Zajęcia 07

Językoznawstwo I DN
Zajęcia 07
Złożenia:
(a) kopulatywne: człony złożenia połączone na zasadzie stosunku współrzędności
(b) determinatywne: człony złożenia wzajemnie zhierarchizowane, często reprezentujące
różne części mowy
endocentryczne: znaczenie całości jest sumą znaczeń części
egzocentryczne (bahuvrihi): znaczenie całości to więcej niż suma znaczeń części
Inkorporacja: włączanie do orzeczenia dopełnień, np. aztecki ni-naka-kwa ‘jem mięso’, przy
czym naka-tl ‘mięso’. Inkorporacja występuje w wielu językach Indian amerykańskich,
niektórych kaukaskich. Języki o takiej budowie nazywamy inkorporacyjnymi,
polisyntetycznymi.
Produktywność reguły językowej:
otwarty charakter danej reguły, polegający na tym, że zbiór elementów wchodzących w daną
relację nie jest zadany przez wyliczenie, lecz wyznaczony przez pewne cechy ogólne. Regułę
spełniającą ten warunek nazywamy produktywną, a nie spełniającą go nieproduktywną. Np. w
języku polskim produktywna jest reguła tworzenia rzeczowników od przymiotników poprzez
sufiks –ość (długi – długość), a nieproduktywna reguła tworzenia nazw zbiorowości z nazw
policzalnych (pióro – pierze, liść – listowie).
Supletywizm w odmianie (OE):
inf
3 os SG-PRES
dēm-an
‘oceniać’
dēm-ð
‘ocenia’
luf-ian
‘kochać’
luf-að
‘kocha’
3 os SG-PRET
dēm-de
‘ocenił’
luf-ode
‘kochał’
Kiedy różne leksemy łączą się z różnymi almorfami klasyfikujemy je jako przynależące do
różnych typów odmian (klas fleksyjnych), tworzą one różne paradygmaty (deklinacje lub
koniugacje). Deklinacje i koniugacje mogą być liczne i obejmować setki leksemów lub
marginalne, kiedy zawierają tylko pojedyncze leksemy. Równie dobrze takie leksemy można
uznać za nieregularne. Przynależność do określonej deklinacji często łączy się z jakąś
własnością semantyczną, np. żywotnością. Np. w języku niemieckim tylko rzeczowniki
żywotne tworzą deklinację typu Hase ‘zając’, Affe ‘małpa’, Junge ‘chłopiec’ (rodzaj męski, -e
w mianowniku). Najpowszechniejszy jest podział na rodzaje (np. męski, żeński i nijaki lub
utrum i neutrum w szw.). W języku polskim dodatkowo pojawia się męskoosobowość.
Czasem dochodzi do konfliktu między rodzajem gramatycznym a semantycznym/naturalnym
(np. poeta – on). W nielicznych przypadkach możemy mówić o dwurodzajowości
rzeczowników, np. fajtłapa, sługa, kiedy o ich łączliwości (z przymiotnikami, zaimkami,
czasownikami) decyduje rodzaj naturalny.
Produktywność deklinacji/koniugacji:
(a) możliwość przyciągnięcia leksemów z innych deklinacji/koniugacji
(b) możliwość przyciągnięcia pożyczek lub neologizmów
Synkretyzm: pełnienie przez to samo słowo (w sensie formalnym: fonologicznym lub
graficznym) funkcji różnych form wyrazowych. Np. pol. matce pełni funkcję celownika lub
miejscownika l.poj. Synkretyzm może byc traktowany jako neutralizacja opozycji
28
gramatycznej między różnymi wartościami kategorii fleksyjnej, w postaci skrajnej
obejmująca wszystkie jej wartości, np. słowo muzeum. Neutralizacja morfologicznej opozycji
trybu po spójnikach gdyby, aby, żeby.
W języku polskim kategoria przypadka posiada siedem wartości: mianownik, dopełniacz,
celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Jednak żaden z polskich rzeczowników
nie dysponuje seidmioma odrębnymi końcówkami dla wyrażenia każdego przypadka, innymi
słowy każdy rzeczownik ma formy synkretyczne. Jednakże formy synkretyczne wypadają w
różnych miejscach paradygmatu w zależności od rodzaju gramatycznego rzeczownika, jak
zilustrowano poniżej:
Porównanie wyróżnionych kursywą form sykretycznych wszystkich kolumn pokazuje, że
żadnego z przyjętych kontekstów nie można zredukować, wyznaczają więc poszczególne
wartości przypadka.
Niektóre leksemy nie posiadają pewnych form fleksyjnych paradygmatu, nazywane są
wówczas leksemami defektywnymi (defectivum). Np. polski czasownik wszcząć nie może
być użyty w czasie przyszłym *wszcznę. Defektywne są także rzeczowniki plurale tantum,
które nie posiadają liczby pojedynczej (drzwi, spodnie, nosze) jak również singulare tantum,
nie posiadające liczby mnogiej (żelazo, wilgoć, chłopstwo).
Uzupełnianie brakujących form: peryfraza. *wszcznę = zamierzam wszcząć. Peryfraza, czyli
omówienie, użycie wyrażenia złożonego, opisowego, zamiast pojedynczego wyrazu.
Klityki: wyrazy niesamodzielne akcentowo, w wypowiedzeniu łączą się w całość akcentową
z sąsiednim wyrazem (samodzielnym akcentowo). W zależności od pozycji wobec
akcentowanego wyrazu, klityki dzielimy na enklityki (dołączane po wyrazie akcentowanym)
i proklityki (poprzedzające wyraz akcentowany).
Tak bardzo go chciałbym spotkać w Krakowie.
Tak bardzo chciałbym go spotkać w Krakowie.
Tak bardzo chciałbym spotkać go w Krakowie.
29
I. Z jakimi typami złożeń mamy do czynienia w następujących przypadkach?
bajkopisarz, bawidamek, biało-czerwony, chłopo-robotnik, ciemnoniebieski, gołowąs,
płetwonóg, roślinopodobny, żywopłot
niem. Bierglas, Saugpumpe
ang. headache, flower-seller, killjoy, Marxism-Leninism, pickpocket, redhead, highbrow
II. Z jakimi typami złożeń mamy do czynienia w następujących przypadkach (sanskryt)?
III. We włoskich złożeniach egzocentrycznych typu N + N (rzeczownik + rzeczownik)
elementem nie reprezentowanym morfologicznie jest ‘instrument/narzędzie wykonywania
danej czynności’, jak ilustrują poniższe przykłady:
portobagagli
lavapiatti
asciugacapelli
‘walizka’
(portare ‘nieść’ + bagagli ‘bagaż’)
‘zmywarka’ (lavare ‘zmywać’ + piatti ‘naczynia’)
‘suszarka’ (asciugare ‘suszyć’ + capelli ‘włosy’)
Jakiego elementu brakuje w morfologicznej reprezentacji w następujących polskich
złożeniach egzocentrycznych typu A + N (przymiotnik + rzeczownik):
długonogi
czarnobrody
błękitnooki
ciemnoskóry
30
IV. Czy –s w poniższych przykładach jest końcówką czy klityką?
girl’s
the Queen of England’s power
the man I saw yesterday’s son
the member of Parliament’s lady
V. Dlaczego poniższe zdanie jest niepoprawne?
*Go tak bardzo chciałbym spotkać w Krakowie.
VI. W języku litewskim czasowniki zwrotne tworzone są przez dołączenie -s(i), które można
traktować zarówno jako afiks jak i jako klitykę. Podaj argumentację na korzyść jednego i
drugiego rozwiązania. (ė = długe e).
1SG
2SG
3
1PL
2PL
kołysać
kołysać się
nie kołysać się
supu
supi
supa
supame
supate
supuosi
supiesi
supasi
supamės
supatės
nesisupu
nesisupi
nesisupa
nesisupame
nesisupate
VII. Przeczytaj poniższy tekst i opisz w terminologii językoznawczej na czym polega problem
Mister O’Gorka.
31
VI. Angielskie czasowniki nieregularne: które są ‘prawdziwie’ nieregularne?
VII. Czy rzeczowniki w języku polskim, języku niemieckim i w językach skandynawskich
odmieniają się przez rodzaje?
VIII. Zmiana rodzaju może by zabiegiem stylistycznym. Jakie znaczenia daje zmiana rodzaju
w poniższych przykładach?
chłop – chłopina
baba – babsztyl
Drogi Marku! (nagłówek listu Sienkiewicza do żony, Marii)
32