REFORMACJA W RENESANSIE

REFORMACJA W RENESANSIE
Reformacja to jeden z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się
nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w
Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża.
Reformacja
Etapy reformacji: 1Wystąpienie Marcina Lutra (1483-1546), który w 1517 r. w Wittemberdze ogłosił 95 tez o
odpustach - bezpośrednia przyczyna wybuchu reformacji - nagana praktyk dopuszczających sprzedaż odpustów i
wyższych stanowisk kościelnych - uznanie Biblii za jedyny autorytet w sprawach wiary - redukcja liczby sakramentów
do dwóch: chrztu i komunii - likwidacja zakonów - zniesienie celibatu księży - liturgia w językach narodowych stwierdzenie, że Kościół poprzez swoją niemoralność odszedł od Chrystusa i dlatego nie spełnia już swojej funkcji (w
dwa lata później Luter zerwał z Kościołem) "Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak
więc, powinno się czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii (...).
Jedynie Pismo św. jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować. Przede wszystkim
najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach winna stanowić nauka Pisma św. (...). I
chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka
słuchałaby ewangelii (...). Teraz zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii." M. Luter
2. potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) - początek ostrych walk religijnych, które
ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Wojny religijne trwają przez cały XVI w.
3. wystąpienie Jana Kalwina (1509 - 1564) w Bazylei w 1533 r.; postulaty podobne jak u Lutra, ale dodana jeszcze
nauka o predestynacji (przeznaczeniu duszy ludzkiej z góry do zbawienia lub potępienia) "Kto chce dojść do Boga
Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo św." "Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec
rodziny poczuwać się będzie do swych obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować
wszelkie niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to brzemię
nałożył." J. Kalwin
4. w Anglii król Henryk VIII ogłasza się głową Kościoła anglikańskiego
5. niepokoje wyznaniowe w Czechach - tzw. bracia czescy (w Polsce - bracia polscy)
6. reakcja Kościoła katolickiego: - stworzenie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów) do walki z reformacją - powołanie
Trybunału Inkwizycyjnego w 1542 r. - sobór w Trydencie 1545-1563 - uchwalenie wielkiej reformy Kościoła ustanowienie indeksu ksiąg zakazanych
7. państwa europejskie utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej Istota problemu sprowadzała się do pytania:
jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub
potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w "Żywocie..." o różnych
wyznaniach, z których każde "inaczej" wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę:
"a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć". Doktryna Lutra konkurowała z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące
wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "trójca"), atakujących dogmat Trójcy Świętej.
Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza
tak skażonej natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znaczące
działania i dobre uczynki. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, obarczał jednostkę poczuciem
niepewności i zagrożenia; teoria tzw. predestynacji (przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza
człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań.
Reformacja a sztuka Obyczajowa surowość reformacji i postulowana cnota pracy, szczególnie w jej kalwińskim
wydaniu, zaważyły na obliczu kultury, którą chciano skutecznie pozbawić uroków śmiechu i zabawy. Dosłownie zaś
przestrzeganie starotestamentowego zakazu czynienia wizerunków Boga i wszelkich istot żyjących pozbawiło sztukę
reformacyjną malarstwa sakralnego (walki przeciw świętym wizerunkom znane już były dawniejszym sektom) i
prowokowało liczne polemiki z katolikami "o obraziech i bałwaniech". Ponieważ jednak sztuka nie lubi próżni, to
niedobór z jednej strony (malarstwa) równoważono czym innym, to jest muzyką, która w krajach protestanckich doszła
do znakomitego rozkwitu, a jego ostatecznym ukoronowaniem stały się genialne dzieła Jana Sebastiana Bacha ("Suita
na strunie G").
Reformacja w Polsce W XVI w tak szybko przybywało pism polemiczno - wyznaniowych, że w Polsce jeszcze w 1520
r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie, zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra.
Jak się jednak okazuje z dalszych postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele
pomogły. Prąd ten - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - wydał w Polsce piękną, choć nie do końca
zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich
i braci czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głównie mieszczaństwo) i kalwinów (głównie szlachta), acz
dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do tzw. zgody
sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jednak z wyłączeniem arian.
Bracia polscy (arianie, antytrynitarze) Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji; zapisali w
dziejach naszego kraju chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy
uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju). Bracia polscy ukonstytuowali się
w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich
przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze
naruszenie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po
zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa zobowiązywało (wg arian)
do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr
na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich
krytyka dawnej tradycji kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego słowa bożego", źródła
nieskażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie
zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goniądza,
Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem
poddaństwa, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec kary
śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Osiągnięcia arian: - rozwój szkolnictwa
(Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków); - twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy, nabożne
wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą
gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko-polski).
humanizm Humanizm (łac. "humanitas" - "człowieczeństwo", "ludzkość") to prąd umysłowy renesansu, który
poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, "świtem" - jak zwykło się mówić. Waga tego pierwszego objawienia
polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości ("humanus" "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło poety rzymskiego, Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest
mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości
poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Humanizm był ściśle związany z antropocentryzmem, poglądem
filozoficznym stawiającym człowieka w centrum wszechświata, w przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu,
który w centrum wszechświata umieszczał Boga. Średniowieczne "zanurzenie" jednostki w uniwersum świata,
przypisanie jej ściśle określonego miejsca w powszechnie obowiązującej hierarchii bytów i ról odbierało poczucie
indywidualności, czyniło człowieka anonimowym, choć niezbędnym trybem machiny, od którego wymagano idealnej,
lecz typowej dla spełnianej funkcji doskonałości. W ten sposób "ustawiony", świadomy swej roli i przeznaczenia
człowiek zyskiwał poczucie bezpieczeństwa i nie wchodził w konflikt ze światem, ani tym bardziej z samym sobą,
wiedząc, kim jest i jak ma postępować. Tymczasem to, kim i jakim jest człowiek, stanowiło centrum zainteresowania
humanistów. Jeden z pierwszych, F. Petrarca, czytał spośród średniowiecznych autorów nie św. Tomasza, lecz św.
Augustyna, a zwłaszcza jego zaskakujące wyznanie: "I ludzie chodzą podziwiać szczyty gór i wzdęte fale morza, i
szerokie nurty rzek, i przestwór oceanu, i kręgi gwiezdne, a siebie zaniedbują". Potrzeba poznania i formowania
indywidualnej osobowości sprawiła, że zaczęto analizować siebie, swe wewnętrzne przeżycia, kształcić się na
świetnych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli w
antycznej filozofii, literaturze i sztuce. Ideałem humanisty był człowiek wszechstronnie wykształcony, a jednocześnie
piękny jak greckie posągi. Przykładem mogą być multitalenty tamtych czasów: Leonardo da Vinci i Michał Anioł
Buonarotti, choć nie spełniali oni kryterium estetycznego. Człowiek - to nie tylko osobowość, ale i istota społeczna,
więc humanista miał być świadom swojej roli w społeczeństwie. Stąd taki ogrom publicystyki społecznej w XVI w.
(patrz hasła: Erazm z Rotterdamu, A.F. Modrzewski). Podstawą wykształcenia były: - znajomość 3 języków: łaciny,
greki, hebrajskiego - wiedza z zakresu nauk wyzwolonych: filozofii, retoryki, poetyki Znajomość języków
umożliwiała humanistom prace filologiczne nad Biblią oraz dziełami Grecji i Rzymu. Celem tych badań było dotarcie
do źródeł - "ad fontes" - kultury europejskiej. Antyk - jego literatura i sztuka - był najwyższym wzorem dla humanistów
renesansowych (patrz: zasada naśladownictwa - mimesis). Łatwo się też domyślić, że językiem przez nich używanym w
literaturze była łacina wiernie wzorowana na starożytnej.