Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Etnologii i Antropologii

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
ul. Gołębia 9
31-007 Kraków
(12) 663-15-31
(12) 663-15-32
[email protected]
www.etnologia.uj.edu.pl
ETNOLOGIA / ANTROPOLOGIA ?
Nazwa naszej dyscypliny wiedzy – etnologia (gr. ethnos – lud) i antropologia kulturowa (gr. anthropos –
człowiek) – może budzić pewne zdziwienie. Ta podwójność ma dwie przyczyny: historyczną (różne
tradycje nazewnicze w poszczególnych krajach) i merytoryczną (zakresowa rozległość, jak i wielość
sposobów uprawiania dyscypliny). W codziennej praktyce akademickiej najczęściej posługujemy się tymi
terminami zamiennie. W zwyczajowym jednak użyciu przyjęło się, że termin etnologia ma silniejsze
związki z badaniami europejskich kultur ludowych (tradycyjnych) i pozaeuropejskich (plemiennych,
archaicznych), natomiast antropologia kulturowa oprócz swych „klasycznych” obszarów badawczych
obejmuje swym zakresem także szeroki wachlarz zjawisk kultury współczesnej.
Ale antropologię można także definiować nie przez konkretny, w ten czy inny sposób wydzielony
(geograficznie, narodowo, klasowo, grupowo, etc.) obszar badawczy, ale przez szczególny sposób
spojrzenia na rzeczywistość kulturową. Polega on – w największym skrócie – na egzotyzacji tego, co
bliskie i oswojone, na „konstruktywnym zdziwieniu” tym, co uchodzi w danej kulturze za zwykłe,
naturalne i oczywiste. Przy takim rozumieniu istoty antropologii każde zjawisko włączone do kultury może
stać się potencjalnym przedmiotem refleksji. Wówczas, to już nie przedmiot determinował będzie istotę
naszej dyscypliny, ale szczególne nastawienie do niego.
Obojętnie wszakże, jak definiować zadania i powinności naszej dyscypliny, jedno zdaje się pewne: etnologia/antropologia
kultury jest nauką empiryczną. Formułowane przez nią uogólnienia zawsze mają za podstawę empiryczny konkret: nie
ma znaczenia, czy jest nim zapisane w afrykańskiej wiosce wierzenie, zaobserwowany na krakowskim rynku turystyczny
rytuał, czy wpis na internetowym blogu. Antropologia bywa czasem określana mianem „filozofii empirycznej”, co z
jednej strony umieszcza ją obok filozofii (warto tu przypomnieć o – bliskim antropologii – „zdziwieniu” jako źródle
filozoficznego namysłu), z drugiej, podkreśla jej bliski, zmysłowy związek z przedmiotem zainteresowania. Ów
„przedmiot” ma wiele imion i różne oblicza.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
Właśnie wielka różnorodność i duża rozpiętość tematyczna badań podejmowanych przez antropologów stanowi o
bogactwie i sile naszej dyscypliny. Jeśli spojrzeć tylko na realizowane przez naukowców z naszego instytutu prace
badawcze, jeśli dodać do nich pisane przez studentów prace dyplomowe, to bez trudu można pojąć, że rozumienie
antropologii jako „nauki bez granic” nie jest poznawczą fikcją. Spotkamy tu znane z klasyki etnologicznej prace o
zróżnicowaniu regionalnym, o tożsamości etnicznej, o religijności ludowej, o subkulturach miejskich, o muzeach
etnograficznych, ale także studia antropologiczne śmiało wchodzące w bliską nam współczesność: o roli rzeczy w
kulturze, o praktykach turystycznych, o strategiach reklamowych, o pisarstwie podróżniczym, o świecie
Facebooka, o ogrodzie zoologicznym (jako tworze kultury), o aresztach deportacyjnych, o archiwach
fotograficznych...
W naszym instytucie nie tylko zachęcamy studentów do podejmowania nowych wyzwań
intelektualnych, ale staramy się wyposażyć ich w solidne narzędzia metodologiczne. Oferujemy
unikatowy w skali kraju moduł kursów z zakresu teorii kultury (fenomenologia, hermeneutyka,
etnometodologia, strukturalizm, kognitywizm, postmodernizm), jak również kursy tematyczne
(antropologia polityki, antropologia wizualna, antropologia stosowana itp.). Opiekę nad projektami
dyplomowymi sprawują pracownicy naukowo-dydaktyczni mający doświadczenie wyniesione z badań
krajowych i zagranicznych (Europa, Ameryka, Afryka), pobytów studyjnych i wykładów na uczelniach
europejskich i amerykańskich. Bodaj nigdy nie było tak sprzyjających czasów dla studiowania i
uprawiania etnologii/antropologii kulturowej. Migracje, neoregionalizm, nowoplemienność, nowe
techniki komunikowania, rzeczywistość sieci, potężniejący świat obrazu itp. – wszystkie te zjawiska
domagają się badań i wiedzy, która sprostałaby wynikającym z nich problemom.
Antropologia to nie tylko akademicka dyscyplina, to coś między misją a powołaniem, wie o tym każdy,
kto się o nią choćby przez chwilę otarł. To narzędzie poznania innych kultur, ale też wyjątkowe
narzędzie samopoznania.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
OBSZARY ZAINTERESOWAŃ BADAWCZYCH
O czym opowiada antropologiczna opowieść? Jak myślą "tubylcy"?
Niewinny antropolog. Zrozumieć Innego. Mikrohistorie. Anatomia
duszy...
Mit, magia i religia. Czy Bóg ma ciało? Szamanizm. Las symboli.
Ser i robaki (wizja świata pewnego młynarza z XVI wieku).
Medycyna ludowa...
Totemizm. Czystość i zmaza. Antropologia ciała. Trup. Publiczne
ustępy na Ukrainie...
Życie seksualne dzikich. Tabu a paradygmaty etnologii. Krowy,
świnie, wojny i czarownice. Pierwotna ekonomia Polinezyjczyków.
Afrykańskie systemy polityczne. Plaga gąsienic...
Narody i nacjonalizm. Rozwój rodziny i małżeństwa w Europie.
Portrety "obcego". Nie bój się Cygana. Wizerunek Żyda w polskie
kulturze. Chłop potęgą jest i basta. Antropologia kultury wsi
polskiej XIX wieku. Pocałunek w życiu wieśniaka. Dom w
wyobrażeniach i obrzędach wschodnich Słowian...
Zwierzoczłekoupiory, wampiry i inne bestie. Krwawa zemsta.
Mafia, anty-mafia i problemy kultury Sycylii. Etnolog w Mieście
Grzechu (powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne).
Folklor w internecie...
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
To jedynie niewielka próbka tytułów prac, jakie znajdziemy na półkach etnologów i antropologów kulturowych,
świadczących o tym, że ich zainteresowania są skierowane na "dzikich" (kultury pozaeuropejskie, "kultury pierwotne",
"społeczeństwa plemienne"), "lud" ("rodzimych dzikich", tj. tradycje warstw nie-elitarnych, głównie kultury chłopskie),
współczesną kulturę popularną (więc w kategoriach "tubylczych" obiektem badań jest też samochód w amerykańskiej
kulturze, giełda w Szanghaju, Andrzej Lepper w polskiej polityce), wreszcie sama etnografia, etnologia, antropologia
kulturowa (tj. to, jak tworzy się naszą wiedzę i jak pisze się etnografię – potraktowaliśmy się jako kolejnych „dzikich"
tworzących swą lokalną wiedzę).
Etnologia i antropologia kulturowa są zatem najbardziej rozległymi i najbardziej wszechstronnymi naukami
empirycznymi o człowieku jako podmiocie i przedmiocie kultury. Tę rozumie się potocznie jako zasadę dobrego
wychowania: ludzie bez ogłady towarzyskiej są niekulturalni, albo na sposób arystokratyczny: kultura to sztuka, literatura
piękna, teatr, opera..., czyli jest czymś bez czego mogą żyć ludzie nie-kulturalni. Jako antropolodzy o kulturze wolimy
mówić w liczbie mnogiej i konkretnie: wyodrębnioną kulturę (Maorysów, Eskimosów, chłopów w Galicji XIX w., grup
młodzieżowych w Polsce itd.) opisujemy jako specyficzną formę artykulacji świata i jednocześnie jako swoisty program
zachowań społecznych. O tym chcemy opowiadać na podstawie etnograficznych badań terenowych, doświadczeń
etnografa wynikających ze spotkań z Innymi i stanowiących najtwardszy grunt rzetelnej wiedzy. Nie ma drugiej takiej
nauki, gdzie droga od doświadczenia i empirii do teorii (od etnografii do antropologii kulturowej), byłaby tak pasjonującą
przygodą, która może stać się stylem życia.
Wyjątkowy status etnologii w kulturze Zachodu (której zaistnienie umożliwiła zdolność tej kultury do kwestionowania
samej siebie), wśród innych nauk humanistycznych i społecznych, jej rozmach problemowy i tematyczny, jej dążenia do
zachowania związków między doświadczeniem (etnografią) a teorią (antropologią kulturową) powodują, że studia
etnologiczne są studiami elitarnymi, dla tych, których jednocześnie interesuje kulturoznawstwo, religioznawstwo,
socjologia, historia, filozofia, psychologia, literaturoznawstwo, dla tych, którzy chcą, aby studiowanie nie sprowadziło się
jedynie do przebywania w salach wykładowych i w bibliotekach, lecz by było także doświadczaniem innych stylów
życia, poznawaniem odmiennych kultur.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
ETNOGRAFICZNE BADANIA TERENOWE
Pracownicy oraz studenci Instytutu Etnologii i Antropologii
Kulturowej UJ biorą udział w projektach o tematyce najbardziej
zróżnicowanej, obejmującej badanie tradycyjnych społeczności
wiejskich i plemiennych, ale również budowę komputerowych baz
danych. W latach ubiegłych podejmowaliśmy w związku z tym
(wraz ze studentami niejednokrotnie) poszukiwania, których celem
było zrozumienie takich zjawisk jak na przykład:
 Religijność mieszkańców Afryki Zachodniej.
 Medycyna ludowa Europy środkowo-wschodniej.
 „Bieszczady jako styl życia” – mityzacja regionu i tworzenie
nowej tożsamości.
 Nowa Huta (historia politycznego mitu).
 Współczesny strój górali podhalańskich.
 Areszty deportacyjne i ośrodki dla uchodźców.
 Polski Spisz – lokalna tożsamość kulturowa jako pole
postkolonialnych wojen kulturowych.
 Kraków jako „miasto papieskie”.
 Tatuaż – pomiędzy akceptacją a odrzuceniem.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
Przygotowując prace dyplomowe studenci naszego Instytutu
oddawali się natomiast samodzielnym eksploracjom oraz analizom
między innymi następujących zagadnień:
 „Zabawa w wojnę” – grupy rekonstrukcji historycznej.
 Tradycje winiarskie Zielonej Góry i okolic.
 Fandom mangi i anime w Polsce.
 Obrzędowość wielkanocna w Grenadzie.
 Zjawisko street fashion.
 Stygmatyzacja osób żyjących z albinizmem w Afryce.
 Fenomen dyskoteki w Polsce lat siedemdziesiątych.
 Ek-stasis w muzyce metalowej – rytualność popkultury.
 Etos, mity i realia lotniczego rzemiosła.
 Cyganie w Andaluzji.
 Bizantyjsko-prawosławne elementy w kulcie Ceausescu.
 Zwierzęta w podhalańskiej koncepcji natury.
 Religijność neo-pogańska.
 Obyczajowość myśliwska.
 Adventure racing – sport szczęścia.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
ANTROPOLOG NA RYNKU PRACY
Studia etnologiczne przygotowują nie tylko do pracy w instytucjach naukowych, zapewniają również teoretyczne i
praktyczne przygotowanie do pracy w muzeach, skansenach, instytucjach kulturalno-oświatowych, w administracji,
centrach badania opinii publicznej, reklamie, do pracy z imigrantami i uchodźcami. Wielu etnologów/antropologów robi
jednak kariery w branżach nieco mniej oczywistych - o jednym z takich miejsc opowiadał "Gazecie Wyborczej" Tomasz
Klekowski, dyrektor Intela na region Europy Środkowo-Wschodniej:
-
-
-
Musimy dopasować się do ludzi. Rozwijają się urządzenia hybrydowe, np. tablet i telefon w jednym. Zrobiliśmy
badania, by dowiedzieć się, co spełni oczekiwania użytkowników. Podaliśmy im pięć różnych rozwiązań
ultrabooków konwertowalnych – z ekranem obracającym się, odłączanym od klawiatury itd. Okazało się, że
praktycznie wszystkie cieszyły się podobnym zainteresowaniem. Ludzie mają zróżnicowane potrzeby. [...]
To prawda, że zatrudniacie etnografów?
Tak. Musieliśmy zmienić podejście do projektowania układów. Kiedyś tworzyliśmy procesor, a inne firmy
znajdowały dla niego zastosowanie. Teraz musimy bardziej dopasować go do oczekiwań konsumentów, bo
technologia coraz bardziej wchodzi we wszelkie obszary ich życia. To etnografowie badają, co byłoby
najatrakcyjniejsze dla użytkownika.
A dokładnie?
Zwrócili naszą uwagę na to, by uprościć wiele rzeczy, że to nie wydajność, ale wygoda użytkowania jest
najważniejsza. Ludzie chcą, by ich komputer był bezpieczny, by ich znał. Człowiek musi używać około 20-30
różnych haseł, PIN-ów. Zapisuje to na kartce albo w jakimś pliku. A to nie jest bezpieczne. Człowiek chciałby
oglądać coś z komputera na ekranie telewizora, ale bez podłączania kabli...
Źródło: http://wyborcza.biz (8.08.2013)
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl
Na zdjęciu: antropolodzy w trakcie analizy lokalnych źródeł w Harare (Zimbabwe)
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ
www.etnologia.uj.edu.pl