by utrzymać niskie ceny
na chleb. Redukcja importu, zwiększenie eksportu. Funkcjonuje pojęcie colbertyzm. Ograniczał produkcję wina – szkodzi.
Założył Kompanię dla Handlu Północnego – partnerem handlowym w planach Wersalu Polska.
Traktowanie państwa jako przedsiębiorstwa. Państwo daje ochronę stanu posiadania, ale jednocześnie dopuszcza się gwałtów.
Wszechwładni ministrowie: Buckingham w Anglii, Olivares w Hiszpanii, czy Richelieu i Mazarin we Francji. Państwo to ja. Istnienie
takich ministrów świadczyć może o słabości władcy.
Absolutyzm – silny aparat biurokratyczny i silna armia potrzebna do sprawowania nieograniczonej władzy. Utrzymanie absolutyzmu
kosztowało wiele.
Wilhelm III Orański 1672-1702 król Anglii, zawiązuje koalicję antyfr. Został najpierw stadhouderem Holandii zalał ziemie, a
ożeniwszy się z córką Jakuba II Annę w okresie rewolucji angielskiej królem Anglii 1689. Był wrogiem nr 1 L.
Niemcy
Najbardziej charakterystyczne w XVI i pocz XVII w były silne walki warstw feudalnych. Walka książąt o umocnienie swej władzy.
Walka między prot a kat.
W 1poł XVI w 1522/3 powstanie rycerstwa i stłumiono powstanie chłopskie1525: 2 nurty:
- radykalny Munzera – ustrój bezklasowy, likwidacja stosunków feudalnych
- umiarkowany – 12 artykułów, zniesienie poddaństwa, obniżenie pańszczyzny
Wojny przyniosły spustoszenie i wyludnienie Niemiec, doszło do podziału na protestancką płn i katolickie płd.
Ciosem był upadek Hanzy, handel niem nie wytrzymywał konkurencji hol i ang, ale nawet szwedzkiej i duń.
W Europie rozwój manufaktury, a w Niem w wyniku wojen wewn powrót do produkcji cechowej. Niemcy w dziedzinie gospodarki
podział na Łabie. Wschód koniunktura na zboże, ale ujemnie odbiła się na położeniu chłopów. W zach części folwarki nie
powstawały i położenie chłopów było lżejsze. Płacili daninę pieniężną bądź w naturze.
1555 – augsburski pokój religijny nie likwidował konfliktów rel. Pretekst aby umocniły się książęta.
Reformacja początkowo była ruchem intelektualnym. Protestantyzm podbijał już prawie całe Niemcy. Tak by się stało gdyby nie
jezuici. Ich ruch związany z oświatą, hamuje ref i prowadzi do kontrofensywy.
Korona ces od czasów abdykacji Karola V w rękach młodszej linii Habsburgów austriackich.
Osobliwa mozaika narodowościowa. Nie koronowali się na ces, tylko na królów Niemiec we Frankfurcie, ale używali tytulatury.
Ferdynanda I 1556-1564 po abdykacji Karola V cesarz, od 1526 król Czech i Węgier -Osłabienie państwa przez podział na 3 synów:
1. Maksymilian II – ces – 1564-1576 - Austria, Czechy, Ślask, Morawy, Węgry – nieudolny, próba korony pol z Batorym
2. Ferdynanda – Austria przednia, Tyrol
3. Karol – Styria i Karyntia, Kraina.
W wyniku kontrrefor. protestanci w Niemczech zaczęli się jednoczyć. Pomaga im sytuacja polit – klęska niezwyciężonej armady.
Zajęcie miasta Donauworth z większością protestancką przez katolickiego Maksymiliana przyczyną zawarcia polit-wojsk unii w
Ahausen w ks Ansbach 1608 przed groźbą kontrreformacji.
W rok po zawarciu unii prot katolicy zawarli w Monachium ligę katolicką z ks Maksymilianem na czele.
W Niemczech dwa obozy reformacji i kontrreformacji szykowały się do rozprawy – (wojna 30-letnia).
Liga katolicka, Liga Święta 1576 – związek utworzony przez katolików francuskich do walki z hugenotami, na czele z Henrykiem
Gwizjuszem. Siłą ruchu byli jezuici a wsparcia udzielał Filip II hiszp. W opozycji do Henryka III, otoczyli Paryż 1588, ale na rozkaz
króla zamordowano Henryka Gwizjusza, a wkrótce zabito H III. Po przejściu H IV na kat Liga Katolicka przestała istnieć 1593.
Czechy Pod berłem Habsburgów. W obliczu najazdu tureckiego stany czeskie powołały Ferdynanda H. Obiór miał być unią
personalną jak miedzy Pol a Lit. Habsb walczą ze stanami czeskimi i podporządkowują Czechy dynastii. Walka o język narodowy –
H chcieli wprowadzić niem. Po odkryciach geogr i zmianach dróg handl Czechy przeżywają upadek gospod. Walka szlachty z
miastami - upadek miast. Reformacja – odłam radykalny T. Munzera – duże postępy. Czołowa rola Braci Czeskich spadkobierców
husytów.
Turcja na przełomie XVI/XVII w. Przeżywała zmierzch swej potęgi. Degeneracja władzy centralnej. Korupcja i rozprężenie w armii.
Król Persji Abbas I po reformie armii i pomocy Anglii ekspansja na terenach Turcji. Na sukcesach Persji, zajęcie Bagdadu przez
Abbasa 1623 – korzysta Austria, która toczyła wojny z Turcją o Wołoszczyznę i Mołdawię. Pokój dzięki naciskowi Persji.
Niderlandy północne świetnie się rozwijają po uwolnieniu spod kurateli hiszp. Amsterdam przejął rolę Antwerpii. Ekspansja handlu
hol na Europę, Azję i Afrykę. 1601- utworzyli Kampanię Wschodnioindyjską, która przerosła angielską imienniczkę. Kampania
ogromne uprawnienia: własna armia, traktaty z władcami, monopol na Oceanie Indyjskim i Spokojnym. W zamian płaciła tylko 3 %
podatku. „Państwo w służbie handlu”. Rozkwit manufaktur, sukna, stocznie na najwyższym poziomie – 1 poł XVII flota na 1 miejscu
11
w świecie, przekraczała 2 krotnie flotę Anglii i Francji razem. Pierwsza potęga morska świata. Rozwój kredytów banków, operacji
kredytowych, pierwsze towarzystwa ubezpieczeniowe. Holandia znajdowała się w okresie wczesnego kapitalizmu
(manufaktorowego). Kraj – spichlerz świata chrześcijańskiego.
Najwyższa władza – Stany Generalne (rodzaj parlamentu) w skład przedstawiciele 7 prowincji. Każda prowincja bez względu na
liczbę deputowanych tylko 1 głos. Kompetencje: ustawodawstwo, podatki, sprawy najważniejsze wew i zew. Znamienne – w Stanach
obowiązywała jednomyślność decyzji. Stany ograniczone przez kierownika państwa – odp prezydenta. Do pomocy miał radę
państwa. Silna pozycja gdy stany nie dochodziły do porozumienia, Dożywotnia funkcja – Stathouder.
1609 – Filip III następca F II uznał faktyczną niepodległość Holandii.
Hiszpania XVI/XVII
W przeciwieństwie do upadku polit i gospodarczego kultura przeżywała złoty wiek. Miguel Cervantes de Saavedra 1547-1516
humanista „Don Kichot” – dekadencja imperium. Obok Szekspira uważany za największego twórcę humanizmu tragicznego. Don
Kichot obok Hamleta najtrwalszy symbol losu człowieka. Bohater Cervantesa to nie wyszydzany błędny rycerz, lecz człowiek, który
chce w świecie złym i obłudnym znaleźć szlachetne wartości. Znajduje drwinę i pogardę. Don Kichot pragnie walczyć z krzywdą i
czynić dobrze. Ten kto tak postępuje zasługuje na miano głupca..
Anglia za
Jakuba I 1603-1625
- Syn Marii Stuart, król Szkocji, po śm Elżbiety 1603 król Anglii i Irlandii.
- Zawiera niekorzystny pokój z Hiszpanią
- Fanatyk koś anglikańskiego, prześladował purytan (kalwiniści) i katolików
- Rządy absolutne z pominięciem parlamentu. Prześladował purytan i kat. Gorliwy wyznawca anglikanizmu, niezadowolenia z
rządów, przyczynił się do rew ang 1640/60 - obalono monarchie, na czele armii parlamentarnej Oliver Cromwell.
- Doprowadził do małżeństwa córki Elżbiety z przywódcą Unii protestanckiej, elektorem Palatynatu Fryderykiem V
(początek dynastii hanowerskiej).
Okres zastoju w epoce Stewardów po wcześniejszej epoce wielkiego rozkwitu za Tudorów.
Wpływy na rządy ambasadora hiszp Gondomara.
Zaniedbał flotę – zniweczył potęgę morską Anglii, nie rozumiał spraw morskich.
Faworytem ks Buckingham.
Rosja XVII
I III Srogi 1462-105. Polit I IVGroźnego 1547-1584 doprowadziła do osłabienia polit i gosp państwa, Najgorsza była oprycznina.
Wielka smuta – zamęt, okres walk wewn. Wojna chłopska i interwencja pol-szw 1605-1613.
Panowanie samozwańców Dymitra I i II, 1613 zakończona panowaniem
Michała Romanowa 1613-1645, próbował odzyskać Smolkeńsk, pokój z Polską, zrzekł się ziemi smoleńskiej i czernichowską w
zamian za rezygnację z praw do tronu Wł IV Wazy. Ojciec Filaret, ptr Moskwy.
Aleksy 1645-1676 (Powstanie chłopskie Razina1670-1671, zajął Astrachań, Saratow i Samarę). Przyłącza Ukrainę, pokój andr. 1667.
Fiodor III 1676-1682 utrata Ukrainy na rzecz Turcji.
Zofia 1682-1689 i 1698 bunt strzelców, nieudane wyprawy Golicyna na Krym, regentka Piotra I i Iwana.
Piotr I 1682-1725, twórca nowożytnej Rosji
Całkowite przypisanie chłopa do ziemi, zakaz opuszczania ziemi nawet w Jurjewnym Dniu. 1581-1592 spis.
Po śm Iwana Groźnego syn słabowity Fiodor 1584-1596 i rada regencyjna. Rywalizacja Szujski, Bielski, Mścisławski, ale wygrywa
Godunow, który faktycznie rządził Rosją, jego s Irena ż cara.
Po śm Fiodora wygasa dyn Rurykowiczów. Godunow morduje najmłodszego z synów Dymitra.
Carem Borys Godunow 1596-1605 – 2 krotna komedia odmowy korony. Ruina gospodarcza i ostre konflikty społ. Dążył do
pokojowych stosunków z Polską. Zm podczas walk o tron z Dymitrem Samozwańcem.
Dymitr Samozwaniec - protegowany polsko-szlacheckich interwentów, awanturnik podający się za syna cara Iwana IV Dymitra,
poparty przez Z III Waza, magnatów oraz Watykan. Zajął Moskwę 1605 na tronie cara, ginie w walce z wojskami pol.
Wcześniejsze walki o Dominium Maris Baltici przez Zyg II A z Iwanem Groźnym o Inflanty i niedopuszczenie Moskwy do Bałtyku
Z III Waza i interwencja polska
Z III W – 1587-1633
- Wygrywa rywalizację o tron z arcyks Maksymilianem
- Przyjaźń z Habsburgami, walki Wazów o tron szwedzki
- rozbrat m władzą królewską a średnią szlachtą
- konflikt zbrojny z Turcją – sprzeczny ze staraniami ostatnich Jagiellonów
- odrzuca propozycję osadzenia na tronie w Moskwie syna Władysława
- traci tron w Szwecji na konto stryja Karola, przeciwko Z wszyscy luteranie z Szwecji
- 1600-1605 walka o Inflanty, pokój interwencja przeciwko Moskwie.
W Polsce konflikt wew z kozaczyzną. Zahartowana w bojach wykorzystywani jako siła militarna.
Pierwsze powstania przeciw Rzeczypospolitej. Konflikt religijny – prawosławie i zwierzchność kościelna patriarchatu Moskwy. 2
koncepcje utworzyć patriarchat w Kijowie – Jan Zamojski, lub unia – projekt który zwyciężył dzięki kurii rzym, jezuitom i króla.
1596 – unia w Brześciu Litewskim. Bez wiedzy społeczeństwa zaostrzona konflikt. Podporządkowanie kościoła prawosławnego pp.
1605 - Pierwsza interwencja nieoficjalna w celu unii z Rosją, ale mająca na celu podporządkowanie Rosji Pol. Dymitr I Samozwaniec
podający się za syna Iwana IV.
12
1609 – druga interwencja popierana przez pp. (odmiana kolonializmu europejskiego, ale lądowego). Interwencja miała także na celu
pozbycie się nadmiaru ludności (duży przyrost) oraz pozbycie się elementu niespokojnego – rokoszan (Zebrzydowskiego 1605/9).
Dymitr II Samozwaniec – także synem cara Iwana IV, zamordowany podczas oblężenia Moskwy. Ślub z Maryną (c Jana Mniszech)
wdową po D I. Marionetka całkowicie w rękach Polaków. Na czele Jan Sapieha w imieniu króla. Obóz w Tuszynie koło Moskwy.
Zebrzydowskiego rokosz, r. sandomierski – 1606-1609 – wojna domowa - część szlachty średniej i magnatów przeciwko
umocnieniu rządów Zygmunta III Wazy. Żądali niezmienności ustroju, walka z kontrreformacją – żądali wypędzenia jezuitów,
reformy wewn państwa, zażądali ustąpienia króla popierającego awanturę na wsch, doszło do konfrontacji. Chodkiewicz i Żółkiewski
rozgromili rokoszan. Klęska doprowadziła do spadku ruchu rokoszowego. Król nie dostrzegł – nastąpiło rozejście się króla ze
szlachtą średnią. Skorzystała magnateria.
Rojaliści – zwolennicy króla, w Polsce – regaliści.
Lubomirskiego rokosz – 1665 opozycja magnacka przeciw Jan II Kazimierz, przeciw reformom króla. Pobił wojska hetman polny
koronny L. Wojska królewskie pod Częstochową i Mątwami. Ugoda. Rokosz przekreślił możliwości reformowania ustroju.
Wielka Smuta – 1605-1613 zamęt, walki wewn, chłopskie i interwencja polsko-szwedzka, panowanie samozwańców D I i II
poprzedzona klęską głodową i nieurodzaju. Zakończona 1613 wyborem Michała Romanowa.
Dymitriada – niejawna interwencja pol w Rosji dla samozwańca. Rozpoznany przez matkę, hulaszczy tryb życia i otaczanie się
cudzoziemcami, łamanie obyczajów wywołało oburzenie społ. Szujscy wykorzystują nienawiść do Polaków zachowujących się
butnie. 1606 wtargnięcie na Kreml i zamordowanie cara oraz ok. 2 tyś Polaków. Carem Szujski, ale wojna domowa ogarnia Rosję.
1606/7 - wielka wojna domowa, obejmowała chłopstwo, ale i miasta. Na czele Bołotnikow przeciw c. Szujskiemu. Największa wojna
z powstań XVII i XVIII pod względem zaangażowania sił i terytorium.
1670/1 – wojna chłopska - powstanie Razina na terenach nadwołżańskich. Oślepiony i utopiony.
1773/5 – wielka wojna chłopska na czele Pugaczow podawał się za nieżyjącego cara Piotra III.
Bunty miały charakter nie przeciwko uciskowi pańszczyźnianemu, ale wybuchały raczej na peryferiach państwa, w którym władza
chciała ograniczyć autonomie. Wszystkie zakończone klęską powstańców.
1610 – szczytowym moment upadku Rosji: zabito Szujskiego, Dymitra II, ledwo wygasła wojna chłopska Bołotnikowa, 1609 jawna
interwencja Z III Wazy w Rosji wobec sojuszu ze Szwecją. Polacy oblegają Smoleńsk.
Filaret patriarcha Moskwy (z Romanowów) ojciec Michała spokrewniony z Rurykowiczami szukał porozumienia z ZIIIW.
Syn Władysław Waza miał wstąpić na tron. Kniaź Szujski idący na odsiecz Smoleńskowi rozgromiony przez Żółkiewskiego pod
Kłuszynem 1610. Jednak ZIIIW chciał zostać panem państwa polsko-litewsko-rosyjskiego.
W Rosji chciał przeprowadzić katolizację. 1611 upada Smoleńsk – szczytowy punkt interwencji polskiej.
Szwedzi interweniują i zyskują uznanie księcia Karola Filipa za kandydata do tronu. Szwecja czuła się poważnie zagrożona. Także
Anglia protest. Jednakże nienawiść przeciwko polskim okupantom oraz względy religijne prowadzą do oporu i wybuchu powstania
przeciwko Polakom najpierw w Moskwie. Później na wschodzie dochodzi do pierwszego i drugiego pospolitego ruszenia. Odpierają
Chodkiewicza spieszącego z odsieczą na Kreml, który upada 1612.
Michał Romanow – carem, znajdował się w niewoli polskiej w wieku 16 lat, 1613-1645, rozejm ze Szwecją i pokój z Polską. Zrzekł
się ziemi czernichowskiej i smoleńskiej w zamian za zrzeknięcie się pretensji do tronu Wł. II Wazy. Polska kontrreformacja została
pobita jak w Niderlandach i Anglii.
1618-1648 – wojna trzydziestoletnia. Pomiędzy
- Liga katolicka Habsburscy cesarze Hiszpania Fil II i Niderlandy, katoliccy książęta Rzeszy,
- Unii protestanckiej: Palatynat (reński), Brandenburgia, Wirtembergia i jej sojusznikami Francja, Szwecja, Dania.
Przyczyny: antyhabsburskie powstanie w Czechach, antagonizmy religijne, kryzys w handlu śródziemnomorskim i bałt, 4 okresy:
1. czesko-palatynacki (Nadrenia i Bawaria) zajęte przez katolików – występują wówczas Angl, Hol i Dania przeciw ces. Hab.
2. duński – Duńczycy wkraczają do Niemiec, Chrystian IV pokonany
3. szwedzki – po pokoju z Polską armia Gustawa II Adolfa opanowała Pomorze Zach. i pokonała wojska ces. nad rz. Lech.
Poparcie Szwedów przez ks i miasta prot.
4. francusko-szwedzki – Francja obawiała się wzmocnienia sił ces., Szwedzi pustoszyli Śląsk, Czechy i Morawy, Dania
popiera ces., ale wojska rozbite. Szwedzi rozbijają także wojska ces., a Francuzi armię hiszpańską w Niderlandach.
Niepowodzenia zmuszają do podpisania przez ces. pokoju westfalskiego 1648.
Westfalski pokój 1648, wielostronny układ kończący wojnę trzydziestoletnią 1618-1648, zawarty między:
- cesarstwem a Francją i jej stronnikami w Münster
- cesarstwem a Szwecją w Osnabrück.
Traktat regulował stosunki polityczne, religijne i terytorialne na terenie Rzeszy, sprawy sporne między księstwami Rzeszy
a cesarstwem oraz między Rzeszą a krajami ościennymi.
- Przekreślił ostatecznie dominującą pozycję cesarstwa,
- zapewnił państewkom niem samodzielność polit - Nowy układ sił w kolegium elektorskim – 5 katolików, 3 protestantów,
- sankcjonował też dziedziczną władzę Habsburgów w Czechach.
- utrwalił rozbicie dzielnicowe Niemiec,
- umocnił pozycję Szwecji w basenie Morza Bałtyckiego – Szw mocarstwem
- Francję podniósł do rangi pierwszego mocarstwa europejskiego –arbiter E.
- Przyjmując zasadę "cuius regio, eius religio" (czyj kraj, tego religia), traktat potwierdzał postanowienia augsburskiego
pokoju religijnego z 1555, rozciągając je (wbrew protestom papieża Innocentego X) także na kalwinów
- Najważniejszym było zahamowanie kontrreformacji.
- Habsburgowie uzyskali dziedziczność tronu ces.
- Hiszpania uznała Niderlandy oraz oznaczał oderwanie jej od Rzeszy – oznacza upadek potęgi Hiszpanii.
- Niepodległość w traktacie westfalskim uzyskała Szwajcaria, a sprawa Czech pogrzebana.
13
Jednak wojna Fr z Hisz trwała nadal o 10 lat dłużej.
1648 – to rok zamykający epokę ale tylko dla Niemiec – ostateczne rozbicie na 2 wieki – idea utworzenia imperium pod egidą
Habsburgów upadła. Wyludnienie Niemiec w okresie wojennym w niektórych rejonach, np. Pomorze do 90%. Ogólnie w miastach
Rzeszy 30%, a na wsi 40%.
XVI w – rewolucja cen i ekspansja ekonomiczna
XVII w - jest ostatnią fazą przejścia z gospodarki feudalnej do kapitalistycznej. Kryzys i stagnacja ekonom.
Problemy Rzeszy XVI/XVII w:
- rozbicie polityczne na protestancka unie i ligę katolicką (najsilniejsza konfrontacja w Europie reformacji i kontrreformacji.
- silna opozycja narodowa Czech przeciw Habsburgom (gł. za Rudolf II)
Defenestracja – zmuszenie przeciwnika do samodzielnego opuszczenia sali obrad przez okno, bądź wyrzucenie go siłą. (1419
wyrzucono 7 rajców) druga 1618 wyrzucenie przez protestantów 2 namiestników ces Austrii Macieja za pogwałcenie swobód
religijnych, zakaz budowy zborów, kongresów. Defenestracja stała się początkiem wojny 30.
Czechy - Wybucha powstanie do walki z Habsburgami. Szukali poparcia w Anglii i Niderlandach. Pomoc finansowa na zaciągi. Śląsk
popiera i wysyła załogi na granice z Polską. Ces Maciej i krd Klesl opowiadali się za negocjacjami, ale arcyksiążęta Ferdynand III i
Maksymilian widzieli możliwość ostatecznego rozprawienia się z protestancką opozycją. Maciej zm a Klesl uwięziony. Ferdynand
władał Austrią, Węgry i Czechy i szybko koronę ces. Gdy Fer brał górę na Węgrzech atak ks Siedmiogrodu popieranego przez Turcje
Gabora. Jednak Fer ratuje sojusznik, król polski Z III Waza, bał się aby bunt nie szerzył się. Bał się dysydentów.
Dodatkowo Polacy prowadzili wyprawy łupieżcze – lisowczycy – do Mołdawii, co prowadziło do konfliktu z Turcją.
1620 – pod Cecorą Żółkiewski ponosi klęskę. Najazd turecki i pokój Chodkiewicza pod Chocimiem 1621.
W Czechach posiłki od Maksymiliana – liga kat, z Bawarii, Ferdynand III pacyfikuje powstanie w Czechach.
Koalicja habsburska zadała klęskę protestantom czeskim w bitwie pod Białą Górą 1620. Rozprawa Fer - zniesiono wszelkie
swobody rel., sprowadzono jezuitów, prześladowania prot. Z 4 mln mieszkańców w 1620 w poł stulecia zostało tylko 1 mln.
Najwięcej pochłonęły klęski i zarazy. Emigracja. Nastąpił upadek Czech i kultury czeskiej na 3 wieki.
Dotąd Habsburgowie byli monarchami elekcyjnymi, Ferdynand wprowadza zasadę dziedziczności tronu.
Następnie rozprawa z Palatynatem – (uciekł tam „zimowy król” czeski), protestancki ks Fryderyk V ks elektor Palatynatu, Nadrenii i
Bawarii. Pokonany pod Białą Górą - zięć Jakuba I. Usunięty przez Ferdynanda II, Palatynat przekazał zwierzchnikowi Ligi
Katolickiej, ks Bawarii Maksymilianowi I. Sukcesy wykorzystują Hiszpanie i podejmują jeszcze jedną próbę podbicia Niderlandów
1621. Bierna postawa Anglii, Francja w impasie.
Ferdynand III po 3 zwycięstwach czuł się panem wojny: Czechy, Palatynat, Dania. Wydaje edykt restytucyjny – zwrot majątków
utraconych na rzecz protestantów. W przeddzień najazdu dymisjonuje Wallensteina. Oba czynniki na korzyść Gustawa.
Gustaw zyskuje nowego sojusznika Francję (Richelie) 1 mln liwrów w zamian za uszanowanie ligi kat. Richelieumu chodziło o
skierowanie ataku nie przeciw kat ale przeciw Habsburgom.
1631 pod Breitenfeld rozbija wojska ces dowodzone przez Tilly’ego i rusza w głąb Niemiec. Sprzymierzone wojska saskie zajmują
Pragę. Gustaw zdobywa Monachium. Do łask wraca Wallenstein. Zajmuje najpierw Pragę. W bitwie w Saksonii 1632 ginie król, ale
pokonany Wallenstein wycofuje się. Wkrótce zamordowany. Dowództwo objął Ferdynand III i rozbił koalicje wojsk szwedz-prot
Nordlingen 1634. 1635 pokój w Pradze, cofnięcie edyktu restytucyjnego, wizja pozbycia się wojsk szwedzkich z terytorium Niemiec,
ale nowy atak – Francja. Tym razem nie dyplomacją i pieniędzmi ale wojskiem.
Dania
Widząc sukcesy kontrreformacji, katolików i Habsburgów do wojny przystępuje król duński Chrystian IV i atakuje granice
cesarstwa 1625. (interwencja w obawie przed konkurentem G II Adolfem, który rozpoczął działania przeciw Polsce 1625 –
sojusznikowi ces). Duński epizod najkrótszy. Chrystian pokonany.
Chrystian IV 1610-1648 król duński
- dążył do opanowania całego basenu M. Bałtyckiego w tym celu włącza się do wojny 30-let po stronie protestantów
- następnie zostaje sojusznikiem cesarza i prowadzi wojnę ze Szwecją, w jej wyniku traci wyspy Gotlandię i Ozylię.
Habsburgowie chcieli utworzyć potęgę morską na Bałtyku przed Szwedami i Duńczykami, ale uprzedza ich Szwecja. Gustaw Adolf
próbuje podporządkowuje sobie Chrystiana, ale ten pokój z Habsburgami. Słynnym wodzem, który pokonał Chrystiana był
Wallensteinin (Czech), kariera zrzekł się luteranizmu, małżeństwa, lojalny wobec Habsburgów. Zasada – wojna musi żywić wojnę.
Szwecja
Gustaw I Waza 1523-1560
- ucieka przed Chrystianem II królem Danii, Norwegii i dziedzicznym Szwecji
- 1521 stanął na czele powstania chłopskiego przeciw panowaniu duńskiemu
- pobił Duńczyków zajął Sztokholm, wybrany królem szwedzkim
- rozwiązał unię kalmarską 1397-1523
- wprowadza reformację – konfiskata dóbr
- wprowadza dziedziczność dóbr
Eryk XIV 1560-1568, syn GIWazy
- przyłączył Estonię w wojnie północnej, sojusznik I IV Groźnego, przeciw Polsce
- 1568 obalony, uznany za umysłowo chorego – poślubił c prostego chłopa
Jan III Waza 1569-1592, syn GIWazy
- mąż Katarzyny Jagiellonki, c ZII Augusta, ojciec króla polskiego Z III Wazy
- w sojuszu z Polską wojna przeciw Rosji, co odsunęło ja od wybrzeży M. Bałt.
Z III Waza król polski 1587-1632, szwedzki 1592-1599, syn Jana III Wazy
- regentem w czasie jego królowania w Polsce mianuje Karola IX Sudermańskiego
14
Karol IX Sudermański 1604-1611,
- stworzył stronnictwo protestanckie przeciw Z III Waza, kiedy Z III przybywa do Szw występuje przeciw niemu
- spory dynastyczne prowadzą do wojny pol-szw 1600-1629, mimo porażki pod Kircholmem 1605 (Chodkiewicz husaria)
utrzymał tron
Gustaw II Adolf 1611-1632 syn Karola IX Sudermańśkiego
- twórca potęgi Szwecji
- 6 języków w tym polski, znakomity talent, wybitny wódz
- reformy wojs, adm i rel, oświata,
- przyłącza Inflanty, zawiera korzystny rozejm z Polską w Altmarku 1629
- udział w wojnie 30-letniej, zwycięstwo w bitwie nad armią ces pod Breitenfeld i Lutzen 1632 pod dow ces namiestnika
Wallensteina, ale sam ginie tam
- nie pozostawił męskiego potomka, córka Krystyna abdykuje na rzecz kuzyna Karola X Gustawa
Karol X Gustaw 1654-1660
- 1655 rozpoczął wojnę z Polską – potop dążył do opanowania wybrzeży Bałtyku, Prus Królewskich i Inflant
- widząc słabość Polski, przejścia na jego stronę magnaterii zajmuje większość ziem Korony
- potem oddziały Lubomirskeigo i Czarnieckiego przewaga, odstępuje elektor, klęska Rakoczego, wypowiedzenie wojny przez
Danię i Holandię
- 1660 pokój w Oliwie już po śm
Karol XI 1660-1679
- prowadził politykę rewindykacji królewszczyzn
- W wyniku redukcji wzrósł dochód skarbu państwa – dzięki temu początkowe sukcesy Karola XII w wielkiej wojnie półn.
Zdolności mobilizacyjne epoki 1,5% ludności. Zasada – zajmowanie terenów stanowiące zaopatrzenie nieprzyjaciela.
Wstępny krok Szwecji do udziału w konflikcie na terenie Niemiec była wojna z Polską w Inflantach. Zapewnienie dochodów i
uprzedzenie interwencji polskiej – sojusznika Habsburgów. Walki przenoszą się do Prus. Polski okres wojny 30.
1627 – zwycięstwo na morzu pod Oliwą. 1629 – h Koniecpolski pokonał Adolfa pod Trzcianką.
Szwecja zawiera korzystny dla siebie pokój z Polską 1629 Altmark. Demilitaryzacja Gdańska, zatrzymują InflantySzwedzi uzyskali
prawo pobierania ceł z polskiego handlu morskiego.
Polska i Rosja - Oba kraje nie brały udziału bezpośredniego w walkach na terenie Niemiec.
Gustaw Adolf wiedział, że na drodze utworzenia imperium niem-skandynaw lub opanowanie południowych wybrzeży Bałtyku
zawsze będzie stała Rzeczypospolita. Zmontował sojusz protest-prawosł przeciw głównemu sojusznikowi Habsburgów. Napuścił
Rosję na Polskę aby szachowała od wschodu, acz nie leżało w jego interesie decydujący cios. Jednak um Gustaw 1632, a Rosja
pokonana przez nowego króla Władysława IV – łagodne warunki pokojowe, wieczny pokój w Polanowie 1634.
Francja
Francji zależało na ochłodzeniu stosunków Polski z Habsburgami. Nie zależało jej na wojnie z Rosja czy Turcją ale na neutralności
Polski w okresie konfliktu Szwedów z Habsburgami. 1635 Francja swoje siły skierował gł przeciw Hiszpanii – pragnęła zakończyć
swój 1,5 wiekowy konflikt. Armia zaniedbana po śm króla Fr Henryka IV. Sprawy w swoje ręce bierze krd Richelieu (król Ludwik
XIII). Przeprowadza reformy armii w duchu Gustawa Adolfa. Już po jego śm zwycięstwo Fr na pograniczu m Fr a Niderlandami
Hiszpańskimi pokonują armię hiszpańską 1643.
Dzięki dyplomacji fr W IV Waza nie był już sojusz Fer III (1637-1657), a kontaktów szukał z Fr, małż z Marią Ludwiką Gonzagą.
Szw zadają klęskę Danii, która wystąpiła teraz po stronie ces, co sprzyjało sytuacji pokojowej. Zniszczenie Niem wyczerpanie stron.
Potęga Francji i upadek Hiszpanii
Francja po śm Henryka IV popada w zamęt 1610-1624, za regencji Marii de Medici. Faworytem Włoch Concini.
1614 Stany Generalne – ostatnie zebranie przed Wielką Rewolucją.1624 pierwszym ministrem de Richelieu. Dbał o równowagę sił
w Europie. Walka arystokracji z absolutyzmem i Richelieu – Gaston, Maria Medici i Anna Austriaczka
Wojna na 2 frontach z 2 sojusznikami:
- ze Szwecją przeciwko cesarzowi
- z Holandią przeciwko Hiszpanii – później Hol wycofuje się z obawy przed potęgą floty Fr
Nowy minister kardynał Mazarini (Włoch z poch 1643-1666) doprowadził do zwycięstwa wojnę z Hisz.
Pokonanie razem z Ang pod Dunkierkom floty Hiszpańskiej – upadek Hisz potęgi.
1659 – traktat pirenejski po zwycięstwie Fr nad Hiszp.
- Hiszpanie tracą Luksemburg, Portugalia odłącza się.
- Małżeństwo z infantką Marią Teresą – możliwość i szansa korony dla Burbonów w Hiszpanii
- Pokój pirenejski oznaczał definitywny koniec przewagi Hiszpanii w E.
Ludwik XIV – szczytowy rozwój służby dyplomatycznej. Panował kult – dobrego króla ograniczonego przez możnych.
Absolutyzm we Fr budowany na średniej szlachcie – podobnie w skali europejskiej.
Frondy – liczne powstania i ruchy ludowe w poł XVII wieku. Przyczyną stały wzrost podatków na wojny. Próby przeciwstawienia
się absolutyzmowi.
Fronda – ruch polit-społ 1648-1653 jako ruch parlamentarny, przeciw polityce fiskalnej Mazariniego, powoduje wybuch Paryżan,
oswobodzony z rąk wodza Kondeusza. Upadek frondy wzmocnił absolutyzm we Francji.
15
Gdy we Fr umacniał się absolutyzm w Hiszpanii kryzys gospod., który stale wzrastał od 2 poł XVI w.
Hiszpania podzielona na 2 regiony Kastylie (atlantycki region) i Aragonia (śródziemnomorski region).
Kryzys – proces koncentracji ziem, upadek drobnej własności, kryzys w handlu. W Ameryce przesyt towarów europejskich.
Zmęczenie rolnictwa – wyjałowienie ziemi, zmiana klimatu. Zacofanie rolnictwa. Dekadencja. Zacofanie techniczne gospodarki,
zacofanie w budowie okrętów, ok. 1600 epidemia.
Filip III 1598-1621
–
–
od jego panowania datuje się upadek Hiszpanii, nie interesował się rządami
1609 uznaje Holandię
Filip IV 1621-1665
- rządy przekazał pierwszemu ministrowi Olivaresowi 1621-1643 nieograniczone rządy (wróg - okres Richelieu)
- wojna 30-letnia 1618-1648 (pokój westfalski), przegrana z Fr pokój 1659 pirenejski, uznaje Niderlandy
- odłącza się Portugalia – nie znajdowała się w stanie dekadencji jak Kastylia
- traci posiadłości w Indiach na rzecz Anglii
- ucisk fiskalny Olivaresa (hiszpański Richelieu), liczne powstania chłopskie
- 1640 katastrofa – żaden statek nie zawinął do Sewilli z kruszcem, powstanie katalońskie, oblężenie Barceony
Rewolucja angielska
Najwyższą fazą feudalizmu jest monarchia absolutna (Rosja, Francja, Brandenburgia). Tam gdzie nie było takiego rozwiązania
upadek państw – Polska. Inne przeobrażenia w wyniku rewolucji – Anglia, Holandia.
Rewolucja niderlandzka:
- wyzwolenie spod obcego panowania
- hasła religijne
- za wszystkimi stały cele gospodarcze
Rewolucja angielska:
- konflikt między klasami: średnia szlachta - gentra i część burżuazji a arystokracją chcącą zachować monopol władzy
- upadek Stuartów i po 11 latach restauracja monarchii na innych stosunkach nie absolutystycznych
Epoka elżbietańska – rewolucja przemysłowa.
Początki kapitalizmu wiejskiego – hodowla owiec, produkcja wełny, towarowa produkcja zboża. Na wsi gospodarka czynszowa.
Nawet arystokracja przeznaczała swych synów do handlu.
Trwa ogradzanie – wysiedlenia chłopów i wywłaszczenia. Spośród nich najemna siła robocza do rolnictwa i przemysłu.
Ogradzanie – powoduje pauperyzację i bunty mas chłopskich. Wydobycie węgla. Sukiennictwo. Rozwój kapitalizmu, ponieważ
przenikali do przemysłu ludzie, których jedynym utrzymaniem była praca.
Rewolucja angielska 1640-1660 burżuazyjna – przewrót ustrojowy, polit i społ, który doprowadził do przejściowego obalenia
monarchii i wprowadzenia systemu republikańskiego. Poprzedził ją rozwój gospodarczy i dążenie Stuartów do absolutyzmu. Karol I
rządził bez parlamentu, wysokie podatki – sprzeczne z prawem, opór społ i konflikt rel, próba wprowadzenia angielskiej hierarchii
kościelnej do Szkocji spowodowało wybuch powstania 1637. Wojska Karola I pobite. 2 próby zwołania parlamentu, rozpoczęła się
wojna domowa, na czele wojsk parlamentu staje Cromwell. 1649 Karol I postawiony przed sądem, ścięty. Anglię ogłoszono
republiką. 1653 – Cromwell przyjął tytuł lorda protektora, po śm wyznaczył syna. Niechętnie przyjęty przez parlament, opuścił kraj.
Nowy parlament 1660 ogłosił Karola II królem – restauracja Stuartów.
Rewolucja uzyskała:
- likwidacja sądów specjalnych
- niezawisłość sądów kościelnych
- monopoli
- zniesienie ograniczeń w dziedzinie przemysłu i handlu
Brak barier w przenikaniu się klas i stanów. Najważniejsze znaczenie miał pieniądz.
Szlachta dzieliła się na
- starą feudalną, dochody z renty
- nowa kapitalistyczna, dochody z produkcji towarowej, handlu, produkcji przemysłowej
Rewolucja najpierw gentry, a później burżuazyjna. Kryzys arystokracji – wyprzedaż ziem.
Rozwój także dzięki reformacji, która skonfiskowała dobra kościelne.
Najpoważniejszą siłą były gentry – średnia szlachta, od XVII napływ mieszczan przez kupno ziemi.
Korona sprzedała mnóstwo ziemi, potrzebowała pieniądze na wojnę.
Purytanizm – wywodzi się z kalwinizmu, walka z feudalizmem (oszczędność, wstrzemięźliwość), nie uznawali władzy monarszej
Podział w XVI na 2 kierunki:
- prezbiterianizm – bogatsi, władza w rękach seniorów, występowali przeciw K. anglikańskiemu
- independentyzm - bardziej radykalny, autonomia każdej kongregacji, niezależni od władzy świec i koś.
Tudorowie dyn 1485-1603: Henryk VII, Henryk VIII, Edward VI, Maria I, Elżbieta I Wielka, (wzmocnienie władzy
królewskiej, supremacja władzy nad Kościołem, reformację, ekspansja handlowa i kolonialna. Współpracowali z parlamentem.
Po Elżbiecie Jakub I Stuart - prawnuk c H VII.
16
Henryk VII – 1485-1509, pokonał tyranię Ryszarda III i ogłosił się królem (wojna 2 róż: Lancasterów czerwona i Yorków biała róża:
kryzys wojny stuletniej, R III morduje bratanków szalonego Henryka VI, wyginęła arystokracja, umożliwiła awans nowej szlachty i
mieszczan, absolutyzm Tudorów stabilizacja).
- wzmacnia władze królewską – wprowadza Sąd Izby Gwiaździstej o zdradę stanu
- ugruntował władzę parlamentu w walce z anarchią feudalną, oparcie w gentrach
Henryk VIII – 1509-1547, małż z Katarzyną Aragońską c Ferdynanda II, wcześniej sojusznik pp
- wobec braku zgody pp na rozwód z Katarzyną, przeciwnik pp
- ogłosił się głową Kościoła anglikańskiego
- 6 x żonaty, Anna Boleyn, Jane Seymour
Edward VI Tudor – 1547-1553 – mianowanie bpów przez króla, nie jak dotychczas przez kapitułę
Maria I Tudor zw Krwawą 1553-1558 – rekatolicyzm, - poślubiła dziedzica tronu hiszp Filipa II, utraciła port Calais w wojnie z Fr.
Elżbieta I 1558-1602 – ostatnia z dyn Tudorów – era elżbietańska
- rozwój kult i gospod, rozwój stosunków wczesnokapitalistycznych
- ekspedycje morskie i kampanie handlowe
- 1588 zwycięstwo nad wielką armadą – otworzyła drogę do dominacji Anglii na morzu
- reaktywacja i konsolidacja Koś anglikańskiego
Stuartowie – dyn panująca najpierw w Szkocji 1371-1714 potem w Anglii 1603-1714. Utrata pozycji mocarstwowej uzyskanej przez
Elżbietę, a straconą za pierwszych Stuartów – odzyskana za Cromwella.
Jakub I – 1603-1625 – syn Marii,
- rządy absolutne z pominięciem parlamentu.
- Otaczał się szkockimi doradcami
- Doprowadził do małż c Elżbiety z przywódcą Unii protestanckiej, elektorem Palatynatu Fryderykiem V - pocz dyn hanower.
- Gorliwy wyznawca Kos anglik, prześladował purytan i katolików
- próba ożenku s Karola z infantką hiszp, parlament sprzeciwił się- rozpędza go, ostatecznie za Henriettę Marię francuską
Buckingham - jego doradcą i syna Karola I– wielki lord admiralicji, niekompetentny, osiąga władzę większą od Jakuba, zmieniał
sojusze, Anglia stała na uboczu wojny 30-letniej, znienawidzony, przeciw hugenotom, później za.
Karol I – 1625-1649 – zwolennik rządów absolutystycznych, rozwiązał parlament 1629,
- Strafford – doradcą, namiestnikiem Irlandii – gwałty i okrucieństwa, parlament wymusił na królu jego śm 1640
- 1640 – bunt w Szkocji i Irlandii początek rewolucji ang, Wydaje wojnę parlamentowi.
- wysokie podatki – sprzeczne z prawem, opór społ
- konflikt rel, próba wprowadzenia ang hierarchii koś w Szkocji powoduje wybuch powstania 1637. Wojska Karola I pobite.
- 2 próby zwołania parlamentu, Parlament odmówił pomocy w podatkach, rozpoczął wojnę z parlamentem.
- rozpoczęła się wojna domowa, na czele wojsk parlamentu staje Cromwell.
- Wojna domowa – między feudałami a kapitalizmem, monarchią a purytańskimi gentrami, klęska rojalistów
- Pokonany przez Cromwella, wyd przez Szkotów, (swoich) -ścięty. 1640-1660 początek rewolucji ang – Anglia republiką
Oliver Cromwell – lord protektor, rządy w czasie rewolucji angielskiej, na czele purytańskiej grupy radykalnej
- Dyktatura wojskowa (po śm wywleczono trupa i powieszono – jako symbol końca rewolucji)
- Walczył o reformy Koś Ang w duchu czysto kalwińskim, hasła przeciw królowi i bezprawiu lordów
- przyłączył do Anglii Irlandię i Szkocję, (podwaliny pod W Bryt) zwycięskie wojny z Holandią i Hiszpanią
- pokonał rojalistów dzięki reformom armii – kawalerii, dowództwo w rękach fachowców nie arystokracji jak dotychczas
- kazał ściąć Karola I po śm króla znosi monarchię i Izbę Lordów, wiele państw zrywa stosunki dyplomatyczne,
- proklamowano 1649 republikę
- , następca syn Ryszard, ale zmuszony przez generalicję opuszcza kraj,
- popierał działania Szwedów w Rzeczypospolitej uważając ją jako ostoje reakcji katolickiej i sojusznika Habsburgów
- po jego śm, parlament nieprzychylny synowi Cromwella – 1660 restauracja Stuartów
Z rew ang związanych jest wiele polemik: 1. rewolucja burżuazyjna, 2. rebelia, 3. rewolucja purytańska – zdobycie wolności rel i
ograniczona reforma ustroju państwowego. Po restauracji Stuartów Karol II żył w zgodzie z Fr.
Karol II – 1660-1685 syn Karola I i Henriety Marii z Burbonów
– nieudana próba lądowania w Anglii 1648, pokonany przez wojska Cromwella w 1651,
– parlament przyznaje mu koronę po śm. Cromwella w 1660
– polityka zagr uzależniona od Fr, dążył do wzmocnienia władzy królewskiej
– za jego panowania przewaga w parlamencie wigów – przeforsowali ustawę o „nietykalności osobistej”, pozbawienie
wolności jedynie na podstawie sądu – obok Wielkiej karty Swobód z 1215 zaliczana do podstawowych praw Anglii.
– 1651 akty nawigacyjne wydane przez Cromwella, kontynuowane przez Karola II – wprowadzą ograniczenia dla statków
cudzoziemskich obsługujących handel zagraniczny Anglii: towary z krajów pozaeuropejskich mogły być dostarczane na
statkach ang. Akt wymierzony w monopolistyczną pozycję Holandii i stał się przyczyną wojen – Hol traci Nowy Amsterdam
Jakub II Stuart 1685-1688
- ostatni despota na tronie ang.
- bojąc się utrwalenia katolickiej dynastii lordowie wezwali na pomoc Wilhelma Orańskiego, pokonany zbiegł, uznano to za
abdykację 1689 (w Anglii tylko 4% katolików)
Antykatolicyzm w Anglii był wyrazem nastrojów antyhiszpańskich. Parlament zwalczał katolicyzm i purytan oraz sekciarzy.
Rewolucja angielska 1688-1689 walka o ustrój parlamentarny w Anglii wywołany dążeniami Jakuba II do wprowadzenia rządów
absolutnych i rekatolizacji kraju. Przyczyną postawienie kilku bpów prot przed sądem. Opozycja wezwała Wilhelma III O, do
którego przyłączyły się wojska królewskie. Jakub II uciekła a parlament ogłosił córką Marię i jej męża parą panującą oraz
wprowadził ograniczenia władzy królewskiej.
Za ostatnich Stuartów rozwój floty ang.
17
Wilhelm III Orański – stathouder Holandii 1672 / król Anglii 1689-1702 poślubił c Jakuba II Marię protestantkę
- nieubłagany wróg L XIV
- w okresie rewolucji angielskiej wezwany przez opozycję na tron, 1690 pokonał Jakuba II
- zatwierdził akt ograniczający władzę królewską
2 stronnictwa:
torrysi – arystokracja, zwolennicy sukcesji Jakuba II, (s K II), konserwatyści(wig – szydercza nazwa szkockiego purytanina)
wigowie – zwolennicy supremacji parlamentu nad królem, przeciwnicy Jakuba II i torrysów, swobody rel.
Parlament składa się:
1. izba parów, lordów – prałaci, baronowie
2. izba gmin – posłowie miast i rycerstwa (ważne: mieszczanie i rycerze nie tworzyli oddzielnych grup, obradowali wspólnie)
Ludność:
Gentry – szlachta bez prawa do tytułów przysługujących arystokratom, posiadająca ziemię, później napływ mieszczan
Yeomen – wolni chłopi, zobowiązani do służby wojskowej.
Dzierżawcy gruntów.
Sytuacja w E Śrd. Walka o hegemonię.
Zaangażowanie Polski., Rosji, Brandenburgii, Szwecji i Turcji. Polityka cesarzy – uniwersalna. Przegrana Habsburgów w wojnie 30
letniej. Szwecja zainteresowana o Dominium Maris Baltici – związała się ze wschodem. Brandenburgia przez Prusy także wiązały się
ze wschodem. Walka o mocarstwowość rozstrzygnęła się jednak między Polską i Moskwą. Imperium Osmańskie zainteresowane było
głównie Płw Bałkańskim. Chanat Krymski był zaangażowany we wszystkie konflikty z Rosją Turcją i Polską.
1648 – rośnie rola Ukrainy, jednak do śm Chmielnickiego 1657, później znika z mapy.
Rosja
Centralizacja, konsolidacja sił ekonomicznych. Likwidacja chaosu z przełomu XVI/XVII w.
Gospodarka gł rolnicza 97,5%. Pauperyzacja, spadek ludności, 2 mln do ok. 12 mln. Dopiero 1680 – 18 mln.
Wzmocnienie pozycji dworian i bojarów przez nadawanie ziemi – wotczyna, pomiestie.
Bojarzy – właściciele wielkich dóbr ziemskich, stan który zasiadał w dumie. Po reformie Piotra I zlikwidowana.
Dworiaństwo – stan dziedziczny i zamknięty. Ludzie na służbie cara, w otoczeniu dworu.
W XVII Rosja wkracza w powolną fazę rozwoju gospodarczego. Pierwsze manufaktury. Rozwój handlu prowadzonego przez
państwo, eksport zboża konkurował z Polskim. Ograniczono przywileje wobec kupców angielskich 1646 – propaganda kupców hol.
1648 – ludność posadzka bunt, w wyniku podatków (m.in. od soli) i konfliktu z ludnością służebną o grunty i domy w granicach
miast, od których byli zwolnieni z ciężarów i stanowili tym samym konkurencję. Carem Aleksy Michajłowicz, faworyt bojarzyn
Morozow. Wrzenie w innych miastach Pskowie, Kursk, Nowogród. Powstania charakter antyfeudalny.
1662 bunt miedziany – sprawa pieniędzy miedzianych, ich emisja spowodowała inflację (braki w wyniku wojny z Polską i Szwecją).
1670-1671 – największe chłopskie powstanie Razina. Tereny nad Wołgą, Donem i Dońcem. Tereny zbiegów, z których nikogo nie
wydawano. Zbiegów i biedotę poprowadził Razin. Zdobył twierdze Carycyn i Astrachań. Rozprawiał się z bojarstwem,
dworiaństwem i kupiectwem. Wojska Razina rozbite, w niewoli i stracony. W XVII w stopniowy zanik soborów ziemskich i dumy
bojarskiej przy wzmacnianiu centralnej władzy. Władza cara ograniczona za Szujskiego i Wł Wazy, za Romanowów niczym nie
ograniczona. Kompetencje dumy ograniczone do zatwierdzeń cara. Upadek znaczenia Dumy 1711 za Piotra I – wprowadził Tajną
Dumę, zaufani członkowie.
Sobory ziemskie – organ monarchii stanowej, zwoływane w ważnych sprawach, wojny, traciły z biegiem czasu na znaczeniu, potem
zaprzestano je zwoływać, ostatni 1653 car Aleksy w sprawie wojny z Polską i przyłączenia Ukrainy.
Rozłam w Cerkwi – patr Nikon próbował wzmocnić władzę przez reformy. Potępiony przez sobór cerkiewny i jego upadek, reformy
jednak przyjęte. Mimo przewagi władzy świeckiej nad duchowną K prawosławny zachował pozycję uprzywilejowaną.
Prikazy – urzędy w Rosji, liczba dochodziła do 80, ogniwo między organem centralnym a władzą lokalną. Armia:
Iwan Groźny 1533-1584 - tworzy pułki strzeleckie. Później nowe formacje złożone z piechoty, rajtarii i dragonii (piechota
przemieszczająca się konno), duża rola artylerii, pod koniec XVII 200 tyś armia.
Załamanie się pozycji Rzeczypospolitej
Kryzys spowodowany przejściem z gospodarki czynszowej na fol-pańszczyźnianą. Nastawione na zbyt, przymus pracy. Folwark
dominował już w XVI, ale rozwój godpod. fol-pań zahamowany w 2 poł XVII na skutek:
- spadek popytu na polskie zboże
- upadek gospodarki chłopskiej
- propinacja – przymus kupna trunków
- pauperyzacja chłopstwa
- upadek miast
- niszczące wojny – straty w ludności sięgające do 60%
- degeneracja ustroju, liberum veto, ograniczenie władzy królewskiej – brak oparcia w średniej szlachcie
W tym czasie na Zachodzie rozwój gospod tow-pieniężnej - panował absolutyzm, gdzie u nas upadek władzy centralnej. Rządy
oligarchii magnackiej. Do walki o 1666 – bitwa pod Mątwami – rokosz Lubomirskiego, przegrana wojsk królewskich Jan II Kaz.
Rokosz przekreślił reformy ustroju i zwycięstwo magnatów. Rola Polski spadała a Rosji rosła. R uzyskuje dostęp do M.Cz i Bałtyku.
1632-1634 – wojna smoleńska, przegrana Rosji, ale zrzeczenie się tytułu cara przez Wł IV Wazę.
1648 – powstanie Chmielnickiego. Kozacy mający militarny charakter nie mogli być podporządkowani w żadnej strukturze
feudalnej. Zbiegli chłopi tworzyli watahy przed obroną Tatarów, potem przystępują do ataków, nawet na Turcję. (unia lubelska 1569
– Rzeczyposp. Obojga Narodów – unia realna, przyłączono do Korony Ukrainę: woj. bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie).
1648-1654 – powstanie Chmielnickiego
18
wojska zniszczyły całkowicie armię koronną nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami.
Sojusz Chmielnickiego z Tatarami, zm Wł IV Waza,
Bitwa pod Zborowem, przekupiony chan tatarski, pokój ale walki znów 1651
1652 przegrana Chmielnickiego pod Beresteczkiem, ugoda w Białej Cerkwi 1653 pomocy szukał w Turcji (ale tam
kwietyzm – bierność), potem pokonał elity polskie pod Żwańcem potem u Rosji, której przyjął zwierzchnictwo, co
doprowadziło do wojny pol-ros (car Aleksy Michajłowicz, ostatni sobór ziemski 1653) zakończonej pokojem Andruszowie
1657 – podział Ukrainy między Polskę i Rosję sprawił upadek kozaczyzny. Obawa obu stron przed sojuszem koz-tatar
- Ważny okazał się sojusz pol-kozacki w wojnie z Rosją, potem ze Szwecją.
Po Chmielnickim nowy chan Wyhowski zmienia orientację i przechodzi na stronę polskaą– unia w Hadziaczu 1658 – Ukraina jako
księstwo ruskie obok Litwy miała być trzecim partnerem. Jednak upadek Wyhowskiego wskutek dywersji ros i wojny pol-ros.
Mimo sukcesów militarnych Polski z Rosją rokosz Lubomirskiego, odstąpieniem tatarskich sojuszników pokój w Andruszowie: pokój
na 13,5 roku, pomoc przeciw Tatarom i Turkom, Rzeczypospolita oddawała Siewierszczyznę, Smoleńszczyznę, Czernichowszczyznę,
całą lewobrzeżną Ukrainę z Kijowem, ta miała wrócić do 1669. Złamana została mocarstwowość Polsko-Lit na wschodzie. Natomiast
Rosja po raz pierwszy odniosła sukces. Kozaczyzna zlikwidowana przez Kat II w 1775. Istniał sojusz Kozaków z prawosławiem.
Rejestry kozaków – pozostawali na żołdzie Rzecz, częste zmiany rejestrów były przyczyną powstań.
Kiedy Rosja pokonała Polskę 1655 i zajęła Białoruś, Wilno, Smoleńsk następuje agresja Szwedów.
Kiedy Szwedzi w 1648 zajęli Pomorze Szczecińskie, zapragnęli stworzyć z Bałtyku jeziora szwedzkiego. Jednak za główny cel
historycy przyjmują powstrzymanie ekspansji ros ku Bałtykowi i przyczyniło się do sojuszów Szwecji z Brandenburgią i Ukrainą.
-
Szwecja
W okresie wojny 30-letniej apogeum. Od 1660 rola Szwecji maleje, a po klęsce w III wielkiej wojnie północnej spada do zera.
I wojna północna siedmioletnia 1563-1570 Eryk XIV, Jan III Waza
- wojna Danii ze Szwecją o panowanie nad Bałtykiem
- Polski ze Szwecją i Rosją o dostęp Rosji do Bałtyku (o Inflanty)
II wojna północna 1655-1660 - Karol X Gustaw Szwecja przeciwko Polsce, potem Austrii, Danii, Brandenburgii i Holandii.
- Próba zawładnięcia wybrzeżami Bałtyku przez Szwedów, którzy wykorzystali wojnę Polski z Rosją
- Karol X Gustaw najazd z poparciem opozycji magnackiej J i B Radziwiłłów przeciw J II Kaz. Układ w Kiejdanach
zerwaną unię pol-lit, zastąpić unią lit-szw.. Do obozu przeszła cała szlachta nawet 2 hetmanów koronnych Opaliński
- traktat z elektorem Brandenburskim Fr Wilh – zerwał stosunki lenne z Polską
- partyzantka ludowa Czarniecki, pomoc tatarska, zmiana stanowiska Rosji zachwiała panowaniem Szwecji
- Obrona Częstochowy 1655, 1656 odbicie Warszawy przez J II Kaz,
- Próba rozbioru Rzeczypospolitej Kar X Gust, Brandenburgię, ks siedmiogr Rakoczego, B. Chmielnickiego i B. Radziwiłła.
- Do wojny przeciw Szwedom przystąpiła Austria, Rosja (za koronę dla cara Aleksego) i Dania, Rakoczy sromotnie pobity.
- 1657 – elektor zwolniony z zależności lennej wobec Polski przystępuje do koalicji przeciw Szwecji.
- 1660 - pokój oliwski – Szwecja i Polska zachowała stan posiadania sprzed wojny, Jan II K zrzekł się pretensji do tronu
Szw., w czasie rozmów zm Karol X Gustaw. W sumie mimo nabytków kosztem Danii (Skania) Szwecja cofała się z pozycji
mocarstwa, jakie uzyskała w czasie wojny 30-letniej.
Wielka wojna północna 1700-1721 Karol XII
- atak sprzymierzonych na szwedzkie inflanty
- Karol XII szybka akcja: 1.pokonuje Danię, i przerzuca wojska do Estonii, 2.Rosja klęska pod Narwą, 3. rozbija wojska
saskie – zmusza Augusta II do rezygnacji z tronu na rzecz St Leszczyńskiego, 1702 zajął Warszawę i Kraków
- Reorganizacja wojsk Piotr I, artyleria i flota, 1703 zdobył Narwę i buduje nową stolicę
- Mazepa hetman kozaków przeszedł na stronę Szwedów
- przegrana pod Połtawą 1709, król w Turcji zm 1718, 1721 pokój w Nystad.
Rosjanie zajęli całe wybrzeże i Finlandię, na tron wraca August. Rosja wkracza do Rzeszy i usuwają Szw z Pomorza Szczecińskiego.
Szwecja nie miała zaplecza ekonom i demograficznego – tylko talent dowódców, świetna armia.
Chłopi w Szwecji wolni w dobrym położeniu, ale w poł XVII w grabież dóbr państwowych, próba uzależnienia chłopów przez
arystokrację, w rękach arystokracji 60% ziem, zastawiana w czasie wojny 30 letniej.
Karol XI w 1680 przeprowadził rewindykację dóbr koronnych ograniczając wpływy arystokracji - absolutyzm
W wyniku redukcji wzrósł dochód skarbu państwa – dzięki temu początkowe sukcesy Karola XII w wielkiej wojnie północnej.
Bogactwo w miedź, żelazo, drzewo. Polityka gospod – merkantylizm. Rikstag – reprezentowany przez szlachtę, mieszczaństwo,
duch i chłopstwo oraz reprezentacja armii. 3 izby szlacheckie w parlamencie: pańska, rycerska i drobnoszlachecka. Rada państwa
złożona z arystokracji. Absolutyzm. Flota wojenna słaba, tylko silna armia lądowa. Wojna musi żywić wojnę.
Turcja
Kryzys – upadek znaczenia władzy sułtańskiej, 1622 przewrót pałacowy przez janczarów, zamordowany Osman II, który chciał
przeprowadzić reformy wojskowe. Następny przewrót janczarów w 1648. Anarchia w państwie. Osłabienie autorytetu
międzynarodowego. Próba podniesienia go przez wojny z państwami europejskimi oraz rozładowanie napięć wew. państwa.
Chanat Krymski od koń XV był wasalem Turcji, żył głównie z napadów na tereny sąsiadów i z jasyru.
Brandenburgia - Prusy
Nie przeżywała upadku w okresie wojny 30-letniej. Ciążyła ku Europie wschodniej oddzielona Łabą.
1611 (toczyła się wojna z Rosją) – przyznanie przez sejm polski lenna Prus Książęcych krewnemu chorego umysłowo ks Albrechta
Fryderyka. Sukces – lenno zostało przyznane dziedzicznie. W rękach Hohenzollernów po śm Albrechta 1618.
Prusy Ks nie wchodziły w skład Rzeszy co wzmacniało pozycję Brandenburgii wobec cesarza i ułatwiło w 1701 koronę Fryderyk I.
Absolutyzm wyrósł na armii i skarbie. Militarne państwo.
19
Fryderyk Wilhelm Wielki Hohenzollern 1640-1688. Twórca państwa pruskiego, przekształcił Brandenburgie w absolutny
scentralizowany kraj. 1657 – uzyskał suwerenność Prus za odstąpienie od sojuszu ze Szwecją. Organizator armii zawodowej. Przyjął
20 tyś żydowskich hugenotów – napływ kapitału.
Fryderyk I 1701 – za zgodą ces Leopolda królem, nadał nazwę królestwa pruskiego. Próżny naśladowca L XIV.
Fr Wilhelm I – król 1713-1740. zw królem sierżantem. Pokojowy militarysta. Reformator najsilniejszej armii. Wszyscy
przechodzili 2 letnią służbę wojskową. Odebrał Szwedom Szczecin. Pozostawił 83 tyś armię i 8 ml oszczędności w budżecie.
Fryderyk II – 1740-1786 – oświecony absolutyzm, 3 kosztowne wojny śląskie, 1748 uzyskał Śląsk dla Prus. Dążył do podziału
Rzeczypospolitej, inicjator I rozbioru. Powiększył Prusy o Prusy Królewskie, przyjaciel Woltera.
Fryderyk Wilhelm II – 1786-1797 – uczestnik II i III rozbioru Polski.
Fryderyk Wilhelm III – 1797-1840 – członek III koalicji antynapoleońskich. Po Austerlitz sojusznik Napoleona. Pokonany 1806/7
zmuszony do zrzeczenia się połowy terytoriów, ziem polskich z II i III rozbioru. Od 1813 sojusznik Rosji. Po kongresie wiedeńskim
odzyskał utracone terytoria.
1672 Porta zdobywa Kamieniec Podolski – twierdza kresowa, upokarzający traktat w Buczaczu: Rzeczypospolita ustępowała Turcji
większą część swej Ukrainy z Podolem, oraz roczny haracz.
1673 – zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem uchroniło nas od katastrofy i zapewniło tron po nieudolnym M. K. Wiśniowieckim
1669-1673. Jednak wiedział, że wojny z Turcją dla Polski nie dadzą żadnych korzyści. Rozpoczyna nowy kurs - polityka bałtycka:
sojusz z Fr i Szw - zakończenie wojny z Turc, skierowanie sił przeciw Brandenburgii, której chciał odebrać Prusy Książęce i uczynić
państwo dziedziczne rodu Sobieskich. Jednak Szwecja poniosła klęskę w wojnach z Danią i Brandenburgią, tylko szachowanie Fr i
Pol zapobiegło katastrofie. Jednak szlachta chciała wiązać się z Habsburgami i prowadzić politykę antyturecką.
Sobieski 3 traktaty: tajny ze Szwedami, Francją i pokój z Turkami. Jednak tureckie poczynania i nieudolność szwedzka sprawiają, że
porzuca przymierze francuskie i z powrotem wraca do obozu Habsburgów i polityki antytureckiej.
Kraje dziedziczne Habsburgów: Austria, Czechy, Morawy, Śląsk i zach część Węgier – różne kraje łączyła tylko dynastia.
System folwarczno-pańszczyźniany. Regulacja prawna poddanych, postęp w rolnictwie. Manufaktury, merkantylizm. Absolutyzm
niemożliwy do wprowadzenia w całym Świętym Cesarstwie Rzymskim skłoniło do wprowadzenia go w posiadłościach
dziedzicznych. Możliwe dzięki stałemu zagrożeniu ze strony Turcji. Oparcie w aparacie biurokratycznym szlachty i mieszczaństwa.
Ferdynand I 1556-1564, brat Karola V (k hiszp) - król Austrii, Czech i Węgier, 1556 ces
- 1555 pokój augsburski
dzieli posiadłości na 3 synów:
- Maksymilian II – ces – 1564-1576 - Austria, Czechy, Ślask, Morawy, Węgry
- Ferdynanda – Austria przednia, Tyrol
- Karol – Styria i Karyntia, Kraina.
Maksymilian II – 1562-1576 – ces od 1564, nieudolny władca, próba korony polskiej, ustąpił przed Batorym.
Maciej – syn Maksymiliana ces 1612-1619 – próba centralizacji władzy i łagodzenie konfliktów rel prowadzi do wojny 30-letniej
Ferdynand II 1618, ces 1619-1637
– doprowadził do wojny 30 letniej pod wpływem jezuitów przez których był wychowywany
– 1620 złamał opór protestantów czeskich, którzy nie godzili się na objęcie przez niego władzy po Macieju
– germanizacja kraju, tępił kulturę czeską
Ferdynand III 1637-1657
- po śm Wallensteina 1634 mianowany wodzem wojsk ces
- 1648 pokój westfalski – kończył wojnę 30-letnią zawarty między Fr-ces oraz Szw i ces, przekreślił dominującą pozycję ces
Leopold I 1658-1705
- tępił protestantyzm, popierał jezuitów doprowadziło do powstania na Węgrzech 1672 i wystąpieniu Turcji
- dzięki pomocy z Polski odsiecz wiedeńska 1683 oblężonemu Wiedniowi sojusz pol-aust z Sobieskim, rozgromienie sił
Kary-Mustafy – dzięki czemu odzyskał całe Węgry, załamała się ofensywa turecka w E
- wygrana Austrii z Turcją pod Mohaczem i zdobycie Budy dało dziedziczność tronu Węgier
- prowadził wojny z Ludwikiem XIV, utracił Alzację.
1684 – po Wiedniu Austria, Polska, Kuria Rzymska, Wenecja i Rosja utworzyły tzw Ligę Świętą do wojny z Turcją.
1699 – pokój Karłowicki między Turcja a Ligą Świętą oraz Rosją, Austria odzyskała Węgry, Polska Podole z Kamieńcem.
Józef I – 1687-1711 król węg, ces
- wojna o sukcesję hiszpańską po bezdzietnym Karolu II z Francją, Austria wysunęła brata Józefa, Karola w wyniku czego
nastąpił rozpad posiadłości hiszpańskich Habsburgów 1701-1714, tron Filip Burbon wnuk L XIV
- pacyfikuje największe powstanie ogólnonarodowe magnata węg Franciszka II Rakoczego
Rosja
Michaił Romanow 1613-1645 zał dyn Romanowów
- 1617 pokój ze Szwecją
- 1632-1634 wojny z Polską, próbował odzyskać Smoleńsk, rozejm w zamian za zrzeczenie się tronu przez Wł IV Wazę
Aleksy Romanow – 1645-1676
- 1649 wydał dekret przywiązujący chłopów do ziemi
- 1670-1671 – bunt Razina
- 1654 połączył Ukrainę z Rosją doprowadziło do wojny pol-ros 1654-1667 zakończonej pokojem andruszowskim 1667
20
Fiodor III Romanow 1676-1682
- ożeniony z Polką Gruszecką, uległ wpływom kultury pol
- sprowokował wojnę z Turcją, traci Ukrainę prawobrzeżną
Zofia, c Aleksego Michajłowicza Romanowa 1682-1689
- regentka za braci Iwana i Piotra, przy pomocy obozu Miłosławskich, opierała się na faworycie Golicynie
- 1686 – doprowadziła do pokój Grzymułtowskiego – utrwalał pokój andruszowski
- jej pozycję osłabione przez nieudane wyprawy Golicyna na Krym 1687, 1689
- obalona przez Piotra I Wielkiego z rodziną Naryszkinów 1689
- podczas powstania strzelców 1698 obwołana carycą, po jego stłumieniu w klasztorze
Piotr I Wielki 1689-1725
- twórca nowożytnej Rosji, rządził razem z bratem Iwanem
- pierwszy car, który podróżował za granicę in cognito
- po powrocie krwawo stłumił bunt strzelców
- usprawniał armię, zorganizował flotę
- dzięki flocie zdobył twierdzę Azow
- wypowiedział wojnę Szwecji o dostęp do Bałtyku – wojna północna wielka 1700-1721
- 1703 rozpoczął budowę Petersburga, 1712 stolicą
- reformy: obyczajowe, golenie bród bojarom, ucząc żony tańców europejskich, palenie tytoniu
- zmienił kalendarz na juliański zamiast od stworzenia świata
- podział kraju na gubernie, prowincje i dystrykty
- wprowadził zmiany w miastach wprowadzając magistraty z burmistrzami na czele
- 1711 zlikwidował Radę Bojarską, wprowadził Senat Rządzący, który zatwierdzał rozporządzenia cara i kontrole prowincji
- rozwój manufaktur i handlu
- 1721 zamiast godności patriarchy wprowadził Synod Świętobliwy
- zabił syna podejrzewając go o chęć zagarnięcia tronu
- wprowadził ustawę na mocy której imperator Rosji mógł wyznaczać swego następcę
Katarzyna I 1724-1727 Marta Skawrońska, mieszczka
- faktyczne rządy Mienszykowa jej opiekuna przy pomocy Najwyższej Tajnej Rady, wyznaczyła wnuka P I, Piotra II
Piotr II 1727 - 1730 - wnuk cara Fiodora III (1678-1682)
- znajdował się pod opieką i przemożnym wpływem księcia Aleksandra Mienszykowa, wówczas najbogatszego bojara w Rosji
- nawet zaręczył go w wieku 12 lat, ze swą córką, Marią. Ale Piotr poprzez swego przyjaciela - rówieśnika Iwana
Dołgorukiego związał się blisko z książęcą rodziną Dołgorukich, zwaśnioną z rodem Mienszykowów.
- Mienszykowa zesłał z rodziną na daleką Syberię, a ich wielkie majątki nakazał skonfiskować.
- W 1730 r. Piotr II umarł na ospę, gdy miał 15 lat. Jego następczynią na tronie została Anna.
Anna Iwanowna 1730-1740, córka Iwana V, starszego brata Piotra I Romanowa,
- 1710 wydana za mąż za księcia Kurlandii, Fryderyka Wilhelma Kettlera, owdowiała 1711.
- Powołana na tron rosyjski przez Najwyższą Tajną Radę po śmierci Piotra II i wygaśnięciu męskiej linii dynastii Roman.
- Rządy za jej panowania sprawowali kurlandzcy baronowie, spośród których największe wpływy faworyt E.J. Biron.
- Okres naznaczony okrucieństwem Tajnej Kancelarii Birona, nazwano "bironowszczyzną".
- utrwalała swoje wpływy w Polsce m.in. 1733 popierając kandydaturę Augusta II przeciwko Stanisławowi Leszczyńskiemu
- w Kurlandii, gdzie pod naciskiem cesarzowej obwołano Birona księciem.
Elżbieta 1741-1762 caryca
- obaliła nieletniego Iwana IV
- utworzyła uniwersytet w Moskwie
- odniosła zwycięstwo w wojnie siedmioletniej nad Prusami
Wojna 7 letnia – 1756-1763 – wojna o Śląsk opanowany przez Fr II, bezpośrednią przyczyną był zabór przez Prusy Saksonii w
sojuszu z W Bryt. 2 koalicje:
1. Prusy, W Bryt., Hanower, Brunszwik
2. Austria, Rosja, Francja, Hiszpania, Saksonia
Austria próbowała odzyskać Śląsk i rozparcelować Prusy. Pokój nie wprowadził zmian terytorialnych pozostawiając Prusom Śląsk.
Wojny w koloniach ugruntowały brytyjskie imperium i mocarstwową rolę Prus.
Piotr III imperator 1762
- nienawidził wszystkiego co rosyjskie,
- uwielbieniem darzył Fryderyka II. Zakończył wojnę z Prusami, zawarł sojusz z Prusami.
- Zniósł obowiązek służby państwowej szlachty.
- Zamierzał przeprowadzić sekularyzację dóbr duchownych
- Spisek oficerski, zmuszony do abdykacji, po kilku dniach zamordowany, władzę przejęła żona K II
Katarzyna II 1762-1796
- usunęła męża
- wycofała Rosję z wojny siedmioletniej
- wbrew wcześniejszym zapewnieniom przeprowadziła sekularyzację dóbr kościelnych, ale wzięło je na utrzymanie
- 1764 zniosła na Ukrainie władzę hetmanów
- Rosja staje się monarchią szlachecką opartą na wyzysku chłopów, 1767 dekret zabraniał wnoszenia skarg na panów
- Powstanie Pugaczowa 1772/5, podawał się za Piotra III, zdradzony przez starszyznę kozacką, stracony
- Wygrane wojny z Turcją, zdobyła dla Rosji całe wybrzeże M Czarnego
- Zapobiegła reformą ustrojowym w Polsce, osadziła swego faworyta St Augusta, doprowadziła do rozbiorów
21
W II poł XVII wieku upadek Polski, Szwecji i Turcji. Potęga Prus za Fr Wilh (nie za Fr Wielkiego) i Rosji za Piotra I.
Anglia
1688-1697 – wojna Francji z II Koalicją zw Ligą Augsburska z W III Or na czele. Obie strony wyczerpują się.
L XIV zawiera osobno pokój w
1697 Ryswick: z W III O: Hiszpanią, Holandią i Anglią, oddaje ziemie zagarnięte przez L, a L uznawał W III O królem Anglii i
godził się nie popierać jego wrogów, za co ten nie popierał hugenotów we Fr i osobno w Nimwegen z Leopoldem I.
Francja traci swą hegemonią – jej równorzędnym partnerem zostaje Anglia z Hol. Korzysta na tym także Austria wysuwając się na
czoło mocarstw – powstrzymali Turcję i napór francuski na zach.
Karłowice 1699 - tym samym czasie – traktat między Turcją a państwami Ligi Świętej oraz Rosją. Austria uzyskała całe Węgry,
Wenecja Dalmację, Rosja Azow, Polska Podole.
Wojna sukcesyjna o tron Hiszpanii 1702-1714- przypieczętowała upadek hegemonii Francji kosztem ligii augsburskiej, na czoło
wysunęła się Anglia i Austria.
Wojna sukcesyjna Hiszpańska na Zachodzie i wielka wojna północna na Wschodzie zamykają historię XVII.
Barok koń XVI-pocz XVIII – zróżnicowany w stylach, podobnie literatura. Okres między koń renesansu pocz oświecenia
Ojczyzną Rzym, Michał Anioł kopuł katedry ś Piotra, nazywany epoką złych gustów – ze względu na cenzurę
- bogactwo form, operowanie kontrastami – realistyczne przedstawienie natury, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco
Borromini, we Flandrii Piotr Paweł Rubens, Hiszpania El Greco, Jusepe Ribera, Francja Francis Mansart, Holandia
Rembrandt van Rijn.
- przeciwstawianie się klerykalnej wizji świata – jednakże sztuka kontrreformacji jest nierozerwalna ze sztuką baroku –
nieodłączny absolutyzm
- motywy religijne łączono z mitologicznymi, ale w mieszczańskim naturalizm i piękno kobiet.
- w Polsce cechy orientalne
- we Francji Barok nazywany stylem L XIV
- Barok – reakcja przeciw renesansowi. Barok ma dworsko-katolicki i mieszczańsko-protest. charakter.
- Barok w muzyce stanowił jedną z najważniejszych epok: Bach, Haendel, Monteverdi, Scarlatti.
- Teatr przyjął formy nowożytne – z symultanicznego (równoczesny) na sukcesywny (jeden po drugim).
manieryzm – okres między renesansem a barokiem – bezkrytyczne naśladowanie mistrzów renesansu bez wzoru naturalnego
Libertynizm – nurt światopoglądowy i literacki XVII/XVIII, cechował go sceptycyzm, skierowany przeciw autorytetom religii,
scholastyce, katolicko-feudalnemu ideałowi życia, przecie kontrreformacji. Wyzwolenie się nauki spod wpływów religii.
Nauka i filozofia:
Tommaso Campanelli 1568-1639 – „Miasto słońca” – utopijna koncepcja państwa kierowanego przez uczonych. Panteizm – Bóg
istnieje w przyrodzie immanentnie (właściwy z natury, nie wynikający z czynnika zewn). [wcześniej Thomas Morus – 1478-1553
„wyspa utopia” nie ma własności, demokracja].
Thomas Hobbes 1588-1679 – zwolennik absolutyzmu, bellum omnium contra omnes – wojna wszystkich przeciwko wszystkim.
Gottfried Leibniz 1646-1716 – piewca absolutyzmu oświeconego. Racjonalizm, pluralizm, indywidualizm i optymizm. Próba
pogodzenia dobra ze złem
Hugon van Groot, Grotius 1583-1645 – Mare liberum – morskie prawo międzynarodowe.
Pierwsza prasa 1609, w Polsce 1661 Merkuriusz Polski Ordynaryjny – krótki żywot półroczny.
Galileo Galilei 1564-1642, fizyk, astronom, matematyk, teleskop, twórca dynamiki.
Kartezjusz 1596-1650, właściwy twórca filozofii nowożytnej. Racjonalizm, poddawanie w wątpliwość ludzkich zmysłów. Prawda
osiągana za pomocą rozumu i myślenia. Myślenie określa byt człowieka.
John Locke 1632-1704, tabula rasa.
Baruch Spinoza 1637-1777 - tylko jedna substancja natura, ateista.
Isaak Newton 1643-1727 – naukowiec godził filozofię z przyrodoznawstwem. Mechanistyczny i deistyczny pogląd na świat (deizm,
Bóg stwórcą świata, ale nim nie kieruje, odrzuca wiarę w cuda i objawienie). Fizyk, matematyk, filozof, astronom.
Jansenizm – XVII od bpa klasztoru w Port Royal, nurt teologiczny spod Paryża, pesymistyczna wizja natury ludzkiej: skażenie przez
grzech pierworodny, niegodność człowieka, konieczność surowej ascezy, asceza seksualna w ramach małżeństwa. Głosił
predestynację – zbawienie jest łaską daną od Boga, zgodna z Augustynem i Kalwinem, potępiana przez pp. Obrońca jansenizmu
Blaise Pascal 1623-1662, filozof, matematyk, fizyk. Człowiek poznaje prawdę przez serce i wiarę. „Zakład Pascala” – lepiej
wierzyć, gdyż nie tracimy szans na zbawienie. Zajmował się probabilistyką = rachunek prawdopodobieństwa, trójkąt Pascala, prawo
Pascala z hydrostatyki. Zwalczani przez pp i L XIV, dzięki czemu przepędzani rozprzestrzenili swe idee w całej E.
Jan Amos Komensky 1592-1670 – Wielka dydaktyka, panzofia – postulat powszechnego nauczania.
Wpływ kościołów na oświatę, stagnacja na uniwersytetach.
22