Obce gatunki drzew i krzewów

inwentaryzacja stanowisk modrzewi, która ma pomóc m.in. w usta−
leniu liczby mieszańców.
Stare Kościeliska są miejscem występowania kilku gatunków
drzew obcego pochodzenia. W sąsiedztwie Kapliczki Zbójnickiej
zobaczyć można daglezje zielone (jedlice) (Pseudotsuga men−
ziesii). Naturalny zasięg ich występowania obejmuje zachodnią
część Ameryki Północnej, gdzie rosną od poziomu morza do około
3000 m n.p.m. w Górach Skalistych. W granicach swojego szero−
kiego zasięgu gatunek ten wykształcił szereg odmian różniących
się wymaganiami siedliskowymi oraz cechami morfologicznymi. Za−
chętą do wprowadzania daglezji do polskich lasów była wysoka
produkcyjność jej drzewostanów, co ma związek m.in. z szybkim
wzrostem. W Ameryce Północnej jest to najważniejszy gatunek wy−
korzystywany na cele gospodarcze.
Jest ona ponadto drzewem długowiecznym i – co może być szcze−
gólnie interesujące – obok niektórych gatunków sekwoi (Sequoia−
dendron giganteum i Sequoia sempervirens) należy do najwięk−
szych drzew na świecie: najwyższa miała 117 metrów wysokości
i 457 cm pierśnicy. W Polsce, a tym bardziej w Tatrach, gdzie wa−
runki siedliskowe nie są dla niej zbyt korzystne, rozmiary drzew są
znacznie mniejsze. Daglezja potrzebuje dość dużo światła oraz
łagodnego klimatu, zwłaszcza w młodym wieku. To właśnie praw−
dopodobnie mroźne zimy są głównym czynnikiem ograniczającym
możliwość jej naturalnego odnawiania się w lasach tatrzańskich.
Na pierwszy rzut oka daglezja przypomina nieco jodłę (Abies alba).
Jej igły są jednak stosunkowo wąskie i lekko zaostrzone (u jodły są
wcięte na wierzchołku) około 1 cm długości. Szczególnie charakte−
rystyczne są szyszki, długości od 7 do 10 cm, które posiadają dłu−
gie, trójzębne łuski wspierające.
Około 50 metrów za Kapliczką Zbójnicką, w sąsiedztwie czar−
nego szlaku Ścieżki nad Reglami spotkać można również sosnę
Banksa (Pinus banksiana). Ojczyzną tego gatunku są rozległe
obszary w Kanadzie oraz północno−wschodnie krańce USA. Jako
jedyna przedstawicielka amerykańskich sosen sięga aż do najda−
lej wysuniętych na północ terenów leśnych w okolicy koła podbie−
gunowego. Lasy z sosną Banksa są zwykle jednogatunkowe i ro−
sną od poziomu morza do wysokości około 600 m n.p.m.
Sosna Banksa jest niskim (12–18 m; wyjątkowo do 24 m wyso−
kości) i krótkowiecznym drzewem. Od nieco podobnej sosny zwy−
czajnej (Pinus sylvestris), występującej naturalnie w Tatrach, różni
się wąską i luźną koroną. Jej gałęzie są najczęściej krótkie i po−
krzywione; na krótkopędzie wyrastają po dwie krótkie i skręcone
igły. Niezwykle charakterystyczną cechą tego gatunku są, widocz−
ne już ze znacznej odległości, szyszki. Są one zwykle zakrzywio−
ne, silnie zrośnięte z gałązkami, do których często przytwierdzone
są parami. Szyszki pozostają na drzewie nawet do 25 lat. Cieka−
wym elementem ekologii sosny Banksa jest przystosowanie do wy−
sypywania nasion tylko przy wysokiej temperaturze (np. pożary
i upały). W oczekiwaniu na odpowiednie warunki szyszki pozostają
zamknięte przez wiele lat. Po przejściu pożaru, który w granicach
występowania gatunku jest naturalnym czynnikiem ekologicznym,
młode siewki tej światłożądnej sosny mogą, unikając konkurencji
ze strony innych gatunków wzrastać na pogorzelisku.
Z Nosala, Doliny Kościeliskiej i kilku innych miejsc znana jest
sosna czarna (Pinus nigra). Jest to długowieczne drzewo o gęstej
koronie i ciemnoszarej, w dolnej części pnia prawie czarnej korze.
Z pokroju przypomina nieco limbę, ale na tym podobieństwa się
kończą. Ciemnozielone, sztywne i ostro zakończone igły sosny czar−
nej wyrastają na krótkopędach po dwie (wyjątkowo trzy). Szyszki
osadzone są na pędach prostopadle w liczbie od 2 do 4 sztuk. Są
one wyraźnie większe od szyszek sosny zwyczajnej, od których
różnią się ponadto kolorem łusek: jasnobrązowych na zewnętrznej
stronie i czarnych po stronie wewnętrznej.
Największe okazy sosny czarnej w granicach naturalnego za−
sięgu osiągają nawet do 45 m wysokości. W Tatrach drzewa te są
znacznie niższe, choć częściowo ma to zapewne związek z ich mło−
dym wiekiem. Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony w połu−
dniowej i środkowej Europie, gdzie występuje w kilku odmianach.
Najbliżej Tatr naturalne stanowiska sosny czarnej znajdują się we
wschodnich Alpach.
Sosna czarna doskonale znosi niskie temperatury; spośród drzew
iglastych powszechnie uznawana jest również za najbardziej od−
porną na zanieczyszczenia przemysłowe. Ta odporność, oraz duże
walory dekoracyjne sprawiają, że gatunek ten jest bardzo rozpo−
wszechniony w zieleni miejskiej, także w Zakopanem. Słabą stro−
ną sosny czarnej jest brak silnego, palowego systemu korzeniowe−
go, zamiast którego posiada ona jedynie liczne korzenie ukośne.
W górach drzewo to jest zatem narażone na silne i porywiste wiatry
w znacznie większym stopniu aniżeli rodzime gatunki sosen.
Pochodzeniem alpejskim legitymuje się także sosna hakowata
(Pinus uncinata), której pozycja systematyczna nie została jeszcze
ostatecznie ustalona. Na ogół jest to niskie drzewko, które wyglą−
dem szyszek i igieł przypomina rodzimą kosodrzewinę (Pinus mugo).
W Tatrach sosna hakowata rośnie głównie w Dolinie Białego.
W Tatrzańskim Parku Narodowego drzewa i krzewy obce geo−
graficznie najczęściej nie przyjmują się trwale i po kilku lub po kilku−
dziesięciu latach giną. Główną przyczyną ograniczeń w ich wzro−
ście i rozwoju na tym terenie są trudne warunki klimatyczne. Znacz−
nie poważniejszym problemem niż fizyczna obecność obcych ga−
tunków, jest zjawisko krzyżowania się ich z gatunkami i odmianami
rodzimymi: dotyczy to roślin bliskich pod względem pokrewieństwa
systematycznego. Utrata czystości genetycznej tatrzańskich drzew
i krzewów stanowi duże zagrożenie dla naturalnego charakteru przy−
rody tatrzańskiej.
Tekst i zdjęcia: Tomasz Skrzydłowski
Na okładce: Sosna czarna na Nosalu
Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego
ul. T. Chałubińskiego 42a, 34−500 Zakopane
Informacja Turystyczna TPN:
tel. +48 18 202 32 88
e−mail: [email protected], www.tpn.pl
Redakcja: Zbigniew Ładygin
ISBN 978−83−60556−10−8
Wyd. II, Zakopane 2007
Czytaj kwartalnik
„Tatry”
www.tatry.tpn.pl
C h r o ń m y
p r z y r o d ę
Tatrzańskiego Parku Narodowego
Obce gatunki
drzew i krzewów
w Tatrzańskim
Parku Narodowym
Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego
a
b
a
Duże skupisko limb syberyjskich znajduje się na Zadniej Kopce,
gdzie można ją oglądać ze szlaku prowadzącego dnem Doliny Ko−
ścieliskiej.
Gatunkiem egzotycznym, który spotkać można na terenie Tatrzań−
skiego Parku Narodowego jest modrzew japoński (Larix kaemp−
feri). Jego nasiona przypadkowo trafiły do szkółek, a następnie jako
sadzonki do lasów reglowych. Ojczyzną modrzewia japońskiego
jest głównie wyspa Hondo, gdzie rośnie w górach na wysokości od
1600 do 2500 m n.p.m. Gatunek ten został wprowadzony do Europy
w roku 1861. Modrzew japoński jest drzewem osiągającym w wa−
runkach naturalnych do 30–35 m wysokości i 50–100 cm pierśnicy
(średnica drzewa mierzona na wysokości 1,3 m). Od modrzewia eu−
ropejskiego, który występuje naturalnie w Tatrach, różni się szeroko
rozpostartymi i dość grubymi gałęziami, tworzącymi szeroką koronę
oraz znacznie cieńszą korą na pniu. Cechą charakterystyczną tego
gatunku są również pędy o malinowo−różowym zabarwieniu, często
pokryte woskowym nalotem i nieznacznie owłosione. Igły mają dłu−
gość od 2 do 3,5 cm, są tępo zakończone, niebieskawo−zielone z wi−
docznymi białymi liniami aparatów szparkowych. Jednak najbardziej
znamienną cechą odróżniającą modrzew japoński od pozostałych
gatunków należących do rodzaju (Larix) jest pokrój szyszek. Mają
one wyraźnie okrągławy kształt (2–3,5 cm długości) i posiadają kil−
kadziesiąt łusek o wykrojonych i wyraźnie odgiętych na zewnątrz
krawędziach. Modrzew japoński rośnie bardzo szybko, co stawia go
w uprzywilejowanej sytuacji w stosunku do konkurencyjnego świer−
ka. Jego rozwojowi w Tatrach sprzyjają ponadto warunki wilgotno−
ściowe, dlatego chętnie obradza nasiona. Czynnikiem, który może
doprowadzić do zmniejszenia się jego udziału w lasach reglowych
są natomiast wiatry halne. W przeciwieństwie do swojego europej−
skiego kuzyna, modrzew japoński ma stosunkowo płytki system ko−
rzeniowy, który czyni ten gatunek podatnym na wiatrowały.
Obecność modrzewia japońskiego i europejskiego na ograniczo−
nej przestrzeni TPN niesie za sobą ryzyko tworzenia mieszańców.
Po raz pierwszy mieszańce takie uzyskano w hodowli w Szkocji
w 1900 roku, stąd dziś noszą one nazwę modrzewia szkockiego
(Larix eurolepis). Drzewo to posiada cechy pośrednie między ga−
tunkami rodzicielskimi, z dość wyraźną przewagą niektórych cech
modrzewia japońskiego. Obecnie na terenie parku prowadzona jest
b
1
2
1. Szyszki modrzewia europejskiego (a) i japońskiego (b)
2. Szyszki sosny zwyczajnej (a) i sosny Banksa (b)
W ciągu wieków lasy tatrzańskie ulegały bardzo istotnym prze−
kształceniom. Głównym powodem tych zmian było przede
wszystkim rabunkowe wycinanie drzew na potrzeby górnic−
twa, hutnictwa i przemysłu drzewnego. W XIX wieku Tatry na
ogromnej przestrzeni zupełnie pozbawione były lasów, stąd
też staraniem m.in. hr. Władysława Zamoyskiego i Towarzy−
stwa Tatrzańskiego przystąpiono do akcji zalesieniowej – głów−
nie świerkiem. Tworzenie plantacji świerkowych często odby−
wało się w oparciu o nasiona obcego pochodzenia, sprowa−
dzane głównie z Austrii.
jarząbu szwedzkiego mają długość około 11 cm, są sztywne i po−
siadają wyraźnie wcięte klapy, czym różnią się od występującego
naturalnie w Tatrach jarząbu mącznego (Sorbus aria). Jarząb szwedz−
ki spotkać można w Polsce na naturalnych stanowiskach jedynie
w kilku miejscach na Pomorzu. Ze względu na rzadkość występo−
wania, od 1919 roku objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.
Kilka obcych gatunków drzew i krzewów rosnących w Tatrach
legitymuje się bardziej egzotycznym pochodzeniem: amerykańskim,
azjatyckim i południowo−europejskim. Ich rozpowszechnianie w Pol−
sce było uwarunkowane przede wszystkim względami ekonomicz−
nymi, związanymi z ich dużą produkcyjnością oraz odpornością na
choroby. Na szczęście w Tatrach tzw. egzoty nigdy nie zajmowa−
ły dużej powierzchni, a ich sadzenie miało zwykle na celu jedy−
nie „ubogacenie” przyrody tatrzańskiej, bądź znalazły się tutaj przy−
padkowo.
W ramach wspomnianej wcześniej akcji zalesieniowej prowadzo−
nej pod koniec XIX wieku, poza świerkiem, sadzono w Tatrach tak−
że limbę z nasion alpejskich
oraz syberyjskich, limbę
syberyjską (Pinus sibirica)
– gatunek trudny do odróż−
nienia od limby „tatrzań−
skiej” (Pinus cembra). Istot−
ną jej cechą jest to, że po−
siada ciemnozielone igły
z wyraźnym niebieskim za−
barwieniem. Jej nasiona
przysłał w Tatry słynny zoo−
log Benedykt Dybowski.
Poza świerkami na wytrzebionych terenach leśnych rozpow−
szechniono również wiele gatunków drzew i krzewów, które w prze−
szłości miały w Tatrach albo zupełnie inny zasięg, albo też wystę−
powały znacznie rzadziej. Najlepszym przykładem tych działań są
nasadzenia modrzewia europejskiego (Larix decidua), głównie
w strefie lasów regla dolnego oraz klonu zwyczajnego (Acer pla−
tanoides) i lipy szerokolistnej (Tilia platyphyllos) m.in. na polanie
Stare Kościeliska. Dwie lipy, z których jedna ma ponad 20 metrów
wysokości, stoją tuż przy szlaku i są niezwykle charakterystycz−
nym elementem krajobrazu Doliny Kościeliskiej.
Stare Kościeliska są również miejscem występowania olszy zie−
lonej (Alnus viridis), gatunku znanego w Polsce na naturalnych
stanowiskach wyłącznie z Bieszczad. W przeszłości olsza ta zo−
stała wprowadzona do kilku miejsc, z których większość obecnie
już nie istnieje. W TPN olsza zielona rośnie często w towarzystwie
olszy szarej, od której różni się m.in. krzewiastym pokrojem i zwy−
kle mniejszymi liśćmi.
Gatunkiem, który swoją obecność w Tatrach również zawdzię−
cza człowiekowi, jest niezbyt wysoki (osiągający zaledwie 15, wy−
jątkowo 19 metrów) jarząb szwedzki (Sorbus intermedia). Drzewo
to często sadzone jest w zieleni miejskiej Zakopanego, skąd jego
nasiona dzięki ptakom łatwo dostają się do lasów tatrzańskich. Zna−
ne są również stanowiska drzew posadzonych sztucznie. Liście
3, 4. Porównanie pędów
daglezji i jodły
5. Pęd sosny Banksa
3
4
5