Struktury rynku
advertisement
Analiza kosztów i korzyści Analiza kosztów i korzyści Analiza kosztów i korzyści (AKK, ang. CBA – cost-benefit analysis) stanowi metodę oceny przedsięwzięć i programów realizowanych w ramach sektora publicznego. Celem analizy kosztów i korzyści jest przeanalizowanie wpływu przedsięwzięcia na dobrobyt społeczny na obszarze, na którym jest realizowana dana inwestycja (np. regionu, kraju). 2 Analiza kosztów i korzyści Stosuje się ją również przy ocenie kosztów i korzyści regulacji, gdzie umożliwia znalezienie odpowiedzi na pytanie: kiedy i w jaki sposób Państwo powinno podjąć interwencję prywatnym rynku, aby wpłynąć na decyzje konsumpcyjne i produkcyjne. AKK jest przykładem analizy ekonomicznej, która znajduje zastosowanie przede wszystkim w uzasadnieniu inwestycji infrastrukturalnych. Niemal każde przedsięwzięcie państwa dobrze nadaje się do zastosowania podejścia typowego dla analizy kosztów i korzyści. 3 Analiza kosztów i korzyści Cechami charakterystycznymi dla tego rodzaju inwestycji są zarówno stosunkowo wysokie wydatki inwestycyjne, jak i pewna uciążliwość realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego lub/i jej eksploatacji dla społeczeństwa Np. budowa lub przebudowa drogi, kanalizacji, mostu związane są często z wydłużeniem czasu przejazdu, a tym samym większym zużyciem paliwa, hałasem, itp. Argumentami za realizacją takich przedsięwzięć inwestycyjnych są korzyści, jakie będzie czerpać społeczeństwo po oddaniu inwestycji do użytkowania. 4 Analiza kosztów i korzyści Dla każdego wariantu działania AKK wykonujemy w trzech etapach: I – identyfikacja wszystkich skutków tego działania (korzystnych i niekorzystnych) dla wszystkich członków społeczeństwa, których działanie dotyczy; II – wycena tych różnych korzyści i kosztów w kategoriach pieniężnych; III – zalecenie realizacji danego wariantu wtedy i tylko wtedy, gdy jego wynikiem jest korzyść społeczna netto, tj. nadwyżka całkowitych korzyści nad całkowitymi kosztami. 5 Analiza kosztów i korzyści Zasada korzyści netto O realizacji danego projektu przesądza istnienie nadwyżki netto, czyli nadwyżki całkowitych korzyści nad całkowitymi kosztami. Nadwyżka netto = całkowite korzyści – całkowite koszty > 0 Jeśli koszty i korzyści przybierają postać strumieni rozłożonych w czasie, to należy obliczyć zaktualizowaną wartość każdego z nich, stosują do dyskontowania odpowiednią stopę procentową. Projekt, który pozwala osiągnąć dodatnią korzyść netto jest lepszy od utrzymywania status quo. 6 Analiza kosztów i korzyści Zasada korzyści netto W odniesieniu do decyzji inwestycyjnych, w przypadku których występują ograniczone zasoby. Jeśli wybudujemy tamę to dostarczymy np. 1,8 mld m3 wody rocznie. Wodę można przeznaczyć dla mieszkańców miast, dla przemysłu lub rolników. Z punktu widzenia kosztów i korzyści powinna trafić tam gdzie całkowita korzyść netto jest największa. Obliczmy korzyści netto przypadające na 1000 m3 w każdym zastosowaniu: w mieście nadwyżka wynosi 35 dol., w przemyśle 42 dol. a w rolnictwie 22 dol. na 1000 m3. Zatem najpierw należy zaspokoić popyt przemysłu, potem … 7 Analiza kosztów i korzyści Zasada korzyści netto Celem zastosowania AKK jest zwiększenie efektywności ekonomicznej. Nie ma sporów co do potrzeby rozsądnego wykorzystania zasobów. Dwa główne zarzuty dotyczą sposobu wyceny pieniężnej w drugim etapie analizy i oceny wartościującej, która stanowi podstawę wyboru między efektywności a sprawiedliwością, dokonywanego w etapie trzecim. 8 Analiza kosztów i korzyści Trudności związane z wyceną pieniężną wielu efektów: Ile wynosi wartość czystego powietrza, wzrostu bezpieczeństwa narodowego, piękna dzikiego krajobrazu lub uratowanego ludzkiego życia? Jak wycenić korzyść, która pojawi się za 50 lat? Najtrudniejsze problemy z wyceną powstają tam, gdzie koszty i korzyści są niepewne, nie powstają na rynku, są niematerialne lub oczekuje się ich w odległej przyszłości. 9 Analiza kosztów i korzyści Trudności związane z wyceną pieniężną Każda decyzja jest uzależniona od pewnego rodzaju – jawnego lub niejawnego – wartościowania. Agencja rządowa odmawia wydania 80 mln dol. na realizacje programów zwiększenia bezpieczeństwa na autostradach, o których sądzi się, że zmniejszyłyby liczbę śmiertelnych wypadków o 50 rocznie. Decyzja agencji wskazuje, że zgodnie z jej oceną wartość jednego zachowanego życia ludzkiego jest mniejsza od 1,6 mln dol. 10 Analiza kosztów i korzyści Efektywność a sprawiedliwość W trzecim etapie AKK liczą się koszty i korzyści całkowite a nie ich rozkład. Co należy zrobić jeśli korzyści i koszty rozkładają się nierówno pomiędzy członków danej zbiorowości? W przypadku niemal wszystkich przedsięwzięć publicznych można wskazać tych, którzy zyskują i tych, którzy tracą. Traci każdy obywatel, który w wyniku realizacji przedsięwzięcia nie osiąga żadnych korzyści, a ponosi część kosztów płacąc podatki lub na skutek zmniejszenia wydatków na programy, których wyniki są dla niego cenniejsze. 11 Analiza kosztów i korzyści AKK w celu podjęcia decyzji o budowie mostu. Rozważamy budowę mostu mającego połączyć centrum miasta z leżącą na półwyspie jego północna częścią. Na razie mieszkańcy półwyspu, chcąc dotrzeć do centrum, korzystają z promu, a pewna ich liczba dojeżdża samochodami długą okrężną drogą. Ze wstępnych badań wynika, że popyt na przejazdy mostem jest duży. Czy korzyści dojeżdżających przewyższają koszty? Prom – 5 mln przejazdów rocznie, cena 2 dol. (zysk właściciela 1 dol.) Nakłady na budowę mostu 85 mln dol. Koszty eksploatacji i konserwacji 5 mln rocznie. Przejazd darmowy, obciążenie mostu 10 mln przejazdów. Stopa dyskonta 4%. 12 Analiza kosztów i korzyści Krzywa popytu na przejazdy (5 mln – 2 dol., 10 mln – darmowy przejazd) P 4 0,4 Q Obecnie korzyści z użytkowania promu i mostu czerpią dwie grupy: właściciele promu i podróżujący. Właściciel promu – zysk wynosi 5 mln dol. Jak zmierzyć łączną korzyść podróżujących? Jest to nadwyżka konsumenta, czyli różnica między ceną, którą konsument byłby skłonny zapłacić a rzeczywista ceną. Jest to pole trójkąta między krzywa popytu a linią ceny równą 2 dol. Powierzchnia trójkąta wynosi: 0,5 (4 2) 5 5mln 13 Analiza kosztów i korzyści Zakładając, że strumień korzyści (właścicieli promu i podróżujących) pozostanie stały w nieskończoność, możemy obliczyć odpowiednią wartość zaktualizowaną netto, która wynosi: 10 / 0,04 250 mln dol. Kluczowe znaczenie przy obliczaniu kosztów i korzyści dla mostu ma wyznaczenie nadwyżki konsumenta dla użytkowników mostu, czyli pieniężnego odpowiednika korzyści uzyskiwanych przez podróżujących, przekraczających oczywiście poziom płaconej przez nich ceny równej zero. 0,5 4 10 20 mln dol. 14 Analiza kosztów i korzyści 15 Analiza kosztów i korzyści Przed uznaniem, że budowa mostu przez państwo jest uzasadniona, władze powinny rozważyć jeszcze jedną możliwość, a mianowicie regulacje prywatnego rynku. Czyli ustalenie ceny maksymalnej na usługi promu. Z punktu widzenia AKK optymalną ceną regulowaną jest taka cena, jaka istniałaby na rynku wolnokonkurencyjnym. W przypadku barier wejścia cena spadłaby do poziomu, któremu odpowiadałby zerowy zysk nadzwyczajny, osiągając wysokość 1 dol. 16 Analiza kosztów i korzyści Przy cenie 1 dol. prom zapewnia 7,5 mln przewozów. Podróżujący uzyskują nadwyżkę wynoszącą: 0,5 (4 1) 7,5 11,25 mln dol. Zaktualizowana wartość korzyści netto z poddanego regulacji promu wynosi: 11,24 / 0,04 281,25 mln dol. Budowa mostu (korzyści netto 290 mln dol.) okazuje się zatem trochę bardziej opłacalna od regulacji usług promu. 17 Analiza kosztów i korzyści Wycena kosztów i korzyści Na ogół zastosowanie cen rynkowych zapewnia właściwą wycenę kosztów i korzyści. Jednak w pewnych okolicznościach wycena oparta na cenach rynkowych może wymagać modyfikacji. Cena rynkowa odzwierciedla wycenę krańcowych jednostek. Jeśli jednak zmiana ilości dobra jest duża, to nadwyżka konsumenta przewyższy wielkość odpowiedniego przychodu. Podobnie opłata równa zeru wcale nie jest dokładna miarą powstającej dzięki mostowi korzyści z jednego przejazdu. 18 Analiza kosztów i korzyści Wycena kosztów i korzyści Drugi problem powstaje w związku ze zniekształceniami struktury cen. Jedna z możliwych przyczyn są podatki. Np. państwo wprowadziło cło na import pewnego produktu rolnego, aby chronić krajowych rolników. W rezultacie krajowa cena przewyższa o dolar cenę światową. Jak wycenić przyrost produkcji tego dobra spowodowany powstaniem tamy finansowej? Trudność polega na tym, że mamy dwie ceny odzwierciedlające krańcowe koszty i korzyści (ceny światowe i krajowe). Odpowiedź – właściwa cena zależy od tego, gdzie zostanie sprzedana dodatkowa produkcja w kraju czy za granicą. 19 Analiza kosztów i korzyści Wycena kosztów i korzyści Trzeci przykład dotyczy bezrobocia. Jeśli zasoby są w pełni wykorzystane, to ich użycie dla osiągnięcia, tego, a nie innego celu oznacza poniesienie kosztu. Kosztem alternatywnym jest utracona wartość produktu, który powstałby dzięki ich innemu zastosowaniu. Koszt zatrudnienia pracownika odzwierciedla płaca rynkowa, która odzwierciedla wydajność tego pracownika przy alternatywnym zatrudnieniu w sektorze prywatnym. A co zrobić gdy pracownik był wcześniej bezrobotny? Wtedy płaca rynkowa przestaje być dokładną miarą kosztu alternatywnego. Można przyjąć, że koszt ten to np. wolny czas utracony przez tego pracownika. 20 Analiza kosztów i korzyści Dobra niebędące przedmiotem obrotu rynkowego Jak wycenić wartość usług podstawowej i średniej szkoły publicznej? Jak zidentyfikować najlepsze szkoły? Ponieważ oświata publiczna jest udostępniana przez zbiorowość (finansowana z lokalnych dochodów podatkowych), nie istnieje żadna rynkowa cena tej usługi. To samo dotyczy wszystkich dóbr niebędących przedmiotem obrotu rynkowego, jak: obrona narodowa, czyste środowisko, usługi służby zdrowia, korki na drogach, wartość ludzkiego życia. Wycena wszystkich tego rodzaju dóbr jest bardzo trudna. 21 Analiza kosztów i korzyści Dobra niebędące przedmiotem obrotu rynkowego Kiedy nie ma cen rynkowych niezbędne jest zastosowanie specjalnych metod wyceny. Istnieją trzy sposoby wyceny dóbr niebędących przedmiotem obrotu rynkowego, a także tzw. dóbr niematerialnych: 1. Bezpośrednie ustalanie wartości, 2. Ustalanie wartości rynkowych, na podstawie średnich cen 3. Odwołanie się do wartości określonej społecznie. 22 Analiza kosztów i korzyści Bezpośrednie ustalanie wartości Bezpośrednie ankietowanie oraz badania opinii publicznej są często stosowanym sposobem uzyskiwania informacji o kosztach i korzyściach. Celem jest zidentyfikowanie grupy wchodzących w grę osób i zebranie ich opinii. Badania ankietowe stosuje się w celu ustalenia korzyści z poprawy jakości powietrza, korzyści z rozwoju transportu publicznego, wartości lokalnych dóbr publicznych (rozbudowa szkoły podstawowej), zagrożeń związanych z wykonywanym zawodem. Metoda jest prosta i elastyczna, jednak badania są kosztowne a próbka może okazać się niereprezentatywna. 23 Analiza kosztów i korzyści Ustalanie wartości na podstawie średnich cen rynkowych Wnioski dotyczące wartości dóbr niebędących przedmiotem obrotu rynkowego próbuje się tu wyprowadzić z obserwacji zachowania jednostek na innych, „pokrewnych” rynkach. Jak ocenić korzyść z działalności publicznej szkoły średniej? Można odwołać się do rynku pracy. Ile wynosi oczekiwana różnica wynagrodzenia za pracę absolwenta szkoły wyższej oraz kogoś kto zakończył swą edukację na dziewiątej klasie. Ile jest wart czas jednostki? Ile wynosi koszt ulicznych korków? Z rynku pracy otrzymujemy górny pułap wartości godziny czasu wolnego. Wyznacza go godzinowa stawka płacy. 24 Analiza kosztów i korzyści Ustalanie wartości na podstawie średnich cen rynkowych Charakter niematerialny mają również koszty w postaci zanieczyszczenia środowiska. Celem wielu programów medycznych i statystycznych było oszacowanie skutków tych zanieczyszczeń dla zdrowia ludzi, a także dokonanie pieniężnej wyceny tych wartości. Konkurencyjna metoda polega na porównaniu wartości nieruchomości na terenach skażonych z wartością podobnych nieruchomości w okolicy o niskim stopniu zanieczyszczenia. 25 Analiza kosztów i korzyści Odwołanie się do wartości określonej społecznie Posługując się normami i przepisami prawa, społeczeństwo nadaje wartość pieniężną dobrom niebędącym przedmiotem obrotu rynkowego. Prawo określa wysokość pieniężnych odszkodowań, do jakich mają prawo pracownicy, którzy ulegli wypadkowi w pracy. O rozmiarach szkód i wysokości odpowiednich płatności decydują sędziowie i przysięgli. Przepisy wydawane przez państwo pośrednio określają wyceny społeczne. Prawo wymaga zapewnienia osobom niepełnosprawnym specjalnego dostępu do budynków publicznych. 26 Analiza kosztów i korzyści Komplikacje w praktyce: Nie jest łatwo, jak to przedstawiają obliczenia, w praktyce wybrać regulację, która jest najlepsza dla społeczeństwa. Regulacje są ustalane przez polityków, co oznacza rozbieżności pomiędzy interesami wyborców a interesami społecznymi. Ograniczenia budżetu oznaczają, że jeśli korzyści społeczne netto implikują koszty netto budżetu, to mogą one nie być sfinansowane. Zachęta do redukcji regulacji jest niska z punktu widzenia agencji regulacji. Niemożliwość rozwiązania złożonego problemu regulacyjnego przez państwo może oznaczać, że nie jest ono w stanie wprowadzić najlepszego rozwiązania. 27
