PODSTAWY TEORII RYNEK, POPYT I PODAŻ RYNEK jest mechanizmem, za pomocą którego producenci i konsumenci ustalają zarówno cenę, jak i ilość sprzedanych dóbr. Często mówi się o zjawisku MECHANIZMU RYNKOWEGO - to jest wzajemnego oddziaływania popytu i podaży. POPYT (funkcja popytu) to zależność pomiędzy ilością dobra, którą chcą i mogą kupić konsumenci, a ceną tego dobra. Analogicznie, PODAŻ (funkcja podaży) to zależność pomiędzy ceną dobra a jego ilością, jaką producenci chcą sprzedać przy danej cenie. PUNKT RÓWNOWAGI PUNKT RÓWNOWAGI - to taki stan, w którym podaż danego dobra równa się popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowagą rynkową, a cena określana jest mianem ceny równowagi. POPYT - RYNEK OD STRONY KONSUMENTA TEORIA POPYTU Ja już wspomnieliśmy, popyt (ang. demand) jest funkcją ceny i ilości, jaką chcą i mogą kupić konsumenci. Ekonomia wyróżnia ponadto POPYT EFEKTYWNY, to znaczy poparty zdolnością do zapłacenia za dane dobro. Obok popytu indywidualnego znamy również popyt rynkowy (rynkową funkcję popytu), będący efektem zsumowania indywidualnych funkcji popytu wszystkich konsumentów na rynku. PRAWO POPYTU Podstawowe PRAWO POPYTU mówi, że gry cena dobra rośnie, spada ilość danego dobra, jaką są skłonni kupić konsumenci, przy założeniu ceteris paribus (przy pozostałych wielkościach stałych). Prawo to dotyczy zdecydowanej większości dóbr, które są dlatego nazwane DOBRAMI NORMALNYMI (nie dotyczy natomiast pozostałych dóbr: niższego rzędu i dóbr luksusowych). KRZYWA POPYTU Popyt jest przedstawiany za pomocą KRZYWEJ POPYTU - pokazuje ona, ile dobra są skłonni nabyć konsumenci przy danej cenie. KURCZENIE SIĘ I ROZSZERZANIE POPYTU Wielkość popytu na dane dobro zmienia się w czasie. Jeśli jest to jedynie skutek zmiany ceny, wówczas mówimy o: kurczeniu się popytu (efekt wzrostu ceny) rozszerzaniu się popytu (efekt spadku ceny) W obu przypadkach mamy do czynienia z przesunięciem wzdłuż krzywej (nie zmienia się funkcja, tylko jej wartości). Większość dóbr podlega powyższemu prawu: wielkość popytu na nie maleje wraz ze wzrostem ceny dobra takie określamy jako DOBRA ZWYCZAJNE. EFEKT GIFFENA I VEBLENA W teorii popytu istnieją dwa PRZYPADKI SZCZEGÓLNE: tzw. efekt Giffena oraz efekt Veblena. W obu wielkość popytu na dane dobro rośnie wraz z ceną tego dobra, wbrew sformułowanemu wcześniej prawu popytu. Inne są jednak przyczyny tego zjawiska. EFEKT GIFFENA dotyczy niektórych dóbr niższego rzędu. W przypadku tych dóbr (zwanych też DOBRAMI GIFFENA) wzrost ceny powoduje wzrost popytu na nie - konsument nie może sobie już pozwolić na zakup żadnego innego dobra, stąd kupuje wyłącznie dobro Giffena. EFEKT VEBLENA (EFEKT SNOBA) - dotyczy produktów luksusowych. Wzrost ceny tych dóbr powoduje wzrost popytu - są chętniej nabywane przez określoną grupę osób, chcącą się w ten sposób wyróżnić spośród innych. W przypadku efektu Giffena i efektu snoba krzywa popytu ma odwrotne nachylenie niż w przypadku dóbr zwyczajnych. WZROST I SPADEK POPYTU Jeśli natomiast następuje zmiana położenia krzywej popytu względem układu współrzędnych, mówimy o wzroście lub o spadku popytu (przy każdej cenie). Jest to spowodowane zmianami innymi niż zmiana ceny danego dobra: np. zmianą dochodów, gustów konsumentów lub zmianą cen innych dóbr. Każde dobro jest wrażliwe na zmianę ceny dóbr substytucyjnych oraz dóbr komplementarnych. DOBRO SUBSTYTUCYJNE to takie, które konkuruje z badanym dobrem na rynku (np. masło dla margaryny). DOBRO KOMPLEMENTARNE to takie, które dopełnia dane dobro (np. benzyna dla samochodu). CZYNNIKI, WYWOŁUJĄCE WZROST POPYTU Wzrost popytu może zostać wywołany następującymi czynnikami: WZROST POPYTU spadek ceny dobra komplementarnego wzrost ceny dobra substytucyjnego wzrost dochodów zmiana gustów na korzyść danego dobra wzrost liczby nabywców CZYNNIKI, WYWOŁUJĄCE SPADEK POPYTU Spadek popytu może zostać wywołany następującymi czynnikami: SPADEK POPYTU wzrost ceny dobra komplementarnego spadek ceny substytutu spadek dochodów zmiana gustów na niekorzyść dobra spadek liczby nabywców DOBRA NORMALNE A DOBRA NIŻSZEGO RZĘDU Zdefiniowane reguły wzrostu/spadku popytu dotyczą większości dóbr, które są również zwane dobrami normalnymi. DOBRA NORMALNE to dobra, na które popyt rośnie w miarę wzrastania dochodu konsumentów. Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku dóbr niższego rzędu. DOBRA NIŻSZEGO RZĘDU to takie, na które popyt spada w miarę wzrastania dochodu konsumentów (np. podstawowe artykuły żywnościowe). ELASTYCZNOŚĆ POPYTU ELASTYCZNOŚĆ POPYTU I JEJ RODZAJE ELASTYCZNOŚĆ POPYTU określa stopień wrażliwości popytu na zmianę lub wahania trzech zmiennych: ceny danego dobra, ceny innych dóbr oraz dochodu. Współczynniki elastyczności popytu podajemy w wartościach bezwzględnych |EP|, przy ich interpretacji musimy więc dodatkowo pamiętać o znakach. Ogólna formuła elastyczności popytu: % zmiana popytu EP = % zmiana czynnika wpływającego na popyt TRZY PRZYPADKI ELASTYCZNOŚCI POPYTU POPYT ELASTYCZNY. Jeśli E>1 mówimy, że popyt jest elastyczny, przy czym elastyczność dążąca do nieskończoności oznacza popyt doskonale elastyczny, pozostałe przypadki - popyt względnie elastyczny ELASTYCZNOŚĆ JEDNOSTKOWA. Jeśli E=1 mamy do czynienia z elastycznością jednostkową (zwaną również neutralną elastycznością popytu) POPYT NIEELASTYCZNY. Elastyczność mniejsza od jedności E<1 oznacza, że popyt jest nieelastyczny. Przy czym elastyczność równa 0 oznacza popyt doskonale nieelastyczny (sztywny), natomiast elastyczność zawierająca się w przedziale <0,1> określana jest jako popyt stosunkowo (względnie) nieelastyczny.W większości przypadków elastyczność cenowa popytu jest różna na różnych odcinkach wykresu: CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU ELASTYCZNOŚĆ CENOWA POPYTU (PED, price elasticity demand) określa stopień zmiany (wrażliwość) popytu na dobro na skutek zmiany jego ceny. Elastyczność tę wylicza się ze wzoru: % zmiana popytu PED = % zmiana ceny Współczynnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje znak ujemny (odwrotna relacja zmiany wielkości popytu do zmiany ceny). Wyjątki to dobra Giffena, dobra podlegające efektowi snobizmu i efektowi demonstracji (efekt Veblena). MIESZANA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU MIESZANA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (cross elasticity of demand, CED) jest miarą zmian popytu w zależności od zmiany ceny innego produktu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: % zmiana popytu CED = % zmiana ceny innego dobra Mieszana elastyczność popytu wskazuje na siłę rynkową dobra. Jeśli jest niska, wówczas dane dobro ma wysoką siłę monopolową. Wysoka wartość mieszanej elastyczności popytu wskazuje na dobra, będące substytutami, z kolei wartość ujemna wskazuje na dobra komplementarne. DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (income elasticity of demand, IED) jest miarą zmian popytu w zależności od dochodu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: % zmiana popytu IED = % zmiana dochodu Ujemną elastyczność dochodową popytu wykazują dobra podrzędne. PRAWA ENGLA Z dochodową elastycznością popytu związane są prawa Engla: Wraz ze wzrostem dochodów rośnie konsumpcja, zarówno artykułów żywnościowych, jak i nieżywnościowych, jednak tempo przyrostu spożycia tych pierwszych jest słabsze niż tempo spożycia art. nieżywnościowych. Tak więc w miarę wzrostu dochodu, udział wydatków na żywność w wydatkach ogólnych relatywnie maleje. W miarę wzrostu dochodów zwiększa się procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku, usługi, kształcenie, rekreację itp. Wydatki na dobra luksusowe lub oszczędności występują tylko przy wysokim dochodzie. ELASTYCZNOŚĆ POPYTU A KLASYFIKACJA DÓBR Posługując się elastycznością dochodową popytu możemy też dokonać KLASYFIKACJI DÓBR, dzieląc je na: dobra normalne (tu dwie podgrupy: luksusowe i podstawowe) oraz dobra podrzędne. DOBRA NORMALNE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wraz ze wzrostem dochodu i maleje wraz ze spadkiem dochodu (elastyczność dochodowa IED>0). DOBRO PODSTAWOWE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wolniej niż dochód i maleje wolniej niż dochód; IED <0,1> (reaguje z mniejszą siłą na zmianę dochodu) DOBRO LUKSUSOWE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie w większym stopniu niż dochód i maleje w większym stopniu niż dochód; IED > 1 (reaguje z większą siłą na zmianę dochodu) DOBRA PODRZĘDNE - dobro, którego ilość nabywana maleje wraz ze wzrostem dochodu i rośnie wraz ze spadkiem dochodu, IED < 0 (reakcja odwrotna). PODAŻ – RYNEK OD STRONY PRODUCENTA PODAŻ I KRZYWA PODAŻY Podaż (ang. supply) to ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy danym poziomie ceny. KRZYWA PODAŻY pokazuje, jakie ilości danego dobra producenci są skłonni zaoferować do sprzedaży przy różnych cenach w danym okresie. Krzywa podaży posiada nachylenie rosnące - przy cenach wyższych sprzedawcy są skłonni oferować na sprzedaż większe ilości dóbr niż przy cenach niższych. KURCZENIE SIĘ I ROZSZERZANIE PODAŻY Wielkość podaży danego dobra zmienia się przede wszystkim na skutek zmiany ceny. Możliwe są tu dwa przypadki: kurczenie się podaży (efekt spadku ceny) rozszerzanie się podaży (efekt wzrostu ceny) W obu przypadkach mamy do czynienia z przesunięciem wzdłuż krzywej (nie zmienia się funkcja, tylko jej wartości). Zjawisko to jest analogiczne do kurczenia się i rozszerzania popytu - z tym, że następuje w przeciwnym kierunku (wzrost ceny powoduje rozszerzenie podaży, ale kurczenie popytu). WZROST I SPADEK PODAŻY O wzroście lub spadku podaży mówimy wówczas, gdy następuje zmiana położenia krzywej podaży względem układu współrzędnych (analogicznie jak w przypadku wzrostu / spadku popytu). Wzrost lub spadek podaży jest spowodowany czynnikami innymi niż zmiana ceny danego dobra: np. zmianą cen innych dóbr czy wielkości kosztów produkcji. CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE WZROST PODAŻY Wzrost podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami: WZROST PODAŻY ograniczenie kosztów produkcji korzystne zmiany cen innych towarów postęp technologiczny korzystne warunki atmosferyczne korzystne zmiany w polityce państwa (np. niższe opodatkowanie, subsydia). CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE SPADEK PODAŻY Spadek podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami: wzrost kosztów produkcji niekorzystne zmiany cen innych towarów. niekorzystne warunki atmosferyczne niekorzystne zmiany w polityce państwa (np. wyższe opodatkowanie, cofnięcie subsydiów) W przypadku cen innych towarów bierzemy pod uwagę ceny dóbr, których podaż jest ze sobą powiązana - na przykład ropa naftowa i benzyna. ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY Elastyczność podaży to miara zdolności producentów do dostosowywania wielkości podaży do zmiany ceny. Inaczej mówiąc, elastyczność podaży jest miarą wrażliwości podaży na zmianę ceny.Elastyczność podaży jest wyliczana z wzoru: % zmiana podaży EPod = % zmiana ceny DETERMINANTY ELASTYCZNOŚCI PODAŻY Elastyczność podaży jest uzależniona od dwóch czynników: czasu i wzajemnej substytucji czynników produkcji: 1. Elastyczność podaży jest tym większa, im dłuższy jest badany okres. 2. Elastyczność podaży jest tym większa, im większy jest stopień wzajemnej substytucji czynników produkcji (im większe są możliwości dostosowania czynników produkcji do zmieniających się warunków). W bardzo krótkim okresie podaż jest zwykle nieelastyczna. SZCZEGÓLNE PRZYPADKI ELASTYCZNOŚCI PODAŻY Rozróżniamy trzy szczególne przypadki: podaż doskonale nieelastyczną, podaż doskonale elastyczną oraz jednostkową elastyczność podaży. Jednostkowa elastyczność podaży: SZCZEGÓLNE PRZYPADKI POPYTU POPYT KOMPLEMENTARNY (WIĄZANY) Popyt komplementarny (wiązany) dotyczy dóbr, na które popyt występuje jednocześnie (tzn. uzupełnia się); na przykład popyt na chleb i masło. POPYT KONKURENCYJNY (SUBSTYTUCYJNY) Popyt konkurencyjny (substytucyjny) dotyczy dóbr, które mogą się zastępować (substytutów) - na przykład masło i margaryna. POPYT ŁĄCZNY Popyt łączny dotyczy dóbr, które mają różne zastosowania (na przykład popyt na wełnę, zgłaszany zarówno przez producentów dywanów, jak i producentów odzieży). POPYT POCHODNY Z popytem pochodnym mamy do czynienia wtedy, gdy popyt na jedno dobro wywołuje popyt na inny towar (na przykład - wzrost popytu na samochody wywoła wzrost popytu na stal). Również popyt na czynniki produkcji jest popytem pochodnym - wynika z popytu na produkty, do wytworzenia których używane są dane czynniki (przykładowo: popyt na pracę w hutach będzie uzależniony od popytu na stal). SZCZEGÓLNE PRZYPADKI PODAŻY PODAŻ WIĄZANA Podaż wiązana jest wynikiem nieuchronnej współzależności pomiędzy podażą dwóch dóbr (na przykład podaż benzyny i mazutu). PODAŻ KONKURENCYJNA Podaż konkurencyjna występuje, jeśli jest możliwa produkcja alternatywnych dóbr przy użyciu danego zasobu. Przykładowo, ziemia może być wykorzystana jako grunt orny, działka budowlana lub działka pod budowę drogi. JAK RYNEK USTALA CENY USTALANIE CEN NA RYNKU Ceny ustalane są przez rynek poprzez wzajemne oddziaływanie na siebie sił popytu i podaży. Cena jest INSTRUMENTEM DYSTRYBUCJI RZADKICH DÓBR - rynek dokonuje podziału ograniczonej podaży dóbr pomiędzy tych, którzy są gotowi zapłacić najwięcej. Rysunek pokazuje wyznaczenie ceny równowagi - przy której podaż danego dobra jest równa popytowi na nie. NADWYŻKA POPYTU I PODAŻY Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z nadwyżką popytu. Konsumenci są gotowi nabywać większą ilość dobra, w konsekwencji jego cena rośnie. Nadwyżka podaży występuje wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Producenci są wówczas zmuszeni do obniżenia ceny, by móc sprzedać swoje wyroby. CENY MAKSYMALNE I MINIMALNE Rząd może ustalać ceny maksymalne i minimalne, realizując w ten sposób założone przez siebie priorytety w polityce gospodarczej. CENY MAKSYMALNE są ustalane poniżej punktu równowagi (ceny równowagi). Powstaje wówczas niedobór danego dobra (Q1-Q2). CENY MINIMALNE są ustalane powyżej punktu równowagi (ceny równowagi). Powstaje wówczas nadwyżka danego dobra (Q3-Q4). EFEKT DOCHODOWY I SUBSTYTUCYJNY EFEKT DOCHODOWY - W przypadku, gdy cena dobra spada oczekujemy, że konsument zakupi większą jego ilość (będzie mógł pozwolić sobie na zakup większej ilości dobra).EFEKT SUBSTYTUCYJNY - Gdy cena dobra spada, może dojść do "przesunięcia" zakupów z obecnie relatywnie droższych substytutów na towar, którego cena została obniżona. DODATEK: DETERMINANTY Uwaga ogólna: determinanty "dostosowujemy" do rodzaju dóbr. Na przykład popyt na pracę, ziemię, kapitał itd. DETERMINANTY OGRANICZENIA BUDŻETOWEGO Determinanty ograniczenia budżetowego to: 1. zmiany dochodu 2. zmiany cen dóbr 3. zmiany indywidualnych preferencji DETERMINANTY POPYTU Determinanty popytu to: 1. cena dobra (warunkuje kurczenie - rozszerzanie się podaży, pozostałe determinanty warunkują natomiast przesunięcie krzywej popytu względem początku układu współrzędnych, tz. wywołują wzrost lub spadek popytu). 2. Dochody konsumentów 3. ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych 4. gusty i preferencje konsumentów 5. liczba ludności 6. warunki klimatyczne i pogoda 7. przewidywane zmiany cen 8. efekty: naśladownictwa, demonstracji 9. sytuacja polityczna itp. DETERMINANTY PODAŻY Determinanty podaży to: 1. cena dobra (warunkuje kurczenie - rozszerzanie się podaży, pozostałe determinanty - warunkują przesunięcia krzywej względem początku układu współrzędnych: wzrost/spadek podaży) 2. ceny dóbr asortymentowych 3. ceny czynników wytwórczych (koszty) 4. dostępne technologie 5. podatki i subsydia 6. przewidywane zmiany cen 7. warunki klimatyczne i pogoda 8. liczba przedsiębiorstw w gałęzi DETERMINANTY ELASTYCZNOŚCI POPYTU 1. Czas dostosowania (jak długo rynek dostosowuje się do nowej sytuacji) 2. łatwość substytucji - czy dane dobro można zastąpić innym i jak szybko 3. rodzaj (charakter) dobra - im dobro "węższe", tym elastyczność jest większa (przykład: żywność i ziemniaki).