Legitymizacja nierówności społecznych

Struktura społeczna i nierówności społeczne
WDS 2015/2016 nr 9)
Podsumowanie poprzedniego wykładu
 nowoczesność jako „społeczeństwo zrzeszeń”;
 organizacja formalna (organizacja jako zbiorowość ról, a nie zbiorowość osób;
organizacje (instytucje) a kontrola społeczna, „konstruowanie” życia społecznego);
 model „biurokracji” Maxa Webera (wady i zalety, znaczenie społeczne);
 socjologia „rozumiejąca” Maxa Webera („model idealny” i „racjonalność”);
 powstawanie i rozwój organizacji (różnorodność instytucjonalna);
 „życie wewnętrzne” organizacji („podwójne życie instytucji” – struktura
organizacji jest zawsze czymś więcej niż tylko układem pozycji i ośrodków władzy
w organizacji, „prawo Parkinsona” i „zasada Petera”);
 biurokracja a „macdonaldyzacja”;
 co zamiast „biurokracji”?: model „japoński”, „zarządzanie”, „organizacje
sieciowe”.
Zróżnicowanie społeczne i nierówności społeczne
w socjologii
 przedmiotem zainteresowań są różnice „znaczące społecznie”:
 tzn. takie, które przynoszą skutki społeczne, są odczuwane jako ważne
dla ludzi, ich szans życiowych itp.
 socjologia interesuje się tymi różnicami społecznymi, które występują w
postaci hierarchii (czyli nierówności) w dostępie do pozycji społecznych,
władzy, posiadania ważnych społecznie zasobów (np. wykształcenia),
prestiżu (szacunku społecznego) itp.;
 pytania o nierówności społeczne mają także (a może przede wszystkim)
charakter normatywny i polityczny:
 dlaczego i w jaki sposób istnieją nierówności społeczne?;
 czy i jakie są ich uzasadnienia? - pytanie te dotykają ważnego
zagadnienia „sprawiedliwości społecznej”.
Struktura społeczna (struere – „konstruować”)
 struktura w ujęciu antropologicznym (ale także i mikro-socjologicznym) to
zróżnicowanie ról i pozycji społecznych (np. związanych z wiekiem i płcią) –
„elementarne” formy zróżnicowania społecznego;
 w ujęciu socjologicznym (szerszym) struktura społeczna to układ powiązań
różnic/nierówności społecznych w społeczeństwie, inaczej układ stosunków
między głównymi kategoriami społecznymi i instytucjami w danym
społeczeństwie;
 tak rozumiana struktura organizuje się wokół podstawowych instytucji
społecznych, których funkcją jest podtrzymywanie integralności całego
społeczeństwa;
 struktura społeczna jest zawsze związana z historią i kulturą danego
społeczeństwa.
 struktura jest nieredukowalna do części składowych.
Warunki rozwoju „dojrzałej”
(„rozwiniętej”) struktury społecznej
 istnieje hierarchia grup społecznych i związaną z nią hierarchia prestiżu;
 hierarchia jest związana z widocznymi (i odczuwalnymi) różnicami kulturowymi
(stylem życia) oraz dystansami społecznymi (małżeństwa, życie towarzyskie itp.);
 członkowie grup identyfikują się z zajmowanymi przez siebie pozycjami na tej




hierarchii;
hierarchia ta pozostaje względnie trwała w czasie;
hierarchia ta jest powiązana z ważnymi instytucjami społecznymi (instytucje
państwa, gospodarki, ideologia itp.);
występuje ideologia sankcjonująca istniejące podziały społeczne (hierarchię
społeczną);
schematy ujmowania „podziałów społecznych” (Stanisław Ossowski):
 dychotomiczny, funkcjonalny i gradacyjny.
Przykład: badanie hierarchii prestiżu społecznego
(Jakim poważaniem społecznym cieszy się dany zawód?)
 prestiż




zawodów to odzwierciedlenie kształtu nierówności
społecznych oczekiwanych przez większość społeczeństwa;
badania porównawcze (60 krajów) mówią o tym, że hierarchie prestiżu
zawodów są do siebie podobne i nie zmieniają się w czasie;
w Polsce do lat 90. było podobnie, z wyjątkiem wysokiej pozycji robotnika
wykwalifikowanego i górnika;
zmiana ustroju pociągnęła za sobą zmianę hierarchii prestiżu, a
największa zmiana (degradacja) dotknęła „polityków” (ostatnie
miejsce);
prestiż zawodów w Polsce obecnie (2013) – zmiany i stabilizacja (dyskusja
wyników).
Tradycje badań nad strukturą społeczną –
Karol Marks (1818 – 1883)
 perspektywa makro-społeczna i historyczna:
 podział klasowy jest najważniejszy w społeczeństwie, gdyż kształtuje cały porządek





społeczeństwa i wpływa na władzę ekonomiczną, polityczną oraz dominującą
ideologię;
jego podstawą są stosunki własności i podział dóbr konsumpcyjnych i
majątku (stosunki eksploatacji);
model struktury klasowej:
 „biegunowy” (dychotomiczny – istnieją dwie główne antagonistyczne klasy);
 „rozwinięty” (są jeszcze klasy „pośrednie”).
klasa u Marksa jest pojęciem „całościowym”, które jednoczy wszystkie cechy
społeczne związane z nierównościami;
klasa pozostaje nie tylko kategorią ekonomiczną, ale także „społecznie
dynamiczną”:

rozwój klasy (świadomości klasowej) od „klasy w sobie” do „klasy dla
siebie” (wtedy klasa staje się „wspólnotą”);
ważne problemy: czy klasy są trwałe w historii? oraz istnienie klasy średniej?
Max Weber (1864 – 1920) –
perspektywa „wielowymiarowa”
 nierówności społeczne są rezultatem „walki” o podział (i dostęp do) różnego rodzaju
„rzadkich” i pożądanych zasobów zarówno materialnych, jak i niematerialnych;
 nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną i
jednolitą hierarchię;
 płaszczyzny zróżnicowania społecznego:
 ekonomiczna („klasa”) – podziału na klasy nie wyznacza stosunek do środków
produkcji, lecz „rodzaj szans na rynku”, zależą one nie tylko od własności, ale także
np. kwalifikacji (stąd różnorodność form klasowych), klasy nie tworzą „wspólnot”;
 prestiżu („stany”) – podział na stany oparty jest na stylu życia (konsumpcji), z
„godnością społeczną” wiąże się dążenie do zachowania dystansu wobec osób spoza
stanu (strategie małżeńskie), stany tworzą „wspólnoty” społeczne;
 polityczna – „partie” to zrzeszenia o charakterze celowym, które wpływają na
państwo (aparat władzy).
 problem: „wielowymiarowość” struktury społecznej a momenty zbiegania się „osi”
podziałów społecznych (czas stabilizacji i zmian).
Analiza stratyfikacji społecznego
(„geologia społeczeństwa”)
 stratyfikacja (stratum – warstwa) zróżnicowanie społeczne oparte na hierarchii
grup występujących w obrębie danego społeczeństwa;
 ściślej - stratyfikacja to hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego, które
różni udział w podziale dochodów, władzy, prestiżu oraz innych pożądanych „dóbr
społecznych”;
 jest to badanie hierarchii społecznej „na co dzień” (i jej świadomości):
 wskaźniki empiryczne stratyfikacji (mierzalne): dochód, wykształcenie (liczba
lat nauki szkolnej), prestiż zawodu;
 William L. Warner (wyróżnił 6 poziomów pozycji społecznych, czyli „klas”) –
niska, średni i wyższa, ale każda z nich mogła być niska i wyższa (np. średnia
niższa i średnia wyższa);
 K. Davis i W. Moore – funkcjonalna niezbędność i użyteczność nierówności
społecznych (inaczej, merytokratycznego systemu zróżnicowanych nagród);
 badanie powiązań tych cech (wzory powiązań);

test: sprawdź, do jakiej klasy społecznej należysz? („Polityka” 2013, nr 17/18).
Legitymizacja nierówności społecznych
 legitymizacja na poziomie świadomości społecznej poprzez:
 uznanie nierówności przez klasy najniższe;
 powszechną akceptację społeczną (ideologię, wartości);
 polityczne działania i orientacje społeczne.
 Ad. 1 pytanie - dlaczego roszczenia klas niższych są tak umiarkowane i „mało
rewolucyjne”? – dlatego, gdyż:
 zazwyczaj te osoby nie mają wiedzy o skali (wielkości) nierówności
społecznych (problem grup odniesienia);
 nie mają one także bezpośrednich kontaktów z osobami z wysokich pozycji;
 silny jest wpływ środowiska rodzinnego (między-pokoleniowy przekaz
wartości), co prowadzi do tego, że nierówności odtwarzają się za
przyzwoleniem upośledzonych środowisk społecznych (!).
Legitymizacja nierówności na poziomie „wartości”
 Ad.2) „dominującej ideologii” (obejmuje tych wszystkich, którzy są
przekonani o prawomocności istniejącego porządku społecznego,
charakterystyczne jest jego akceptacja na gruncie moralnym, czyli szacunek
dla „lepszych”):
 jest to m.in. ideologia „równych szans”;
 problem: czy wpływ ideologii dotyczy klas wyższych czy niższych?
 Ad. 3) przyjęcie określonych postaw społecznych - typy legitymizacji:
 „podporządkowanie” (akceptacja systemu społecznego w połączeniu z
wizją konfliktowego jego podziału na „my” i „oni”);
 „fatalizm” (nic nie da się zmienić, „po prostu tak jest”);
 „instrumentalny kolektywizm” (należy zmieniać reguły społeczne, ale
tylko przez legalną i zorganizowaną działalność polityczną, m.in. przez
związki zawodowe);
 radykalizm polityczny i kontestację nierówności społecznych
(postawa sprzeciwu w ramach prawa).
Legitymizacja nierówności społecznych –
perspektywa polityczna
 nierówności są legitymizowane
„sprawiedliwości społecznej”:
społecznie
przez
dominujące
zasady
 system społeczny może być oceniany jako „sprawiedliwy” lub jako „nie
sprawiedliwy”:
 pojęcie „relatywnej deprywacji” (porównanie z tym, „jak być powinno”).
 zasady legitymizacji nierówności:
 egalitarna (każdemu po równo) – równość warunków;
 merytokratyczna (każdemu według jego nakładów) – równość szans;
 funkcjonalna (każdemu według jego funkcjonalnej przydatności dla systemu) –
nomenklatura;
 tradycyjna („zawsze” w społeczeństwach istniały określone nierówności, m.in.
ze względu na płeć, wiek itp.).
Stosunek do nierówności społecznych a ideologia polityczna
 egalitaryzm (ruchy lewicowe i populistyczne):
 nierówności winny być zniesione.
 merytokratyzm (partie liberalne):
 nierówności są nieuniknione, ale kanały ruchliwości społecznej
powinny być otwarte dla każdego.
 funkcjonalne (systemy totalitarne i autorytarne):
 każdy system tworzy własny układ nierówności, uzasadniany
potrzebą utrzymania jego stabilności.
 tradycyjne (partie konserwatywne):
 sprawiedliwe jest to, że każdy zna swoje „miejsce w szeregu”.
Państwo wobec nierówności społecznych – polityka społeczna
 idea „państwa socjalnego” („państwa dobrobytu”);
 polityka społeczna jako instytucja (środek) zmniejszająca nierówności
społeczne oraz ich skutki (bezrobocie, bieda):
 redystrybucja bogactwa wedle zasad uznanych za „sprawiedliwe” (np.
skala podatkowa);
 system zabezpieczenie potrzeb społecznych (social safety net - SSN) -
zestaw środków i działań państwa, które mają charakter pomocy dla
najbiedniejszych w danym społeczeństwie, jak np. określenie wysokości
płacy minimalnej, zasiłku dla bezrobotnych, bezpłatnej ochrony zdrowia,
pomocy dla samotnych matek wychowujących dzieci itp.
 polityka społeczna państwa jako:
 domena uzgadniania zasad normatywnych i priorytetów polityki
społecznej, lub inaczej - prób uzgadniania różnych zasad sprawiedliwości
społecznej.
Konsekwencje nierówności (równości) społecznych
 R. Wilkinson, K. Pickett, Tam gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej,
Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011:
 nierówności społeczne jako problem etyczny i społeczny (psychologiczny);
 odbieranie nierówności społecznych przez jednostkę: słaba samoocena i brak poczucia





bezpieczeństwa społecznego, zagrożenia dla „społecznego ja” (status społeczny a duma i
wstyd);
stopień nierówności a poziom zaufania społecznego, zaburzeń psychicznych,
przeciętnego trwania życia, otyłości, wyników nauczania dzieci, urodzeń przez nastoletnie
matki, zabójstw, liczby więźniów i mobilności społecznej;
skala nierówności dochodów wpływa na jakość życia w społeczeństwie, ale to nie wzrost
gospodarczy jest kluczem do sukcesu, ale także i redukcja nierówności;
porównania międzynarodowe (krańce kontinuum): kraje skandynawskie i Japonia –
USA, Wielka Brytania i Portugalia;
alternatywne wyjaśnienia: poziom nierówności społecznych a struktura etniczna i różnice
historyczne;
społeczeństwa „dysfunkcjonalne” i drogi do „większej równości”.
Literatura (zalecana, warta?)
na temat „struktury społecznej” i „klas społecznych”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XII. Zróżnicowanie
społeczne i ruchliwość społeczna);
 R. Wilkinson, K. Pickett, Duch równości. Tam gdzie panuje równość,
wszystkim żyje się lepiej, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011;
 a także lektury z ćwiczeń:
 M. Weber, Klasy, stany, partie – podział w obrębie wspólnoty, w: W.
Derczyński, A. Jasińska, J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych,
PWN, Warszawa 1975, s. 415 – 428;
 K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny (roz. Burżua a proletariusze);
 Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, z:
Piotr Sztompka, Marek Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Wydawnictwo
Znak, Warszawa 2005, s. 437- 445. Tekst jest także dostępny w: T. 1
Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006 (s. 404-413).