praca magisterska - Rodzina
advertisement
4 Spis treści Wstęp………………………………………………………………………….. Rozdział I Środowisko rodzinne w świetle literatury........................................ 1.1 Pojęcie środowiska rodzinnego…………………………………………… 1.2 Rodzina jako grupa społeczna…………………………………………….. 1.2.1.Atmosfera w domu rodzinnym........................................................ 1.2.2.Sytuacje rodzinne a kształtowanie się osobowości……………….. 1.3. Rodzina jako instytucja………………………………………………… 1.3.1.Pozycja społeczno-zawodowa rodziców............................................. 5 1.3.2.Sytuacja materialno-bytowa................................................................ 1.4 Rodzaje postaw rodzicielskich i style wychowania.................................... 1.4.1 Stosunki panujące między rodzicami ……………………............. 1.4.2 Stosunki panujące między rodzicami a dziećmi……………........ 1.4.3 Stosunki panujące między rodzeństwem……................................ Rozdział II Wpływ środowiska na dorastanie społeczne................................... 2.1 Rola rodziców w przygotowaniu do życia w społeczeństwie…………… 2.2 Grupa rówieśnicza w procesie uspołeczniania……….............................. 2.2.1 Rodzaje grup rówieśniczych…....................................................... 2.2.2 Oddziaływanie grupy a wychowanie.............................................. 2.3 Środowisko a postawy społeczne dziecka….............................................. 2.4 Społeczna dojrzałość dziecka .................................................................... Rozdział III Metodologiczne założenie pracy 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 Problemy badań ....................................................................................... Hipotezy pracy......................................................................................... Zmienne zależne i niezależne pracy i ich wskaźniki................................. Metody i techniki badań............................................................................ Przebieg i organizacja badań.................................................................... Charakterystyka badanego środowiska..................................................... Rozdział IV Analiza badań własnych................................................................................. 4.1. Analiza środowiska rodzinnego.................................................................. 4.2. Analiza relacji z grupą rówieśniczą............................................................ 4.3. Analiza wpływu środowiska na postawy i dojrzałość społeczną .............. Wnioski ....................................................................................... Aneks…....................................................................................... Bibliografia ..................................................................................... 6 WSTĘP Rodzina w warunkach każdego społeczeństwa stanowi podstawową i wszechstronną formę życia społecznego, zaspokajającą podstawowe potrzeby ludzkie. „Urodzenie się w określonej rodzinie wyznacza nie tylko punkt startu do dalszej życiowej drogi, lecz do pewnego stopnia określa także szansę realizacji przyszłych celów życiowych”1. Troskliwi rodzice starają się nie tylko zaspokoić aktualne potrzeby dziecka i uczynić zeń poprawnego członka rodziny, starają się również 1 Cz. Czapów, Rodzina a wychowanie, Warszawa 1968, s. 9. 7 umożliwić im przyswojenie pewnych wiadomości, umiejętności i funkcjonowania w społeczeństwie. Zdarza się jednak, że rodzice nie wypełniają należycie swych obowiązków opiekuńczo-wychowawczych wobec dziecka. W takiej sytuacji zostaje zaburzony jego rozwój i prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. W przypadku nie spełnienia przez rodzinę podstawowych zadań staje się ona środowiskiem dysfunkcjonalnym2. Poznanie środowiska dziecka jako jednostki społecznej wymaga zwrócenia uwagi przede wszystkim na jego rodzinę, jako podstawowego środowiska odgrywającego zasadniczą rolę w jego rozwoju. Rodzina nie tylko oddziaływuje wychowawczo na swych członków, ale kontroluje, czy jej zalecenia są respektowane i wykonywane. Większość rodziców chciałaby wychowywać swoje dziecko jak najlepiej i przygotować do życia w społeczeństwie. Pierwszym życiowym sprawdzianem jest samodzielne uczestnictwo w środowisku równolatków bez udziału matki i osób najbliższych. Jest to próba sprawdzenia się w kontaktach z grupami rówieśniczymi. Aby towarzyszyć dziecku w jego rozwoju, stwarzać mu ku temu jak najlepsze warunki, rodzice muszą orientować się w prawach rządzących rozwojem fizycznym i psychicznym, znać właściwości okresu, w którym znajduje się ich dziecko. Muszą stale na nowo poznawać swoje dziecko. Jest ono bowiem pod wieloma względami podobne do swoich rówieśników, podlega tym samym, co oni prawidłowościom rozwoju, ale też różni się od nich, jest inne, każde bowiem rozwija się według własnego modelu osobowości. W swojej pracy starałam się przedstawić jak ważne jest środowisko rodzinne w życiu dziecka. Od rodziny zależy z jakimi umiejętnościami dziecko wkroczy w życie. Przez naśladownictwo dziecko wyrabia stosunek do 2 Z. Płoszyński, Problemy patologii środowiska rodzinnego, Patologia społeczna wśród dzieci i młodzieży red.Z. Płoszyński, T. Wróblewski, Słupsk 1993, s. 36. 8 otaczającego świata. Dlatego dużą wagę przywiązuje się do wzorów dostarczanych przez najbliższe otoczenie. Rosnące zaciekawienie i zainteresowanie otaczającym światem, charakterystyczne dla dziecka, zależy od doświadczeń dostarczanych przez najbliższe otoczenie. M. Ziemska uważa, że jednym z podstawowych zadań rodziny jest zapewnienie dzieciom podstawowych warunków rozwoju, a więc stworzenie odpowiedniego środowiska wychowawczego. Zamierzone oddziaływania wychowawcze i nie zamierzone wpływy, wynikające ze wzajemnych stosunków uczuciowych i interakcji między członkami oraz przez wzory osobowe rodziców, rodziny przyczyniają się do psychicznego i społecznego rozwoju dziecka. Zagadnienie wpływu środowiska rodzinnego na rozwój dziecka omawiam szerzej w rozdziale pierwszym mojej pracy. Rodzina jako podstawowa komórka społeczna to kolejne zagadnienie, które poruszyłam w tymże rozdziale. Starałam się tu zwrócić szczególną uwagę na funkcję rodziny jako podstawowej kolebki kształtowania się osobowości dziecka. Kolejny problem, który chciałam zaprezentować to pozycje społecznozawodowe rodziców, sytuacje materialno-bytowe w rodzinach i atmosferę w domu rodzinnym. Jak wiemy, te wszystkie czynniki wpływają na prawidłowy rozwój społeczno-emocjonalny dziecka. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek nieprawidłowości doprowadzają one do aspołecznego, a nawet patologicznego zjawiska mającego negatywny wpływ na kontakty z rówieśnikami. Uwzględniłam również różne sytuacje rodzinne, które modelują charakter dzieci. Postawy rodziców i style wychowania uznałam za nieodzowny element w kreowaniu zachowań dziecka wobec rówieśników. Odwołując się do literatury przedstawiłam pozytywne i negatywne aspekty tego zagadnienia. Rodzina jako pierwsza instytucja wychowawcza, gdzie dziecko poznaje i uczy się współżycia z innymi, nabywając przy tym szereg doświadczeń, które 9 dostarczają wiele wzorców społecznych. Przykładem jest wzajemny stosunek rodziców do siebie, rodziców do dziecka oraz wzajemne relacje między rodzeństwem. Rozdział drugi uwzględnia wpływ środowisk na dorastanie społeczne. Opisałam w nim rolę rodziców w przygotowaniu do życia w społeczeństwie, wpływ rówieśników na zachowanie się, grupę rówieśniczą jako środowisko wychowawcze oraz środowisko a postawy społeczne dziecka. Chciałam tu przedstawić różne wpływy na postawy społeczne dziecka, zaczynając od rodziców poprzez grupy rówieśnicze oraz najbliższe środowisko. Wykazać jednocześnie chciałam rolę społecznej dojrzałości, którą dziecko wynosi z najbliższego otoczenia i realizuje w kontaktach z innymi. W trzecim rozdziale przedstawiłam metodologię, a w niej problem badań, metody i techniki, które wykorzystałam do napisania tej pracy. Przedstawiłam również krótka charakterystykę badanego środowiska. W kolejnym rozdziale pracy przedstawiłam ilościowe i jakościowe opracowanie wyników badań, w formie tabel, dokonałam podsumowania własnej pracy badawczej i zebrałam najważniejsze wnioski wypływające z badań. Ostatnim fragmentem prezentowanej pracy jest zakończenie, w którym dokonałam krótkiego podsumowania każdego rozdziału. Na końcu umieściłam wykaz literatury (bibliografię) na podstawie, której opierałam się pisząc tę pracę oraz załączniki w postaci kwestionariusza ankiety dla rodziców i dzieci. 10 ROZDZIAŁ I ŚRODOWISKO RODZINNE W ŚWIETLE LITERATURY Rodzina stanowi dla dziecka ważne, a w kolejności pierwsze środowisko rozwojowe i wychowawcze. Wywiera ona istotny wpływ na prawidłowy rozwój dziecka i formowanie się jego osobowości. W rodzinie dziecko poddane jest wszechstronnemu procesowi oddziaływania wychowawczego. Rodzina to intymne środowisko, w którym relacje zachodzące między rodzicami a dziećmi powinny przebiegać swobodnie. Pogodny nastrój, serdeczność i wzajemne zrozumienie tworzą właściwy klimat do życia. Dziecko 11 w takich warunkach nie sprawia kłopotów wychowawczych, rozwija się prawidłowo. Należyte wypełnianie ról rodzicielskich, uznanie praw i obowiązków dziecka oraz zapewnienie mu warunków wszechstronnego rozwoju decydują o wysokiej wartości rodzinnego środowiska wychowawczego. Świadome i mądre rodzicielstwo to rozumienie odpowiedzialności za losy dziecka i właściwe postępowanie wobec niego. To także rzetelna wiedza o dziecku, o prawach rządzących jego rozwojem psychicznym i fizycznym, o jego potrzebach i możliwościach. To również umiejętność zapewnienia dziecku warunków do najpełniejszego rozwoju i umiejętności przygotowania do życia w społeczeństwie. 1.1.Pojęcie środowiska rodzinnego Wielu badaczy przyjmuje za punkt wyjścia pogląd, że rodzina jest interpersonalnym systemem stosunków wewnątrz grupowych lub systemem społecznym, czy też pewnym rodzajem instytucji społecznej. Można powiedzieć, że rodzina jest stara „jak świat”, jak ród ludzki. Była zawsze, jest z nami i będzie tak długo, jak długo będzie istniał człowiek. W literaturze występuje wiele definicji rodziny. W. Okoń podaje, że „rodzina to mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie”3 Według M. Ziemskiej „rodzina jest małą naturalną grupą społeczną w której centralnymi rolami są role matki i ojca, stanowiącą całość względnie trwałą, podlegającą dynamicznym przekształceniom związanym głównie z biegiem życia jednostek wchodzących w jej skład; opiera się ona na zastanych tradycjach społecznych i rozwija własne tradycje”4. 3 4 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981, s. 261. M. Ziemska, Rodzina a osobowość, wyd. I, Warszawa 1975, s. 36. 12 O ogromnym znaczeniu rodziny mówi się i pisze w literaturze pedagogicznej i psychologicznej obecnie bardzo wiele. Podkreśla się jej wpływ na rozwój fizyczny, umysłowy a zwłaszcza emocjonalny, moralny i społeczny dziecka. Zwraca się uwagę na jej szczególną rolę w kształtowaniu osobowości. Według A. Kamińskiego „rodzina pozostaje dla ogromnej ilości dzieci i dorosłych podstawowym zespołem wspólnoty życia; jest to wspólnota głównie emocjonalna, w której podczas wszystkich lat życia nastąpiło wzajemne wyrównanie poglądów i ocen tak wielkie, jak to tylko było możliwe (…) Dla wielu dom (…) stanie się podporą emocjonalną, ostoją bezpieczeństwa psychicznego”5. J. Rembowski twierdzi, że „rodzina to mała i jednocześnie pierwotna grupa o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związana wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadoma własnej odrębności, mająca swe tradycje i przyzwyczajenia, zespolona miłością i akceptująca się nawzajem”6. Rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich kulturach i epokach. Ludzie wchodzący w jej skład powiązani są ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa lub adopcji. Jej zalążkiem jest małżeństwo pojmowane w naszej kulturze jako legalny, względnie trwały związek kobiety i mężczyzny, powołany w celu wspólnego pożycia, wspólnej pracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowania dzieci, wzajemnej pomocy oraz obopólnej satysfakcji emocjonalnej. Jest więc rodzina tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na człowieka najdłużej, czasem przez całe jego życie. Jednak najsilniejszy wpływ wywiera w dzieciństwie, gdy oddziaływanie innych 5 6 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1975, s. 101. J. Rembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972, s. 31. 13 instytucji jest ograniczone, a za opiekę i wychowanie dziecka odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice”7. Badania i obserwacje wykazują, że rodzina stanowi środowisko, które zapewnia dzieciom najlepsze warunki rozwoju. Żadna instytucja, żaden zakład opiekuńczo-wychowawczy nie jest w stanie zastąpić rodziny 8. Rodzina jest elementem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę najdłużej, od urodzenia dziecka, aż po jego usamodzielnienie, a niekiedy nawet całe życie. W rodzinie dziecko nawiązuje pierwsze kontakty, zdobywa doświadczenia w zakresie współżycia społecznego, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: członka rodziny, przedszkolaka, ucznia, kolegi, członka społeczeństwa. Rodzina jest pierwszym terenem oddziaływań wychowawczych dla dziecka. Wychowanie odbywa się w rodzinie w sposób naturalny, przez uczestnictwo dziecka w codziennych, różnorodnych sytuacjach życiowych. Jest ono również wyznaczone przez określone, indywidualne cechy i predyspozycje rodziców np.: wzory wyniesione z rodzin, własny system wartości, emocjonalny stosunek do dzieci, określoną władzę pedagogiczną itp. Z tego powodu sposób wychowania w każdej rodzinie ma swój indywidualny charakter. Rozwijające się dziecko znajduje się pod wpływem różnorodnych oddziaływań, ale podstawowe wzorce zachowań, które kształtują jego osobowość i zachowanie, wynosi z domu. W kategoriach środowiska wychowawczego rodzina ma obiektywne lub subiektywne znaczenie. „Rodzina w znaczeniu obiektywnego środowiska wychowawczego stanowi zespół pewnych elementów: cech i interakcji wyróżnianych jako typowe dla rodzin danej zbiorowości. W takim ujęciu rodzinę postrzega się niejako „ z zewnątrz”, od strony zbiorowości. (...) Rodzina w znaczeniu subiektywnego środowiska wychowawczego jest indywidualnym 7 8 A. Rożnowska, Wybrane aspekty wychowania w rodzinie, Słupsk 1998, s. 4-5. H. Filipczuk, Rodzina a rozwój psychiczny dziecka, Warszawa 1981, s. 68. 14 i niepowtarzalnym środowiskiem wychowawczym o specyficznym, jednostkowym charakterze”9. Rodzina zatem jest składnikiem środowiska wychowawczego, która stanowi elementarną komórkę życia w społeczeństwie i oddziałuje na jednostkę najdłużej, niekiedy przez całe życie. Rodzina to naturalne środowisko wychowawcze, gdzie oddziaływania na dziecko dokonują się w normalnych warunkach życiowych, w różnorodnych sytuacjach codziennych. Dziecko przychodzi na świat w określonej rodzinie. „Ona właśnie zaspokaja we wczesnych okresach rozwoju wszystkie jego potrzeby, dostarcza mu mniej czy bardziej urozmaiconych i różnorodnych stymulacji. Dopiero wraz z wiekiem dziecka niektóre funkcje rodziny przejmują stopniowo inne środowiska wychowawcze oraz specjalne instytucje opiekuńcze i kształcące. Rodzina ma zatem unikalne znaczenie w całokształcie procesów wychowawczych oddziałujących na jednostkę”10. M. Przetacznikowa-Gierawska wymienia pewne wspólne cechy funkcjonalne charakterystyczne dla wszystkich stadiów wychowania w rodzinie i dla całokształtu działalności wychowawczej rodziny wobec dzieci. Są one następujące: 1. „Rodzina zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka, takie jak potrzebę bezpieczeństwa, zależności, miłości. Kształtuje zarazem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne: potrzebę życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia i wiele innych. 2. Rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców zewnętrznych. 9 E. Jarosz, Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Katowice 2003, s.s.16-17. M. Przetacznikowa-Gierawska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1994, s.s. 113-114. 10 15 3. Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań w konkretnych sytuacjach życia codziennego. 4. Rodzice i inni członkowie rodziny przekazują dzieciom określony system wartości i norm społecznych. 5. Rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka: przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie, pełnienia ról społecznych. 6. Rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje ono swe siły i możliwości, znajdując oparcie i punkt odniesienia (wzorce) w rodzinach i innych członkach rodziny; na ich wsparcie, radę i pomoc dziecko może zawsze liczyć”11. Nie zawsze jednak rodzice potrafią właściwie wychowywać swoje dziecko. Popełniają błędy nie uświadamiając sobie iż, stosowane przez nich metody wychowawcze są chaotyczne, zmienne, nie są oni konsekwentni w stawianiu dzieciom wymagań i egzekwowaniu ich wykonania. Niektórzy rodzice zdają sobie sprawę z braku kompetencji wychowawczych i rezygnują ze świadomego kierowania dziećmi. Inni natomiast żądają całkowitego posłuchu i uległości ze strony dzieci, bez próby zrozumienia dziecka i jego potrzeb. 1.2. Rodzina jako grupa społeczna W strukturze społeczeństwa uznaje się rodzinę jako podstawową komórkę w sensie biologicznym, społecznym, ekonomicznym i wychowawczym12. Stanowi pierwotną i zarazem podstawową formę organizacji społeczeństwa, jest również prymarną instytucją wychowawczą. O jej roli jako naturalnego środowiska wychowawczego świadczy fakt, że to ona stanowi pierwsze źródło przekazu symbolicznego. Małe dziecko uczy się w niej wyrażania uczuć i myśli, a także odpowiednich reakcji i zachowań. W rodzinie dziecko zapoznaje się po 11 12 tamże, s.119. R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1979, s. 109. 16 raz pierwszy z normami postępowania i jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych 13. Za najważniejszą i podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo uważa się rodzinę, odgrywającą kluczową rolę w funkcjonowaniu jednostek. Lepsza czy gorsza egzystencja rodzinna wiąże się bezpośrednio z jakością ich życia oraz warunkuje w znacznej mierze stopień sprawności funkcjonowania społeczeństwa. Kształt i funkcjonowanie rodziny zależy od mikrostruktury, makrostruktury oraz układu społeczno-globalnego, która odpowiednio modyfikuje jej strukturę, funkcjonowanie i mentalność członków, a z kolei rodzina wywiera wpływ na społeczeństwo globalne czyli jest znaczącym elementem interakcji, kreując pozytywne jak i negatywne zjawiska w społeczeństwie. Każda rodzina spełnia szereg funkcji. Z. Tyszka wymienia cztery grupy funkcji wypełnianych przez rodzinę: biopsychiczną, ekonomiczną, społecznowyznaczającą i socjopsychologiczną 14. Według M. Ziemskiej funkcje rodziny można podzielić ze względu na wypełnienie zadań na rzecz społeczeństwa oraz na rzecz swych członków. Autorka wymienia następujące funkcje: - prokreacyjna (dostarcza nowych członków) - produkcyjna (dostarcza społeczeństwu pracowników) - usługowo-opiekuńcza (zapewnia codzienne usługi i opiekę) - socjalizująca (wprowadza w społeczeństwo) -psychohigieniczna (zapewnia poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, warunki dla rozwoju osobowości)15. Obok zadań na rzecz społeczeństwa rodzina spełnia równocześnie zadania wobec swych członków, a to głównie dzięki zaspokajaniu ich różnego rodzaju B. Minerski, B. Śliwerski (red.): Leksykon pedagogiczny, Warszawa 2000, s. 192. Z.Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1976 15 M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975. 13 14 17 potrzeb: biologicznych, ekonomicznych i psychospołecznych. Są one ściśle powiązane z zadaniami na rzecz makrostruktury społecznej. Rodzina spełnia podstawowe funkcje opiekuńcze zapewniając dzieciom rozwój psychiczny i fizyczny, zaspokajając takie potrzeby jak: - potrzebę pewności i poczucia bezpieczeństwa - potrzebę solidarności i łączności z bliskimi osobami - potrzebę miłości - potrzebę akceptacji i uznania 16. Rodzina wychowuje poprzez codzienne życie, panujący w niej klimat, stosunki między małżonkami, między rodzicami i dziećmi, dziećmi także pomiędzy rodzeństwem. Dziecko obserwując postępowanie innych członków rodziny, przyswaja sobie wzory zachowań oraz normy i wartości społeczne, „poznaje różnorodne cele zaspokajające jego potrzeby oraz uczy się sposobów, za pomocą których te cele można osiągnąć” 17. Rodzina poprzez wzory zachowań dorosłych (przeważnie nieświadomie) kształtuje pierwsze wyobrażenie dziecka o otaczającym świecie, stosunek do tego świata, postawy wobec innych ludzi i wobec samego siebie. W związku z tym „wpływy rodziny ogarniają różnorodne sfery osobowości dziecka: intelektualną, emocjonalną, motywacyjną, docierając do najgłębszych jego warstw” 18.Zależą one jednak od tego, w jakim stopniu rodzice potrafią wypełnić swoje zadania w stosunku do dziecka oraz czy potrafią wywiązać się ze swoich rodzicielskich obowiązków. Nie można też pominąć wpływu wielkości rodziny na proces wychowania dziecka. W rodzinie małej, dwupokoleniowej mniejsza będzie ilość wpływów na dziecko niż w rodzinie dużej, gdzie oprócz rodziców najmłodsze pokolenie styka się z oddziaływaniem dziadków. H. Spionek. Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1979. Z. Zaborowski, O rodzinie. Rodzina jako grupa-społeczno-wychowawcza, Warszawa 1969, s. 120. 18 tamże, s. 20. 13 17 18 Z wychowawczej funkcji rodziny wynikają pewne zadania, które winna ona spełniać. Należą do nich: - zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka oraz kształtowanie innych nowych potrzeb poznawczych i emocjonalnych - przekazywanie dorobku kultury - dostarczanie modeli osobowych i wzorców zachowania w konkretnych sytuacjach życia codziennego - przekazywanie określonego systemu wartości i norm społecznych - rodzina stanowi pole doświadczalne dla działalności dziecka, na którym wypróbowuje ono swoje możliwości, gdzie znajduje oparcie. M. Ziemska uważa rodzinę za kolebkę osobowości, gdzie w „bliskich interakcjach z matką, ojcem, rodzeństwem czy dziadkami dziecko rozwija podstawowe funkcje psychiczne i kształtuje strukturę osobowości; wzrasta w świat kultury danego społeczeństwa i przejmuje normy postępowania oraz normy zachowania się. Nie tylko dziecko kształtuje swoją osobowość w rodzinie. Kształtują ją także rodzice w trakcie pełnienia ról rodzicielskich. Wychowanie dziecka wzbogaca ich osobowość, dostarcza nowych doświadczeń społecznych, nabywanych interakcjach z dzieckiem i w kontaktach z instytucjami społecznymi współdziałającymi w jego wychowaniu” 19. 1.2.1 Atmosfera w domu rodzinnym Rodzina jest najistotniejszym stymulatorem rozwoju kulturalnego jednostki. Atmosferę wychowawczą domu rodzinnego kształtują wzajemne postawy między rodzicami a dziećmi, zwłaszcza wiele zależy od tego jakie dominują w niej uczucia, w jaki sposób przekazuje się dzieciom fakt, że są kochane. Dobre rodzina przekazuje dzieciom postawy społecznie wartościowe, co ułatwia im wejście w szersze kręgi społeczne, w życie szkoły oraz w życie miejscowego i dalszego środowiska. O atmosferze domu i rodzinie decydują 19 M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1979, s.5-6. 19 wzajemne stosunki między ojcem i matką oraz współżycie pozostałych członków rodziny i rodzeństwa. Klimat domu rodzinnego tworzą również stosowane przez rodziców zabiegi wychowawcze. Ognisko domowe ma decydujący wpływ na kształtowanie cech charakteru i obrazu człowieka. To miejsce gdzie szukamy zrozumienia, wsparcia i wewnętrznego spokoju. Gdy popadamy w zły nastrój lub coś nas gnębi, w domowym cieple szukamy pomocy, zrozumienia i bliskiego nam rozmówcy. Wszyscy domownicy powinni z życzliwością nawzajem siebie wysłuchiwać, dzięki temu dochodzimy do porozumienia, poszanowania i współdziałania. Dzieci, które pochodzą z rodzin charakteryzujących się dużym ciepłem, mają przeważnie dobre kontakty społeczne w grupie rówieśniczej. Dziecko, w stosunku do którego rodzice przejawiają prawidłowe postawy, jest aktywne, pewne siebie, ma pozytywną samoocenę oraz pozytywne postawy wobec innych. Jest ono zdolne do nawiązania trwałych przyjaźni, jest pogodne, wesołe, lojalne i solidarne. Dzieci wychowywane w rodzinach typu demokratycznego częściej niż inne są samodzielne, zdyscyplinowane wewnętrznie, aktywne, otwarte na jakiekolwiek zadania i kreatywne. Dzięki temu stylowi nie tylko można, z udziałem dzieci rozstrzygać ich problemy, lecz także w naturalny sposób kształtować rozwój społeczny dziecka. Miłość rodzicielska według J. Maciaszkowej „powinna być rozumna i wymagająca zarazem. Miłość rodzicielska to przede wszystkim otwarta postawa na potrzeby dzieci. Powinna towarzyszyć dziecku stale, ale musi przybierać różne formy… Po prostu rodzina, w której obowiązuje kultura współżycia, nie pozwala na rozplenienie się egoizmu, zawiści, zazdrości, a wprost przeciwnie- uczy i wdraża do pomocy, radości z sukcesów innych osób, życzliwego współdziałania”20. Bardzo duże znaczenie dla rozwoju umysłowego i społecznego ma poziom kulturalny rodziny. Rodzina o wyższym poziomie znacznie lepiej 20 J. Maciaszkowa, O współżyciu w rodzinie, Warszawa 1980, s. 44. 20 przygotowuje dziecko zarówno pod względem rozwoju jego sprawności intelektualnych, jak i nawyków obcowania z dobrami kultury. Daje dziecku lepsze warunki do wyrabiania tych cech, które pozwalają mu łatwiej przystosować się do środowiska. W rozwoju psychicznym dziecka i wyrobieniu w nim odpowiednich postaw wobec środowiska najważniejszą rolę odgrywają-obok warunków kulturalnych-te czynniki sytuacji rodzinnej, które decydują o atmosferze wychowawczej i sytuacji społecznej dziecka w rodzinie. Czynniki te mają szczególnie silny wpływ na rozwój osobowości dziecka oraz na aktualny poziom jego sprawności umysłowej. Do czynników tych zaliczamy strukturę społeczną rodziny tzn. jej skład osobowy, stan liczebny i stosunki prawnospołeczne łączące członków rodziny oraz więzi osobiste między nimi. Najważniejszym warunkiem prawidłowych stosunków w rodzinie jest to czy dziecko ma obojga rodziców (rodzina pełna naturalna) czy też nie (rodzina niepełna) oraz czy wychowuje się we własnej rodzinie czy też w rodzinie zastępczej. Można stwierdzić, że dla dziecka niekorzystna jest taka struktura społeczna rodziny, która powoduje brak stabilizacji stosunków uczuciowych między rodzicami a dzieckiem, i każda taka sytuacja, która te stosunki pogarsza. Struktura społeczna rodziny wpływa na jej atmosferę wychowawczą. Nie bez znaczenia jest także atmosfera wychowawcza w rodzinie, którą określa przede wszystkim charakter wzajemnych stosunków między rodzicami, stopień zainteresowania rodziców sprawami dziecka, a także ich stosunek do niego. Czynniki te wywierają największy wpływ na rozwój jego osobowości, stosunek do pracy i do samego siebie oraz do całego otaczającego świata. Niekorzystna atmosfera wychowawcza rodziny hamuje jego rozwój społeczno-uczuciowy. Poczucie beznadziejności i bezsiły jakiego doznaje np. dziecko odrzucone przez rodziców, zniechęca je do wysiłku, obezwładnia psychicznie. W niesprzyjającej sytuacji rodzinnej poczucie bezpieczeństwa, które zapewnia dziecku zgodne współżycie rodziców, zostaje zburzone. Dorośli 21 zajęci swoimi trudnymi sprawami nie poświęcają wiele uwagi dziecku, które zdane jest na przeżywanie ciężko i samotnie konfliktów rodzinnych, często w poczuciu własnej winy. Dzieci z rodzin o przewadze negatywnych doświadczeń ujawniają podwyższony poziom agresywności lub wycofywania się z kontaktów społecznych. Postawy negatywne: odrzucania, nadmiernej stanowczości i surowości wiążą się z utrzymaniem dystansu, unikaniem i odtrącaniem, kształtują brak wiary we własne możliwości, niepewność siebie i egoizm. Niekorzystny wpływ wywiera nadmierna surowość i rygoryzm, nadmierne korygowanie zachowań dzieci i stosowanie surowych kar, nakazów i zakazów. W przypadku takim dzieci ujawniają zmienność nastrojów, agresję i nieposłuszeństwo, bywają impulsywne i społecznie niedojrzałe. U dzieci zbyt surowo traktowanych występują zaburzenia w dziedzinie emocjonalnej, przejawiające się w reakcjach lękowych, przygnębieniu i nadpobudliwości. I. Obuchowska nazywa atmosferę wychowawczą jako „specyficzny dla poszczególnej rodziny klimat wychowania”21. Dokładnie przedstawia „uszkodzoną” atmosferę rodzinną. Taka atmosfera ma różny charakter. Autorka wyjaśnia, że będzie to: - atmosfera napięta – nieufność i niedomówienia często doprowadzają do konfliktów; - atmosfera hałaśliwa – awantury i kłótnie; - atmosfera depresyjna – smutek i apatia; - atmosfera obojętna – brak więzi uczuciowej między rodzicami a dzieckiem; - atmosfera nadmiaru emocji i problemów – nadmiar emocji sporadycznie okazywany dziecku, nadmierne sprzężenie między działaniem a emocjami kierowanymi z zewnątrz; - atmosfera wroga – wrogość i złe nastawienie do dziecka 22. 21 22 I. Obuchowska, Dynamika nerwic, Warszawa 1976, s. 154. Por. A. Rożnowska, Wybrane aspekty wychowania w rodzinie, Słupsk 1998, s. 13-14. 22 Wyżej wymienione charaktery atmosfer prowadzą do dysfunkcji rodzin, przyczyniając się jednocześnie do niedostosowania społecznego i patologii. Im rodzina bardziej odbiega od normy, tym prawdopodobieństwo wystąpienia zjawisk patologicznych jest większe. Wśród czynników ryzyka można wymienić: rozbicie rodziny, niski status materialny, złe warunki mieszkaniowe, które wiążą się z tym: niewystarczające zaspokajanie potrzeb biologicznych niezaradność wychowawcza nasilone zjawiska patologii (alkoholizm, narkomania, przestępczość) niewystarczające zaspokajanie potrzeb psychicznych (bezpieczeństwa, akceptacji i innych) Dzieci żyjące podwyższonego w rodzinach ryzyka”. dysfunkcyjnych Oznacza to stanowią większe tzw. „grupę prawdopodobieństwo wystąpienia trudności wychowawczych, niedostosowania społecznego oraz naruszania norm prawnych. Atmosferę wychowawczą w rodzinie określają przede wszystkim panujące w niej stosunki emocjonalne między członkami rodziny, które wywierają największy wpływ na rozwój osobowości dziecka, jego postawy wobec różnych przyswajalnych norm życia społecznego, stosunek do pracy i do samego siebie oraz do otaczającego świata. Rodzina działa na dziecko, według O. Lipkowskiego, nie przez świadomą organizację procesów wychowania, nie przez nakazy, zakazy, polecenia, lecz działa przez swoistą atmosferę „gniazda rodzinnego”23. Pozytywne oddziaływanie na dziecko jest możliwe wówczas, jeśli rodzina zdoła wytworzyć korzystną atmosferę, w której dziecko może znaleźć ciepłą, opiekę i bezpieczne schronienie. Dom rodzinny jest swoistym środowiskiem wychowawczym, w którym zaspokajane są najważniejsze potrzeby dziecka, 23 O.Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1975, s. 40. 23 a wśród nich potrzeba uczuciowego oparcia i poczucia bezpieczeństwa, które najlepiej może zapewnić dziecku rozumne i serdeczne wychowanie rodzinne. Najważniejszą rolę w układzie stosunków rodzinnych spełniają rodzice. Rodzice silnie uczuciowo związani z dziećmi poświęcają im więcej czasu, a także udzielają im wielu wskazówek, pouczeń i wyjaśnień. Dzieci otoczone miłością i serdecznością są bardziej wrażliwe na ocenę społeczną, żywiej reagują na nagrody i kary, rozwijają się szybciej i pełniej. Te fakty dodatkowo sprzyjają kształtowaniu się cech potrzebnych do osiągnięcia dojrzałości społecznej. W każdej rodzinie należy tworzyć taki klimat, by najbliżsi szanowali i kochali się nawzajem. Rodzina to wspólnota nawzajem się motywująca i pozytywnie wpływająca na rozwój osobowości i własnego wizerunku. Najlepsze co rodzice mogą uczynić dla swoich dzieci, to kochać lub przynajmniej szanować się wzajemnie, by dziecko nie postawić wobec konieczności wyboru jednego z nich. Rodzice muszą nauczyć się przede wszystkim rozmawiać ze swoimi dziećmi w jak najlepszym znaczeniu tego słowa. Dzieci powinny uczestniczyć w pracach domowych i w rozwiązywaniu rodzinnych problemów, aby wspólnie z rodzicami rozwijać się i dojrzewać. W rodzicach dzieci muszą znaleźć pomoc i wsparcie, życzliwość i zachęty, wiarę we własne możliwości i entuzjazm. Trzeba kształtować charakter naszych dzieci przez formowanie i objaśnianie pozytywnych zachowań i postaw24. 1.2.2. Sytuacje rodzinne a kształtowanie się osobowości Wpływ środowiska rodzinnego wychowującego przez zasady, przykłady i obserwację wpaja dziecku pewnego rodzaju normy zachowania się. Rodzina to organizm, którego częścią spójną jest dziecko. Można, więc stwierdzić iż: „każde dziecko jest zwierciadłem swego świata, a szczególnie swego Z. Rydel, Domowe ognisko-czy pobojowisko?, [w:] Ku partnerstwu szkoła-rodzice, pod red. J. Konwickiego, Jelenia Góra 1999, s. 105-106. 24 24 rodzinnego światka”, a rodzina stanowi strukturę, w której każdy osobnik ma oznaczone swoje miejsce. Ma to wpływ na rozwój charakteru dziecka, w szerokim tego słowa znaczeniu. Idealny układ to taki, który stwarza najlepsze warunki wzrostu i rozwoju, a jednocześnie nie naraża na jakiekolwiek zaburzenia. Rodzic, który miał szczęśliwe dzieciństwo, bez poważnych konfliktów ze swoimi rodzicami, potrafi okazać wiele miłości, zrozumienia i tolerancji własnym dzieciom. Dom rodzinny nie powinien być zamknięty, ani tyrański, powinien być miejscem, do którego zawsze powraca się z radością. Każdy powinien znać swoje miejsce i umieć uszanować osobowość innych, unikając częstych sprzeczek z rodzeństwem. Ważne jest też, aby trudności pochodzące ze środowiska nie stały się trudnościami w układzie rodzinnym. Skutki oddziaływania środowiska mniej harmonijnego dają dowody zaburzeń powstałych w wyniku rozkładu rodziny. Dzieci często przejmują się taką sytuacją nawet wtedy, gdy rodzice starają się ukryć przed nimi własne nieporozumienia. Równowaga rodziny bywa nieraz zachwiana z powodu śmierci jednego z członków rodziny lub wskutek jego przymusowej nieobecności. W młodszym wieku, gdy dziecko straci jednego z rodziców często obwinia za ten stan rzeczy siebie, co wyraża agresywnym zachowaniem wobec rówieśników. Strata ojca lub matki powoduje nieświadome powikłania, które mogą mieć wpływ na rozwój psychiczny jednostki. Im sytuacja jest bardziej zagmatwana, tym więcej trudności musi dziecko przezwyciężyć, aby wrócić do równowagi. Zgon jednego z rodzeństwa odczuwany jest w łagodniejszy sposób, ale zachowanie rodziców (niepocieszonych w nieszczęściu) stawia pozostałe dzieci w okropnej sytuacji, ponieważ w ich mniemaniu nieobecny zajmuje pierwsze miejsce w sercu rodziców. Gdy rodzice pragną dziecka o określonej płci, a chwilą przyjścia na świat często nie traktują je zgodnie z istotnym stanem rzeczy; chłopcom wiąże się 25 kokardy, a dziewczynkom krótko strzyże się włosy. Najgorzej jest, gdy dziecko jest niechciane wówczas rodzice robią dobrą minę do złej gry, lecz nie zawsze udaje im się to ukryć. Są przekonani, że robią wszystko, aby zaspokoić podstawowe potrzeby materialne i nie tylko, ale ich wewnętrzne, negatywne nastawienie ujawnia się różnych sytuacjach rodzinnych. Miejsce, zajmowane w rodzinie ma znaczny wpływ na kształtowanie charakteru. Jedynak cierpi przez nadmiar miłości, niepokoju i ambicji, jest przedwcześnie dojrzały, przyzwyczaja się do myśli, że jest „pępkiem świata” co w rezultacie przyczynia się do trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami. Gdy przestało być jedynakiem odczuwa ten fakt boleśnie, bywa zazdrosny, złośliwy i stara się narzucić młodszym swoją wolę, lub przyjmuje postawę skrajne przeciwną, usuwając się na plan dalszy. W rodzinach wielodzietnych obserwuje się zjawisko iż, najmłodsze dziecko jest kapryśne, leniwe, kłótliwe, często faworyzowane przez rodziców bądź jednego z rodzeństwa, gdzie wiele poczynań uchodzi mu bezkarnie, a jego stosunek do pozostałych i rówieśników jest lekceważący. Należałoby również wspomnieć o sytuacji rodzinnej dzieci nieślubnych, adoptowanych i z prawowitych małżeństw. Środowisko, w którym żyje dziecko często zależy od tego, czy matka nieślubnego dziecka potrafi stawić czoło niewyrozumiałej opinii publicznej. Zdarza się, że z miłości do dziecka stara się ona oczyścić je z tej winy, dając mu surowsze wychowanie lub powierzając jego wychowanie osobom trzecim. Takim postępowaniem buduję między sobą a dzieckiem przepaść, w obawie aby ono nie poszło za jej przykładem. W przypadku dziecka przybranego należy mu bez obaw wyjawić „całą prawdę”, że jest adoptowane, a opiekunowie nie są rodzicami biologicznymi. Ale w rzeczywistości zmowa milczenie zdarza się w wielu przypadkach, w obawie przed gwałtownym wstrząsem, w przyszłości. utratą uczuć i porzucenia ich 26 Dziecko z prawowitego małżeństwa, jeżeli stanowiło ono dla jednego lub obojga małżonków przymus (jest niechciane), bardzo często jest ono odtrącane i traktowane jak zbędny przedmiot. Ogromnej rozterki doznają także te dzieci, które stają się „kartą przetargową” w kłótniach i procesach rozwodowych rodziców. W rodzinach zrekonstruowanych ojczym lub macocha starają się narzucić swoją wolę przesadną dobrocią lub siłą i mają pretensje do pasierbów, że nie są im wdzięczni. Inni boją się, spowodować psychiczne komplikacje i przez delikatność nie zajmują odpowiedniego stanowiska, nie uczestnicząc w jego wychowaniu. Kolejnym przykładem są rodziny wielopokoleniowe, które żyją pod jednym dachem mają duży wpływ pośredni lub bezpośredni oddziałując na równowagę otoczenia. Dziadkowie, wujowie i ciotki, żyjący wraz z najbliższą rodziną dziecka, często przyczyniają się do konfliktów, które odbijają się na dziecku. Starsze osoby chętnie udzielają rad i krytykują, mają skłonność do traktowania rodziców dziecka, jak by ci byli dziećmi i często wykorzystują swój autorytet. Zależnie od tego czy atmosfera panująca w domu jest swobodna czy surowa, wesoła czy smutna, spokojna czy nerwowa, napięta czy pogodna, wpływa na usposobienie, nerwowość, energie i zdrowie psychiczne dziecka. Krańcowa surowość rodziców zwiększa dystans dzielący ich od własnych dzieci, które zachowują się w późniejszym czasie liberalnie w stosunku do swoich dzieci, co jest odbierane obojętnie. 1.3. Rodzina jako instytucja Rodzina jako podstawowa instytucja społeczna, o trwałej strukturze, opartej na określonych wzorach zachowań zaspokajające podstawowe potrzeby. Jest naturalnym środowiskiem dla rozwoju człowieka. Dla małego dziecka dom rodzinny jest jedyną instytucją, czuwającą nad jego emocjami 27 i doświadczeniami25. P.J.Fichter określa małżeństwo i rodzinę jako trwałą instytucję społeczną opartą na wzorach, rolach i stosunkach zaspokajających podstawowe potrzeby jednostki. A zatem rodzina powinna spełniać określone zadania: tworzyć wspólnotę rodzinną, dbać o sprawne funkcjonowanie, uczestniczyć w życiu społecznym, wypełniać określone role w rodzinie26. Instytucja, którą nazywamy rodziną spełnia te zadania, jest naturalnym środowiskiem sprzyjającym rozwojowi osobowości jej członków. Specyficzny układ stosunków między osobami różnej płci, sprzyja wzajemnej pomocy i opiece rodzicielskiej, dzieląc odpowiedzialność za siebie i potomstwo. Papież Jan Paweł II wielokrotnie przypomina, że rodzinie chrześcijańskiej oprócz obowiązków jakie ma do spełnienia, przysługują jej również prawa. Między innymi wymienia: prawo do istnienia i rozwoju jako rodziny, prawo do intymności życia małżeńskiego i rodzinnego, prawo do stałości więzi i instytucji małżeństwa, prawo do wychowania dzieci wedle własnych tradycji i wartości, prawo do wypowiedzi i przedstawicielstwa wobec publicznych władz społecznych, prawo do ochrony nieletnich poprzez odpowiednie instytucje, prawo do emigrowania całej rodziny w poszukiwaniu lepszych warunków życia.27 Mówiąc o prawach głowa kościoła katolickiego zapewne ma na myśli szeroko pojęte przywileje każdej rodziny, niezależnie od istniejącego statusu J. Biernat, Proces uspołeczniania w rodzinach mało- i wielodzietnych, Warszawa 1991, s. 19. tamże, s. 19. 27 Jan Paweł II, Nauczanie papieskie, IV, 2, 1981, [w:] Procesy uspołecznienia w rodzinach mało- i wielodzietnych, J. Biernat, Warszawa 1991, s. 15. 25 26 28 społecznego, wyznaniowego i kulturowego. Dla bezpieczeństwa i godziwego życia rodziny Jan Paweł II uwzględnia korzystanie z niezbędnych środków, narzędzi oraz instytucji. Rodzina jest instytucją, w której istnieją największe możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka, poprzez zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych (miłości, ciepła, życzliwości). Zaspokojenie tej potrzeby zapewnia dziecku bezpieczeństwo, chroni je od lęków, co sprzyja właściwemu rozwojowi i nawiązywaniu kontaktów społecznych. Z chwilą przyjścia dziecka na świat rodzice uczą się rozumieć jego zachowania i reakcje, równocześnie zaspokajają jego potrzeby fizyczne. Ciepła i miła atmosfera jest podstawą późniejszego porozumienia i zrozumienia, a co za tym idzie właściwe reakcje społeczne. Niezaspokojenie potrzeby kontaktu dziecka z rodzicami jest często przyczyną opóźnienia rozwoju i pojawienia się patologii. Systematyczny i serdeczny kontakt dziecka z rodzicami ma pozytywny wpływ na kształtowanie się funkcji poznawczych oraz właściwych zachowań społecznych. Rodzice nie hamujący potrzeby samourzeczywistnienia, przyczyniają się do kształtowania u niego szacunku do siebie i innych. Instytucja rodzinna formułuje postawy, kształtuje sposób bycia, ustala normy moralne między jej członkami a światem. Dlatego też matka i ojciec powinni rozumieć, jaka na nich ciąży odpowiedzialność za los dziecka. 1.3.1.Pozycja społeczno-zawodowa rodziców Problematyka związana z rodziną jest rozległa i różnorodna, co wynika nie tylko z faktu, że rodzina składa się z jednostek o dużym bogactwie cech fizycznych i psychicznych, które się wzajemnie uzupełniają bądź wykluczają, ale i stąd, że jest ona grupą społeczną, która pośredniczy między jednostką a szerszym społeczeństwem. Na życie rodziny ma wpływ liczba jej członków i ich wiek, pełnione przez nich funkcje zawodowe, dochody i zabezpieczenie, sytuacja mieszkaniowa, status społeczny i poziom wykształcenia jej członków. 29 Oddziaływanie rodziny jest zróżnicowane między innymi ze względu na charakter więzi wewnątrzrodzinnej, określonej przez strukturę społeczną. Od struktury zależy jej funkcjonowanie wychowawcze, organizacja życia, atmosfera i interakcje między członkami. S. Kowalski wyróżnia sześć rodzajów rodzin: - rodzina normalna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami a wszystkimi dziećmi, odznacza się sympatyczną atmosferą współżycia, spójnością wzajemnych stosunków, dzięki skupieniu się na potrzebach i aspiracjach wszystkich jej członków, w szczególności na wychowaniu i wykształceniu dzieci, dążąca do likwidacji pojawiających się konfliktów między członkami; - rodzina rozbita wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, rodziców z dalszym rozróżnieniem jej na typy podrzędne, według przyczyn tego rozbicia (śmierć, separacja, rozwód), z których każdy implikuje swoiste trudności i problemy wychowawcze; - rodzina zreorganizowana przez zawarcie po jej rozbiciu drugiego lub jeszcze następnego małżeństwa stanowiąca skomplikowany układ stosunków społecznych między „naturalnymi” i przybranymi rodzicami a dziećmi i związany z tym problem „ojczyma” i „macochy”; - rodzina zdezorganizowana, w której panują stosunki konfliktowe, zaburzające proces uspołecznienia; - rodzina zdemoralizowana, pozostająca w konflikcie z prawem czy zasadami współżycia z szerszym środowiskiem, choć często solidarna w stosunkach wewnątrzrodzinnych, połączona więzią uczuciową, będąca głównym źródłem deprawacji dziecka; - rodzina zastępcza, oparta na więzi współżycia i funkcji opiekuńczowychowawczej w stosunku do dzieci, przy świadomości braku więzi biologicznej z nimi 28. 28 S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1976, s. 142. 30 Każda z tych rodzin stwarza warunki i możliwości rozwoju oraz oddziaływuje na dziecko wychowawczo. Wieloaspektowość struktury rodziny oddziaływuje na dziecko niejednokrotnie przez całe dzieciństwo i młodość. Rozwój dziecka przebiega inaczej gdy ma oboje rodziców, inaczej w rodzinie dwupokoleniowej a jeszcze inaczej w rodzinie składającej się z innych domowników. Niekorzystny wpływ ma na dziecko rodzina o zaburzonej strukturze, w której występuje niedostatek opieki, co może objawiać się trudnościami w nauce oraz zaburzeniu w zachowaniu się. Dzieci z rodzin rozbitych uzyskują słabsze wyniki w nauce, co doprowadza do powtarzania klasy i nie sprzyja poprawie ocen, zniechęcają się do uczestniczenia w lekcjachwagarują, przejawiają zaburzenia w kontaktach społecznych. Dużo lepsze wyniki osiągają dzieci matek niezamężnych oraz wdów. Dzieci obojga rodziców pracujących zawodowo i mających mało czasu na poświęcenie im uwagi, napotykają na trudności, których nie potrafią rozwiązać pozostają same ze swoim problemem. Zawód rodziców na ogół odciska swe piętno w procesie wychowania co ma oddźwięk w sposobie bycia z rówieśnikami. Każda profesja zostawia ślad w psychice dziecka. Drobiazgowość księgowych jest przyczyną gwałtownych reakcji, wymagania profesorów ujawniają najlepszych lub najgorszych uczniów niż przeciętni, rozkład dnia lekarzy, surowa dyscyplina oficerów przyczyniają się do specyficznych zaburzeń w charakterze swych potomków. Inny jest stosunek do pracy dzieci i niesienia im pomocy przez rodziców, którzy sami osiągnęli pewien poziom wykształcenia i rozumieją potrzebę nauki, a inny rodziców, którzy tej wiedzy nie posiadają. Wpływ wykształcenia rodziców na rozwój psychiczny dziecka uwidacznia się nie tylko pośrednio przez zapewnienie dziecku dobrych warunków materialnych, ale jest znacznie bardziej bezpośredni. Wyższy poziom wykształcenia ogólnego ułatwia rodzicom zrozumienie złożonych problemów pedagogicznych, w które uwikłany jest proces wychowania dziecka. Pozwala na stosowanie bardziej elastycznych 31 metod wychowania, dostosowanych do konkretnych sytuacji wychowawczych, luźniej powiązanych z wzorami wychowania wyniesionymi z rodziny macierzystej. Rodzice wykształceni wykazują na ogół duże zainteresowanie problemami szkolnymi swoich dzieci, potrafią wyjaśnić im niezrozumiały materiał, wskazać literaturę pomocniczą 29. Pomoc rodziców o niskim poziomie wykształcenia jest niewielka, niejednokrotnie oni mają dobrą wolę, chcąc pomóc dziecku w pokonywaniu trudności w nauce, ale zasób ich wiedzy jest niewystarczający. Mały zasób wiedzy powoduje, że rodzice stosują niewłaściwe metody wychowawcze: są albo zbyt agresywni, albo zbyt pobłażliwi, co zamiast rozbudzić zamiłowanie do nauki - odnosi wręcz odwrotny skutek. Rodzice wykształceni, wykonujący cenione w społeczeństwie zawody, mają większe oczekiwania i aspiracje w stosunku do przyszłości swoich dzieci i w większym stopniu stymulują dzieci do osiągnięć w zakresie wykonywania obowiązków niż rodzice niewykształceni. Postawy rodziców w stosunku do obowiązków zawodowych i społecznych są dla dziecka wzorem, które przyswaja sobie w procesie naśladownictwa i identyfikacji z rodzicami. Kształtowanie postaw prospołecznych wymaga czasu poświęconego dziecku przez rodziców, wspólnego przebywania z nim, rozmów, bliższego kontaktu psychicznego. Występuje zatem zależność między przystosowaniem społecznym a wykształceniem rodziców, nieistotny jest fakt czy wykształcenie rodziców jest wyższe czy średnie. 1.3.2.Sytuacja materialno - bytowa w rodzinie Wskaźnikami sytuacji materialno-bytowej rodziny są: przeciętne miesięczne dochody przypadające na jednego członka rodziny i warunki mieszkaniowe. M. Winiarski, Czynniki warunkujące pozycję ucznia w zespole klasowym, „Kwartalnik pedagogiczny” 1970 nr 2, s. 131-143. 29 32 W Polsce rola czynników materialno-bytowych jako czynników istotnych w powstawaniu zaburzeń osobowości u dzieci jest drugorzędna i może zaznaczyć się jedynie w rodzinach wielodzietnych, w rodzinach niepełnych, w rodzinach w których rodzice nie mają kwalifikacji zawodowych 30. Warunki materialno-bytowe, w których żyją dzieci mają bardzo duży wpływ na rozwój zarówno fizyczny, umysłowy jak i społeczny. Warunki rozwoju i wychowania jaki stwarza dom rodzinny określają indywidualną sytuację środowiskową każdego dziecka. Wpływają one na rozwój psychiczny i społeczny jeżeli nie spotkają się z deprawacją podstawowych potrzeb. Czynniki społeczno-ekonomiczne zależą od poziomu wykształcenia rodziców, statusu kulturowego rodziny, liczby dzieci, sytuacji dziecka w strukturze rodziny, kontaktów towarzyskich domowników. M. Tyszkowa zwraca uwagę na znaczenie w rozwoju dziecka tzw. indywidualnej sytuacji mieszkaniowej, to jest realnej możliwości korzystania z mieszkania. Chodzi tu oto, że niektórzy rodzice potrafią zapewnić dzieciom w ciasnym nawet mieszkaniu warunki do pracy i odpoczynku, podczas gdy inni dysponujący dużą powierzchnią mieszkalną, świadomie ograniczają miejsce, z którego może korzystać dziecko. Za M. Tyszkową przyjęto, że wskaźnikiem indywidualnej sytuacji mieszkaniowej dziecka jest posiadanie własnego miejsca do odrabiania lekcji i własnego łóżka 31. Tam, gdzie występują trudniejsze warunki materialne i większa ciasnota mieszkaniowa, a w związku z tym brak własnego kąta ma niekorzystny wpływ na ogólny rozwój dziecka. Dzieci niechętnie zabierają się do pracy w takich warunkach, robią to niedokładnie, aby jak najszybciej pozbyć się kłopotu. Ciasnocie towarzyszy często brak ładu i czystości. Dzieci nie lubią takiego mieszkania, chętnie z niego uciekają na ulicę lub do kolegów. Bywa i tak, że dostępne jest dla nich całe mieszkanie, że życie całej rodziny koncentruje się E. Jackowska, Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980, s. 146. 31 M. Tyszkowa, Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, Warszawa 1964, s. 75. 30 33 w jednym pomieszczeniu, bowiem drugi pokój przeznaczony jest dla gości lub z powodu oszczędzania światła i ogrzewania. Sytuacja materialna współczesnych rodzin osiąga przeciętny poziom, choć dość zróżnicowany. W wielu domach można spotkać nowoczesny sprzęt gospodarstwa domowego a wzrastające bezrobocie zwiększa liczbę rodzin niezaspakajających podstawowe potrzeby dzieci. Obecnie obserwuje się również wzrost aspiracji rodziców do uzyskania jak najwyższej stopy życiowej i w związku z tym pewnego rodzaju niedopełnienia obowiązków względem dzieci. Przedłużający się czas pracy rodziców powoduje, że zainteresowanie się dzieckiem schodzi na plan dalszy. Czas, który rodzice mogą poświęcić swoim dzieciom, jest ograniczony, dlatego dzieci są niekontrolowane i zaniedbują się w swoich obowiązkach. Rodzice pracujący obydwoje zarobkowo bardzo często dostrzegają przyczynę niepowodzeń swych dzieci w tym, że nie mają czasu ich dopilnować i zająć się nimi. Stworzenie warunków dobrej zabawy i pracy to przede wszystkim zapewnienie mu odpowiedniego miejsca. Posiadanie własnego pokoju, czy wydzielonego miejsca stwarza dziecku warunki swobodnego działania, wzmacnia u niego poczucie pewności siebie, osobistej niezależności, a także wdraża dziecko do ładu, porządku i estetyki. Sytuacja materialno-bytowa rodziny może powodować np. niewłaściwą hierarchizację potrzeb i wydatków. Niektórzy rodzice wydają na dziecko zbyt dużo, co wyróżnia je spośród innych dzieci. Natomiast inni nie uwzględniają w wydatkach nawet podstawowych potrzeb dziecka, nie zapewniając mu przez to prawidłowych warunków. Często jest to przyczyną poczucia niższości, które deorganizuje samopoczucie dziecka i obniża jego wartość moralną i społeczną. Bywa, że trudności materialno-bytowe rodziny wpływają na obniżenie poziomu życia rodzinnego, stając się przyczyną napięć i konfliktów między członkami rodziny, co z kolei odbija się ujemnie na samopoczucie dziecka. Bardzo ważnym czynnikiem sytuacji rodzinnej jest wielkość mieszkania lub jego brak. 34 Mieszkanie, nie zapewniając minimum wygody poszczególnym członkom rodziny, jest często źródłem ostrych konfliktów, których szkodliwe skutki odbijają się często na dziecku. Ciasne mieszkanie stwarza gorsze warunki rozwoju różnych zainteresowań dziecka i ogranicza możliwości kontaktu z rówieśnikami. Należy wspomnieć, że posiadanie przez dziecko „własnego kąta” tzn. miejsca do pracy jest podstawowym warunkiem rozwijania zainteresowań i ogólnego rozwoju społecznego. 1.4. Rodzaje postaw rodzicielskich i style wychowania Postawy wychowawcze rodziców są jednym z istotnych czynników wpływających na osobowość dziecka i zaczynają się kształtować jeszcze przed jego urodzeniem 32 . W literaturze psychologicznej istnieje kilka typologii postaw rodzicielskich. M. Ziemska podaje, że postawa ma „charakter emocjonalnego stosunku rodziców do dziecka”33 oraz określa jako „nabytą strukturę poznawczouczuciowo-wolicjonalną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka” 34. Autorka dzieli postawy przejawiane przez rodziców na pozytywne (pożądane i właściwe) i negatywne (niepożądane i niewłaściwe). Wśród postaw pozytywnych wyróżnia: akceptację, współdziałanie, uznanie praw dziecka i rozumną swobodę. Akceptacja dziecka to przyjmowanie go takim, jakim jest, zrozumienie i zaaprobowanie jego indywidualności, okazywania zaufania, zainteresowania jego radościami i problemami. Taka postawa daje poczucie akceptacji, zadowolenia i bezpieczeństwa dziecku. Jednak rodzic winien posiadać umiejętność eksponowania uczuć miłości i szacunku wobec swojej pociechy35. A. Rożnowska, op.cit. s. 9. M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1979, s. 91. 34 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973, s. 169. 35 A. Rożnowska, op.cit. s. 9. 32 33 35 Postawa współdziałania z dzieckiem przejawia się w gotowości rodziców do czynnego uczestniczenia w wspólnych zabawach, pracach oraz angażowaniu go w sprawy rodziców i domu. Nie oznacza to kontroli ale pomoc rodziców w każdej sprawie. Taka postawa umożliwia nawiązanie kontaktu z dzieckiem, znajduje przyjemność we wspólnym wykonywaniu czynności oraz wzajemnej wymianie zdań i obserwacji36. Uzupełnieniem postawy współdziałania jest przyznanie dziecku rozumnej swobody. Ten rodzaj postawy nie oznacza liberalizmu w wychowaniu ale daje potomkowi odpowiednio dostępną do jego wieku i możliwości swobodę działania, ograniczoną rozsądnymi wymaganiami i obowiązkami. Sprzyja to rozwojowi samodzielności i zaradności życiowej młodego człowieka. Rodzic jednak nie traci autorytetu jedynie rozwija świadomą więź psychiczną, dąży do unikania zagrożeń fizycznych i emocjonalnych urazów, jest obiektywny przed niebezpieczeństwem i ryzykiem, przed którym trzeba się chronić. Pozytywną postawą rodzicielską jest uznanie praw dziecka charakteryzujące się demokratycznym stylem wychowania. Rodzic traktując dziecko partnersko pozwala jemu podejmować decyzje na własną odpowiedzialność i możliwości, przez co okazuje szacunek do jego indywidualności. Traktując dziecko jako pełnoprawnego członka rodziny w delikatny sposób ingeruje w jego działanie przez wyjaśnianie, tłumaczenie, sugerowanie, co przyczynia się do zrozumienia oczekiwań rodziców odpowiednio do jego możliwości.37 Do negatywnych postaw przejawianych przez rodziców zaliczamy: postawę odrzucającą, unikającą, nadmiernie wymagającą, nadmiernie chroniącą38. Postawa odrzucająca jako przeciwieństwo akceptującej charakteryzuje się nadmiernym tamże, s. 10. tamże, s. 10. 38 tamże, s.s.10-11. 36 37 dystansem uczuciowym i dominacją rodziców. Rodzice 36 przejawiają postawę braku zainteresowania osobą dziecka, żywią wobec niego uczucie rozczarowania, zawodu, nie lubią i nie kochają, odczuwają je jako ciężar, niewygodę ograniczającą ich swobodę. Często demonstrują dezaprobatę, krytykują dziecko, nie dopuszczają do głosu, nie interesują się ich potrzebami, stosują surowe kary, zastraszanie, brutalne postępowanie z dzieckiem. Przeciwieństwem postawy współdziałania jest unikanie, wykazujące się całkowitym brakiem kontaktu z dzieckiem lub ograniczaniem go do minimum, ignorowaniem, niedbałością, obojętnością na niebezpieczeństwa. W mniej skrajnych przypadkach dziecko ma dobre warunki domowe, czasem nawet rodzice przesadnie dbają o jego wygląd zewnętrzny, obdarowują drogimi prezentami ewentualnie zaspakajają jego potrzeby poprzez „przekupywanie go”. Jednakże unikają kontaktów emocjonalnych z dzieckiem, cechuje ich chłód uczuciowy. Kontrastem dla wyżej wymienionych typów negatywnych postaw rodzicielskich jest nadmierne ochranianie dziecka. Rodziców preferujących tę postawę cechuje nadmierna kontrola działania dziecka, ingerowanie we wszystkie jego sprawy, ciągłe ograniczanie swobody działania. Przy postawach nadmiernie chroniących dziecko traktowane jest bezkrytycznie, przesadnie opiekuńczo, utrudnia się jemu możliwość samodzielnego rozwiązywania trudności, izoluje od społeczeństwa, ogranicza swobodę. Ten typ postawy może spowodować zahamowanie rozwoju samodzielności i utrudni proces socjalizacji. Rodziców posiadających wysokie aspiracje w stosunku do swojego potomstwa cechuje postawa nadmiernie wymagająca (zmuszająca, korygująca). Nie licząc się z indywidualnymi cechami i możliwościami narzucają wysokie wymagania, stawiają dziecko pod presją. Dziecko w zasadzie nie ma swobody działania, a wygórowane wymagania i żądanie ciągłych sukcesów, obdarowane jest określonym systemem sankcji stosowanej bardzo konsekwentnie. Narzucany autorytet przez rodziców nie pozwala podejmować samodzielnych 37 decyzji, ogranicza aktywność, stosuje sztywne reguły dążące do przyspieszenia osiągnięć. Rodzice w sposób krytyczny opiniują poczynania dziecka, gdzie ich wypowiedzi są oceniające. Ten typ postawy rodzicielskiej tłumi wszelką indywidualność dziecka, prowadzić może do depresji i stanów lękowych 39. Doniosła rola rodziny w wychowaniu dziecka związana jest z więzią emocjonalną łącząca dziecko z rodziną i odwrotnie oraz z całokształtem oddziaływań członków rodziny na potomka. W trakcie tychże oddziaływań rodzice wytwarzają u siebie określony stosunek do dziecka, przyjmują specyficzne postawy rodzicielskie, preferują dane style wychowania. Wychowanie dziecka to nadrzędny cel rodziny, która wypracowuje sobie różne style czy systemy wychowania. Literatura psychologiczna wyodrębnia style, które wpływają pozytywnie lub szkodliwie na osobowość i psychikę dziecka. „Styl wychowania dla danej rodziny jest jakby wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny”. Autorka wyróżnia następujące style: - autokratyczny - liberalny - okazjonalny - niekonsekwentny - demokratyczny 40 Autokratyczny styl wychowania najczęściej występuje w rodzinach patriarchalnych. Opiera się na wyniesionych wzorcach bezwzględnego posłuszeństwa, gdzie rodzice wychodzą z założenia, że mają zawsze rację stosując konsekwentnie system kar i nagród. Sądzą, że kara oraz surowe i rygorystyczne wychowanie przynosi najlepsze efekty. Preferowanie autokratyzmu przez rodziców może prowadzić do wytwarzania się dużego 39 40 A. Rożnowska, op. cit. s.s.9-12. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowania, Warszawa 1980, s. 443. 38 dystansu między nimi a dzieckiem, tłamsić indywidualność potomka. Dystans między rodzicami a dziećmi przyczynia się do ciągłego strofowania i zmuszania do posłuszeństwa, przez co uzyskanie pomocy przy rozwiązywaniu problemów staje się niemożliwe. Dzieci, których rodzice przejawiają autokratyzm często bardzo podobnie zachowują się wobec słabszych rówieśników, bądź młodszych kolegów, lub też na odwrót: są zastraszone i uległe. Liberalny styl wychowania polega na całkowitym pozostawieniu dziecku całkowitej swobody. Rodzice nie hamują jego aktywności i spełniają wszystkie jego zachcianki. Uważają, że włączać się w sprawy dziecka należy tylko wtedy, gdy ono samo zażąda co w konsekwencji przyczynia się do przedwczesnej samodzielności i nie liczenia się z nikim. Powodem tego jest brak przystosowania się w grupie rówieśniczej i nie radzenia sobie przy napotkanych przeszkodach. Liberalizm rodziców przyczynia się również do tego, że dziecko czuje się opuszczone, zaniedbane a nieposłuszeństwem próbuje zwrócić na siebie uwagę. Często ono szuka aprobaty poza rodziną, głównie w grupach przestępczych mających kolizję z prawem. Okazjonalny styl wychowania to brak określenia zasad postępowania, charakteryzuje go zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko. Działalność wychowawcza rodziców jest z reguły okazjonalna, spowodowana konkretnym wydarzeniem zmuszającym ich do działań tylko doraźnych. Takie wychowanie prowadzi do zachwiania poczucia bezpieczeństwa, braku szacunku do rodziców, agresji wobec rówieśników, uczy je interesowności. Niekonsekwentny styl wychowania charakteryzuje się zmiennością i przypadkowością oddziaływań wychowawczych. Rodziców cechuje tak zwana zmienność nastrojów, objawiająca się na przemian łagodnością to surowością w ocenie takiego samego zachowania dziecka. W takich okolicznościach 39 dziecko jest wiecznie niepewne a jego poczucie bezpieczeństwa zagrożone. W związku z powyższym dziecko nie może przewidzieć reakcji rodziców, nie jest w stanie przyswoić sobie odpowiednich mierników moralnych. Demokratyczny styl wychowania jest najkorzystniejszym z dotychczas prezentowanych dla rozwoju dziecka. Dziecko traktowane jest jako pełnoprawny członek rodziny, uczestniczy we wspólnym podejmowaniu decyzji, formach spędzania czasu wolnego, pomocy w rozwiązywaniu kłopotów rodzinnych, wypełnianiu obowiązków domowych, które nie są narzucane, ale przyjmowane w sposób dobrowolny. Styl ten uczy wzajemnego szacunku, wspólnego wspierania się i współdziałania, poszanowania pracy, a w razie porażek służenia radą lub pomocą. Dzięki temu więź emocjonalna z rodzicami jest bardzo silna, przeważa w niej uczucie pozytywne (życzliwość, sympatia, wzajemne zaufanie), co sprzyja rozwojowi indywidualności i samodzielności młodego człowieka41. Style wychowania nie zawsze występują w tzw. „czystej” formie. Zazwyczaj w wychowaniu dziecka rodzice stosują „po trosze” wszystkie z nich, z tym że jeden dominuje wpływając na swoistą atmosferę wychowawczą rodziny. Trzeba jeszcze zaznaczyć fakt, że nie zawsze oboje rodzice preferują ten sam styl wychowawczy, często zdarza się, że style reprezentowane przez rodziców są diametralnie różne. 1.4.1 Stosunki panujące między rodzicami Para młodych ludzi stojąca przed decyzją założenia własnej rodziny tworzy nowe więzi społeczno-emocjonalne, wnosząc przy tym, obraz dotychczasowego domu, z którego pochodzą oraz tworząc nowe wartości wynikające z cech charakteru każdego z nich. Ich wzajemna siła uczuć, myślenia i działania jest podstawą do prawidłowego funkcjonowania powstałej 41 A. Rożnowska, op. cit. s.s. 7-8. 40 rodziny. Dla mężczyzn najistotniejszą sprawą są wspólne przekonania, zapewnienie bezpieczeństwa swojej rodzinie, a kobiety przywiązują ogromną wagę do stałości uczuć, charakteru partnera i stabilizacji finansowej. Harmonia i spokój w każdej rodzinie, to stymulator indywidualnego rozwoju i doświadczeń każdego z nich. Zakłóceniem właściwej stabilizacji może być brak wzajemnego zaufania, co powoduje zaburzenie równowagi oraz stworzenie „niezdrowej” atmosfery w domu42. Kobieta i mężczyzna jako współmałżonkowie akceptujący się nawzajem pełnią nie tylko rolę małżonków, ale również rolę ojca i matki, których zadaniem jest stworzenie dzieciom spokoju i ciepła rodzinnego. W rodzinach ujawniających konfliktowość, bądź zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich, sprzyja skłonności do popełniania błędów rodziców, przez ich potomków43. Wielu badaczy udowodniło, iż konflikty, brak zrozumienia, wzajemna nieakceptacja, są przyczyną złych relacji między domownikami. Kolejnym złym czynnikiem układów małżeńskich są rozwody, które dezintegrują rodzinę i zostawiają nieodwracalny ślad w przyszłym rozwoju społecznym i rodzinnym dziecka. Najczęstszym zjawiskiem rozpadu rodziny jest alkoholizm i zdrada jednego z rodziców, co powoduje rozdrażnienie i wrogość wobec siebie, a dziecko pozostaje „porzucone”, czyli ujawnia się brak zainteresowania oraz unikania kontaktów z nim44. Właściwe współżycie między rodzicami zawiązuje głębsze więzi rodzinne, wzmacnia u dziecka poczucie akceptacji i aprobaty. Złe osłabia je, co z kolei powoduje stan negatywnej emocjonalności, a w przyszłości do niedostosowania społecznego. Rodzice mający szacunek do samych siebie i własnej płci są najlepszymi wzorcami i cenionymi wartościami dla własnych dzieci. Wzory wyniesione 42 J. Biernat, op.cit. s.s. 59-60. tamże, s. 60. 44 tamże, s. 61. 43 41 z domu są przenoszone na kolejne pokolenie, jako kopia modelu rodziny, w której żyło i funkcjonowało dziecko. Osobowość dziecka wykreowana jest emocjonalną atmosferą panującą w domu, co uzależnione jest od charakteru obojga rodziców i ma duży wpływ na wychowanie i uspołecznianie dzieci. 1.4.2 Stosunki panujące między rodzicami a dziećmi Podstawą porozumienia się dzieci z rodzicami jest zdobycie szacunku, porozumienia i wzajemnego zrozumienia. Rodzina stanowi dla dziecka najlepsze, naturalne środowisko, w którym dziecko ma zaspokajane podstawowe potrzeby. Zakłócone natomiast jest podstawą do patologii, zaburzeń rozwoju, chorób psychicznych i zaburzeń o charakterze społecznym. Stworzenie optymalnych warunków dla rozwoju dziecka wymaga od rodziców ogromnego zaangażowania, poświęcenia oraz kultury pedagogicznej, która objawia się pełną akceptacją dziecka oraz odpowiedzialnością za jego rozwój i przyszłość. Jeżeli część tych warunków nie jest spełniona, to dzieci mogą wykazywać objawy niedostosowania. Przykładem tego jest nadużywanie alkoholu, czy też palenie papierosów przez dzieci. Przyczyną zaistniałej sytuacji może być: niepomyślna atmosfera wychowawcza rodzice-dzieci, niewłaściwa relacja, a także brak poczucia więzi rodzinnej, czyli tego, co łączy, jednoczy, zespala ludzi ze sobą w ich rodzinnych domach. Rozwojowi umiejętności nazywania, wyrażania uczuć wobec siebie, buduje, pogłębia i udoskonala więzi rodzinne45. Nieprawidłowości jakie mogą zaistnieć w relacjach rodzice-dzieci wskazują na to, że dziecko nigdy nie wchodzi samoczynnie na drogę przestępczą. Na ogół samo organizuje sobie życie zgodne z obowiązującymi normami społecznymi, a w chwili braku wsparcia, decyduje się na postępowanie według własnych zasad, które często objawia się aspołeczną postawą wobec 45 tamże, s. 68. 42 innych. Przyczyną tego zjawiska mogą być błędy wychowawcze rodziców, do których należą: nadmierne uleganie i pobłażanie, surowe traktowanie i nakładanie zbyt wielu obowiązków, brak konsekwencji w kontroli postawionych zadań, chwiejność w okazywaniu uczuć, stwarzanie różnic w aprobacie i akceptacji dzieci, brak jednomyślności w wychowaniu46. Takie postawy rodziców mają duży wpływ na proces uspołeczniania ich dzieci. W przypadku nadopiekuńczości ze strony rodziców dziecko staje się niezaradne życiowo, nie rozwija własnego ego, nie potrafi nazwać własnych pragnień i uczuć, brak mu elementarnych zachowań międzyludzkich. Ma kłopoty z refleksją, nie potrafi powiązać przyczyn i skutków otaczającego go świata przez co nie dojrzewa społecznie. Rodzice o dziecinnej postawie, traktują swoje dziecko jak zabawkę i bawią się nim, żądając od niego pomocy i poczucia bezpieczeństwa. Gdy nie jest ono w stanie tego zapewnić towarzyszy mu poczucie nieudolności i lęku, więc dorasta w poczuciu winy. Dziecko z rodziny alkoholicznej jest narażone na oglądanie scen pijaństwa, awantur, wulgarne odzywanie się i despotyzm oraz zmienność nastrojów, co na zawsze pozostaje w jego pamięci, a ono same czuje się porzucone i bezradne. Rozpowszechnionym dziś zjawiskiem jest opuszczenie uczuciowe wynikające z niedojrzałości, nieakceptacji własnej roli oraz narcyzmu. Ujawnia się on nieustannym upominaniem dziecka, żądaniu doskonałości, braku troski i niedbałym traktowaniu. Dzieci zbyt szybko obciążone samodzielnością boją się porażki i krytyki, szukają argumentów na własną obronę z poczuciem winy własnego 46 tamże, s. 71. istnienia. Pochłonięte przekonaniem, iż muszą naprawić 43 niepopełnione błędy, nie umieją sprostać codziennym wymaganiom, co osłabia je emocjonalnie i fizycznie. Rozpad rodziny jest dla dziecka wstrząsającym doświadczeniem, któremu wydaje się „końcem świata”. Pośród zranionych uczuć, zakłopotania i goryczy zmuszane jest ono do wyboru z kim chce zostać, staje się narzędziem „przetargu” i zemsty rodziców. Dziecko na ogół uważa, że jest przyczyną rozpadu jego rodziny, obwiniając się za ten stan rzeczy i pozostaje w tym przekonaniu nawet w dorosłym życiu. 1.4.3 Stosunki panujące między rodzeństwem Ogólny klimat w rodzinie zwłaszcza harmonijne pożycie rodziców ma wpływ na poprawne reakcje między rodzeństwem. Ujednolicenie obowiązków, ról i stosunków między zgodnym pożyciem rodziców oraz rodzeństwem sprzyja wzajemnej życzliwości, pomocy i dbałości w codziennym życiu oraz umacnia kulturę współżycia. W większości domów sprzeczki i kłótnie są na porządku dziennym, co jest przyczyną rywalizacji, a nawet nienawiści między rodzeństwem. Dominującą cechą osobowości tych dzieci jest zazdrość, fizyczne jak i słowne dręczenie rodzeństwa. Współzawodnicząc mają wręcz wewnętrzny przymus przodowania, chcą zawsze należeć do wygranych, a zwycięstwo na ogół zdobywają nieuczciwie – to ich główne życiowe cele. Jak niewiarygodnie trudne zatem stoi przed rodzicami zadanie. Muszą wiedzieć, w jaki sposób zapewnić każde dziecko, że jest wyjątkowe i kochane; muszą pomóc odkryć młodym przeciwnikom, jakie korzyści płyną z dzielenia się i współpracy; muszą stworzyć podwaliny przyszłych stosunków między dziećmi, by któregoś dnia dostrzegły one, że stanowią dla siebie źródło oparcia i sympatii. 44 W przeciwieństwie do rodziców dzieci nie podważają faktu istnienia zazdrości w rodzinie. Od maleńkości pojmują jego znaczenie i wpływ. Przyjmują narodziny kolejnego dziecka z zazdrością i bólem bez wzglądu na to, jak skrupulatnie zostały przygotowane do tego wydarzenia. (...) Narodziny drugiego dziecka stanowią w życiu malucha najgorszy kryzys 47. Nie zmieni faktu to, że nowo narodzone dziecko jest zagrożeniem dla poczucie bezpieczeństwa starszego dziecka, w którym rodzi się naturalna zazdrość. Objawia się ona rywalizacją lub unikaniem, współzawodnictwem, uległością, czy też chciwością. Te cechy mają duży wpływ na przyszłą osobowość, które mogą odbyć się na jego usposobieniu i odcisnąć piętno i wypaczyć charakter. Dzieci powinny być kochane w sposób wyjątkowy, a nie taki sam, czyli stawiać powinno się na jakość, a nie na równość czy sprawiedliwość. Naturalną rzeczą jest, że dziecko jest zazdrosne o brata czy siostrę, ale jego zazdrość nie nasila się i nie dominuje. Wydaje się jemu, że rodzeństwo jest bardziej kochane i współzawodniczy z nim o uczucia, lecz gdy jest zapewnione o jednakowej miłości, uspakaja się i akceptuje porażkę bez nadmiernego bólu i stresu. Bracia i siostry w większości domów sprzeczają się i kłócą, jeśli nie przekraczają pewnych granic, są niezbędnymi elementami w nabywaniu doświadczeń i relacji między nimi. Rodzice natomiast powinni czuwać i łagodzić zaistniałe antagonizmy. Rodzeństwo na ogół pomaga sobie, kocha się wzajemnie i czuje się wzajemnie odpowiedzialne nawet wtedy, gdy dojdzie nieraz do nieporozumienia. Ich więź rodzinna jest bardzo ważna, znajdują wówczas wśród siebie poczucie bezpieczeństwa, miłości, wzajemnej pomocy i opieki. 47 H.G.Ginott, Między rodzicami a dziećmi, Poznań 1998, s. 116. 45 ROZDZIAŁ II WPŁYW ŚRODOWISK NA DZIAŁANIA SPOŁECZNE Działania wychowawcze zawierają w sobie opiekę, dostarczają rozrywki i kultury, wychowanie fizyczne, umysłowe, moralne, społeczne, estetyczne, ideowe, a obok tego nauczanie, szkolenie, przygotowanie do różnych zadań, np. kształcenie w różnych kierunkach, oświatę, popularyzację, poradnictwo, itp. Oddziaływanie jednych ludzi na drugich. Przy tym działalność wychowawcza jest jakoś społecznie zorganizowana, popierana, aprobowana i odbywa się przez i w ramach życia określonych grup społecznych, które stają się instytucjami wychowującymi, jak rodzina, szkoła, organizacja młodzieżowa, teatr, muzeum, itp.48. Rozwój i funkcjonowanie każdego człowieka uzależnione jest od środowiska, w którym się wychowuje i od urodzenia skazane jest na dorastanie w tych strukturach społecznych. Proces ten rozłożony jest na wiele lat, a najważniejszym i najtrudniejszym zadaniem jest pomoc w odnajdywaniu własnego, społecznie akceptowanego wzorca na przyszłe życie jednostki. 2.1. Rola rodziców w przygotowaniu do życia w społeczeństwie 48 S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1997, s.19. 46 Środowisko społeczne stanowi jeden z najważniejszych czynników determinujących rozwój psychiczny dziecka. Od chwili urodzenia dziecko znajduje się pod wpływem różnorodnych oddziaływań świata zewnętrznego, który wpływa na jego zachowanie i rozwój jednostki. „Dziecko przychodzi na świat w określonej rodzinie i jej wpływom podlega od początku swego istnienia. Ona właśnie zaspokaja we wczesnych okresach rozwoju wszystkie potrzeby dziecka…” 49 . Doświadczenia zdobywa dziecko głównie w domu, znaczenia więc nabiera rola rodziców, którzy powinni śledzić funkcjonowanie dziecka od początku jego rozwoju. Przygotowując dziecko do życia w społeczeństwie, rodzice winni dbać szczególnie o to, aby ich pociechy rozwijały się harmonijnie umysłowo, ruchowo i społecznie. Mają na to ogromny wpływ postawy rodziców, ich osobowość, formy komunikowania się z dzieckiem, sposób kontrolowania go oraz właściwe pojmowanie i realizowanie ról ojca i matki. Pierwsze uspołecznienie dziecko otrzymuje we własnym domu, gdzie uzyskuje świadomość moralną, poznawczą i uczuciową a rodzina stanowi mikrostrukturę odzwierciedlającą szersze układy społeczne. Rodzina oddziałuje na człowieka przez całe życie a jej najsilniejszy wpływ przypada na okres wczesnego dzieciństwa. Powodzenia i niepowodzenia w społecznym i psychicznym kształceniu dziecka zależą od czynników biologicznych i funkcjonowania rodziny. Pierwsze lata dziecka są najważniejsze, bo kształtują się wówczas wartości, postawy, stosunek do siebie i innych ludzi co stanowi fundament dla podejmowanych w życiu decyzji. Jednym z podstawowych sposobów uczenia się dziecka w środowisku rodzinnym jest naśladowanie, które wynika naturalnej tendencji dziecka do powtarzania działań i reakcji emocjonalnych osób z bezpośredniego otoczenia. Naśladując systematycznie zachowania rodziców dziecko przyswaja sobie wzory postępowania. Niektóre funkcje rodziny wraz z wiekiem przejmują inne 49 M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, op.cit. s. 435. 47 środowiska wychowawcze, ale oddziaływania ich nie mają takiej mocy jak rodzina. Działania wychowawcze rodziny obejmują wiele różnorodnych funkcji, najistotniejsze z punktu widzenia prawidłowego procesu socjalizacji to: 1. Rodzina zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka. Kształtuje zarazem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne. 2. Rodzina przekazuje dzieciom określony system wartości i norm społecznych -proces ten nazywa się socjalizacją. 3. Rodzice i inni członkowie rodziny stanowią dla dziecka model osobowy i kształtują wzory zachowań w konkretnych sytuacjach życia codziennego50. W pierwszych latach życia dziecko wierzy, że rodzice są wszechstronni i nieomylni, jest przekonane o nienaruszalności reguł postępowania określonych przez rodziców. Rola rodziców bywa niekiedy przez nich samych utożsamiana z wychowaniem. Zapewniając dziecku warunki materialne, czują się zwolnieni z obowiązku poświęcania czasu i zaspokajania potrzeby niezmiernie istotnej – bezpośredniego kontaktu, miłości wyrażonej przez gesty, przytulanie, bliskość fizyczną. Wszystko to wymaga dużej uwagi rodziców i działania z rozeznaniem cech osobowości dziecka. Rodzice są w stanie korygować postępowania dziecka i usuwać braki, które mogą przeszkadzać dziecku w przystosowaniu się do życia społecznego. Jakkolwiek niekorzystne czynniki środowiskowe, błędy wychowawcze, zła atmosfera domowa która wywołuje zaburzenia w życiu uczuciowym dziecka – wszystko to wpływa na to czy dziecko będzie umiało zaadaptować się w środowisku i grupie rówieśniczej. 50 tamże, s. s. 441- 442. 48 Dzieci w kręgu rodzinnym formują swe postawy, kształtują sposób bycia, ustalają normy moralne. Rodzina jest swoistym buforem między jej członkami a światem 51. Sposób wychowania dziecka, reakcje rodziców na ewentualne trudności w znacznym stopniu decydują o emocjonalnym rozwoju dziecka. Często wadliwe oddziaływanie ze strony domu wywołuje dalsze niepowodzenia dziecka i zaczyna działać mechanizm „błędnego koła”. Niezrozumienie pierwszych kłopotów związanych z funkcjonowaniem w społeczeństwie i stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych przez rodziców może spowodować wystąpienie u dziecka reakcji nerwicowych lub apatii, które będą stanowiły przeszkodę w życiu. Wynika z tego, jak ogromna i istotna jest rola rodziców i środowiska rodzinnego. Środowisko rodzinne oddziałuje na każde dziecko indywidualnie w zależności od struktury i właściwości osobowości. Problematyka czynników wpływu wychowania rodzinnego na rozwój osobowości dziecka, jakkolwiek nierzadko podejmowana w literaturze psychologicznej, wydaje się ciągle aktualna i niewyczerpana. Wychowanie dziecka w rodzinie dokonuje się w sytuacjach interakcji i komunikacji, w których zachodzi społeczne wzajemne oddziaływanie. W tym przypadku są to interakcje typu należnościowego, których dominującą rolę pełnią rodzice. Oni też mają największe szanse stania się modelami określonych zachowań dzieci, ponieważ stanowią główne źródło oparcia dla dziecka i są osobami, osobami którymi dziecko jest związane emocjonalnie i uczuciowo. 2.2 Grupa rówieśnicza w procesie uspołeczniania Grupa rówieśnicza to niewielka liczba osób pozostających ze sobą w bezpośrednich kontaktach i mających poczucie swej odrębności grupowej 51 A. Kamiński, op. cit. s. 101. 49 oraz wspólnie podzielane wartości52. Skupiają one, w danej grupie osoby o zbliżonym wieku, które w swym towarzystwie czują się najlepiej i utrzymują ze sobą stałe kontakty. Grupy rówieśnicze powstają w naturalnie spontaniczny sposób poprzez wzajemne porozumiewanie się, upodobania i zainteresowania. „Im młodsza grupa dzieci, tym słabiej rozwija się w niej solidarność, wobec czego jednostce łatwiej jest tu wyłamać się z reguł obowiązujących grupę (…) Między 8 a 10 rokiem potrzeba grupowania się wzrasta, zjawiają się związki współpracy, które jednak nie prowadzą jeszcze do organizowania się trwalszych zespołów. A dopiero zaczynając od 10-11 roku życia rozwija się zdolność do kompletnej współpracy53. W tym wieku można zaobserwować pierwsze rozpoczynające się więzi społeczne, które przebiegają z określonym dla nich wzorem postępowania i określoną wartością. Procesy i zjawiska zachodzące w każdej grupie zależy również od celów, norm, struktur społecznych, przywództwa i wzajemnej nierozłączności. Cele tych grup zależą od wzajemnych zainteresowań i zamiłowań należących do nich dzieci lub młodzieży. Normy grup członkowie ustalają sami, zależne są one od życia codziennego, pozycji i pełnionych ról w określonej strukturze, które wpływają na sposób zachowania się. Każdy członek grupy znajduje dla siebie odpowiednie miejsce, a zadania przydzielane są według ustalonej hierarchii grupy. Aktywność grupy, wybór i sposób wykonywania zadań oraz ich realizacji w wielu przypadkach ustalane są wspólnie, a przywódca aktywizuje swoje koleżanki i kolegów do działania. Bywają też takie grupy, gdzie przywódcę cechuje autokratyczna postawa ograniczająca samodzielność i inwencję pozostałych członków grupy. Grupy takie same sobie stwarzają warunki i właściwości do samowychowania. 52 53 Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1987, s. 45. S. Baley, Psychologia wychowawcza w zarysie, Warszawa 1958, s. 257-258. 50 Grupa rówieśnicza pełni znaczącą rolę w procesie uspołeczniania. Zaspokaja potrzebę przynależności do zespołu, gdzie pełni się równorzędne choć zróżnicowane role oraz potrzebę kontaktów towarzyskich bez udziału dorosłych. Ogromna motywacja wzmacnia poczucie własnej wartości, przydatności i akceptacji społecznej. „Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega na tym, że włączającemu się do grupy zależy bardzo na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów, zachowując się zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami. Jest to sytuacja odmienna niż w rodzinie (...). Kary wyznaczone przez grupę cechuje większa bezwzględność niż kary wymierzone przez rodziców i nauczycieli”54. Grupa rówieśnicza silnie wpływa na osobowość młodego człowieka, oraz przyjęte w niej normy, które odgrywają ważną rolę w procesie uspołeczniania jednostki. Za normy przyjmuje się : ocenę różnych rodzajów zachowań sposoby pożądanych zachowań reakcję grupy na zachowania55 2.2.1. Rodzaje grup rówieśniczych Amerykański socjolog E.E. Eubank klasyfikuje grupy według siedmiu zasad: 1. przynależności etnicznej lub rasowej, 2. poziomu rozwoju kulturalnego, 3. struktury występującej w grupach, 4. zdań lub funkcji w szerszych zbiorowościach, 5. typów styczności między członkami, 54 55 M. Przetacznikowa-Gierowska, Z. Włodarski, op. cit. s. 210. tamże, s. 210. 51 6. rodzajów więzi występujących w grupach, 7. innych zasad. Wszystkie te zasady są w jakiś sposób uzasadnione. O poprawności klasyfikacji decydują jej użyteczność poznawcza, przejrzystość i kompletność56. Najczęściej wyróżniane grupy to: 1. grupy małe i grupy duże, 2. grupy pierwotne i grupy wtórne, 3. grupy formalne i grupy nieformalne. Grupy małe mają prostą strukturę, a duże jednoczą kilkuset i więcej członków (np. naród, państwo, grupa wyznaniowa), gdzie małe nie mają żadnych podgrup natomiast duże wymagają uczestnictwa pośredników. Pierwotne grupy opierają się na więzi społecznej opartej na związkach uczuciowych i osobistych utrzymujących ze sobą stały kontakt. Grupy wtórne łączy więź oparta na wspólnym interesie i wspólnych zadaniach. „Dla osiągnięcia swoich celów grupy te muszą tworzyć organizację sformalizowaną, regulującą zadania członków, ustalającą formalne zasady odpowiedzialności i działania”57. Każda pierwotna grupa rówieśnicza powstaje w spontaniczny i naturalny sposób, bez ingerencji drugiego człowieka, wynikający z potrzeb i dążeń oraz kontaktów między sobą. Potrzeba uczestniczenia w grupie, chęci wspólnej zabawy oraz zwrócenia na siebie uwagi, już od najmłodszych lat, sprzyja i odgrywa decydującą rolę w całym procesie uspołeczniania. W miarę dorastania potrzeba ta przesuwa się z rodziny jako najbliższego środowiska, na szersze, towarzyskie kręgi, które mają wpływ na przyszły rozwój społeczny. 56 57 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s. 291-292. tamże, s. 296-297. 52 Rodzina, społeczność lokalna i grupa rówieśnicza są pierwotne, ponieważ „zrodziła je bezrefleksyjna natura człowieka i spontaniczny rozwój stosunków interpersonalnych, (...) bo towarzyszą człowiekowi od samych narodzin”58 T. Pilch wymienia cechy i właściwości charakterystyczne dla grupy pierwotnej i tak: 1. członkostwo jest spontaniczne 2. dominuje więź osobowa 3. istnieje poczucie przynależności 4. grupa ustala swoje wartości i wzorce 5. ma zmienną strukturę i hierarchię 6. przywództwo jest aprobowane przez grupę59 Grupy formalne tworzą się ze znajomych i przyjaciół, których łączą wspólne zainteresowania, bezosobowe więzi oraz udział niewymagający akceptacji członków. Prowadzone są przez osobę kompetentną (doświadczoną w prowadzeniu i planowaniu zajęć), uznawaną za przywódcę, cieszące się popularnością wśród dzieci w 13 – 17 roku życia. Brak tu jednak emocjonalnej więzi między członkami, poczucia bezpieczeństwa i mniejszego wpływu na zachowanie się jednostek poza grupą. Przeciwieństwem wyżej wymienionych grup są grupy oparte na więziach osobowych, których cechuje spontaniczność powstawania bez celowego i świadomego organizowania wynikającego z wzajemnego porozumiewania i poznawania się. Grupy te nazywamy grupami nieformalnymi, które „występują we wszystkich fazach uspołeczniania dzieci i młodzieży. Powstają w wyniku niezaspokojenia w warunkach życia sformalizowanego pewnych potrzeb czy zainteresowań. Ich mała liczebność stwarza doskonałą płaszczyznę dla bezpośrednich i osobistych kontaktów członków grupy. (...) Niewielkie jest 58 59 Pedagogika społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk, red. Warszawa 1995, s. 176. tamże, s.178. 53 w nich zróżnicowanie ról i pozycji społecznych. Nieformalne grupy rówieśnicze mają wszelkie cechy tzw. grup pierwotnych”60. Wśród omówionych rodzajów grup społecznych na szczególną uwagę zasługują zatem grupy pierwotne i nieformalne. W grupach tych jednostka uczy się sposobów zachowań, one też kształtują jej postawy i wzory osobowości61. 2.2.2. Oddziaływanie grupy a wychowanie Każdy człowiek musi nauczyć się przebywać z różnymi ludźmi, dostosować się do innych i obcować z nimi, a dziecko powinno przejść przez poszczególne fazy uspołecznienia. Musi nauczyć się kontaktów z obcymi osobami, potem przebywania z rówieśnikami tej samej płci aż do zainteresowania jednostkami płci odmiennej. Grupa rówieśnicza jako czynnik wychowawczy zależy zatem od ukształtowania jednostki pod względem społecznym i przygotowania jej do dorosłego życia. Na rozwój i wychowanie rówieśnicy mogą mieć negatywny lub pozytywny wpływ, co odbywa się jednak bez udziału dorosłych. Dziecięce grupy i paczki mają przewagę oddziaływań konstruktywnych, wyrównują niedosyt potrzeb psychospołecznych, są terenem nowych doświadczeń, umiejętności współżycia, współdziałania, okazywania uznania, współdecydowania i ograniczania egocentryzmu. Dzięki uczestnictwu w grupie „dziecko zdobywa większą pewność siebie, odporność i równowagę emocjonalną”62. Grupa rówieśnicza „rozwija samokontrolę, sumienność, odwagę, poczucie sprawiedliwości, cierpliwość, lojalność, wierność, oddanie sprawie, lojalność wobec przywódcy, wgląd w istotę stosunków społecznych, wrażliwość na działania sztuki i uczucia innych. Współzawodnicząc o pozycję E. Kumik, Grupa rówieśnicza środowiskiem wychowawczym [w:] Środowisko wychowawcze jako przedmiot badań pedagogicznych, J. A. Pielkowska red. Słupsk 1997, s. 119. 61 tamże, s.120.. 62 Z. Zaborowski, Rówieśnicy. Problemy wychowawcze środowiska rówieśniczego, Warszawa 1969, s. 27. 60 54 społeczną dziecko usiłuje doskonalić się i zmieniać swoje egocentryczne zainteresowania na zainteresowania grupowe”63. Zdaniem S. Miki „zespołowe wykonywanie zadań zaspokajających potrzebę zrzeszania się uczy dzieci pracy w grupie, kształtuje pozytywną postawę wobec własnej grupy i to postawę bardzo cenną, bo opartą na wspólnym wykonywaniu zadań, oraz- co jest najważniejsze- uczy pewnych pierwiastkowych form wyżej zorganizowanego życia społecznego, jak m.in. kształtujący się w czasie wykonywania zadań samorząd dziecięcy. Tego rodzaju postawy i umiejętności przygotowują dzieci do przyszłego uczestnictwa w społeczeństwie dorosłych”64. Negatywny wpływ grupy rówieśniczej na zachowanie E. B. Hurlock wymienia: „użycie żargonu i przeklinanie, opowiadanie frywolnych historyjek i dowcipów, wagarowanie, złośliwość, lekceważąca postawa wobec zasad i autorytetów, skłonność do naruszania więzi rodzinnej i przechodzenia od lojalności rodzinnej do lojalności grupowej, skłonność do wynoszenia się ponad członków innych grup i odrzucenie wzorów utrwalonych w rodzinie”65. Wpływ ten ma charakter krótkotrwały jeżeli dorośli umiejętnie nie dopuszczą do niepożądanych skutków ściśle współpracując z grupą rówieśniczą. Z. Zaborowski uważa, iż środowisko rówieśnicze powinno być przedmiotem dogłębnej, aczkolwiek dyskretnej kontroli, oceny i stałego oddziaływania wychowawczego, zarówno przez rodziców jak i szkołę. Pamiętać jednak musimy aby zbyt ogromna i mało dyskretna ingerencja nie odniosła niezdrowego skutku, co nie jest łatwe. 63 E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, Warszawa 1961, s. 336. S. Mika, Uwagi o przedmiocie pedagogiki TPD [w:] Pedagogika TPD, red. B. Butrymowicz i L. Gomółka, Warszawa 1975, s. 75-76. 65 E. B. Hurlock,op.cit. s. 336. 64 55 2.3. Środowisko a postawy społeczne dziecka Pod pojęciem postawy rozumie się zazwyczaj względnie trwały układ przekonań, emocji i uczuć oraz zachowań jednostki w odniesieniu do danego obiektu (osoby, przedmiotu, idei) 66. Środowisko zaś obok rodziny jest najważniejszym czynnikiem socjalizacji oraz nieodłącznym i nieuchronnym elementem otoczenia życia jednostki 67. Jak podaje natomiast J. Szczepański „więź społeczna jest to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej; skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju” 68. Proces socjalizacji wpływa na kształtowanie osobowości i jej zachowań, gdzie jednostka uczy się: - sposobów kierowania swoimi popędami popieranymi przez społeczeństwo - posługiwania różnymi rzeczami i przedmiotami potrzebnymi do codziennego życia - komunikowania się z innymi, posługiwania się symbolami kultury i wyrażania swoich myśli - sposobów odczuwania i wyrażania emocji - odgrywania różnych ról społecznych, przyswajania wzorców osobowych narzuconych przez otoczenie i kulturowe ideały. W związku z tym wpływ środowiska na jednostkę może być pozytywny lub negatywny. Zależne jest to od treści norm, wzorców osobowych, zasad postępowania oraz hierarchii wartości aprobowanych przez daną grupę. Następstwem szeroko rozumianej socjalizacji jest bądź ukształtowanie się pod wpływem prawidłowo funkcjonującej grupy rówieśniczej, umiejętności współżycia społecznego, bądź wystąpienie u danego osobnika objawów W. Pomykało, Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 611. T. Pilch, op. cit. s.s. 145-148. 68 J. Szczepański, op. cit. s. 238. 66 67 56 chuligaństwa, alkoholizmu, narkomanii w wyniku kontaktowania się z grupą przejawiającą podobne skłonności 69. Interakcja dziecka wobec środowiska uwarunkowana jest określonymi warunkami, rolami, pozycjami i wzajemnymi postawami osobowościowymi. Do najistotniejszych czynników należą: osobowość jednostki role społeczne i pozycje postawy emocjonalne układające się w skali życzliwość-wrogość zachowanie interpersonalne (współdziałania lub konfliktowe). W otoczeniu rówieśników jednostka może z najłatwiej znaleźć osobników podobnymi problemami oraz podobnym do swego stanu umysłu. W grupie takiej młody człowiek może nie tylko nie postrzegać swoje problemy, ale odczuwać je za mało istotne, a niedogodności własne są nieporównywalne z korzyściami jakie odnosi w kontaktach z rówieśnikami. Poprzez uczestnictwo w grupie osobnik może najłatwiej odnaleźć przynależność, dążenie do bycia razem z innymi osobami, poszukiwania akceptacji oraz zapewnienia bezpieczeństwa. Młody człowiek realizuje swoją niezależność, czego nie osiągnąłby w rodzinie, ani na forum społeczeństwa, które nie oferuje mu pełnego uczestnictwa. Przez kontakt z rówieśnikami więzy ze starszymi słabną a w grupie umacnia swoje dążenia i ambicje. Świat rówieśników dla młodego człowieka jest źródłem postaw, inicjatorem lub „balastem” działania , sędzią dobra i zła, pośrednikiem akceptacji lub odrzucenia. Grupa taka zapewnia możliwość wypróbowania i sprawdzenia osobistych oraz społecznych walorów i możliwości, uczenia się na błędach skutecznych zachowań, które mogą w przyszłości umożliwić wejście w dorosłe życie społeczne. Działanie grup rówieśniczych jest zróżnicowane wewnętrznie, „gdyż jedne są organizowane przez dorosłych i służą przygotowaniu dziecka czy 69 R. B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1997, T.1, s. 202. 57 młodego człowieka do jego przyszłych ról poprzez edukację, przekazaniu mu społecznego i kulturowego dziedzictwa, inne zaś są tworzone przez dzieci i młodzież spontanicznie, dla zaspokojenia własnych potrzeb. Pomiędzy tymi grupami nie istnieje pełna harmonia ani też komplementarność, obserwować można znaczne rozbieżności pomiędzy systemem edukacyjnym i innymi formami młodzieżowych stowarzyszeń a grupami spontanicznymi” 70. Zachowanie się młodego człowieka powoduje reakcje ze strony środowiska w postaci uznania lub dezaprobaty, zależy to , czy jest sprzeczne z obowiązującymi regułami postępowania w danym otoczeniu. Zgodne z regułami postępowanie spotyka się z aprobatą dla zachowania się jednostki, natomiast niezgodne spotykają się z negacją, co spełnia funkcję kary. Te pozytywne i negatywne reakcje skłaniają dziecko do właściwego postępowania zgodnego z obowiązującymi zasadami. Pierwszym czynnikiem kontroli jest rodzina, potem w miarą dorastania, grupa rówieśnicza, sąsiedzi, organizacja społeczna. Każde środowisko posiada swoje - czasem rozbieżne - zasady, reguły i wymagania. Konsekwencje takich sytuacji są także różne, mogą wzmocnić wpływ na jednostkę lub osłabić oddziaływanie. W przypadku działań rozbieżnych dziecko silniej poddaje się wpływom, im bardziej emocjonalnie związane jest z grupą społeczną. Dzięki kontaktom z kolegami i koleżankami dziecko rozszerza swoje wiadomości, budzi się u niego zainteresowanie i zaciekawienie niektórymi zjawiskami, sytuacjami, dziedzinami życia. Od nich również uczy się nowych słów, gwary uczniowskiej i młodzieżowej. Przez kontakt z rówieśnikami dowiaduje się wielu rzeczy o życiu dorosłych w innych rodzinach. Bywanie w innych domach wzbogaca doświadczenie dziecka, rozszerza jego horyzonty, umożliwia wyciąganie wniosków i dokonywanie porównań. Kontakt rówieśniczy wywiera także wpływ na stosunek do nauki, który ma różny wpływ na uzyskiwane wyniki. Koleżeństwo, przyjaźń, więź społeczna są czynnikami 70 B. Misztal, Grupy rówieśnicze młodzieży, Wrocław 1974, s. 66. 58 stymulującymi motywację uczenia się. Bywa i tak, że kontakt z innymi zajmuje zbyt dużo czasu, bardzo absorbuje i utrudnia skoncentrowanie się na nauce. Obcowanie z rówieśnikami, przeżywanie wspólnych emocji (wspólna zabawa, wspólne spędzanie czasu) uczy dziecko wyrażania bądź opanowywania ich, co wywiera największy wpływ na rozwój społeczny i zaspokaja wiele jego potrzeb takich jak: obcowanie z innymi, wspólne działanie, przynależność do grupy. Dzieci nieśmiałe, nie potrafiące zbliżyć się do innych często są nieakceptowane, nie przyjmowane do wspólnej zabawy czy wspólnego działania, ponieważ dla nich są zbyt mało atrakcyjne. Ten sam los spotyka czasem dzieci o słabszej orientacji, mniejszym zasobie wiadomości, nie koleżeństwa, nieumiejętności współżycia, nielojalności, intryganctwa, agresji, niechęci do dzielenia się, pomagania, ustępowania. Odrzucenie dziecka przez grupę może wywołać stan frustracji, przyczynić się do obniżenia samooceny, zniechęcić do ponownej próby nawiązania kontaktu, co ma ujemny wpływ na dalszy rozwój społeczny dziecka. Czasem skłania je do niewłaściwie ukierunkowanej postawy, przez co ono skarży, intryguje, donosi lub też usiłuje podnieść swoją pozycję poprzez przekupstwo. Kontakty z rówieśnikami układają się prawidłowo bądź napotykają na trudności, które nie są uzależnione od indywidualnych możliwości, lecz od środowiska w jakim dziecko żyje i wychowuje się. 2.4 Społeczna dojrzałość dziecka O przystosowaniu społecznym i przyszłym funkcjonowaniu każdego człowieka decydują uczucia – subtelne procesy wymiany uczuciowej przede wszystkim z rodzicami. To właśnie „uczucia społeczne miłości , życzliwości, przyjaźni nadają światu, który człowiek stworzył, cech ludzkich, sprawiają, że we wzajemnych kontaktach, które coraz bardziej nasilają się i zagęszczają, ludzie nie są tylko kontrahentami, lecz istotami o określonych wartościach, istotami, które się mogą 59 do siebie zbliżać, tworzyć społeczność, grupy, diady o intensywnych i głębokich treściach wewnętrznych”71. Dzieci darzone miłością będą odwzajemniały to uczucie, a negatywne relacje prowadzą do zaburzeń emocjonalnych. Powszechnym niestety zjawiskiem są uczucia negatywne, gdy rodzice przejawiają postawę odrzucania, unikania czy też nadmiernych wymagań, wówczas kontakt dziecka z innymi może być destruktywny. Odwołując się do koncepcji Z. Zaborowskiego, wszystkie uczucia wysyłane przez dziecko są odwzajemniane, a w kontaktach z rówieśnikami mogą się ujawniać pod postacią agresji słownej i fizycznej. Te reakcje o charakterze agresywnym rekompensują dziecku brak akceptacji, poczucie zawodu, bólu doznanego w domu rodzinnym. Z.Skorny podkreśla, iż ta forma agresji wywiera szczególnie niekorzystny wpływ na współżycie społeczne, „... gdyż jej przedmiotem są osoby atakowane bez żadnego, zrozumiałego dla nich powodu”72. Podstawowymi motywami konfliktów interpersonalnych są motywy posiadania, bezwzględnego przestrzegania zasad w trakcie zabawy oraz obrony własnych praw i racji. Wyodrębniają one w pierwszej kolejności konflikt rywalizacyjny, konflikt norm, czy konflikt na tle poczucia tożsamości. Im stosunek rodziców do dziecka jest bardziej negatywny, tym skłonność do przejawiania społecznie akceptowanych zachowań jest mniejsza, a poziom rozwoju moralnego wobec rówieśników obdarzonych uczuciami jest niższa. Przeciwdziałać agresywnemu zachowaniu dzieci możemy poprzez „wzbudzanie nastawienia na współpracę z otoczeniem i rozwijanie stałej potrzeby przyjaznych, afiliatywnych kontaktów z ludźmi”73. Pozytywne relacje emocjonalne przepełnione ciepłem, akceptacją, uznaniem wzajemnych praw umożliwiają prawidłowe przystosowanie i uspołecznienie dziecka wśród rówieśników. Z.Zaborowski, Koncepcja rozwoju społecznego dziecka,[w:] Kwartalnik Pedagogiczny nr1/1969, s.145. Z.Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa, 1987, s. 92. 73 A.Frączek, Wychowanie a agresja, [w:] Psychologia Wychowawcza nr 2/1970 71 72 60 Środowisko domowe zatem powinno odgrywać w kształtowaniu postaw społecznych znaczącą rolę, poprzez oddziaływanie wzorów rodzinnych zachowań oraz przez społeczno-ekonomiczne warunki jej funkcjonowania. Dobre warunki materialne dają dzieciom poczucie bezpieczeństwa, miłości i zrozumienia, co sprzyja właściwej atmosferze w domu, a dzieci z domów o słabszej kondycji finansowej są zdeprymowane, niezaspokojone emocjonalnie, co negatywnie wpływa na więzi rodzinne. W rodzinach wielodzietnych żyjących w złych warunkach materialnych częściej, niż w rodzinach dobrze usytuowanych dziecko może liczyć na pomoc ze strony rodzeństwa. Być może niedostatek ma negatywny wpływ na ogólną atmosferę domu, ale sprzyja „solidarności” z rodzeństwem, lecz im gorsze warunki bytowe rodziny, tym zazwyczaj „różnie bywa” między rodzeństwem. Doświadczenia wyniesione z domu rodzinnego będzie dziecko w przyszłości przenosiło na kontakty z innymi ludźmi. Poczucie wspólnoty i przynależności realizuje się we wzajemnym uzupełnianiu i wyręczaniu w codziennych obowiązkach, we wspólnym byciu razem, wspólnym spędzaniu czasu, rozmowie. Wychowanie dzieci do dojrzałego uczestniczenia w życiu społecznym, to wspólne, systematycznie powtarzane aspekty życia rodzinnego z wzajemnym okazywaniem sobie miłości, zrozumienia i tolerancji. 61 ROZDZIAŁ III METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA PRACY Metodologia najczęściej określana jest jako dziedzina wiedzy o metodach badawczych stosowanych w nauce. W. Okoń pojęcie metodologii definiuje następująco: „Metodologia nauk (gr. methodos- badanie, logos- słowo, nauka) to nauka o metodach działalności naukowej obejmującej sposoby przygotowania i prowadzenia badań naukowych oraz opracowania ich wyników, budowy systemów naukowych”74. W ujęciu encyklopedycznym „metodologia to znawstwo historyczne, analityczne, krytyczne i normatywne metod działań naukowych, budowy systemów naukowych, wyrażania w piśmie i słowie osiągnięć nauki”75. Omawiając metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Z.Zaborowski określa metodologię jako „(...) system założeń i sposobów uprawiania działalności i badań naukowych. Metodologia zajmuje się sposobami uzasadniania twierdzeń, zagadnieniami praw naukowych, pojęć, hipotez, budową teorii modeli”76. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1987, s. 177. Wielka Encyklopedia Powszechna , tom VII, Warszawa 1986, s. 234-235. 76 Z.Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 9. 74 75 62 Metodologia ogólna, nazwana przez R.Wójcickiego „teoria nauki”77, zajmuje się tworzeniem pewnego ogólnego modelu procedur naukowych. Jednakże w każdej dziedzinie nauki istnieją pewne problemy dotyczące stosowanych akurat tam metod badawczych. Tymi właśnie problemami zajmuje się metodologia szczegółowa, czyli metodologia danej dyscypliny badawczej. Możemy więc mówić o metodologii fizyki, psychologii, nauk historycznych, a także o metodologii pedagogiki. Podsumowując sięgnę jeszcze do „Nowego słownika pedagogicznego” W.Okonia, który podaje, iż metodologia pedagogiki to „ogół sposobów działania, które zmierzają do ustalenia charakteru pedagogiki jako nauki, jej przedmiotu, rodzajów i sposobów badań, sposobów wyrażania twierdzeń pedagogicznych”78. Badanie naukowe polega na ustaleniu czynników, wyważeniu ich wartości i mocy oddziaływania, ujawnieniu wzajemnych powiązań, które mogą doprowadzić badacza do wykrycia tego, co dotąd było nieznane. Tak więc celem każdego badania naukowego jest wzbogacenie naszej wiedzy. Pierwszym etapem badania naukowego jest sformułowanie jego celu i przedmiotu badań. Ponieważ poruszmy się w obrębie nauk pedagogicznych, zastanówmy się, co jest przedmiotem badań w tej dziedzinie. Według T. Pilcha „przedmiotem badań pedagogicznych jest człowiek, jego środowisko i zbiorowość społeczna”79. W. Zaczyński przywołuje twierdzenie W.Okonia mówiące, że „przedmiotem badań pedagogicznych jest przede wszystkim świadoma działalność pedagogiczna, a więc procesy wychowania i nauczania, samowychowania i uczenia się, ich cele, treści, przebieg metody, środki i organizacja”80. R.wójcicki, Wykłady z metodologii nauk, Warszawa 1982, s. 9. W.Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 171. 79 T.Pilch, Metodologia pedagogiki społecznej, Wrocław 1974, s. 35. 80 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 13. 77 78 63 Pomimo, iż obaj autorzy definiują przedmiot badań pedagogicznych, to ich definicje różnią się. Pierwszy przedstawia ją jako naukę społeczną, a drugi wiąże z praktyką wychowawczą i dydaktyczną. Przedmiotem mojej pracy jest: Poznanie środowiska rodzinnego i analiza tkwiących w nim czynników wpływających na uspołecznienie dziecka. Zasadniczym celem jest wykrycie charakterystycznych czynników środowiska rodzinnego i prześledzenie jego wpływu na kontakty z rówieśnikami. Temat rodziny poruszany jest w wielu publikacjach pedagogicznych, a jej środowisko wychowawcze analizuje szereg badaczy. M. Tyszkowa badając i analizując środowiska rodzinne sądzi, że „rodzina jest naturalnym środowiskiem rozwoju dziecka i ma ona niezaprzeczalny udział w kształtowaniu się podstawowych struktur osobowości dziecka”81. Natomiast E. Jackowska definiuje, iż „środowisko rodzinne obejmuje złożony układ bodźców i sytuacji oddziałujących na dziecko, wynikających ze struktury i funkcjonowania jego struktury”82. Z przedmiotu badań muszą wynikać cele badawcze, które są różnie definiowane przez autorów. T.Pilch uważa, że „cele badań pedagogicznych to poznanie umożliwiające działanie skuteczne, a ich zadaniem jest zbadanie warunków niezbędnych do realizacji postulowanych stanów rzeczy” 83. Według tego autora można wyróżnić dwie drogi postępowania badawczego: posługując się metodami ilościowymi, posługując się metodami jakościowymi. „Cel badań zarówno ilościowych jak i jakościowych jest taki sam: M. Tyszkowa, Rozwój dziecka w rodzinie i poza rodziną, Poznań 1985, s. 5. E. Jackowska, Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980, s. 28. 83 T.Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.19. 81 82 64 poznanie bądź lepsze poznanie interesującego nas zagadnienia”84. W. Zaczyński definiuje: „cel badań to bliższe określenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu. (...) cel musi legitymować się konkretnością, jasnością i realnością”85. Celem moich badań jest rozeznanie: Czy środowisko rodzinne i grupy rówieśnicze mają wpływ na proces uspołeczniania dziecka. 3.1 Problemy badań Twórcza praca polega na rozwiązywaniu problemów naukowych . Słowo „problem” oznacza „przeszkodę , trudność”. W nauce trudność taka pojawia się, gdy stwierdzimy jakiś brak w stanie danej dziedziny wiedzy. Problem badawczy wg J. Pietera to „pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych”86. Natomiast J. Sztumski uważa, że „problemem badawczym nazywamy, to co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu, co orientuje nasze przedsięwzięcia badawcze”87. Według W. Zaczyńskiego problem badawczy to „element istotny dla sytuacji problemowej (…), jest zetknięciem się człowieka z trudnością wraz uświadomieniem sobie jej charakteru. Nie są to pospolite trudności wynikające z braku wiedzy i umiejętności zawodowych. Są to takiego typu trudności, których nie możemy przezwyciężyć mimo posiadanie odpowiedniego przygotowania fachowego. Słowem, w sytuacji problemowej mamy do tamże, s.s..55-56. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s.52. 86 J.Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław- Warszawa-Kraków, 1967, s.67. 87 J.Sztumski, Wstęp do metod itechnik badań społecznych, Warszawa, 1984, s.28. 84 85 65 czynienia z trudnością wynikającą z braku rozpoznania naukowego określonego wycinka rzeczywistości, w której wypadło nam działać”88. Pedagogiczne badania środowiskowe obejmują poznanie i analizę sytuacji wychowawczych w zbiorowościach społecznych, w których uczestniczą osoby badane. Właściwie sformułowane problemy powinny spełniać podstawowe zasady. A mianowicie: wyczerpywać stan naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań, zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi, rozstrzygać empirycznie i praktycznie89. W celu skonkretyzowania wpływu rodziny i grup rówieśniczych na proces uspołeczniania dziecka, pozwoliło mi na sprecyzowanie problemu głównego. Jaki wpływ na uspołecznienie dziecka ma środowisko wychowawcze? Ogólnie brzmiący problem główny w sensie szczegółowym przybliżają niżej wymienione zagadnienia. Określiłam je w postaci następujących pytań: 1. Czy rodzina wpływa zasadniczo na kontakty dzieci z rówieśnikami? 2. Czy rówieśnicy mają wpływ na wzajemne relacje i proces uspołeczniania? 3. Które ze środowisk wychowawczych ma większy wpływ na uspołecznienie dziecka? 3.2.Hipotezy pracy „Problem badawczy, czy raczej zespół problemów badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji. Stanowią podstawę tworzenia 88 89 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1982, s.s.20-21. T. Pilch, Zasady badań…,op.cit. Warszawa 1998, s.s.24-25. 66 hipotez, bo często zabieg budowania hipotez polega na zmianie gramatycznej formy problemu, ze zdania pytającego na twierdzące lub przeczące”90. Hipoteza (po grecku „hipothesis”) to tyle co przypuszczenie. Według T. Kotarbińskiego „hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego(…) na podstawie danych wyjściowych”91. „Zadaniem badacza jest wszelako sformułowanie możliwie wielu hipotez obejmujący wszelkie znaczące zależności i cechy badanego środowiska. A zatem etapem wstępnym będzie próba wytypowania wszystkich zależności interesujących badacza oraz cech środowiska, obiektu lub zjawiska, stanowiących przedmiot badań i mających znaczenie dla badań (…), czyli hipoteza powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej”92. Hipoteza główna mojej pracy brzmi: Przypuszcza się, iż środowisko wychowawcze ma większy wpływ na uspołecznianie dziecka. W oparciu o zebrany materiał empiryczny podjęłam próbę weryfikacji następujących hipotez szczegółowych: 1. W procesie uspołeczniania dziecka ogromną rolę odgrywa środowisko rodzinne, jego sytuacja materialno-bytowa, atmosfera w domu i pozycja społeczno-zawodowa rodziców. 2. Grupa rówieśnicza oddziaływuje na wzajemna relacje i proces uspołeczniania. 3. Rola środowisk na postawy społeczne dziecka i jej wynik na dojrzałość społeczną. Tamże, s.25. T. Kotarbiński, Kurs logiki, Warszawa 1960, s.184. 92 T. Pilch, op.cit. s.27. 90 91 67 3.3.Zmienne zależne i niezależne pracy i ich wskaźniki Z wysuniętego problemu i hipotezy roboczej wynikają określone zmienne i wskaźniki. J. Brzeziński stwierdza, że „zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki z innymi chcemy określić (wyjaśnić), nosi nazwę zmiennej których ona zależy, które na nią oddziaływają naszą nazwę zmiennych niezależnych”93. Przez zmienną zależną W. Okoń rozumie zmienną, „której zmiany są skutkiem oddziaływania jednej lub więcej jakiś zmiennych”94. zależnej. Natomiast (…) zmienne, od zespołu innych zmiennych występujących w badanym zbiorze”95. „Przez zmienne niezależne rozumie się pewne czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach (zmiennych), a przez zmienne zależne czynniki, podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych zależnych”96. Aby określić zmienne należy ustalić wskaźniki. Według Z. Krzysztoszek wskaźniki, to „pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z całą pewnością bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko. Jakie nas interesuje”97. Chcąc „stwierdzić, czy badane fakty lub zjawiska występują w interesującym nas przypadku, zachodzi konieczność ustalenia wskaźników, czyli pewnych zmiennych wskazujących na obecność wspomnianych faktów lub zjawisk”98. Wskaźnik określa dane zjawisko, które możemy zaobserwować, zmierzyć. Daje nam możliwość stwierdzenia, czy to zjawisko zaistniało. T.Pilch podaje trzy typy wskaźników: J. Brzeziński, Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1984, s. 24. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992, s.244. 95 Tamże, s. 244. 96 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s.74. 97 Z. Krzysztoszek, Uwarunkowania, założenia i metody badań pedagogicznych, Warszawa 1977, s. 71. 98 Z. Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław-Warszawa-Kraków 1973, s. 130. 93 94 68 wskaźnik definicyjny- zjawisko bezpośrednio nieobserwowalne i nie wchodzące do definicji badanego zjawiska, zmienne mają charakter ilościowy; wskaźnik empiryczny- „zmienne (cechy) jakiegoś zdarzenia oceniamy lub uznajemy za istniejące na podstawie bezpośredniej obserwacji cząstkowych zdarzeń (wskaźników) wskazujących na bezpośredni związek między nimi”wskaźnik inferencyjny- istnienie tak zwanego drugiego zjawiska, które wynika z innych zdarzeń (wskaźników) ma być potwierdzeniem istnienia takiego faktu”99. „Wszystkie twierdzenia, jakie budujemy w naukach społecznych w oparciu o empiryczną rejestrację wskaźników, mogą być obarczone ryzykiem błędu”100. W oparciu o sformułowane problemy i pytania badawcze zawarte w kwestionariuszach ankiet dla rodziców i dzieci określiłam następujące zmienne zależne i niezależne oraz ich wskaźniki: Tabela 1. Zmienna niezależna i jej wskaźniki zmienna niezależna wskaźniki Uspołeczniania dziecka -relacja w rodzinie -relacja w grupie rówieśniczej formalnej -relacja w grupie rówieśniczej nieformalnej -relacja w szkole Tabela 2. Zmienne zależne oraz ich wskaźniki 99 T.Pilch, op.cit. s. s. 33-35. Tamże, s.35. 100 69 zmienne zależne wskaźniki Rola rodziny w procesie uspołeczniania - struktura i wielkość rodziny - czynność zawodowa - stan ekonomiczny rodziny - konflikty i nieporozumienia -stosunki panujące między dziećmi a rodzicami -czynności dziecka należące do obowiązków - uczestnictwo w grupie rówieśniczej - izolacja w grupie rówieśniczej -zachowania aspołeczne w grupie rówieśniczej Grupa rówieśnicza a proces uspołeczniania Tabela 3. Zmienne zależne pośredniczące i ich wskaźniki zmienne zależne pośredniczące wskaźniki Wykształcenie -wyższe -średnie -zasadnicze -podstawowe Wiek i płeć dziecka -7 lat -8 lat -9 lat -chłopiec -dziewczynka 3.4.Metody i techniki badań Wybór właściwej metody, której zasadniczym celem jest rozwiązywanie problemu głównego należy uważać za sprawę ważną. Wnikliwe jej poznanie możliwe jest dzięki zastosowaniu właściwej metody, techniki oraz prawidłowych narzędzi badawczych. „Celem pracy badawczej jest poznanie pewnej określonej rzeczywistości, pewnej określonej kategorii zjawisk”101. 101 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1976, s.7. 70 Literatura metodologiczna podaje wiele definicji metod. T. Pilch nazywa „metodą badań naukowych zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”102. „Techniką badań nazywać będziemy czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”103. „Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań”104 Środowisko rodzinne można poznawać za pomocą różnych metod, ale nie wszystkie z nich dają się zastosować w praktyce. Tak więc wiele cech charakteryzujących w sposób istotny środowisko rodzinne jest w zasadzie niedostępne bezpośredniej obserwacji, musimy wtedy opierać się na tym czego dowiadujemy się od osób znających dane środowisko, przeprowadzając z nimi wywiad albo dając im do wypełnienia ankietę. W badaniach posłużyłam się metodą sondażu diagnostycznego, który „obejmuje wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stan świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencje i nasilenie.(...) W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne”105. Narzędziem, którym się posłużyłam była ankieta, która „gromadzi informacje polegające na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy”106. Za pomocą odpowiednio przygotowanej ankiety pragnęłam uzyskać informacje dotyczące przede wszystkim tych aspektów środowiska rodzinnego i rówieśniczego, które 102 T. Pilch, op.cit. s.42. tamże, s. 42. 104 tamże, s.42. 105 tamże, s.s.50-51. 106 tamże, s.s.86-87. 103 71 mają jakiś związek przyczynowy z pozytywnym i negatywnym procesem uspołeczniania dziecka. „Kwestionariusz zawiera świadomą i logiczną kompozycję pytań.(...) Pytania w kwestionariuszu powinny być krótkie, jasne i zrozumiałe.(...) Udzielający odpowiedzi musi rozumieć o co jest pytany”107. Wykorzystany przeze mnie kwestionariusz ankiety był anonimowy. Respondenci to dzieci w wieku 7- 9 lat oraz ich rodzice. 3.5.Przebieg i organizacja badań Badania przeprowadziłam w roku szkolnym 2004/2005 w klasach: drugiej i trzeciej. Pierwszy etap badań objął analizę literatury związanej z interesującym mnie problemem dotyczącym środowiska rodzinnego i rówieśniczego. Sięgnęłam do literatury dotyczącej tematu rodziny jako podstawowej komórki wychowania dziecka oraz analizowałam problem wpływu grup rówieśniczych na proces uspołeczniania jednostki. Drugim etapem badań była konfrontacja teorii z praktyką, która umożliwiła mi sporządzenie kwestionariusz ankiety dla uczniów i ich rodziców. Za pomocą kwestionariusza ankiety przeprowadziłam ankietowanie wśród 38 uczniów i 30 rodziców (różnica ta wynika z dobrowolnego udziału w ankietowaniu).Wiadomości w ten sposób zebrane dostarczyły mi niezbędnych informacji na temat uczniów, ich warunków materialnych oraz wzajemnych relacji między rodzicem a dzieckiem i interakcji między rówieśnikami. Materiał badawczy jest skromny, spowodowany małą liczebnością uczniów w szkole, w której badania zostały przeprowadzone. Nie mniej jednak przeprowadzenie tych badań było dla mnie miłym doświadczeniem i życzliwym podejściem nauczycieli, uczniów i rodziców. Kolejnym etapem J. Apanowicz, Zasady metodologii prac dyplomowych i magisterskich z organizacji i zarządzania, Gdynia 1997, s.54. 107 72 było opracowanie wyników badań za pomocą analizy ilościowo-jakościowej i obliczeń statystycznych. Szczegółowy opis wyników dotyczących tych zagadnień zamieszczam w rozdziale IV dotyczącym analizy badań własnych. Zastosowane przeze mnie Metoda i techniki były nie tylko ważnym źródłem informacji, ale przede wszystkim posłużyły do wysunięcia wniosków na podstawie przeprowadzonych badań. 3.6.Charakterystyka badanego środowiska Badaniami objęłam uczniów i rodziców z Samorządowej Szkoły Podstawowej nr 13 w Gdyni, która mieści się w niewielkiej dzielnicy-Mały Kack. Położona jest ona w dolinie otoczonej wzgórzami pokrytymi lasem. Małemu Kackowi poświęcił poetyckie strofy St. Żeromski: „(...) Tam, między jedną a drugą duną gajem sosnowym obrosłą, otwiera się cicha dolina. A za tą doliną wznosiła się dolina osobna, którą od podnóża do szczytu pokrył żarnowiec sam jedyny (...). I wszystka góra od podnóża do okrągłego, najwyższego wierzchołka stała jak krzak ognisty, jsnożółtawa, na wzór słońca promieniejąc. Zapach traw młodych niósł się z poprzecznych łąk między górami, gdzie Kaczy strumień po kamieniach z lasów spada, a żeby potem cichym błądzikiem zataczać się między wierzbami i niepostrzeżenie w żółtych piaskach przelewać swe leśne wody. Daleki odgłos morza uderzał w ciche doliny między górami”108. O dzielnicy Mały Kack prezydent miasta powiedział, że jest „enklawą domowej społeczności”, gdzie wszyscy znają się jak w rodzinie. Szkoła Podstawowa nr 13 mieści się w dwukondygnacyjnym budynku przy ulicy Halickiej nr 8. tak jak większość szkół, jest to szkoła prowadzona przez gminę. 108 St. Żeromski, Wiatr od morza, Warszawa 1961, s. 108. 73 Obok murowanej szkoły wciąż stoi drewniany budynek z 1937 roku. Przypomina o tym, że Szkoła Podstawowa nr 13 w Gdyni-Małym Kacku ma już prawie 70 lat. W sąsiedztwie szkoły znajduje się kościół katolicki, a trochę dalej Osiedlowy Dom Kultury, z którym szkoła współpracuje do dziś. Obecnie uczęszcza do niej 234 uczniów, którzy uczą się w trzynastu oddziałach, gdzie na każdym poziomie wiekowym (prócz klasy piątej) istnieje klasa integracyjna wraz z nauczycielem wspomagającym. Łącznie zatrudnionych nauczycieli stanowi liczbę 30. W szkole mieści się piętnaście izb lekcyjnych oraz sala informatyczna, sala do gimnastyki korekcyjnej i sala gimnastyczna. Na terenie przyszkolnym znajdują się boiska szkolne, a w jego sąsiedztwie piękne tereny leśne, z których korzystają nauczyciele i uczniowie podczas zajęć szkolnych. Mieszkańcom Kacka służą jako miejsce rodzinnych spacerów. Jednozmianowy system nauki pozwala uczniom na spotkanie po zajęciach wybranych przez siebie grupach nieformalnych albo kółkach zainteresowań, które oferuje już szkoła. Uczniowie po zajęciach lekcyjnych mogą rozwijać swoje zainteresowania w kółkach: plastycznych, technicznych, muzycznych, teatralnych, ekologicznych, biologicznych, informatycznych oraz sportowych (łącznie z organizacją wyjazdów na basen). O zainteresowaniu tą formą zajęć świadczy duża frekwencja. Większość mieszkańców Małego Kacka to właściciele domków jednorodzinnych, w których mieszkają rodziny wielopokoleniowe. Zatem „gdyńska trzynastka” znana jest przez dziadków i rodziców naszych wychowanków. Szkoła jest bliska ich sercu i żyje w ich wspomnieniach. Niewielka liczba rodzin zamieszkuje w znajdujących się w tej dzielnicy czterech blokach lub wynajmuje mieszkania. 74 Zróżnicowany też jest stan materialny i finansowy rodzin, z których dzieci uczęszczają do tej szkoły. Jedni żyją w dostatku, inni potrzebują materialnej i finansowej pomocy od szkoły, opieki społecznej, gminy i sponsorów. Różne jest też wykształcenie mieszkańców, jedni kończyli swą edukację na szkole zasadniczej, inni zaś na średniej, nieliczni mają wyższe. Przedstawiony w pracy materiał empiryczny pochodzi z badań wykonanych w drugim półroczu roku szkolnego 2004/2005, którymi objęłam grupę 38 uczniów w wieku 8 i 9 lat. W badanej grupie było 20 dziewcząt (51, 3 %) i 19 chłopców (48, 7 %) stanowiących badaną populację. Dane te przedstawione są w tabeli 4. Tabela 4. Wiek i płeć badanej populacji. płeć CHŁOPCY wiek DZIEWCZĘTA RAZEM N % N % N % 8 lat 11 57,9 7 35 18 46,2 9 lat 8 42,1 13 65 21 53,8 19 100 20 100 39 100 Ogółem źródło: badania własne Z danych liczbowych ujętych w tabeli nr 4 wynika, że w badanej populacji było 57,9% chłopców w wieku 8 lat i 42,1% w wieku 9 lat. Natomiast dziewcząt w wieku 8 lat co stanowi 35% i w wieku 9 lat co daje 65% . 75 ROZDZIAŁ IV ANALIZA BADAŃ WŁASNYCH Celem tej pracy była analiza niektórych czynników środowiska rodzinnego i rówieśniczego na proces uspołeczniania dziecka. Badanie środowiska rodzinnego i rówieśniczego jest zadaniem trudnym, gdyż rodzina stanowi pierwszy, podstawowy czynnik uspołeczniania dziecka, natomiast grupa rówieśnicza w miarę dorastania nabiera coraz większego znaczenia i przesuwa się z najbliższej rodziny na kręgi towarzyskie. Nie ulega wątpliwości, że różne składniki środowiska rodzinnego i rówieśniczego wywierają na dziecko wpływ, który może być wychowawczo pożądany lub niepożądany. Poznanie obu środowisk badanej grupy jest uzasadnioną koniecznością szukania wyjaśnień jak one uwarunkowywują proces uspołeczniania. Dzięki zastosowaniu wyżej wymienionej metodologii mogę przedstawić wyniki moich badań w formie zestawień i obliczeń. 76 Uzyskane od respondentów odpowiedzi w kwestionariuszach ankiet przygotowanych przeze mnie pogrupowałam tematycznie i zestawiłam w tabelkach. Przy podsumowywaniu wyników badań podliczałam dane zawarte w kwestionariuszach dla dzieci i rodziców. 4.1. Analiza środowiska rodzinnego W literaturze psychologiczno-pedagogicznej pojęcie struktura rodziny „obejmuje złożony zakres czynników środowiska rodzinnego, takich jak: skład osobowy rodziny, stan liczebny, stosunki prawno-społeczne łączące członków rodziny oraz więzi osobiste funkcjonujące między nimi”109. Rodzina jest bezsprzecznie podstawowym środowiskiem, które stwarza warunki do ukształtowania istotnych postaw społecznych oraz najważniejszych jego cech intelektualnych wieloaspektowość i emocjonalnych. Jednak współczesnego życia społecznego, ze względu na na najrozmaitsze powiązania i zależności, w których znajduje się dziecko, nawet najbardziej otwarta rodzina nie może sama, bez współpracy z innymi grupami społecznymi ukształtować pełnowartościowego członka społeczeństwa. Rodzina posiada określone cechy społeczne, którymi są struktura i wielkość rodziny, wykształcenie rodziców, czynność zawodowa, stan ekonomiczny i warunki bytowe. Tabela nr 5.Struktura rodziny i jej wielkość wielkość ilość dzieci w rodzinie jedno struktura pełna 109 dwoje więcej troje Razem N % N % N % N % N % 2 66,7 13 92,9 8 88,9 1 100 24 88,9 M. Tyszkowa, Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, Warszawa 1964, s. 88. 77 niepełna 0 0 1 7,1 0 0 0 0 1 3,7 zrekonstruowana 1 33,3 0 0 1 11,1 0 0 2 7,4 Ogółem 3 100 14 100 9 100 1 100 27 100 źródło: ankieta dla rodziców Warunkiem prawidłowego funkcjonowania rodziny jest wypełnianie ról społecznych przez oboje rodziców. Rodzina pełna stwarza dziecku najkorzystniejsze warunki rozwoju. W rodzinie niepełnej, w której brakuje jednego z rodziców zmienia się sytuacja społeczna drugiego, bo wszystkie obowiązki związane z wychowaniem i prowadzeniem gospodarstwa domowego spadają na niego. Jak wskazują dane umieszczone w tabeli nr 5- 88,9% rodzin to rodziny pełne , najmniejszy procent stanowią rodziny niepełne-3,7%, a zrekonstruowane to 7,4% . Tabela nr 6.Wykształcenie rodziców rodzice ojciec wykształcenie matka Razem N % N % N % podstawowe 1 3,7 1 3,7 2 3,7 zasadnicze 11 40,75 7 26 18 33,3 średnie 11 40,75 10 37 21 38,9 wyższe 4 14,8 9 33,3 13 24,1 Ogółem 27 100 27 100 54 100 źródło: ankieta dla rodziców Pozycję społeczną rodziców warunkuje ich poziom wykształcenia, który pozwala uświadomić sobie, jakie znaczenie ma przygotowanie dziecka do pełnienia ról społecznych, co ma bezpośredni wpływ na rozwój dziecka. Im wyższe wykształcenie tym bardziej rodzice starają się rozwijać cechy społeczne swojego potomstwa, natomiast wyrównany poziom wykształcenia obojga, wywiera jednakowy wpływ na dobór środków i metod wychowania w celu osiągnięcia pożądanych efektów. 78 Analiza wykształcenia rodziców wskazuje na większą liczebność matek z wyższym wykształceniem niż ojców, ze średnim ta liczebność jest wyrównana. Natomiast ojcowie z wykształceniem zasadniczym liczebnie przewyższają matki. W każdej grupie (ojców i matek) znalazła się jedna osoba z wykształceniem podstawowym, co stanowi 3,7% całej badanej populacji. Tabela nr 7. Czynność zawodowa rodziców. rodzice pracuje zatrudnienie N nie pracuje Razem % N % N % ojciec 21 58,3 6 33,3 27 50 matka 15 41,7 12 66,7 27 50 Ogółem 36 100 18 100 54 100 źródło: ankieta dla rodziców Dzisiaj w dobie narastającego bezrobocia obserwuje się niekorzystny wpływ rodzin bez pracy na kształtowanie postaw społecznych, szczególnie destrukcyjnym zjawiskiem jest fakt, że ojcowie jako „głowy rodziny” są jej pozbawieni. Nie odczuwa się niekorzystnych konsekwencji , gdy matka jest niezatrudniona. W przypadku czynności zawodowej obojga rodziców, mimo mniejszego braku czasu dla dziecka, nie ma to niepożądanego wpływu na proces społecznego rozwoju dziecka. Z tabeli nr 7 wynika, że większy procent niepracujących stanowią matki co daje łącznie 66,7%, a ojcowie to 33,3% . Jeżeli chodzi zatrudnionych rodziców, to przewagę mają ojcowie, bo aż 58,3% w stosunku do matek-41,7%. Tabela nr 8. Stan ekonomiczny rodziny i źródło utrzymania. stan materialny praca ojca praca matki alimenty zasiłek Razem 79 N % N % N % N % N % dobry 11 44 7 36,9 0 0 0 0 18 36,7 wystarczający 11 44 8 42,1 0 0 0 0 19 38,8 3 12 4 21 1 100 4 100 12 24,5 25 100 19 100 1 100 4 100 49 100 źródło niezadowalający Ogółem źródło: ankieta dla rodziców Źródłem utrzymania jest przede wszystkim praca ojca, gdzie stan ekonomiczny określany jest przez respondentów jako dobry i wystarczający. Znikomy procent w tej grupie stanowi niezadowalający finansowo stan budżetu domowego. Zatrudnione matki podobnie jak ojcowie jednakowo określają swoje warunki bytowe. Najbardziej niekorzystne warunki materialne posiadają rodziny utrzymujące się z zasiłków i alimentów. Tabela nr 9. Warunki bytowe dziecka. kto rodzice określa? warunki N dzieci Razem % N % N % własny pokój 11 40,7 9 23,1 20 30,3 kąt do zabawy i nauki 16 59,3 24 61,5 40 60,6 nie ma własnego kąta 0 0 6 15.4 6 9,1 27 100 39 100 66 100 Ogółem źródło: ankiety dla rodziców i uczniów Stworzenie dobrych warunków do zabawy i nauki zapewnia dziecku pewnego rodzaju intymność i spokój, gdzie może rozładować swoje napięcia i lęki. Posiadanie własnego pokoju, czy wydzielonego miejsca stwarza mu warunki swobodnego działania, wzmacnia poczucie pewności siebie, osobistej niezależności oraz wdraża do utrzymania ładu, porządku i estetyki. Z powyższej tabeli wynika, według rodziców jak i dzieci, że najwięcej uczniów ma swój kąt do zabawy i nauki. Nieco mniejszy procent opowiada się 80 za faktem posiadania własnego pokoju, a 15,4% według dzieci nie posiada własnego kąta. 4.2. Analiza relacji z grupą rówieśniczą. ZAKOŃCZENIE Najbliższym otoczeniem dziecka jest środowisko rodzinne, które ma ogromny wpływ na rozwój społeczny dziecka. Wszystko to, co dziecko otacza, z czym się styka bezpośrednio, co się wokół niego dzieje, oddziaływuje zarówno na rozwój jego procesów psychicznych, kształtowanie pojęć, jak i zachowanie się. Dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka niezbędna jest dobrze funkcjonująca rodzina. To ona jest środowiskiem, w którym tkwią największe możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka. Proces rozwoju i wychowania zależy zdecydowanie od wpływów otoczenia. Otoczenie to zaś może być mniej lub bardziej świadome swej roli w rozwoju dziecka i korzystnie 81 lub mniej korzystnie na dziecko oddziaływać. Jednak nic nie jest w stanie zastąpić rodziny w dziedzinie zaspokajania podstawowych potrzeb. Miłość rodziców, nawet wówczas, gdy rodzina źle wywiązuje się ze swoich zadań wychowawczych stanowi bezcenny kapitał, uczucia pewności i wiary w siebie, co czasami wystarcza na całe życie. Środowisko rodzinne jako najbliższe otoczenie społeczne dziecka decyduje przede wszystkim o jego zachowaniu się. W zależności jak rodzice ustosunkowują się do dziecka oraz w jakim stopniu umieją mu pomóc w napotykanych trudnościach odzwierciedla jego postawy społeczne. Środowisko obok rodziny jest ważnym czynnikiem socjalizacji, które jest nieodłącznym elementem otoczenia życia dziecka. W sytuacji kiedy pozbawia się je bliskiego kontaktu z rodziną, szuka wsparcia w grupie rówieśniczej. Rodzina wpływa na przebieg kształtowania osobowości dziecka. Nic tak nie zaspokoi bliskiej więzi osobistej i potrzeby emocjonalnej dziecka jak rodzina. Dostrzega się różnice między rodzinami, występują w nich różnego rodzaju trudności i konflikty. Do nich można zaliczyć: rozwody, osłabienie kontaktu między członkami rodziny, coraz rzadsze występowanie wspólnego działania i przeżywania. Mimo, że bywa czasem niedoskonała, jest środowiskiem, którego nie można niczym zastąpić. W rodzinie dzieci uzyskują podstawowe pojęcia o życiu społecznym, pojęcia estetyczno-moralne, kształtują podstawy swego światopoglądu, wyrabiają kryteria oceny własnej i innych. Niezależnie od wszelkich przemian, na przełomie lat jakie przeszła rodzina jako komórka społeczna, jej funkcja wychowawcza nie straciła podstawowego znaczenia. Współczesna rodzina obecnie narażona jest na liczne zagrożenia, dezorganizacji i rozpadu wielu rodzin, mimo wszystko wychodzi obronną ręką. Nieodzowne jednak jest poznanie układu rodzinnego, w celu zrozumienia jego zachowania. Trudności napotykane w życiu przez dziecko są kontynuacją i wynikiem kłopotów, z którymi rodzice się zetknęli w przeszłości. 82 Na zachowanie dzieci ogromne znaczenie ma zaangażowanie rodziców w wychowaniu , które decyduje o przyszłych losach, o kształtowaniu cech charakteru każdej jednostki. Postawy rodzicielskie sprzyjają rozwojowi zachowania się, decydują o możliwościach dziecka. Akceptacja, poszanowanie, uznanie jego praw, zaspokajanie podstawowych potrzeb psychospołecznych nie prowadzą do powstawania zaburzeń w zachowaniu. Natomiast odrzucenie, unikanie, nadmierne ochranianie udaremniają potrzeby: życzliwości i miłości, współdziałania i samorealizacji oraz poczucia własnej wartości. Dziecko mając czułych rodziców, rodziców o właściwych postawach kształtuje wizerunek własnego „ja”. W przypadku surowego i krytykującego podejścia odczuwa ono lęk i ocenia siebie negatywnie. Dla rozwoju osobowości społecznej dziecka ważne jest, w jakiej rodzinie ono wzrasta. Pierwszoplanowi dla niego są rodzice, i to nie tylko dlatego, że oni podejmują świadomą pracę wychowawczą, ale już samą swoją obecnością dostarczają wzorów zachowania. W kręgu rodzinnym uczy się poszanowania potrzeb i wartości, sprawiedliwości i dzielenia się z innymi. Dużą rolę również odgrywa dopuszczenie dziecka do podejmowania decyzji w spawach rodzinnych, wyrabianie poczucia odpowiedzialności i umiejętności oceny osiągnięć własnych i błędów. Rodzina jako elementarna komórka rozwija osobowość, kształtuje uczucia i postawy wobec innych oraz otaczającego świata. Wprowadza dziecko w świat kultury i przygotowuje do dorosłego życia, solidnie wykonuje obowiązki, wykazuje zaangażowanie społeczne przez co wszczepia poprawne postawy prospołeczne takie jak: obowiązkowość, dokładność, punktualność. Bez udziału i wsparcia rodziny nikt nie wpoi dziecku zasad moralnych, którymi będzie się ono zawsze w życiu konsekwentnie kierowało. Rodzina jest elementem środowiska wychowawczego, które oddziałuje na jednostkę najdłużej, od urodzenia dziecka, aż do jego usamodzielnienia, a niekiedy nawet całe życie. W rodzinie dziecko nawiązuje pierwsze kontakty, 83 zdobywa doświadczenie w zakresie współżycia społecznego, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: członka rodziny, przedszkolaka, ucznia, kolegi i członka społeczności. Rodzina jest pierwszym terenem oddziaływań wychowawczych na dziecko. Wychowanie odbywa się w rodzinie w sposób naturalny, przez uczestnictwo dziecka w codziennych, różnorodnych sytuacjach życiowych. Jest ono również wyznaczone przez określone indywidualne cechy i predyspozycje rodziców takie jak: wzory wyniesione z rodzin, własny system wartości, emocjonalny stosunek do dzieci. Z tego powodu sposób wychowania w każdej rodzinie ma swój indywidualny charakter. Sposób wychowania dziecka oraz reakcje rodziców na ewentualne trudności w kontaktach z rówieśnikami decydują o emocjonalnym rozwoju dziecka. Często wadliwe oddziaływanie ze strony domu wywołuje zjawisko niedostosowania się dziecka i zaczyna działać mechanizm „błędnego koła”. Niezrozumienie pierwszych kłopotów w kontaktach z rówieśnikami i stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych przez rodziców może spowodować wystąpienie u dziecka reakcji nerwicowych, które same już będą stanowiły przeszkodę. Wynika z tego, że ogromna jest rola rodziców i środowiska rodzinnego. Wpływa ono bowiem na kształtowanie jego uczuć, postaw, aspiracji, ambicji, dążeń i zdolności. Mówiąc o środowisku człowieka, najczęściej mamy na myśli środowisko społeczne, a w przypadku dziecka grupę rówieśniczą. Przedmiotem tego opracowania jest środowisko społeczne, w którym kształtują się więzy międzyosobnicze wynikające ze współżycia ludzi między sobą. W środowisku społecznym wyodrębnia się bowiem grupę rówieśników i grupę rodzinną. W każdej z tych grup funkcjonują przyjęte reguły społecznego zachowania się, poglądy i opinie, wzory ustosunkowań emocjonalnych, normy regulujące stosunek jednostek do otoczenia, hierarchie wartości estetycznych, etycznych, moralnych i inne. Na jednostkę oddziałują naciski grupowe w różnej 84 formie, system kar i nagród, różnego rodzaju oczekiwania związane z pełnieniem ról społecznych oraz te czynniki, które prowadzą do identyfikowania się z grupą społeczną. Przede wszystkim jednak oddziałuje na nią najbliższe otoczenie społeczne za pomocą ustalonych systemów wychowawczych, mających na celu kształtowanie u niej takich mechanizmów regulujących, które są zgodne z normami obowiązującymi w danej grupie. Ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka ma oddziaływanie najbliższego otoczenia. Wszystko to, co dziecko otacza, z czym się styka ono bezpośrednio, co się wokół niego dzieje, wywiera wpływ zarówno na rozwój jego procesów psychicznych, kształtowanie pojęć, jak i zachowanie się. Dziecko wchodząc w środowisko rówieśnicze staje przed szeregiem nie znanych przedtem sytuacji i otrzymuje pierwsze prawdziwe obowiązki. Od ustosunkowania się dziecka do rówieśników zależy czasami jego kariera życiowa. Jest to okres budzenia się sił uzdalniających dziecko do współżycia w grupie, rozwijania się poczucia własnej wartości, zdolności do wysiłku, wiary w swoje możliwości, różnorodnych zainteresowań oraz aspiracji życiowych. Ważnym wskaźnikiem dostosowania się do grupy rówieśniczej jest odpowiedni rozwój społeczny. Dziecko powinno umieć współżyć w dużej grupie dziecięcej. Polega to, między innymi, na umiejętności podporządkowania własnych chęci celom ogólniejszym, wymaganiom aktualnie mu stawianym, umiejętności dostosowania się, ustępowania. Dziecko musi też mieć poczucie obowiązku i wykazywać pewną samodzielność oraz zdolność życiową. Grupy małe, kilkuosobowe należące do tego samego przedziału wiekowego tworzą swoiste zbiorowości społeczne. Można określić je jako zespół osób, powiązany więzią społeczną, wzorem i normami postępowania o ustalonej wartości. Mogą być formalne i nieformalne, powstawać spontanicznie lub pod wpływem motywacji, w większym bądź mniejszym stopniu zorganizowane oraz trwałe albo przelotne. 85 Przynależność dzieci do grup rówieśniczych, band-byleby nie nosiły znamion gangu w dosłownym znaczeniu, przynoszą więcej korzyści niż strat. Niewybaczalnym błędem byłoby uniemożliwianie lub utrudnianie im uczestniczenia w grupach zabawowych, paczkach, co pomaga rozwijać i doskonalić formy uspołeczniania. Dla wszechstronnego przygotowania dziecka do życia społecznego konieczne są różnego rodzaju aktywności dostarczające doświadczeń i rozwijające nie tylko intelekt, ale także uczucia, postawy społeczne, umiejętności działania. Aktywność dziecka w codziennym życiu zaspokaja potrzeby przyczyniając się do dostarczania doświadczeń o charakterze praktycznym, stawiając je w różnorodnych sytuacjach społecznych. Uczą wyrażania lub opanowywania swoich emocji, przyczyniają się do zdobywania doświadczeń społecznych, umiejętności współdziałania, dostrzegania potrzeb innych ludzi. Ograniczanie aktywnego życia w rodzinie opóźnia proces dojrzewania społecznego. Przyczynia się do braku odpowiedzialności za siebie, za własne postępowanie, co przyczynia się do nieprawidłowego rozwoju osobowości jednostki. Potrzeba obcowania z rówieśnikami ich kontakty społeczne, stanowiące jedyną rację, to: spotkania z koleżankami i kolegami, czasami wspólna zabawa lub działanie, wspólne wykonywanie obowiązków, a czasem tylko dla celów towarzyskich. Kontakty te uczą poznawać innych ludzi, dostrzegać ich potrzeby, wczuwać się w ich przeżycia. Koleżeństwo i przyjaźń oraz przeżycia emocjonalne i społeczne przygotowują do życia w rodzinie, do współdziałania w grupie rówieśniczej i tym samym wdrażają do życia w społeczeństwie. Aktywność dziecka uwarunkowana jest czynnikami środowiskowymi i oddziaływaniem wychowawczym otoczenia. Powinno ono maksymalnie aktywizować dziecko, jeśli tego nie robi wyrządza mu krzywdę. Jeżeli otoczenie ogranicza aktywność dziecka żywego, pobudliwego, pełnego energii, 86 doprowadzić może je do frustracji, ponieważ zaspokojenie jego potrzeb jest zablokowane. Doprowadzić to może do buntu, konfliktu, agresywnych zachowań, „robienia na złość” wobec rówieśników i otoczenia. Brak akceptacji rówieśników zmusza dziecko do zwrócenia na siebie uwagi poprzez wymyślne psoty, niszczenie przedmiotów, dokuczanie innym. Ogromnym czynnikiem dla rozwoju aktywności dziecka jest kontakt z grupą rówieśniczą, co uzależnione jest od zadatków wrodzonych, oddziaływania środowiska rodzinnego i wychowania. Pozycję społeczną rodziny najlepiej określa poziom wykształcenia jej członków i zawód przez nich wykonywany. Wyższy poziom wykształcenia pozwala rodzicom lepiej zrozumieć, jakie znaczenie mają wszystkie aspekty rozwoju dziecka i w związku z tym ci rodzice w większym stopniu będą się starali rozwijać cechy potrzebne do osiągnięcia pozycji społecznej dziecka. Wyrównany poziom wykształcenia obojga rodziców wywiera niewątpliwy wpływ na zgodność w doborze metod i środków wychowania dla osiągnięcia pożądanych efektów wychowawczych, a ponadto jest wskaźnikiem aspiracji w zakresie uspołeczniania dzieci. Niski poziom intelektualny i kulturalny pociąga za sobą poważne konsekwencje. Jest on przyczyną braku podstawowych, elementarnych umiejętności pedagogicznych, braku zainteresowania się dzieckiem, a przede wszystkim, stwarza atmosferę domową nieodpowiednią dla prawidłowego rozwoju. Niski stopień wykształcenia rodziców powoduje, że dziecku nie ma kto pomóc w napotykanych trudnościach. Przyczynia się również do niedoceniania roli, wagi i potrzeby społecznego kontaktu dziecka z otoczeniem. Taka postawa dorosłych w poważnym stopniu decyduje o stosunku dziecka do rówieśników. Niejednokrotnie rodzice mają dobrą wolę, chcąc pomóc dziecku w pokonywaniu trudności, ale zasób ich wiedzy jest przy tym niewystarczający, a okazywana dziecku pomoc nie zawsze przynosi pożądany skutek. 87 Sytuacja materialna i bytowa w jakiej wzrasta dziecko, wpływa wielorako na jego rozwój. Czynniki te odgrywają bardzo ważną rolę w rozwoju dziecka. Dobre warunki materialne i mieszkaniowe ułatwiają życie, choć nie stanowią głównej przyczyny aspołecznej postawy dziecka. Ułatwiają wykonywanie różnych czynności i organizację dnia w domu i tym samym zapewniają wszystkim członkom rodziny lepsze warunki, nie eliminują jednak innych ujemnych stron życia rodzinnego i społecznego. Od liczebności rodziny, chociaż nie tylko, zależy jej sytuacja materialna i mieszkaniowa, ponieważ jest ona najtrudniejsza w licznych rodzinach. Dzieci z tych rodzin nie przyczyniają się do pomnażania dóbr materialnych, do zwiększania budżetu rodziny, wręcz przeciwnie . Trudne warunki materialne mogą wywierać niekorzystny wpływ na stan zdrowia dziecka, jego rozwój fizyczny i emocjonalny oraz akceptację rówieśników. W obecnych czasach jest wiele rodzin dysponujących skromnym budżetem, a dzieci nie odczuwają braku aprobaty ze strony kolegów i koleżanek. Dobra rodzina to najbardziej wartościowe środowisko wychowawcze, które określa i stwarza warunki indywidualnego rozwoju osobowości jednostki, zaspokaja istotne potrzeby biologiczne, psychologiczne i emocjonalne, daje poczucie sensu życia, inspiruje do działania, ułatwia wejście w świat kultury oraz przyswojenia obowiązujących norm, chroni i wspomaga dziecko w sytuacjach trudnych. W przypadku niespełnienia przez rodzinę wyżej wymienionych zadań, określa się ją mianem dysfunkcjonalnej, patologicznej, która pociąga za sobą szereg negatywnych skutków przejawiających się zwłaszcza w losach dzieci. Zaangażowanie rodziców w sprawy wychowania ma decydujące znaczenie dla przyszłych losów dziecka. Dziecko przystosowane społecznie uzewnętrznia w swoim zachowaniu wyniki prawidłowego oddziaływania na przebiegający rozwój społeczny. Harmonijne stosunki wewnątrzrodzinne, dobra 88 atmosfera, serdeczny stosunek do siebie nawzajem ma ogromne znaczenie na uspołecznienie ich pociech. Każda rodzina daje swoiste poczucie odrębności, bezpieczeństwa, indywidualną i niepowtarzalną atmosferę oraz przynależność do niej. Rodzice są pierwszymi wzorcami osobowości, które wywierają wpływ na przyszłe postawy dziecka. Zaspokajają oni podstawowe potrzeby psychiczne, tworząc bazę więzi emocjonalnej i uczuciowej między członkami rodziny. Dla prawidłowego rozwoju dziecka niezbędna jest dobrze funkcjonująca rodzina. To ona jest środowiskiem, w którym tkwią największe możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka. Przede wszystkim rodzice stanowiący wzór do naśladowania, dzieci biorące dobry przykład z rodziców, dom, w którym panuje atmosfera miłości i życzliwości stanowi podstawę szczęśliwego dzieciństwa. Dzieci znajdują tu zaspokojenie wszelkich potrzeb życiowych. Znaczenie rodziny w życiu dziecka jest ogromne. Organizacja jej wpływa na formy wzajemnego odnoszenia się do siebie, sposoby zachowania się względem siebie członków rodziny i prowadzi do ich ustalania się. Dzieci wychowane w miłej atmosferze rodzinnej mają znacznie większą szansę założenia w przyszłości rodzin funkcjonalnych niż ich rówieśnicy z rodzin dysfunkcyjnych. Atmosfera rodzinna odgrywa ważną rolę, powinna być bezkonfliktowa, charakteryzować się silną więzią emocjonalną między dziećmi i rodzicami oraz rodzicami i dziećmi. W rodzinie potrzebna jest równowaga w spełnianiu obowiązków i powinności. Rodzice powinni stwarzać dzieciom ciepło domowego ogniska, a nie powodować sytuacje konfliktowe, które mogą przyczynić się do sytuacji stresowych (np. rozbicie małżeństwa). Najlepsze co rodzice mogą uczynić dla swoich dzieci, to kochać lub przynajmniej szanować się nawzajem, by dziecko nie postawić wobec konieczności wyboru jednego z nich. Dom powinien wprowadzać dzieci w dorosłe życie przez kształtowanie w nich samodzielności 89 i odpowiedzialności. Rodzice muszą nauczyć się porozumiewać z własnymi dziećmi, a one powinny uczestniczyć w pracach domowych, wspólnie z rodzicami rozwiązywać problemy, razem rozwijać się i dojrzewać. Najbliżsi powinni pomagać i wspierać, dawać wiarę we własne możliwości i entuzjazm, okazywać życzliwość i szczerość. Dzieci potrzebują zrozumienia, serdeczności i dobrego słowa, co kształtuje charakter pozytywnych zachowań i postaw. „Wykonując sumiennie obowiązki rodzicielskie, trzeba też pamiętać, że wszelka nadopiekuńczość odcina dziecku możliwość korzystania z własnych doświadczeń i zdobywania nowych. Nie możemy przesadnie chronić przed nieprzyjemnościami i trudnościami codzienności, bo i tak one nikogo w życiu nie ominą”.110 BIBLIOGRAFIA 56 Z. Rydel. Domowe…, s. 106. 90 1. Baley S., Psychologia wychowawcza w zarysie, Warszawa 1958. 2. Berge A., Uczeń trudny, Warszawa 1960. 3. Bereźnicki F., Prace magisterskie z pedagogiki, Szczecin 1995. 4. Borzym I., Uczniowie zdolni, Warszawa 1979. 5. Czapów Cz., Rodzina a wychowanie, Warszawa 1968. 6. Hurlock E. B., Rozwój dziecka, Warszawa 1961. 7. Filipczuk H., Rodzina a rozwój psychiczny dziecka, Warszawa 1981. 8. Jackowska E., Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980. 9. Kamieński A., Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1975. 10.Kowalski S., Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1976. 11.Leksykon pedagogiczny. Red. Minerski B., Śliwerski B., Warszawa 2000. 12.Lipkowski O., Resocjalizacja, Warszawa 1975. 13.Łobocki M., Współdziałanie nauczyciel i rodziców w procesie wychowania, Warszawa 1985. 14.Maciaszkowa J., O współżyciu w rodzinie, Warszawa 1980. 15.Mika S., Uwagi o przedmiocie pedagogiki TPD [w:] Pedagogika TPD (red. Butrymowicz B. i Gomółka L.), Warszawa 1975. 16.Misztal B. Grupy rówieśnicze młodzieży, Wrocław 1974. 17.Obuchowska I., Dynamika nerwic, Warszawa 1976. 18.Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981. 19.Pawełczyńska A., Przestępczość grup nieletnich, Warszawa 1964. 20.Pilch T., Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze [w:] Pedagogika społeczna (red.T. Pilch i I. Lepalczyk), Warszawa 1993. 21.Płoszyński Z., Problemy patologii środowiska rodzinnego [w:] Patologia społeczna wśród dzieci i młodzieży (red. Z. Płoszyński i T. Wróblewski), Słupsk 1993. 22.Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997. 91 23.Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowania, Warszawa 1982. 24.Rataj M., Szkoła-dzieci-rodzice, Warszawa 1979. 25.Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972. 26.Rożnowska A., Wybrane aspekty wychowania w rodzinie, Słupsk 1998. 27.Rydel Z., Domowe ognisko- czy pobojowisko? [w:] Ku partnerstwu szkoła-rodzice, (red. J. Kropiwnicki), Jelenia Góra 1999. 28.Skorny Z., Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1987. 29.Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984. 30.Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1979. 31.Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z., Podstawy psychologii dla nauczycieli, Warszawa 1978. 32.Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970. 33.Szmatka J., Małe struktury społeczne, Warszawa 1989. 34.Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, Warszawa 1963. 35.Tyszka Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1976. 36.Tyszkowa M., Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, Warszawa 1964. 37.Winiarski M., Czynniki warunkujące pozycję ucznia w zespole klasowym, „Kwartalnik pedagogiczny” 1970, nr 2. 38.Winiarski M., Organizacja czasu wolnego dzieci i młodzieży w rejonie zamieszkania, Warszawa 1979. 39.Wodniak R.B., Zarys socjologii edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1997, t. 1. 40.Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1979. 41.Zaborowski Z., O rodzinie. Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, Warszawa 1969. 92 42.Zaborowski Z., Rówieśnicy. Problemy wychowawcze środowiska rówieśniczego, Warszawa 1969. 43.Zaczyński W., Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 1974. 44.Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1979. 45.Ziemska M., Rodzina a dziecko, Warszawa 1986. 46.Znaniecki F., Socjologia wychowania, Warszawa 1973, t. 1. 47.Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1979.
