II. Zasada niepodległości i suwerenności państwa

ZASADY USTROJU RP:
tożsamość konstytucyjna państwa - suma pewnych zasad podstawowych określonych przez
konstytucję, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym danego państwa
Zasady ustroju określone w konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku:
I. Zasada suwerenności narodu
1) DO KOGO NALEŻY WŁADZA:
-wskazuje do kogo należy władza w państwie, art. 4, ust. 1: "Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej
Polskiej należy do Narodu"
* aspekt negatywny: odrzucenie koncepcji zgodnie z którą podmiotem władzy miała by być
określona klasa czy grupa społeczna, partia polityczna czy jednostka
* aspekt pozytywny:
- wspólnota wszystkich obywateli Rzeczypospolitej (zgodnie z preambułą, która
używa określenia "my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej")
- jednak i pojęcie Narodu stwarza problem, biorąc pod uwagę, że decyzje należą do
obywateli posiadających prawa wyborcze; wspomniani zostają też Polacy zamieszkali
za granicą, więc jednak poszerzenie kryterium obywatelstwa
- wszystko rozstrzyga prawo, które precyzuje wykonywanie władzy przez obywateli z
prawami wyborczymi
- konstytucja tworzy więc tutaj bardziej aksjologiczne pojęcie tożsamości
Rzeczpospolitej opartej na tradycji i historii
2) FORMY SPRAWOWANIA WŁADZY
- art. 4 ust. 2 określa podstawowe formy wykonywania władzy przez naród: "Naród sprawuje władzę
przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio" - Naród w ujęciu tego przepisu to już typowe ujęcie
obywateli posiadających prawa wyborcze - raczej użyte technicznie niż ze względów aksjologicznych
- jest zatem podział na demokrację bezpośrednią i pośrednią
* demokracja bezpośrednia - na wzór starożytnych Aten, decyzje podejmowane
bezpośrednio przez wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych; formy takiej
demokracji to ogólne zgromadzenie (dziś tylko na szczeblu lokalnym) oraz referendum; do tego
inicjatywa ludowa (wniesienie projektu ustawy do parlamentu lub poddanie sprawy pod referendum)
oraz weto ludowe (referendum w sprawie ustawy, która budzi sprzeciw); inicjatywa i weto mają tylko
wiążące skutki proceduralne, referendum - rozstrzygnięcie o charakterze merytorycznym; w dalszych
rozdziałach konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendów: ogólnokrajowe, w sprawach ważnych
decyzji na szczeblu międzynarodowym, w sprawie zatwierdzenia zmiany konstytucji dotyczących
postanowień rozdziału I, II i XII oraz referendum lokalne
* demokracja pośrednia - decyzje podejmowane w imieniu suwerena przez organ
przedstawicielski wyłoniony w drodze wyborów
- art. 4 ust. 1 uznaje demokrację pośrednią za podstawowy sposób rządzenia
państwem
- ta forma rządów musi spełnić jeszcze inne warunki określone w konstytucji, jednym
z nich jest zasada pluralizmu - gwarancję wolności tworzenia i działania partii
politycznych stanowią artykuły 11-13 konstytucji;
- władza przedstawicielska należy do parlamentu, w równym stopniu cecha ta odnosi
się do Sejmu i Senatu, posłowie są zaś "przedstawicielami narodu"
- prezydent jest też przedstawicielem narodu, ale konstytucja nie określa go tak,
chodzi o podkreślenie pozycji parlamentu, bo przecież prezydent też wybierany w
takich wyborach demokratycznych
II. Zasada niepodległości i suwerenności państwa
- art. 5
- art. 85 ust. 1
- art. 26 ust. 1
- art. 126 ust. 2
- niepodległość - odrębny byt państwowy Rzeczypospolitej, integralność - istnienie w obecnych
granicach - konstytucja podkreśla nienaruszalność i niepodzielność terytorium państwa
- suwerenność - zdolność państwa do samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go
sprawach, określenie to jest związane z prawem międzynarodowym na płaszczyźnie stosunków
zewnętrznych państwa; inaczej niż suwerenność narodu - która odnosi się do sprawowania władzy
wewnątrz państwa
Sprawa UE:
- suwerenność nie oznacza zakazu włączania się w proces integracji europejskiej
- członkowstwo w NATO i Unii Europejskiej (szczególnie w Unii) ogranicza w pewien sposób
międzynarodową suwerenność - regulacje prawne Unii nabierają mocy obowiązującej w
Rzeczypospolitej, takie ograniczenie suwerenności dopuszcza klauzula zawarta w art. 90 ust.
1 - mówi on jednak o transferze kompetencji nie zaś suwerenności, można zaś przekazać
tylko niektóre kompetencje tak, by przekazanie kompetencji nie miało charakteru
uniwersalnego ani nie przekazywało wszystkich najważniejszych kompetencji
- umowa międzynarodowa przewidująca przekazanie kompetencji może dojść do skutku
jedynie po wyrażeniu zgody na ratyfikację - wyraża ją parlament w większości 2/3 głosów lub
bezpośrednio naród w referendum
- brak możliwości rozszerzenia tych kompetencji (chyba, że nową umową)
- teoretyczna możliwość wystąpienia z UE (choć byłoby to gospodarcze samobójstwo)
- suwerenność państwa - szczególne ograniczenia odnoszące się do angażowania polskich sił
zbrojnych - tylko w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej lub wynikające z umowy
międzynarodowej zobowiązanie do obrony przeciwko agresji - zasady określa umowa
III. Zasada demokratycznego państwa prawnego
- art. 2 konstytucji - treść identyczna z treścią art. 1 wprowadzonego do konstytucji z 1952 w noweli z
1989 roku
- idea rządów prawa jest stara, choć rozwinęła się dopiero w XX wieku (Ustawa Zasadnicza RFN,
1949)
- w najszerszym znaczeniu pojęcie "państwo prawne" będzie oddawać wszystkie zasady ustrojowe
współczesnego państwa demokratycznego: podziału władz, zwierzchnictwa konstytucji, niezależności
sądów i niezawisłości sędziów, szczególnej roli ustawy jako podstawowego i powszechnego źródła
prawa - konstytucja sama wprowadza tę formułę zatem należy przyjąć iż pokrywa się z innymi
zasadami ustroju państwowego
- pierwotnie zasada była pojmowana bardziej wąsko, akcentując formalny aspekt - zasada w myśl
której prawa powinni przestrzegać jego adresaci a w szczególności organy państwowe, działanie "na
podstawach i w granicach prawa" (art. 7) - akcent na różnicę między organami państwa i
obywatelami - obywatele mogą czynić to, co nie jest zakazane, organy państwa tylko to, co jest im
nakazane (praworządność formalna)
- mimo, iż większość ogólnych zasad została wyraźnie określona, umieszczenie na początku
konstytucji tej ogólnej klauzuli potwierdza jej znaczenie jako zbiorczego określenia zasady rządów
prawa, na dodatek pozwala to na zachowanie aktualności orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego
opartego na wcześniejszej konstytucji (dawny art. 1)
- obecnie nie ma już potrzeby tak częstego powoływania się na tę zasadę wobec szczegółowych
przepisów konstytucji
- ugruntowało się stanowisko zgodnie z którym elementem zasady demokratycznego państwa
prawnego są reguły stanowienia prawa określane niekiedy zasadami przyzwoitej legislacji
(zachowanie minimum uczciwości wobec obywateli - prawo nie powinno być niejasne, zawierać
pułapek, itd.), ważne w tym względzie będą konkretne zasady stanowienia prawa sformułowane
przez TK w ramach tej ogólnej zasady:
* zasada lex retro non agit - zakaz działania prawa wstecz wobec przepisów pogarszających
sytuację adresatów, charakter bezwzględny w prawie karnym (jedynym wyjątkiem czyny,
które w momencie popełnienia stanowiły przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego),
zakaz retroakcji nie ma charakteru absolutnego, może być nadana przepisom tylko w
zupełnie wyjątkowych sytuacjach
* vacatio legis - zachowanie odpowiedniego okresu dostosowawczego przy wprowadzaniu
nowych norm prawnych w życie, z reguły 2 tygodnie, ale może to być krócej, jeśli okres
dostosowawczy nie jest wymagany, albo dłużej jeśli sprawa jest doniosła
* zasada ochrony praw nabytych - słusznie nabyte prawa nie mogą być odebrane lub
niekorzystnie zmienione (choć istnieją pewne wyjątki, np. sytuacja załamania budżetu
państwa)
* zasada określoności prawa - przepisy muszą być formułowane w sposób jasny, tak by
adresat nie miał problemu z określeniem prawnych skutków swego działania, w orzecznictwie
TK utrwaliło się postrzeganie niejasności jako naruszenie art. 2
* zasada proporcjonalności - zakaz nadmiernej ingerencji - środki stosowane przez
prawodawcę dla osiągnięcia założonego celu muszą być do tego celu proporcjonalne
- Elementem tej koncepcji jest hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa i usytuowanie konstytucji
i ustaw (aktów stanowionych przez parlament) na szczycie tej hierarchii
* zasada nadrzędności konstytucji - musi się z tym wiązać stworzenie systemu
proceduralnych gwarancji ochrony konstytucji, w szczególności kontrola zgodności ustaw z
konstytucją
* zasada zwierzchnictwa ustawy - podporządkowanie ustawie całokształtu prawodawstwa
podchodzącego od organów władzy wykonawczej, a także zastrzeżenie dla ustawy normowania
kwestii najważniejszych
* zasada wykonawczego charakteru regulacji przyjmowanych przez organy rządowe - jeśli zaś
regulacje te mają być adresowane do obywatela (podmiotów podobnych) to może to następować
tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawy i w celu jego wykonania
- art. 2 określa RP jako demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasady sprawiedliwości
społecznej, można to postrzegać w kilku ujęciach:
* zasada państwa socjalnego - państwo ma zobowiązania wobec obywateli, opiekuje się nimi
* wyłącznie pewna wskazówka interpretacyjna - kierowanie się sprawiedliwością społeczną
* można też uznać, że państwo ma obowiązek realizowania tej zasady w praktyce, jednak
wtedy TK rozstrzygałby na podstawie zasad sprawiedliwości społecznej zgodność z
konstytucją, a to byłoby odwołanie pozaprawne - w ten sposób niepomiernie wzrasta rola
sądownictwa, maleje zaś rola ustawodawcy, gdyż ocena sprawiedliwości społecznej
wydawanych aktów należy do jego zadań
IV. Zasada społeczeństwa obywatelskiego
- konstytucja nigdzie nie używa takiego pojęcia, ale w licznych sformułowaniach daje wyraz
podstawowym elementom tej idei
- społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo pluralistyczne, w którym każdy ma możliwość
działania w wybranych przez siebie organizacjach i strukturach, służących realizacji jego
podmiotowości jako obywatela, pracownika, czy mieszkańca
- zasada pluralizmu politycznego - swoboda tworzenia i działania partii politycznych ma znaczenie
podstawowe - umieszczona w 1 rozdziale konstytucji jest jedną z podstawowych zasad ustroju
- art. 11 konstytucji
warunki uznania organizacji za partię polityczną:
* członkami muszą być obywatele polscy
* zrzeszać się mogą w partii tylko na zasadach dobrowolności i równości
* celem działania partii jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki
państwa i sprawowanie władzy publicznej
- art. 13 konstytucji
* charakter ideologiczno-programowy partii
- zakazane jest istnienie partii odwołujących się do praktyk i idei nazizmu, faszyzmu i
komunizmu
- w założeniach programu niedopuszczalna jest nienawiść rasowa i narodowościowa
* metody i zasady organizacji partii:
- zakaz stosowania przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa
- zakaz utajniania struktur lub członkowstwa
- art. 12 - zasada społeczeństwa obywatelskiego zakłada istnienie obok partii politycznych również
innych organizacji zrzeszających obywateli; celem tych organizacji nie jest już zdobywanie władzy, ale
osiąganie wspólnych celów
- w płaszczyźnie stosunków pracowniczych podstawową rolę pełnią związki zawodowe - zrzeszają
pracowników i reprezentują ich interesy, istnieją również samorządy zawodowe w niektórych
szczególnych zawodach (art. 17 ust 1. konstytucji)
- podmiotowość jako mieszkańca określonej jednostki terytorialnej ma gwarantować istnienie
samorządu terytorialnego - powierza się mu pewien zakres spraw o charakterze lokalnym i
samodzielne rozwiązywanie tych spraw
- art. 16 konstytucji
- środki masowego przekazu oraz kościoły i związki wyznaniowe - dwie instytucje o szczególnym
znaczeniu dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego
- art. 14 konstytucji - ogólna gwarancja zakazu cenzury prewencyjnej, dalsze zasady określone zostają
w dalszej części konstytucji
- związki wyznaniowe: art. 53, art. 25
V. Zasada podziału władz
- art. 10 - wskazuje podstawę przedmiotowego rozgraniczenia władz (ust. 1), potem wskazuje
podmioty - organy konstytucyjne, którym powierzone jest wykonywanie władzy ustawodawczej,
wykonawczej i sądowniczej (ust. 2)
- art. 10 nie wylicza wyczerpująco konstytucyjnych organów państwa, wyraża tylko pewną zasadę
ogólną, istnieją organy ciężkie do zakwalifikowania takie jak Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa
Izba Kontroli, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - wykonują pewne funkcje w bardzo ścisłym związku
z zasadami konstytucyjnymi
- zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego - jej podstawową treścią jest odrzucenie
możliwości skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu - obecnie granice kompetencyjne
zacierają się, zwłaszcza w systemie parlamentarno-gabinetowym, ale to przecinanie się kompetencji
nie może iść za daleko
- domniemania kompetencyjnie - z uwagi na treść przyporządkowuje się określone kompetencje
poszczególnym władzom, może to zostać przełamane przez przepis szczegółowy, ale ze szczególną
ostrożnością by nie naruszyć zasady podziału
- jako wyraz zasady podziału władz opartej na systemie wzajemnych hamulców gwarantujących
równowagę i współdziałanie władz powstały dwa zasadnicze modele stosunków między władzą
ustawodawczą a wykonawczą:
* system parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy)
* system prezydencki
- konstytucja z 1997 roku utrzymuje parlamentarny system rządów
* władza wykonawcza oparta na zasadzie dualizmu: prezydent oraz rząd z premierem na
czele
* prezydent w tym systemie jednak wybierany w wyborach powszechnych, a nie przez
parlament
* mimo to pozycja prezydenta ograniczona
* centralne miejsce przysługuje sejmowi, jednak wiele decyzji wymaga bezwzględnej lub
kwalifikowanej większości głosu, gdy jej nie ma, Sejm musi się pogodzić z wolą Senatu lub prezydenta
* obecny polski model nie jest oparty na zupełnej równowadze, zauważalna jest przewaga
legislatywy
* jeśli idzie o władzę sądowniczą - jej pozycja jest zupełnie odrębna co wyraża się w
niezależności sądownictwa od władz pozostałych
* zachowanie zgody z pozostałymi zasadami ustrojowymi - wyłączność sądów jeśli idzie o
kompetencje do rozstrzygania o prawach i obowiązkach (podział władzy spotyka się z
demokratycznym państwem prawnym)
* władza ustawodawcza oddziałuje na sądownictwo poprzez stanowienie ustaw
określających treść prawa stosowanego przez sądy
* odrębną sprawą jest sądownictwo konstytucyjne badające zgodność ustaw z konstytucją
* zasada podziału władz dotyczy też relacji pomiędzy centralnymi organami państwa; Polska
ma charakter państwa unitarnego (art. 3), nie przeszkadza to powołaniu samorządu terytorialnego,
do czego podstawę daje art. 15, a jego funkcje i charakter określa art. 16
VI. Zasada społecznej gospodarki rynkowej
- zasada ta dokonuje ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego RP
- art. 20
- podstawowe komponenty gospodarki:
* wolność działalności gospodarczej
* własność prywatna
* solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych
- gospodarka rynkowa:
* w ujęciu negatywnym będzie to wykluczenie socjalistycznej gospodarki planowej opartej na
centralnym sterowaniu, w ujęciu pozytywnym to gospodarka oparta na mechanizmach rynkowych,
które ją napędzają, państwo może na nie oddziaływać, ale nie może ich zastąpić własnymi decyzjami
- społeczna gospodarka rynkowa:
* odejście od tradycyjnego, liberalnego rozumienia pojęcia gospodarki rynkowej, państwo
poprzez interwencjonizm oraz rozbudowę sieci świadczeń socjalnych
- art. 20 należy rozumieć jako zobowiązanie państwa do podejmowania działań łagodzących
społeczne skutki funkcjonowania praw rynku, ale dokonywanych przy poszanowaniu tych praw
- wolność działalności gospodarczej: swoboda podejmowania działalności gospodarczej i swoboda jej
prowadzenia przez wszystkie podmioty, ograniczenie wolności gospodarczej musi być zawarte w
ustawie oraz wystąpić musi ważny interes publiczny o czym decydować będzie TK
- własność prywatna - odrzucenie własności państwa, własność należąca do podmiotów
autonomicznych w stosunku do państwa (choć taka własność też istnieje), państwo chroni własność
prywatną, ograniczyć ją może jedynie w drodze ustawy i tylko w zakresie nie naruszającym istoty
prawa
- solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych - w nawiązaniu do art. 59 i art. 1, może być
rozumiane jako nakaz uwzględniania opinii partnerów przy rozwiązywaniu wszelkich spraw
związanych z socjalnymi skutkami funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej
- orzecznictwo TK: ustrojodawca traktuje wartości wymienione w art. 20 kompleksowo (całość, w
której niczego nie wyróżnia) i komplementarnie (wartości powiązane, mogą się wspierać i
ograniczać), trzeba badać zgodność z art. 20 ze względu na naruszenie jednego elementu trzeba
zbadać wpływ na pozostałe
- art. 23 - ustrój rolnictwa - ustawodawca zobowiązany do powstrzymania się od promowania
nadmiernej koncentracji własności rolnej i dominacji gospodarstw opartych na pracy najemnej, lecz
nie oznacza to, że na państwie ciąży obowiązek zapobiegania takiej koncentracji
VII. Zasada przyrodzonej godności człowieka
- art. 30 i preambuła