praca magisterska

Ideologia.
Polityka to zjawisko społeczne, które nie funkcjonuje w próżni. Jest to zjawisko
otoczone różnymi elementami, wywierającymi na nie większy lub mniejszy wpływ.
Jednym z takich elementów jest ideologia, która tak jak i polityka dotyczy spraw
społecznych, instytucji publicznych i państwa. Zależności między polityką a ideologią
są silne, a jednocześnie pełne przeciwieństw i sprzeczności.1
1
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1998, s. 75.
1
Zagadnienia metodologiczne
Nie jest łatwo jednoznacznie zdefiniować termin ideologia. W naukach
społecznych znajdujemy wiele interpretacji tego terminu. Podstawowym elementem
każdej ideologii jest system wartości, czyli uporządkowany, zhierarchizowany układ.2
Pod pojęciem wartości możemy rozumieć ogólne przekonania wartościujące, które
opisują wartości przyjmowane w ramach danej ideologii za punkt wyjścia oceny
zjawisk społecznych. Drugim elementem ideologii są ogólne wyobrażenia o świecie.
Są to prawa, zasady, które światem rządzą. Wyobrażenia maja za zadanie stworzyć
teoretyczny fundament dla programów działania i zapatrywań na charakter zjawisk
społecznych. Trzecim elementem ideologii jest zbiór twierdzeń, które mają za zadanie
określić warunki realizowania przyjęć wartości podstawowych. Czwartym i ostatnim
elementem ideologii są szczegółowe i konkretne programy i hasła. Maja one za
zadanie uruchomić i ukierunkować działania podejmowane w interesie grupy
wyznającej daną ideologię.3
Wymienione powyżej elementy można wyodrębnić ze składu większości
ideologii. Bywa jednak tak, że niektóre z tych elementów występują w postaci
ukrytej.4
Po przeanalizowaniu elementów, możemy przejść do zdefiniowania samego
terminu ideologia. Nauki społeczne mówią o dwóch ujęciach, którymi można określić
ideologię. Są to ujęcia: sensu stricto i sensu largo.
Mówimy o ideologii sensu stricto, gdy mamy na myśli usystematyzowany
zbiór idei, na podstawie, którego można dokonać oceny stosunków społecznych. Z
taką definicją ideologii mogliśmy się spotkać w literaturze marksistowskiej.
Argumentowano w niej, że życie społeczne składa się z dwóch elementów:
subiektywnych i obiektywnych.5 Elementy subiektywne nazywane były świadomością
2
J. Sielski, Decydent, ideologia, problemy globalne w: Wybrane problemy nauk politycznych, pod red.
P. Dobrowolskiego i J. Sztumskiego, Katowice 1991, s.80.
3
W. Kostecki Ideologia polityczna jako forma świadomości społecznej w: Elementy teorii polityki, pod red.
K. Opałka, Warszawa 1989, s.176.
4
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, op. cit., s.78-79.
5
Tamże, s. 76.
2
społeczną. Ta z kolei była rozumiana jako całokształt życia duchowego, idei i
poglądów wspólnych dla całych grup, klas, społeczeństw, wyznaczonych przez ich byt
społeczny i spełniających określone funkcje społeczne. Ze świadomości społecznej
wyodrębniano dziedzinę świadomości politycznej, która odnosiła się do procesów
politycznych i wyróżniała w nich indywidualne oceny i postawy oraz zbiorowe
wyobrażenia.6 Można zauważyć, że ideologia była silnie związana ze świadomością
społeczną. Uważano, że im większe jest uwikłanie społeczeństwa w sprzeczności
polityczne i społeczne to tym większe znaczenie dla całokształtu stosunków
społecznych ma ideologia, ponieważ jest ona wyrazem interesów społecznych.
Literatura marksistowska wspominała także o zakresie i poziomie przyswojenia przez
grupy społeczne określonego stanowiska ideologicznego. Zakres ten miał decydować
o zasięgu i natężeniu walki politycznej tychże grup.
O ideologii sensu largo mówimy, gdy mamy na myśli usystematyzowany
zespół poglądów, który jest wyrazem interesów jakiejś grupy społecznej, stanowiąc
zespół dyrektyw do działania lub też formułowania programu konkretnych działań,
zmierzających do utrwalenia lub zmiany danych stosunków społecznych. Ta definicja
najpełniej oddaje istotę pojęcia ideologii.7
Podsumowując,
ideologia
charakteryzuje
się
wysokim
stopniem
usystematyzowania oraz służy zaspokojeniu interesów grup społecznych i jednostek. 8
Typy i funkcje ideologii
Nauki społeczne wyróżniają kilka typów ideologii. Typy te dzielimy ze
względu na: funkcje ideologii, ich bazę społeczną, ich wewnętrzne struktury oraz ich
zasięg i trwałość. Jeżeli chodzi o funkcje ideologii możemy wyróżnić ideologie, które
popierają dany ustrój ekonomiczny lub społeczny i takie które dążą do jego zmiany
drogą rewolucji lub reform. Ze względu na bazę społeczną wyróżniamy ideologie klas,
narodów, warstw, itp.. Z punktu widzenia wewnętrznej struktury ideologii możemy
wyróżnić ideologie świeckie i religijne, racjonalne i irracjonalne, itp.. Z uwagi na
6
W. Kostecki, op. cit., s.173.
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, op. cit., s. 76-77.
8
J. J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s.197.
7
3
zasięg i trwałość mówimy o ideologiach powszechnych i lokalnych, długotrwałych i
przelotnych.9
Ideologia to podbudowa i fundament działań politycznych. Możemy
powiedzieć, że stosunek ideologii do polityki jest stosunkiem teorii do praktyki.
Związków ideologii i polityki możemy dopatrywać się w czterech przypadkach. Kiedy
ideologia daje siłom politycznym ogólny obraz świata, wartości leżące u podstaw
działania, założenia mówiące o środkach działania. W takim sensie ideologia jest
intelektualną podbudową działania, i współtwórcą programów i postaw politycznych.
O drugim przypadku mówimy wtedy, gdy ideologia może oddziaływać na politykę
poprzez stosunki społeczno-ekonomiczne. Trzeci przypadek zachodzi wtedy, gdy
ideologia jest czynnikiem zespalającym wielkie ruchy polityczne. Jednostka jest
przekonywana przez ideologię, ze należy do grupy myślących tak samo. Czwarty
przypadek
zachodzi
wtedy,
gdy ideologia
jest
czynnikiem emocjonalnym,
wpływającym na intensyfikację działań jednostki i grupy. Przykładem może być
ideologia narodowa, która bardzo silnie intensyfikuje działania.
Ideologia ma wielki wpływ na politykę, ale powinny one działać
autonomicznie. Podejmując działania polityczne, nie możemy kierować się w pełni
założeniami ideologicznymi. Trzeba wziąć pod uwagę możliwość, gdy sytuacja
faktyczna nie pozwala kierować się nawet najszlachetniejszymi założeniami
ideologii.10 Sytuację, gdy nie kierujemy się w pełni założeniami ideologii, możemy
nazwać „przekraczaniem barier ideologicznych”. Polega to na kompletnej zmianie
ideologii, lub na zmianie hierarchii wartości w ramach danej ideologii. Żadna
ideologia nie jest zbiorem wartości stałych. Istnieje jednak niebezpieczeństwo zatarcia
się granicy pomiędzy nową i starą ideologią.11 Błąd bezgranicznej wiary w ideologię
popełnili przywódcy ZSRR. Doprowadziło to do ruiny afirmowany przez nich ustrój
społeczno-polityczny.12
Ideologia a program polityczny
Tamże, s.197-198.
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, op. cit., s. 79-81.
11
J. Sielski, op. cit., s.81-82.
12
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, op. cit., s. 81.
9
10
4
Ideologia nigdy nie oddziałuje bezpośrednio, na politykę. Tworzy się łańcuch
motywacyjny13, czyli pojawianie się pośrednich ogniw między celami politycznymi
ideologii a praktyką społeczną. Pierwszym takim ogniwem jest doktryna polityczna,
która jest określana mianem zbioru poglądów określających przebieg i cel działań
wyznaczonych w czasie i przestrzeni.14 Ideologia i doktryna przekształcają się w
drugie ogniwo łańcucha motywacyjnego, czyli program polityczny. Następuje to, gdy
ideologia i doktryna zostaną zaaprobowane i przyjęte do realizacji przez siły
społeczne.15 Program polityczny to konkretyzacja ideologii. Obrazuje on aktualną
wersję wartości danej ideologii. Każda zmiana w hierarchii wartości ideologii, odbija
się automatycznymi zmianami w programie politycznym.16 Wszystkie elementy
ideologii, czyli najbardziej złożonego politycznego tworu myślowego, są przenoszone
na łono polityki poprzez programy polityczne. W treści programów możemy odnaleźć
poglądy polityczne, dotyczą one: ustroju ekonomicznego, zasad i form organizacji
życia społecznego, budowy i systemu instytucji publicznych, rozwiązywania spraw
dotyczących narodu, walki lub współdziałania sił politycznych. Tak jak ideologia
stanowi podbudowę dla działań politycznych, tak program polityczny stanowi
podbudowę dla partii politycznych, które z jego pomocą zdobywają władzę i poparcie
społeczne.17
Ideologia a przywódcy polityczni
W polityce zachodzi również silny związek między przywódcami politycznymi
i ideologiami wyznawanymi przez ich ruchy polityczne. Możemy wyróżnić dwa typy
przywódców, ze względu na stopień zaangażowania ideologicznego. Są to przywódca
ideolog oraz przywódca pragmatysta.18
13
W. Kostecki, op. cit., s.182.
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, op. cit., s. 81.
15
W. Kostecki, op. cit., s.183.
16
J. Sielski, op. cit., s. 82.
17
M. Chmaj, M. Żmigrodzki, op. cit., s. 82.
18
J. J. Wiatr, Socjologia stosunków politycznych , Warszawa 1978, s. 245.
14
5
„Działań politycznych podejmowanych przez wielkie społeczności nie można
zrozumieć, reprezentując je wyłącznie w kategoriach pragmatycznych. Ludzie działają
bowiem w dużej mierze dlatego, że wyznają takie a nie inne ideały i wartości. W imię
tych ideałów i wartości są często zdolni do takich poświęceń, których nie dałoby się
zrozumieć w kategoriach pragmatycznie pojmowanej skuteczności. Racjonalna,
naukowa interpretacja roli ideologii politycznych pozwala zrozumieć wagę tej strony
ludzkiej działalności politycznej, która nie zawsze ma racjonalny charakter.”19
Bibliografia:
Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki,
Lublin 1998.
Jerzy Sielski, Decydent, ideologia, problemy globalne w: Wybrane
problemy nauk politycznych, pod red.: Janusza Sztumskiego i Piotra
Dobrowolskiego, Katowice 1991.
19
Tenże, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s.199.
6
Jerzy J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999.
Jerzy J. Wiatr, Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1978.
Wojciech
Kostecki,
Ideologia
polityczna jako forma świadomości
społecznej w: Elementy teorii polityki, pod red.: Krzysztofa Opałka, Warszawa
1989.
7