Ćwiczenia integrujące odruchy pierwotne Różnorodność metod terapeutycznych do pracy z dziećmi ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się ma swoje odbicie w bogatej literaturze psychologicznej, pedagogicznej, medycznej i neurologicznej. Wielu specjalistów w swojej działalności terapeutycznej wykorzystuje różnorodną bazę metodyczną do pracy z dziećmi. Jako pedagog-terapeuta pracujący w szkole podstawowej oprócz prowadzonych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych z wykorzystaniem różnorodnych metod w pracy z uczniem, podjąłem się także - po ukończeniu odpowiedniego szkolenia - prowadzenia ćwiczeń integrujących odruchy pierwotne z dziećmi mającymi problemy w nauce. Ruch towarzyszy nam od samego poczęcia. Istnieje wiele rodzajów odruchów. Niektóre odruchy, na przykład odruch mrugania, są proste, inne zaś, jak odruch przełykania, są bardziej złożone, a ich realizacja wymaga współpracy wielu struktur.1 Głównym celem wykonywanych ćwiczeń jest stymulowanie przedsionka odpowiedzialnego za kontrolę równowagi, umiejętności ruchowe oraz integracje wczesnych odruchów, co ma duży wpływ na osiąganie sukcesów w szkole. Rozróżnić możemy odruchy prymitywne i posturalne. Te pierwsze rozwijają się już w łonie matki, występują tuż po urodzeniu u noworodka urodzonego w terminie, następnie zaś ulegają wygaszeniu przez wyższe ośrodki rozwijającego się mózgu w ciągu pierwszych sześciu miesięcy życia postnatalnego. Natomiast odruchy posturalne pojawiają się po urodzeniu, osiągając pełnię rozwoju około 42 miesiąca życia dziecka. Kiedy dziecko wkracza w wiek szkolny, przynajmniej w teorii odruchy posturalne powinny być już rozwinięte, czemu powinien towarzyszyć jednoczesny zanik oczywistych przejawów przetrwałych odruchów pierwotnych.2 Sukcesy w nauce szkolnej każdego dziecka w dużej mierze zależą od sprawnego posługiwania się umiejętnościami motorycznymi. Czytanie wymaga zaangażowania i kontroli płynnych ruchów oczu, aby przesłać uporządkowaną informację sekwencyjną do mózgu; ruchy gałek ocznych są czynnością motoryczną. Aby móc pisać, dziecko musi dysponować dobrze wykształconą koordynacją ręka-oko, czyli wzrokowo-ruchową, co również jest funkcją motoryczną. Siedzenie bez ruchu i skupianie uwagi wymaga kontroli postawy, równowagi oraz orientacji położenia ciała i dodatkowo udziału korowych ośrodków odpowiedzialnych za utrzymywanie uwagi; niektóre aspekty działań matematycznych wymagają umiejętności przestrzennych i współpracy obydwu stron kory mózgowej, aby rozwiązywać problemy w sposób sekwencyjny.3 Opanowanie tak wielu czynności i umiejętności powoduje, iż nie każde dziecko w wieku szkolnym odnosić będzie sukcesy. Wielu uczniów boryka się z problemami edukacyjnymi z powodu występowania u nich deficytów rozwojowych, które ze względu na swoją specyfikę nie pozwalają dzieciom w pełni korzystać z ich możliwości poznawczych. To często uczniowie, u których stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się (dysleksja rozwojowa), uczniowie z deficytem uwagi ADD, uczniowie z ADHD, uczniowie z DCD (dyspraksja) czy też uczniowie ze spektrum całościowych zaburzeń rozwojowych. Wszystkie wymienione specyficzne trudności w uczeniu się łączy obecność zaburzeń w zakresie percepcji, organizacji lub wykonywania ruchów dowolnych: na przykład ADHD obejmuje brak umiejętności adekwatnego hamowania ruchów oraz hamowanie pobudzenia 1 Sally Goddard Blythe, Jak osiągać sukcesy w nauce?, Warszawa 2011, s. 46. 2 Tamże, s. 45. 3 Tamże, s. 21. w odniesieniu do konkurencyjnych bodźców zmysłowych. Ważną właściwością dyspraksji (rozwojowe zaburzenie koordynacji) jest niezdolność integracji doświadczeń sensomotorycznych oraz organizacji reakcji ruchowych. Uczniowie z dysleksją, którzy mają problemy percepcyjno-motoryczne oraz w zakresie przetwarzania wzrokowego, doświadczają trudności w rozumieniu kierunku, przetwarzania sekwencyjnego oraz kontroli ruchów gałek ocznych. Ponadto u wielu dzieci z dysleksją stwierdza się trudności w przetwarzaniu fonologicznym. Problemy z przetwarzaniem fonologicznym i wzrokowym są często traktowane jako dyskretne, odrębne objawy, mimo że czynności słuchania i widzenia także zawierają w sobie percepcję ruchu w obrębie określonego zakresu częstotliwości. Dzieci, u których rozpoznaje się zespoły ze spektrum zaburzeń autystycznych, cierpią z powodu dezintegracji bądź fragmentacji percepcji sensorycznej.4 Od kilkunastu lat wśród terapeutów pracujących z dziećmi mającymi trudności w uczeniu się wzrasta świadomość, że czynniki ruchowe mogą stanowić istotną przyczynę niepowodzeń szkolnych u niektórych uczniów.5 W Polsce jest to obecnie ważny temat, gdyż do szkół posyłane są dzieci w wieku sześciu lat, a diagnostyka w kierunku przetrwałych odruchów dokonywana jest wciąż jeszcze tylko u noworodków, natomiast u dzieci w wieku szkolnym odczuwa się jej brak. Program Ćwiczeń Integrujących został opracowany w Instytucie Psychologii Neurofizjologicznej (INPP) w Wielkiej Brytanii. Program ten składa się z testów diagnostycznych przeznaczonych dla dzieci w wieku 4-7 lat, testów dotyczących przetrwałych odruchów pierwotnych, testów diagnostycznych dla dzieci powyżej 7,5 roku życia, obejmuje także zestaw ćwiczeń integrujących - wykonywanie serii ruchów rozwojowych, wzorowanych na ruchach, jakie wykonuje dziecko w pierwszym roku życia. Program ćwiczeń INPP w odróżnieniu do innych programów terapeutycznych, mających na celu poprawę koordynacji ruchowej, cofa dziecko do samych początków rozwoju równowagi. Wszystkie ćwiczenia wykonuje się na podłodze. Wspomagają one rozwój prawidłowego ustawienia głowy w stosunku do ciała, które stanowi podstawę kształtowania się prawidłowej postawy, a także rozwój stanowiącej podstawę koordynacji umiejętności korzystania z lewej i prawej strony oraz górnej i dolnej części ciała. Dzięki odwzorowywaniu ruchów w określonej kolejności, w jakiej pojawiają się w trakcie rozwoju, usprawniona koordynacja staje się zintegrowaną funkcją, a nie tylko prostą, wyćwiczoną umiejętnością.6 Zajęcia dotyczące Integracji Odruchów Pierwotnych prowadzę z uczniami klas I – VI stosunkowo niedługo, bo od dwóch lat. Większość uczniów uczęszczających na zajęcia ma deficyty w obrębie motoryki dużej, grafomotoryki, funkcji wzrokowo-ruchowych oraz problemy z koncentracją uwagi. Efekty oddziaływań terapeutycznych są zauważalne u dzieci, które zakończyły program. Na przykład Kuba, uczeń klasy II, miał duży problem z koncentracją uwagi. Po zakończeniu zajęć, na które uczęszczał systematycznie, widoczna jest poprawa. Uczeń łatwiej skupia się na zadaniach, poleceniach. Poprawa nastąpiła także u innego ucznia Bartka z klasy III. Dzięki systematycznej pracy obserwujemy u chłopca szybsze tempo pracy. 4 Tamże, s. 27. 5 Renata Borowiecka, wstęp [w:] Sally Goddard Blythe, Jak osiągać sukcesy w nauce?, Warszawa 2011. 6 Program ćwiczeń integrujących do zajęć ruchowych z dziećmi ze specjalnymi potrzebami, INPP Polska. Z perspektywy minionego czasu wiem, że oddziaływania różnorodnych metod terapeutycznych mają duży wpływ na poprawę funkcjonowania każdego dziecka. Praca z dzieckiem mającym problemy w uczeniu się, choć nie należy do łatwych, będzie przynosiła efekty, gdy będzie wspierana dodatkowymi działaniami, zarówno na poziomie szkoły jak i domu. Jeśli propozycja opisanej metody, okaże się inspiracją do pracy z dzieckiem, zachęcam do skorzystania z ćwiczeń w formie zajęć śródlekcyjnych lub popołudniowych. Ja dostrzegam skuteczność metody, dzięki czemu praca z jej wykorzystaniem utwierdza mnie w przekonaniu, że to co robię ma sens.