BŁOGOSŁAWIEŃSTWO CZY PRZEKLEŃSTWO?

N e u r o k o g n i t y w i s t y k a w pa t o l o g i i i z d r o w i u , 2 0 1 1 – 2 0 1 3
Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
76–79
Agnieszka Kisielska, Beata Rusin
W sprawie leworęczności –
błogosławieństwo czy przekleństwo?*
(…) Puchatek spojrzał na obydwie łapki.
Wiedział, że jedna z nich jest prawa,
i wiedział jeszcze, że kiedy już się ustaliło,
która z nich jest prawa, to druga była lewą,
ale nigdy nie wiedział, jak zacząć (…)
A.A. Milne
Różnorodne źródła wskazują, że posługiwanie się prawą
ręką charakteryzuje człowieka od początku jego istnienia.
Nieliczni autorzy uważają, że praworęczne były także istoty
człowiekowate poprzedzające homo sapiens. O słuszności tej
tezy świadczyć mogą uszkodzenia czaszek zwierząt przez
polującego na nie praworęcznego australopiteka żyjącego
około 3 miliony lat temu1. Obecna diagnostyka pozwala
zaobserwować w badaniach ultrasonograficznych, że około
90% dzieci w życiu płodowym preferuje ssanie nie lewego,
ale prawego kciuka, a niemowlęta poniżej szóstego miesiąca życia przejawiają skłonność do częstszego zaciskania
pięści prawej ręki w porównaniu do lewej2.
Dominacja populacji osób praworęcznych występuje
zarówno w społeczeństwach, w których przejawiają się
silne naciski kulturowe na posługiwanie się prawą ręką, jak
i w liberalnie ustosunkowanych do leworęczności3. Pomimo
postępu wiedzy w naukach neurobiologicznych tematyka
dotycząca leworęczności wciąż budzi wiele kontrowersji.
Pomiędzy autorami tematu nie ma zgodności, co do przyczyn występowania tego zjawiska oraz sposobu jego traktowania. Nie do końca jasny pozostaje pogląd czy leworęczność jest konsekwencją jakiś procesów patologicznych, czy
też jawi się, jako pewnego rodzaju odmienność od bardziej
1 Corballis M.C.: The genetics and evolution of handedness. Psychol Rev.
1997, 104 (4), 714–727.
2 Gut M.: Preferencja ręki – rozwój, determinanty i metody pomiaru. Logopeda. 2007, 1 (4).
3 Grabowska A.: Diagnoza leworęczności a asymetria mózgowa. Psychologia Wychowawcza. 1994, 37 (51).
powszechnej praworęczności4. Teoria próbująca znaleźć
odpowiedź na pytanie o przyczyny leworęczności wskazuje na dwojakość rodzajów jej występowania. Okazuje się
bowiem, że oprócz genetycznych uwarunkowań niektóre
przypadki leworęczności mogą mieć podłoże patologiczne.
Wśród czynników patologicznego podłoża leworęczności
wymienia się stres okołoporodowy, przedwczesny lub przedłużający się poród, poród pośladkowy, czy niską masę
urodzeniową. Uszkodzenie mózgu w okresie życia płodowego przez niebezpieczny dla jego rozwoju testosteron
tłumaczyć może półtora razy wyższą liczbę leworęcznych
mężczyzn niż kobiet, ponieważ męski płód jest znacząco
bardziej narażony na działanie wyższych stężeń tego hormonu niż płód żeński. Bliźnięta również bywają częściej
leworęczne, ponieważ rywalizacja o składniki odżywcze
i poród zwiększa niebezpieczeństwo uszkodzeń lewej półkuli
mózgu w okresie jego rozwoju. Badania genetycznych uwarunkowań nad leworęcznością wykazały, że leworęczność
jednego z rodziców zwiększa istotnie prawdopodobieństwo,
że dziecko będzie także leworęczne, a prawdopodobieństwo, że potomstwo obojga leworęcznych będzie posługiwać się lewą ręką wynosi ponad 45%. Warto podkreślić
w tym miejscu, że praworęczni rodzice nie zawsze posiadają praworęczne dzieci, jak również leworęczni rodzice
dzieci leworęczne. Oznaczać to może, że dominacji ręki nie
dziedziczy się w sposób prosty, zgodny z regułami Mendla.
4 Grabowska A.: Neurobiologiczne podstawy leworęczność. Przegl Psychol.
1998, 1–2, 57–72.
Agnieszka Kisielska – magister pielęgniarstwa, Beata Rusin – magister pielęgniarstwa
* Praca pod kierunkiem prof. dr. hab. n. med. Ireneusza Kojdera
W sprawie leworęczności – błogosławieństwo czy przekleństwo?
Na genetyczne podłoże występowania leworęczności wskazuje fakt, że owa cecha jest do pewnego stopnia sprzężona
z płcią, ponieważ jej występowanie u mężczyzn jest częstsze.
Niezależnie od przyczyn leworęczności owa odmienność
od wieków wywoływała szereg emocji. Dawniej pogardzano osobami leworęcznymi lub wywoływały one strach.
Nazywano ich wyrzutkami, uważano, że są gorsi, niezdarni,
a ich obecność miała przynosić pecha. W starych utworach
scenicznych złe postaci wkraczały na scenę z lewej strony.
Rzymianie i Grecy nosząc obrączkę na lewej dłoni chcieli
uchronić się przed złem, jakie w niej tkwiło. Do dziś często
można spotkać się opinią, że toast wzniesiony lewą ręką
jest podszyty wrogością lub nieszczery. Jedyni wśród społeczności Inkowie oddawali cześć leworęcznym ludziom,
a członkowie plemienia Zuni z Ameryki Północnej, wierzyli, że leworęczni ludzie przynoszą szczęście5. W średniowieczu z kolei leworęczność przypisywano czarownicom
i magom. Diabeł uważany był za leworęcznego, ponieważ
dokonywał chrztu swoich zwolenników lewą ręką. Nie
dziwi więc, że za czasów inkwizycji leworęcznej kobiecie
przypisywano czarcie wtajemniczenie. Wcześniej jednak
traktowano osoby leworęczne jak bóstwa, przypisywano
im właściwości boskie, otaczano estymą. Mędrców, wróżbitów i lekarzy przedstawiano na inskrypcjach starożytnych
jako leworęcznych, a bogini Atena trzymała węża w lewej
dłoni6. Różnorakie nastawienie przez wieki nie zmieniło
jednak słownych stereotypów, jak chociażby wszechobecne
powiedzenie „wstać lewą nogą”, „lewy interes” czy „splunąć przez lewe ramię”, żeby nie zaszkodzić ziszczaniu się
czegoś ważnego. Samo wyrażenie „lewy” oznacza między innymi „znajdujący się po stronie serca”, ale również
nielegalny, np. w znaczeniu dokument, interes, czy podejrzany, np. lewy człowiek. Pokrewnym wyrazem do lewy
jest lewactwo, lewizna. Związek frazeologiczny – oprócz
wyżej przytoczonych – dobitnie sugerujący, że leworęczny
oznaczać może mało uzdolnionego – to wyrażenie „mieć
dwie lewe ręce”7. W języku włoskim lewy – sinistro oznacza
dosłownie nieszczęście, klęska8. Odmienność w wyborze
ręki dominującej i związane z nią zastrzeżenia i wątpliwości
przyczyniły się do powstania określeń na osoby, dla których
to nie prawa ręka była dominującą. Typowe dla naszego
języka frazeologizmy to mańkut, poznańska szmaja, szmania, białostocki lewszun9. Negatywnie zabarwiony „mańkut”
wywodzi się z języka włoskiego mancanza, oznaczającego
brak lub wadę, a francuskie mantue kojarzone jest z niedostatkiem, mankiem i mankamentem. Ponadto włoskie mannico oznaczające człowieka leworęcznego również użyte
może być w znaczeniu krzywego, zdeformowanego, nieuczciwego. Portugalskie canhoto – występuje w znaczeniu:
5 http://www.mmwarszawa.pl/269642/2009/8/5/leworeczni-niezdarni-ga-
monie-czy-zdolni-geniusze?category=news (12.03.2013).
http://www.poradnia.pl/leworeczny-geniusz-czy-demon.html
(12.03.2013).
7 http://pl.wiktionary.org/wiki/lewy (14.03.2013).
8 http://pl.wiktionary.org/wiki/sinistro#it (14.03.2013).
9 http://pl.wiktionary.org/wiki/lewor%C4%99czny#pl (14.03.2013).
6 77
lewy, słaby, kiepski; a angielskie right – tłumaczone jest
jako prawy, a także właściwy. Nie tylko w naszej tradycji prawy jest lepszy od lewego, a język będący świadectwem tradycji kulturowych, uwypukla poprawność prawego
zawierając określenia jak prawość, prawidło, prawidłowy,
prawomyślny, praworządność, prawo, prawowity, prawda.
W pojęciach tych „prawo” to synonim dobrego, pożądanego
i zgodnego z normami, przeciwnie do negatywnie zabarwionego słowa „lewo” nadającego przedmiotom i sytuacjom
ujemną, dyskryminującą ocenę. Lewus, zrobić coś na lewo,
lewe zwolnienie, być głupim jak but z lewej nogi. A leworęczni ludzie nie mieli łatwego życia nie tylko przez stosowanie wobec nich pejoratywnych określeń. Pokonywali
wiele codziennych trudności: od wykonywania czynności
przy użyciu przedmiotów wykonanych z myślą o osobach
praworęcznych po rozpowszechnione uprzedzenia, obelgi
czy mity10. Do dziś posługujący się lewą ręką człowiek
często słyszy: „ojej jak to dziwnie, śmiesznie wygląda jak
pani/pan pisze lewą ręką”. Niestety dla leworęcznej osoby
przestaje śmieszną być próba przestawienia wskazówek
zegarka założonego na prawą rękę. Większość przedmiotów
codziennego użytku zaprojektowana została z myślą o praworęcznych, przez co posługująca się takim przedmiotem
leworęczna osoba jeszcze bardziej podkreśla swą odmienność. Sam Michał Anioł odczuwał prawdopodobnie swoją
odmienność, skoro na fresku z Kaplicy Sykstyńskiej Bóg
powołuje do życia Adama prawą ręką, a ten z kolei przyjmuje od Stwórcy życiodajną energię ręką lewą.
Interesująca może się okazać populacja wybitnych leworęcznych jak Ludwig van Beethoven, Robert Schumann, Niccolo Paganini, Paul McCartney, Jimmy Hendrix, Ringo Starr,
David Bovie, Bob Dylan, George Michael oraz Sting. Malarze wszechczasów tworzący swe dzieła przez pociągnięcie
pędzlem lewą ręką – któż zapomniałby ich dzieła: Leonardo
da Vinci, Michał Anioł, Peter Paul Rubens, Rafael Santi.
Wybitnych leworęcznych doszukać się można także wśród
uczonych, do grona których należał m.in. fizjolog rosyjski
– Iwan P. Pawłow, Albert Einstein, filozof niemiecki – Friedrich Nietzsche, a także laureat Pokojowej Nagrody Nobla,
teolog, muzykolog i filozof – Albert Schweitzer. Na kartach
historii zapisało się też wielu leworęcznych wodzów, przywódców i polityków, m.in. Juliusz Cezar, Aleksander Wielki,
Napoleon Bonaparte, Benjamin Franklin, Winston Churchill,
Gerald Ford, Ronald Reagan, Jimmy Carter, George Bush
senior, Bill Clinton, książę Karol, książę Wiliam11. Wśród
wymienionych tym bardziej zdumiewa mnogość postaci,
których twórczość, działalność naukowa czy społeczna odcisnęła myśl dzisiejszej cywilizacji, skoro zgodnie ze statystykami leworęczni stanowią około 7–8% ludzi na świecie,
a odsetek ten niezmiennie przez tysiąclecia oscyluje wokół
tej wartości. Stosunek mężczyzn do kobiet 12 : 9 w populacji leworęcznych tłumaczyć może fakt większej grupy
wybitnych mężczyzn posługujących się lewą ręką. Kolejnym
10 Bragdon A.D., Gamon D.: Kiedy mózg pracuje inaczej. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006.
11 http://www.leworecznosc.pl/index1.php?a=6 (10.04.2013).
78
fenomenem jest liczba uzdolnionych sportowców, jak: Pele,
John McEnroe, Diego Maradona, Monika Seles, Martina
Navratilova. Słynni leworęczni aktorzy to: Greta Garbo,
Charlie Chaplin, Marilyn Monroe, Nicole Kidman, Tom
Cruise, Robert de Niro, Kim Basinger, Whoopi Goldberg,
Julia Roberts i Bruce Willis. Leworęczni są także: Emila
Krakowska, Krzysztof Penderecki – dyrygent prowadzący
orkiestrę trzymaną w lewej ręce batutą, Andrzej Wajda,
Ewa Gawryluk, Jerzy Pilch, Andrzej Mleczko, Agnieszka
Wagner, Piotr Bikont i Kaja Paschalska.
Wyśmienicie być leworęcznym wśród takich znakomitości pomyślałby może praworęczny. Niestety oprócz miodu
jest również trochę dziegciu, bowiem zgodnie ze statystyką
leworęczni ludzie umierają w młodszym wieku i częściej
wykazują zaburzenia uczenia się, jak dysleksja i ADHD.
Również częściej chorują na schorzenia związane z osłabieniem układu odpornościowego oraz choroby autoimmunologiczne, astmę, cukrzycę. Częściej są niespokojni, nietowarzyscy, częściej także dotykają ich silne uzależnienia
od alkoholu, nikotyny czy leków. Dyskusja pomiędzy autorami wielu publikacji dotyczącymi korelatów leworęczności
z przeróżnymi schorzeniami nie określiła jednoznacznie
czy owy związek rzeczywiście występuje, jednak niewątpliwie preferencja lewej ręki predysponuje do niektórych
chorób w tym alergii12 ,13. Badania wykazują, że wskaźnik wypadków śmiertelnych z udziałem leworęcznych
jest wyższy od przeciętnego14, a porzucenie uzależnienia
ma mniejsze szanse powodzenia, gdyż w badaniach EEG
ujawniono, iż mózg leworęcznych silniej reaguje na wiele
leków, co wyjaśnia tę podatność na uzależnienia. Istnieją
także dane wskazujące, że osoby upośledzone oraz epileptycy wykazują wskaźnik leworęczności nieco podwyższony oraz istotnie więcej można znaleźć leworęcznych
wśród osób o IQ poniżej normy, jednak negatywne korelaty przyćmiewa duża elastyczność i zdolności przystowawcze, a także twórcze myślenie, uzdolnienia artystyczne,
matematyczne czy wysoka inteligencja motoryczna osób
preferujących posługiwanie się lewą ręką. W miejscu tym
należy podkreślić, iż nie można utożsamiać tychże korelacji z patologią, bowiem osoby leworęczne, jako populacja,
nie wykazują niższego ilorazu inteligencji.
Aby korelować cechę leworęczności należałoby ją wcześniej określić w sposób bezdyskusyjny u grupy badanych
osób, co może sprawiać problem z powodu dużej liczby
i różnorodności testów ręczności. Trafność testu zależeć
może w dużej mierze od celu, jakiemu ma służyć rozpoznanie, czyli od tego, czego dotyczyć ma decyzja podjęta
w oparciu o wynik tego testu. Dyskusję czy ręczność traktować, jako zmienną ilościową, nie jakościową, czy używać w diagnozie miar ręczności kwestionariuszowych,
12 Smith
J.: Left-handedness: Its association with allergic disease. Neuropsychologia. 1987, 25 (4), 665–674.
13 Betancur C., Vélez A., Cabanieu G., Le Moal M., Neveu P.J.: Association between left-handedness and allergy: A reappraisal. Neuropsychologia.
1990, 28 (2), 223–227.
14 Coren S., Halpern D.F.: Review left-handedness: a marker for decreased
survival fitness. Psychol Bull. 1991, 109 (1), 90–106.
Agnieszka Kisielska, Beata Rusin
czy raczej wykonaniowych pozostawiono wciąż otwartą.
Czym innym jest dominacja ręki, a czym innym rzeczywista sprawność ręki w wykonywaniu określonych zadań.
W kwestionariuszach zawarte są pytania odnoszące się
do wyboru ręki w wykonywaniu codziennych czynności
jak rzucanie, krojenie, rysowanie, pisanie i innych. Odpowiedzi badanego pozwalają określić współczynnik lateralizacji, którego wartość odzwierciedla stopień prawo czy
leworęczności. Najczęściej stosowanym w tym celu narzędziem jest Edynburski Kwestionariusz Lateralizacji, ale
poza nim opracowano również wiele innych kwestionariuszy, jak Crovitz–Zener, Waterloo Handedness Inventory,
Annett czy Chapman i Chapman. Zaletą kwestionariuszy jest
łatwość zastosowania, możliwość wykorzystania w badaniach grupowych oraz wysoka rzetelność. Wyniki uzyskane
przy użyciu kwestionariuszy korelują z preferencją ręki
w rzeczywistej realizacji wymienionych w kwestionariuszu czynności. Kolejna z metod pomiaru ręczności, którą
jest obserwacja spontanicznej aktywności ma zastosowanie
głównie u młodszych dzieci. Inny sposób oceny ręczności –
to pomiar sprawności lewej i prawej ręki przy użyciu testów
wykonaniowych, w których porównuje się poprawność i/lub
czas wykonania określonych zadań ruchowych za pomocą
lewej i prawej ręki, określając współczynnik lateralizacji.
Przy metodzie tej zakłada się, że preferowana ręka wykonuje
różne czynności lepiej, łatwiej i szybciej niż ręka podporządkowana. Powszechnie stosowanym testem oceniającym
sprawność rąk jest test tapping, który polega na możliwie jak
najszybszym uderzaniu wskazującym palcem w przycisk,
w określonej jednostce czasu, np. 10 sekund. Zastanawiając
się, która metoda oceny ręczności jest trafniejsza, badacze
próbują odpowiedzieć też na pytanie czy u leworęcznych
ręka lewa pełni te same funkcje co u praworęcznych ręka
prawa. Zdecydowana większość praworęcznych odznacza
się bardzo silną preferencją prawej ręki, natomiast u niepraworęcznych preferencje te są bardziej zrównoważone,
bowiem większość leworęcznych część czynności wykonuje jedną, a część drugą ręką, więc preferencja wyboru
ręki w tej populacji jest znikoma. Korzyść płynąca ze słabej preferencji wyboru ręki pozwala osiągnąć w grupie
leworęcznych wyższą wspomnianą wcześniej inteligencję
motoryczną, gdyż niedominująca ręka ma u leworęcznych
znacząco większe możliwości od jej odpowiednika u osób
praworęcznych.
Obserwując różnice w funkcjonalnej organizacji mózgu
zależnej od preferencji ręki badacze rozpoczęli poszukiwania rozbieżności w budowie anatomicznej mózgu osób
prawo­‍‑ i leworęcznych. Początkowo badania wykonywano
pośmiertnie, obecnie zaś przy zastosowaniu współczesnej
technologii dokonuje się analiz między tymi grupami używając strukturalnego rezonansu magnetycznego. Planum
temporale, przebadana początkowo post mortem struktura
znajdująca się wewnątrz płata skroniowego jest średnio
o 30% większa w lewej półkuli u praworęcznych, natomiast u leworęcznych asymetria ta nie występuje lub jest
istotnie mniejsza, bądź większa, ale dotyczy prawej półkuli.
W sprawie leworęczności – błogosławieństwo czy przekleństwo?
Bruzda Sylwiusza to następna struktura wykazująca pod
względem kształtu i wielkości asymetrię półkulową. U osób
z dominacją prawej ręki jest ona dłuższa i prostsza w lewej
półkuli, natomiast w prawej krótsza i wygięta ku górze.
U osób leworęcznych różnice międzypółkulowe są mniej
zaznaczone. Corpus callosum jest o 11% większe u osób
leworęcznych, co sugerować może powiązanie bilateralnego
wzorca organizacji funkcjonalnej mózgu osób leworęcznych
z bardziej efektywnym anatomicznym połączeniem międzypółkulowym15. Późniejsze badanie spoidła wielkiego
wykazało, że różnice w wielkości dotyczą tylko mężczyzn
i że są wyraźniejsze w przypadku tylnej części wymienionej
struktury mózgu. Przy wykorzystaniu MRI potwierdzono
różnice anatomiczne planum temporale i zaobserwowano
korelacje tej asymetrii z dominacją uszną, a w kolejnych
badaniach stwierdzono także korelację asymetrii planum
z wymiarami spoidła wielkiego: im większe planum w lewej
półkuli mózgu, tym większa cieśń. Jedna z ostatnich prac
badających w MRI spoidło wielkie wykazała większą objętość w obrębie cieśni oraz anterior i posterior body u osób
leworęcznych. Praworęczne kobiety mają istotnie mniejsze
istmus oraz rostrum w porównaniu z praworęcznymi mężczyznami. Analizy w obrębie grup prawo i leworęcznych
o tej samej płci wykazały, że leworęczni mężczyźni wykazują większe anterior body i posteriori body, a u kobiet
takiej różnicy nie zaobserwowano16.
Opisane powyżej różnice pomiędzy praworęcznymi
i leworęcznymi zmuszają do postawienia sobie pytania czy
15 Mózg a zachowanie. Red. T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka. PWN,
Warszawa 2000, 420–421.
16 Tuncer M.C., Hatipoglu E.S., Ozates M.: Sexual dimorphism and handedness in the human corpus callosum based on magnetic resonance imaging.
Surg Radiol Anat. 2005, 27, 254–259.
79
niewielka populacja leworęcznych to „cud” czy „wybryk”
natury? Dlaczego i po co owa odmienność?
Skoro nie znalazła potwierdzenia w tych rozważaniach
teza antropologów zgodnie, z którą leworęczność niosąca
ze sobą cechy letalne dla jednostki powinna zostać już
dawno poprzez dobór naturalny wyeliminowana w procesie ewolucji to musi być w jakimś stopniu związana dla
niej z korzyściami adaptacyjnymi. Korzyścią niewątpliwie jest przewaga leworęcznych w walce wręcz z agresorem praworęcznym, więc może związana z nią hipoteza
„przetrwania” może stanowić odpowiedź na to pytanie.
„W mniejszości siła”, bowiem im mniej osób z dominującą
lewą ręką w społeczności, tym większy ich sukces ewolucyjny. Potwierdzenia tej hipotezy doszukiwać się można
się w pracach badających sukcesy leworęcznych sportowców w różnych dyscyplinach sportu, szczególnie jednak
zawierających element interakcji, będący współczesnym
odpowiednikiem walki.
Pokora wobec nauki w dziedzinie badań nad mózgiem
nakazuje czerpać radość z dalszych poszukiwań nie zawsze
oczekując na nie odpowiedzi. Wyjątkowość każdego z nas,
czy to prawo czy leworęcznego i różnice miedzy nami,
dzięki którym nasz świat i życie jest ciekawe i ubogacone
wyzwalają wdzięczność za to, co nas odróżnia. Pozostawiając bez odpowiedzi pytanie zawarte w tytule chciałoby
się rzec jedynie: Dzięki Panie za Einsteina!
Piśmiennictwo u Autorów.