Regulacyjna teoria temperamentu wg Strelaua

Regulacyjna teoria temperamentu wg Strelaua
Praca zaliczeniowa
Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Amerykanistyki w Warszawie
Jednym z niewielu miejsc, w których przebiegał rozwój badań nad temperamentem był
Uniwersytet Warszawski, gdzie J.Strelau wraz ze swoim zespołem korzystał z dorobku
badaczy rosyjskich. Równocześnie zwracał także uwagę na teorie temperamentu i badania
nad nimi w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, dzięki czemu można powiedzieć,
że regulacyjna teoria temperamentu ma swoje korzenie w wielu koncepcjach. W trakcie
pobytu w Stanach Zjednoczonych Strelau bacznie obserwował prowadzone przez tamtejszych
badaczy ( A.Thomas, S.Chess ) badania, a stworzona przez nich koncepcja trudnego
temperamentu miała duży wpływ na kształtowanie jego własnego rozumienia funkcjonalnej
roli temperamentu. Miał także okazję współpracować z W.Niebylicynem i jego zespołem,
dzięki czemu uzyskał szersze spojrzenie na istotę cech układu nerwowego. W trakcie pobytu
w Moskwie i spotkaniu z W.Mierlinem Strelau zapoznał się z jego badaniami dotyczącymi
związku cech temperamentalnych ze stylem działania, co skłoniło go do dodania pojęcia
„stylu działania” do regulacyjnej teorii temperamentu. Jednak od momentu rozpoczęcia
swoich badań Strelau był pod wpływem, chyba największym, teorii czynności sformułowanej
przez Tadeusza Tomaszewskiego, a w okresie późniejszym znaczenie miały pomysły i
badania uczniów Strelaua np. T.Klonowicz czy J.Matysiaka. Ideą przewodnią jest twierdzenie
„ Pojęcie temperament odnosi się do formalnych cech zachowania” i pozostaje ono nadal
jednym z podstawowych założeń regulacyjnej teorii temperamentu.
Do poziomu energetycznego zaliczono dwie podstawowe cechy temperamentu czyli
reaktywność i aktywność. Reaktywność jest wymiarem przejawiającym się we wrażliwości z
jednej strony i wydolności z drugiej. Osoby wysokoreaktywne charakteryzują się dużą
wrażliwością i małą wytrzymałością, a niskoreaktywne na odwrót. Aktywność z kolei to
cecha temperamentu, która odnosi się do częstości i intensywności działań jednostki.
Człowiek modyfikując swoją aktywność może regulować wartość stymulacyjną swojego
zachowania i sytuacji zewnętrznych.
Wielkość
b
b
reakcji
a
a
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Intensywność bodźców
Wysokoreaktywni
Niskoreaktywni
a – próg wrażliwości zmysłowej
b – próg wydolności
a/b – const.
Do regulacyjnej teorii temperamentu zostało wprowadzonych szereg zmian, a jej aktualna
wersja opiera się na następujących założeniach:
1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.
2. Cechy formalne zachowania mogą być opisane w kategoriach energetycznych i
czasowych.
3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice
indywidualne.
4. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, można opisać w kategoriach
energetycznych i czasowych, stąd różnice w temperamencie odnoszą się do wszelkich
zachowań i reakcji.
5. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki czasowej
zachowań i reakcji występują od początku życia poczętego, stąd cechy temperamentu
występują od wczesnego niemowlęctwa.
6. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt, wszystkie
ssaki można scharakteryzować na podstawie cech, które odnoszą się do kategorii
intensywności i czasu, stąd temperament występuje i człowieka a także zwierząt.
7. Biorąc pod uwagę założenia 5 i 6 można przyjąć, że temperament w swojej pierwotnej
formie jest wynikiem ewolucji biologicznej, a zależne od niego mechanizmy
fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we współdeterminowaniu różnic
indywidualnych w temperamencie.
8. Cechy temperamentalne podlegają w ontogenezie powolnym zmianom, a następuje to
w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu oraz
oddziaływania między wyposażeniem genetycznym a środowiskiem.
9. Temperament pełni funkcję regulacyjną polegającą na modyfikacji wartości
stymulacyjnej i czasowej sytuacji i zachowań, odpowiednio do posiadanych cech.
10. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się przede
wszystkim w sytuacjach trudnych czy zachowaniach ekstremalnych.
Pozwoliło to na sformułowanie definicji temperamentu, wg. której temperamentem
nazywamy podstawowe, względnie stałe cechy osobowości odnoszące się głównie do
formalnych charakterystyk reakcji i zachowań. Temperament podlega powolnym zmianom w
wyniku dojrzewania i specyficznych dla jednostki oddziaływań między jego genotypem a
środowiskiem. Po przeprowadzeniu badań psychometrycznych na osobach obojgu płci,
strukturę temperamentu opisano za pomocą sześciu poniższych cech ( 2 czasowe i 4
energetyczne ) :
1. Żwawość. Tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymania wysokiego tempa
aktywności i do łatwej zmiany jednego zachowania (reakcji) na inne, odpowiednio
do zmian otoczenia
2. Perseweracja czyli uporczywe utrzymywanie się albo powtarzanie uprzytomnień,
słów, zdań, skojarzeń, uczuć itp. tej samej treści, fragmentów melodii,
wypowiedzi, tych samych omyłek, czynności; jęz. przedłużanie się czasu trwania
ruchu artykulacyjnego ponad normę
3. Wrażliwość sensoryczna czyli zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o
niewielkiej wartości stymulacyjnej.
4. Reaktywność emocjonalna czyli tendencja do intensywnego reagowania na
bodźce wywołujące emocje, która wyraża się w dużej wrażliwości i niskiej
odporności emocjonalnej.
5. Wytrzymałość czyli zdolność do reagowania w sytuacjach, które wymagają
długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności w warunkach silnej stymulacji
zewnętrznej
6. Aktywność. Tendencja do podejmowania zachowań o wysokiej wartości
stymulacyjnej lub dostarczających silnej stymulacji z otoczenia.
Cechy temperamentalne mają pochodzenie biologiczne, jednak na potwierdzenie tego
zgromadzono dotychczas niewiele dowodów. Jedyne dane pochodzą z badań opartych na
genetyce zachowania , ponieważ nie przeprowadzono żadnych badań nastawionych na
poszukiwanie neurofizjologicznych i biochemicznych korelatów cech temperamentalnych
( wynikało to między innymi z powodu braku odpowiedniej aparatury ). Przyjmuje się
założenie, że każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe
jest wynikiem interakcji mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w
regulacji aspektów czasowych i poziomu aktywacji. Czynnikiem, który pośredniczy w
tworzeniu różnic indywidualnych w cechach temperamentu związanych z poziomem
aktywacji są takie zmienne jak wrażliwość neuronalnych receptorów postsynaptycznych,
liczba wyzwalanych neuroprzekaźników i reaktywność struktur nerwowych. Biologiczne
mechanizmy temperamentu w regulacyjnej teorii temperamentu
składają się na
indywidualność neurohormonalną, co oznacza że temperament uwarunkowany jest
specyficzną dla jednostki konfiguracją systemów nerwowych i hormonalnych, które są
odpowiedzialne za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania.
Narzędziem stosowanym do pomiaru reaktywności i ruchliwości był Kwestionariusz
Temperamentu Strelaua. Do pomiaru reaktywności używana była skala Siły procesu
pobudzenia, a do pomiaru ruchliwości na poziomie zachowania używano skali Ruchliwości
procesów nerwowych. Aktywność oceniano technikami obserwacyjnymi i na ich podstawie
diagnozowano tzw. styl działania. Wyróżnić można tu styl działania wspomagający, który
charakteryzuje się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi i świadczy o niskim
poziomie aktywności. Drugim jest styl działania prostolinijny charakteryzujący się
równowagą pomiędzy liczbą czynności pomocniczych i zasadniczych lub przewagą czynności
zasadniczych, a świadczył o wysokim poziomie aktywności. Jednak z powodu
niezadowalających
parametrów
poddano
go
modyfikacjom,
nadając
nazwę
Zmodyfikowanego Kwestionariusza Temperamentu Strelaua i zawierającego trzy skale: Siły
procesu pobudzenia, Siły procesu hamowania, Ruchliwości procesów nerwowych.
Rola cech temperamentu ujawnia się najsilniej w momencie, kiedy człowiek funkcjonuje w
warunkach stresu i ma do wykonania zadanie wymagające szczególnej mobilizacji
organizmu. Wright i Mischel sformułowali hipotezę o związku, jaki zachodzi pomiędzy
wymogami sytuacji a kompetencjami jednostki, która mówi, że:
„ jedną z tych kategorii, w których szczególnie wyraźnie rzucają się w oczy różnice
indywidualne w pewnych obszarach ( np. agresywności, wycofywaniu się ), są sytuacje
psychiczne bardzo wymagające”
Osoby wysokoreaktywne, które posiadają mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne
wzmacniające stymulację potrzebują jej niewiele do osiągnięcia optymalnego poziomu
aktywacji. Z kolei osoby niskoreaktywne, u których mechanizmy te tłumią stymulację, do
osiągnięcia optymalnego poziomu potrzebują jej o wiele więcej. Gdy jednak zachodzi
rozbieżność pomiędzy poziomem reaktywności jednostki a wartością stymulacyjną
podejmowanej przez nią aktywności pojawić się mogą negatywne konsekwencje.
1. Gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnych poprzez wybór stylu
działania, który odpowiada jej indywidualnemu poziomowi reaktywności – wtedy
zwykle nie zauważa się różnic pomiędzy osobami wysokoreaktywnymi a
niskoreaktywnymi. Różnice pojawiają się w stylu działania, który dostosowany jest do
wartości stymulacyjnej jednostki. Osoby wysokoreaktywne wybierają styl
wspomagający, dzięki któremu obniżyć mogą wartość stymulacyjną samego działania.
Osoby niskoreaktywne z kolei wybierają zapewniający odpowiedni dopływ stymulacji
styl działania prostolinijny.
2. Jeśli jednostka nie będzie miała możliwości wyboru preferowanego stylu działania, to
w skrajnych warunkach uzyska różny poziom wykonania w zależności od poziomu
reaktywności. U jednostek wysokoreaktywnych poziom wykonania spadnie, u
niskoreaktywnych poprawi się lub pozostanie bez zmian.
3. Jeżeli z jakiejś przyczyny nie zauważa się różnic w poziomie wykonania pomiędzy
osobami niskoreaktywnymi a wysokoreaktywnymi. Koszty działania w warunkach
silnej stymulacji są wyższe u osób wysokoreaktywnych niż niskoreaktywnych i na
odwrót. W warunkach niskiej stymulacji u osób niskoreaktywnych koszty działania
mogą być wyższe.
4. Długotrwała rozbieżność pomiędzy poziomem reaktywności a wartością stymulacyjną
zachowania lub sytuacji, w których jednostka funkcjonuje , powoduje, że wysoki
poziom reaktywności staje się temperamentalnym czynnikiem ryzyka. Prowadzić to
może do zaburzeń czy anomalii zachowania.
Regulacyjna teoria temperamentu rozwijała się na podstawie badań osób dorosłych i
dorastającej młodzieży. Jednak dla lepszego zrozumienia mechanizmów leżących u podstaw
cech temperamentalnych i jaki wpływ ma temperament na przebieg dojrzewania innych
struktur osobowości potrzebne są badania rozwojowe, których brak jest jednym z
mankamentów tej teorii. Jednak mimo to do obecnej chwili regulacyjna teoria temperamentu
Strelaua jest jedyną powstałą w Europie Środkowo-Wschodniej teorią łączącą wybrane idee
Pawłowa i innych badaczy rosyjskich jak i północnoamerykańskie teorie i wyniki badań.