Katarzyna Wypyszewska

IDEOLOGIA FASZYZMU
Faszyzm to masowy ruch polityczny i ideologia, mające
skrajnie antymarksistowski, nacjonalistyczny charakter. Zmierzał do
stworzenia totalistycznego, monopartyjnego państwa. Kult państwa
łączył się z zasadą wodzostwa; wódz (wł. duce) był utożsamiany
z państwem i narodem, był najwyższym przywódcą partyjnym,
najwyższym dowódcą wojsk. i najwyższym sędzią; „miał zawsze rację”,
„stał na straży prawa”; jego wola wyznaczała ramy obowiązujących
norm moralnych, uruchamiała terror, wojnę i masowe zbrodnie, których
ofiarą padały miliony ludzi, Reprezentował interesy najbardziej
wstecznych i agresywnych odłamów burżuazji. Skupiał w swoich
szeregach nie tylko tzw. warstwy średnie (średnia burżuazja miejska
1
i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi), ale także
najbardziej zacofane grupy klasy robotniczej (zwłaszcza w Niemczech).
Powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu , kiedy wzrost fali
rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której
zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji
parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Skierowany był
przede wszystkim przeciw klasie robotniczej oraz rewolucyjnej części
chłopstwa i inteligencji Przybierał specyficzne formy, wynikające ze
społeczno-gospodarczej struktury danego kraju. We Włoszech związany
głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami
przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi.
Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we
Włoszech pod przywództwem Benito Mussoliniego, którego zawiązką
stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento),
założone 23 III 1919. W dniu 6 VI tego samego roku Mussolini ogłosił
manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy
syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia
Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia,
ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację
proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu,
zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną,
konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od
55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie
minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych,
dochodzącego do 85% itp. We wrześniu 1921 na żądanie B.
Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się
w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od
28 X 1922 przewodził Benito Mussolini jako Duce.
Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech,
zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już
dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej,
ogłoszony 24 II 1920, a opracowany przez Dexlera i Adolfa Hitlera miał
charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Rozprawiał się
z kapitalistami i właścicielami ziemskimi. W styczniu 1923 partia
narodowych socjalistów, zwołująca dotąd tylko zebrania członków,
zorganizowała I Kongres w Monachium. Pomimo stanu wyjątkowego,
dzięki dobrym stosunkom von Eppa i kapitana Röhma z policją
monachijską i szefem okręgu wojskowego w Bawarii, generałem O. von
Lossowem, odbyła się tam defilada oddziałów SA, a A. Hitler z trybuny
kongresu zażądał anulowania traktatu pokojowego z Wersalu
W wyborach do Reichstagu w maju 1928 hitlerowcy uzyskali dwanaście
mandatów, w dwa lata później partia faszystowska, na drodze legalnych
2
wyborów, stała się najsilniejszą partią w Niemczech. W styczniu 1933
prezydent Niemiec, marszałek von Hindenburg powierzył Hitlerowi
stanowisko kanclerza, który w lutym i marcu 1933 rozprawił się
z opozycją komunistyczną, a następnie z socjaldemokracją i innymi
kołami demokratycznymi. W marcu 1933 Reichstag udzielił Hitlerowi
pełnomocnictw, które oddały mu w ręce prawie nieograniczoną władzę,
odtąd faszyzm niemiecki sam wywierał znaczny wpływ na inne kierunki.
Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu
światopoglądowego, lecz była wybiórczym połączeniem różnych,
czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii
irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu
społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały
teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu.
Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny
pogląd na świat, oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego
narodu nad wrogiem, sprawcą wszelkiego zła społecznego. Wróg ten
w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu włoskiego był to "zgniły
liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski" (zarówno
komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa
własnego narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia
społecznego i całkowite podporządkowanie jednostki interesowi
państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie ciągłego terroru. W tych
warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny,
głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi,
którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych. Na
tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące
do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego
szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania
propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia
społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie
rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas
ukierunkowano na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od
prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa. Faszyści
dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków
wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą (Hiszpania), albo na
drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Włochy, Niemcy). Partie
faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy.
Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy,
a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku.
Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu
wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny, władza
wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego
3
gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie
stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej
podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego,
poddając jego kontroli. Nad całokształtem życia publicznego
i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych
i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa oparty na
kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (niemieckiego Gestapo,
włoskiego OVRA). Dla przyspieszenia masowej izolacji i wyeliminowania
przeciwników politycznych faszyzm stworzył sieć obozów
koncentracyjnych. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano
atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników
faszyzmu. Szczególną uwagę przywiązywały władze faszystowskie do
wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje
(włoskie Avanguardia Balilla, niemieckie Hitlerjugend). Głosząc pogardę
i nienawiść do innych narodów faszyści od początku swego powstania
świadomie przygotowywał się do wojny i podbojów. Niebezpieczeństwo
agresji ze strony państw faszystowskich wzrosło w 1933, po objęciu
rządów niemieckich przez A. Hitlera, gdzie do potrzeb wojennych
przystosowywano całą gospodarkę kraju. Pomimo terroru w państwach
faszystowskich działały, choć w ograniczonym zakresie, nielegalne
partie i organizacje antyfaszystowskie, które w obliczu narastania groźby
wojny w latach trzydziestych konsolidowały siły postępowe
poszczególnych krajów w antyfaszystowskich frontach ludowych.
LEWICA CZY PRAWICA?
Początki te sprawiły, że po II wojnie światowej słowo faszyzm przestało
odnosić się do pewnej rzeczywistości politycznej czy społecznej, stając
się dyskredytującym epitetem, wszyscy myśliciele przyznający się do
prawicy starali się za wszelką cenę od faszyzmu odciąć. Podejmowali
rozmaite próby przerzucenia go do obozu lewicy. Starania te, choć
zrozumiałe, pozostały chyba bezskuteczne. Najprawdopodobniej
bowiem faszyzm wymyka się tradycyjnemu podziałowi na lewicę i
prawicę. Miał on być prawicowy, bo wszystkie państwa określane tym
mianem posiadały cechy utożsamiane z prawicowością: autorytaryzm,
silna władza, pragmatyzm, antyliberalizm. Za lewicowością faszyzmu
przemawiać jednak może "wrażliwość społeczna" systemów tak
określanych, neopogański i antyklerykalny charakter ideologii,
deklarowana i realizowana rewolucyjność. Ekstremizm niektórych
rozwiązań proponowanych przez faszystów nie pozwala ich zaliczyć
również do centrum, któremu właściwa jest filozofia kompromisu. Oni
4
sami przeważnie uważali się za zwolenników Trzeciej Drogi. Falanga faszystowski człon frankistowskiej koalicji w hiszpańskiej wojnie
domowej samookreślał się jako równie daleki tak od lewicy jak i prawicy.
Legendarny przywódca Falangi Jose Antonio Prima de Rivera mówił
wprost: "Ideał faszystowski nie jest ani ideałem prawicy, ani ideałem
lewicy". Mussolini pisał, że faszyzm to nie ustrój, a pragmatyzm władzy.
Nie będąc zjawiskiem prawicowym, był jednak faszyzm bliższy raczej
prawicy niż lewicy. Benito Mussolini w “Doktrynie Faszyzmu” określając
wiek XX pisał: “jest to wiek prawicy, wiek faszystowski.”. W hiszpańskiej
wojnie domowej to właśnie tradycyjna prawica walczyła we wspólnej
koalicji z faszystowską Falangą i pragnącym przywrócenia porządku
wojskiem. Także wielu przedstawicieli niemieckiej “konserwatywnej
rewolucji”, jak i niemieckich monarchistów udzieliło w pewnym
momencie poparcia Hitlerowi. Polscy Narodowi Demokraci wielokrotnie
deklarowali sympatię dla ruchu Mussoliniego (dodajmy, że przyjaźń ta
nie była odwzajemniana gdyż wielu włoskich faszystów pogardzało
nacjonalizmem). Długa jest lista przedwojennych prawicowych myślicieli
politycznych i prawicowych polityków, którzy wyrażali sympatię lub
nawet fascynację włoską, a często i niemiecką odmianą faszyzmu. Na
wieść o pierwszym sukcesie wyborczym hitlerowców 1930 roku znany
konserwatywny działacz i magnat prasowy, lord Rothemere napisał
entuzjastyczny artykuł w brytyjskim Times’ie. Najbardziej znany z
brytyjskich konserwatystów sir Winston Churchill w kilka lat po zdobyciu
władzy przez NSDAP oświadczył publicznie, że gdyby Anglii przytrafiło
się takie nieszczęście jak Niemcom podczas Traktatu Wersalskiego,
prosiłby wtedy Boga, żeby zesłał jej człowieka o takiej sile woli i ducha,
jaką posiada Adolf Hitler. Ten sam Churchill poparł marsz faszystów na
Rzym, piał peany na cześć Mussoliniego stwierdzając nawet, że gdyby
był Włochem to byłby faszystą. Zaniechał takich wypowiedzi dopiero
wtedy, gdy uznał, że Niemcy i Włochy zagrażają brytyjskim interesom.
Wielki rosyjski filozof historii i myśliciel chrześcijański Mikołaj Bierdiajew
w swym słynnym “Nowym Średniowieczu” określił włoski faszyzm jako
“jedyne twórcze zjawisko polityczne we współczesnej Europie”.
Odwrotnie niż “prawicowcy”, myśliciele i twórcy związani ideowo z lewicą
zawsze byli niechętni, albo wręcz wrodzy faszyzmowi. Wielu z nich
osobiście zaangażowało się w walkę z faszyzmem – najbardziej znani to
Ernest Hemingway, Pablo Neruda, George Orwell.
ANTYIDEE FASZYZMU
Faszyzm nie rozwijał własnych ideologii natomiast z wielką determinacją
zwracał się przeciwko przodującym ówcześnie ideologią. Za to praktyka
faszystowska umiejętnie dorabiała ideologię do istniejącego już stanu
5
rzeczy. Antyideologia faszystowska odnosiła się w szczególności do :
antyintelektualizmu, antyliberalizmu, antymarksizmu, antykomunizmu,
antyindywidualizmu,antyfeminizmu,antyhumanitaryzmu,antydemokratyz
mu,antypluralizmu,antyegalitaryzmu,antyinternacjanalizmu,
antypacyfizmu
ANTYLIBERALIZM
Jako że liberalizm jest historycznym i logicznym przedsionkiem anarchii.
Liberalizm jest błędną i przestarzałą ideologią i trzeba bezwzględnie mu
oponować.
ANTYINTELEKTUALIZM
Opowiadał się przeciwko wszelkiej myśli racjonalistycznej. Faszyzm
polegał na instynkcie, intuicji, emocjach, witalności i wierze. Faszyzm
jest wrogiem wszelkiej nauki filozofii, kulturze, nie przykładał wagi do
ideologii. Główną cecha faszyzmu był irracjonalizm.
ANTYINDYWIDUALIZM
Godził w główną idee liberalizmu. Prymat państwa nad jednostka.
Jednostka się nie liczy. Koncepcja wolności według faszyzmu to synteza
jednostki i państwa o cechach obowiązku obywatelskiego, opierające się
na całkowitym podporządkowaniu wodzowi.
ANTYFEMINIZM
Faszyzm sprzeciwiał się wobec równouprawnienia płci. Kobieta jest
słaba a zakres jej obowiązków określało hasło „kuchnia, dzieci, kościół”
oraz płodzenie wojowników czystych rasowo aryjczyków.
ANTYSEMITYZM
Składał się na propagandę antyżydowską i nawoływał do otwartej walki
z Żydami. W narodzie żydowskim upatrywano zagrożenie dla narodu
niemieckiego. Żydów uważano za spekulantów, lichwiarzy i pasożytów
„na zdrowym organizmie gospodarki niemieckiej”.
ANTYHUMANITARYZM
Faszyzm upowszechniał wzór człowieka, twardego, brutalnego,
agresywnego, na kształt zwierzęcia wyzbytego z ludzkich uczuć. Czynił
z człowieka instrument na usługach systemu.
ANTYDEMOKRATYZM
Wynikał z zasad organizacji państwa. Atakował zasadę równości ludzi.
Łatwiej przejdzie wielbłąd przez ucho igielne niż geniusz w wyborach.
Odrzucał demokratyczną zasadę większości, równości.
ANYUPARLAMENTARYZM
Polegał na całkowitej koncentracji i centralizacji władzy w ręku wodza,
eliminując zasadę trójpodziału władzy. Faszyzm określił faszyzm jako
„nonsens i obłęd demokracji”. Pożar Reichstagu był najlepszym
odzwierciedleniem nazistów do parlamentaryzmu.
6
ANTYMARSIZIM
Bezkompromisowe dążenie do całkowitego zniszczenia ideologii
marksizmu.
ANTYKOMUNIZM
Rozciągał sUderzał w marksistowską koncepcje zmian społecznych.
ANTYPACYFIZM
Rodzi się z agresywnego charakteru faszyzmu oraz jego
bezkompromisowości. Zaleca walkę z użyciem przemocy w celu
całkowitego wyniszczenia fizycznego ludzi o odmiennych poglądach.
Gloryfikuje wojny i podboje w celu uzyskania obranych celów.
FASZYZM A KOŚCIÓŁ
Stosunek faszyzmu do kościoła jest łatwy do rozgryzienia. Najbardziej
atakowaną zasadą chrześcijaństwa była co zrozumiałe zasada miłości
nieprzyjaciół i niechęć do przemocy. Faszyzm włoski był silniej
przesiąknięty antykatolicyzmem, gdyż główną intelektualną siłą ruchu
Mussoliniego byli futuryści. Dla nich największym wrogiem pozostawał
nieodmiennie Watykan i katolicyzm. Ich celem było nie tylko rozdzielenie
kościoła od państwa ale przede wszystkim całkowita likwidacja
Watykanu. Uważali, iż „ szkoła jest zakażona chrześcijańską
moralnością, która wymaga nierozsądnego przebaczania obelg,
degeneruje się w systematycznym tchórzostwie i pracuje gorliwie nad
zniewieściałością rasy.” Domagali się by szkoła „ przez sport i próby
odwagi przyzwyczajała dzieci do niebezpieczeństwa, klechów zaś
należy ze szkoły całkowicie wyrugować” Zalecali „ roznieść
nieprzejednaną wojnę z klerykalizmem, z ta polityczną partią, która
zagraża przyszłości naszych dzieci”. Jednakże najgwałtowniejszy atak
na Kościół znajdziemy w książce Marinettiego – futurysty „ Samolot
papieża”, gdzie określenia „dozorca więzienny świata” i „ monopolizator
ludzkich ideałów” należą do najłagodniejszych. Tytułowy samolot jest
symbolem nowoczesnej techniki, który niszczy znienawidzony przez
autora kult. Mimo to kościół katolicki popierał w niektórych sytuacjach
faszystowskie reżimy. Być może było to spowodowane faktem, iż
Mussolini znając potęgę Kościoła we Włoszech, po przejęciu władzy,
ochrzcił swoje dzieci, wziął ślub kościelny, zadbał wy wycofano z obiegu
napisane przez niego w przeszłości antyklerykalne książki, doprowadził
do delegalizacji masonerii a nawet zwolnił kler od podatków. Kościół
potrafił docenić te gesty , a ponieważ program polityczny faszystów w
wielu punktach był zbieżny ze społeczną nauką Kościoła w zasadzie
przez cały czas trwania dyktatury Włochy utrzymywały poprawne
stosunki z Watykanem. Istotne jest , iż do 1938 roku nie było w
7
realizowanej przez faszystów polityce, w zasadzie żadnych (może poza
agresją na Etiopię) sprzecznych z zasadami chrześcijaństwa
elementów. Nieco inaczej sprawa przedstawiała się w franksistowskiej
Hiszpanii, gdzie dobre stosunki z Kościołem były głownie zasługą
generała Franco. Nie dopuścił on nigdy do wzmocnienia pozycji falangi
w państwie i zachował równowagę między poszczególnymi władzami.
Kościół, prześladowany w czasach republiki i bezlitośnie
eksterminowany podczas wojny domowej, stał się najbardziej
naturalnym sojusznikiem generała Franco. Za wyjątkiem kilku biskupów
z Baskonii, udzielił mu całkowitego poparcia. Lojalność Kościoła i
głęboka religijność żony Caudillo sprawiły, że Franco zawsze starał się
podtrzymywać jego wpływy w państwie. Tak oto niezależnie od
poglądów sporej części partyjnych działaczy Hiszpania po wojnie
domowej była państwem utrzymującym bardzo dobre stosunki z
Kościołem. Kościół niemiecki mógł jednak tylko marzyć o takich
stosunkach z władzą. W NSDAP zawsze znaczącą rolę odgrywał nurt
neopogański i antychrześcijański. Alfred Rosenberg określał Kościół
jako narzędzie judaizacji Europy. Wyrazisty jest także fragment pieśni
Oddziałów Szturmowych „ Towarzysze z Oddziałów Szturmowych,
wieszajcie Żydów, stawiajcie księży pod ścianą”. W Trzeciej Rzeszy
Kościół znalazł się w bardzo trudnej sytuacji. Jeszcze w 1933 roku
większość katolików pozostawała wierna chadeckiemu Centrum. Po
zwycięstwie wyborczym Hitlera nastroje społeczne uległy jednak
radykalnej zmianie i NSDAP uzyskała znaczne poparcie również w
landach katolickich. W sytuacji gdy cały naród przeżywał niemal
ekstatyczny zachwyt nową władzą występowanie przeciw niej wymagało
ogromnej odwagi. Mimo to Kościół zaczyna już od 1936 roku coraz
silniej krytykować hitlerowski reżim. 14 marca 1937 roku ukazuje się
encyklika “Mit brennender Sorge” pokazująca sprzeczność narodowego
socjalizmu z nauką Kościoła i krytykująca coraz częstsze łamanie
Konkordatu przez Trzecią Rzeszę. Jedna z książek Alfreda Rosenberga
trafiła wtedy na kościelny indeks. Od tej chwili kler i zakony katolickie
przedstawiane był jako „hordy przestępców seksualnych”, „ ogniska
rozpusty” ; „seksualna dżuma”. Ponad 1000 księży trafiło do więzienia.
Od 1938 zabronione było w szkołach śpiewanie kolęd w szkołach i
organizowanie widowisk jasełkowych. Święta państwowe organizowane
były w trakcie świąt kościelnych ( np. przysięga Hitlerjugend w
Wielkanoc).
TRZY OBLICZA FASZYZMU
Faszyzm choć na pewno panujący zarówno w Hiszpanii, Włoszech jak i
Niemczech miał różne oblicza w każdym z tych państw. Z pewnością
8
wszystkie te trzy państwa łączyły pewne ideowe czy ustrojowe elementy.
Wszystkie były dyktaturami. Ich ideologie określały się jako wrogie
wobec komunizmu i liberalizmu. Nie miały one jednak wiele wspólnego z
klasycznym konserwatyzmem. Sami faszyści zawsze określali swoje
działania jako rewolucyjne. Ich wrogiem była “reakcja”. Faszyzm miał
antyburżuazyjny i antykapitalistyczny charakter. Nie istnieje dla faszysty
nic bardziej odrażającego, jak “duch kapitalizmu” i “protestancka etyka”,
z której on wypływał. Systemy faszystowskie należy odróżnić od
typowego totalitaryzmu będącego dyktaturą wszechwładnej biurokracji.
W odróżnieniu od totalitaryzmu faszyzm miał zawsze charakter
personalistyczny. Na tym jednak istotne podobieństwa ideowe wydają
się kończyć. Ideologie, o których mowa oparły się bowiem o odmienne
prądy kulturowe. Faszyzm włoski był przesiąknięty futuryzmem i
modernizmem. Czołowy przedstawiciel futuryzmu Tommaso Marinetti
był jednocześnie był jednocześnie jednym z głównych ideologów ruchu
Mussoliniego i towarzyszem walki Duce od 1919 roku. Narodowy
socjalizm odwoływał się do romantyzmu i klasycyzmu. Frankistowska
koalicja była zlepkiem przeróżnych formacji ideowych: rojalistów,
nacjonalistów, liberałów, konserwatywnych republikanów (wielu z nich
mocno powiązanych z hierarchią kościelną). Mimo występowania we
wszystkich faszystowskich ugrupowaniach silnych nurtów
antyklerykalnych stosunki państwo – kościół układały się rozmaicie, o
czym była już mowa. Odmienne było odniesienie do nacji i rasy. O ile w
narodowym socjalizmie nacjonalizm, rasizm i antysemityzm należały do
fundamentów ideologii, hiszpańscy nacjonaliści nie uważali się na ogół
za rasistów, zaś włoscy faszyści przeważnie nie byli nawet
nacjonalistami, a wielu przyjaciół Duce było z pochodzenia Żydami. W
1934 roku Mussolini publicznie mówił o najwyższej pogardzie jaką ma
dla nazistowskiej doktryny rasowej, a w “Doktrynie faszyzmu” podkreślił,
że to “nie naród tworzy państwo, a odwrotnie, państwo tworzy naród”. W
ogóle nie pojawiały się hasła rasa i rasizm. W 1938 włoski parlament
uchwalił, umiarkowane jak na tamte lata, rasistowskie ustawy. Mimo, iż
był to wyraźny gest w stronę Niemiec - nowego sojusznika Włoch,
spotkały się jednak one ze zdecydowanym sprzeciwem, również w
gronie faszystów. Narodowy socjalizm stawiając akcent na nacji, rasie
czy wspólnocie krwi, odwoływał się do kolektywu. Faszyzm włoski czy
hiszpański przeciwnie, akcentował indywidualny heroizm, zawsze
podkreślał rolę wybitnej jednostki w tworzeniu historii. Afirmował
instytucję państwa, solidarność zawodową, braterstwo broni, zaś pojęcie
rasy nie miało dla niego większego znaczenia. Inna była też rola
związków zawodowych. W Hiszpanii i we Włoszech były one de facto
współrządzącą siłą – w Niemczech Hitler po prostu zakazał ich
działalności. O różnicach ideowych między Frankistami, a nazistami
9
najlepiej chyba świadczy wypowiedź Hitlera z kwietnia 1938 roku: “W
Hiszpanii postawiliśmy na niewłaściwego konia. Byłoby dla nas lepiej
udzielić poparcia republikanom. Oni reprezentują lud. Zawsze
moglibyśmy później uczynić z tych socjalistów dobrych narodowych
socjalistów. Ludzie skupieni wokół Franco to wszystko reakcyjny kler,
arystokraci i bogacze – nie mają oni nic wspólnego z nami, nazistami”.
Jednakże oblicza ideowe poszczególnych odłamów faszyzmu były dość
znaczne. Trudno precyzyjnie określić faszystowską doktrynę. Nie można
więc uznać faszyzmu ani za system polityczny ani jednolitą doktrynę.
Najtrafniejsze wydają tu słowa niemieckiego historyka i socjologa
Armina Mohlera, który określił faszyzm jako styl, który charakteryzował
znaczną część elit politycznych i wojskowych w krajach uznanych za
faszystowskie.
10
11