Broszura „Rośliny miododajne Kaszub”
advertisement
W POMORSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO w GDAŃSKU Z P. Wojewódzki Związek Pszczelarzy w Gdańsku Rośliny miododajne Kaszub Michał Buliński Gdańsk 2011 Publikacja wydana w ramach realizacji zadania: Popularyzacja wiedzy o obszarach Natura 2000 i występujących na nich pożytkach pszczelich jako sposób na ochronę występujących w woj.pomorskim obszarów przyrodniczo cennych dofinansowanego ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku Zdjęcie na okładce: Kwitnący wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum (rezerwat „Zielone”). ISBN 978-83-60698-90-7 Autor: dr Michał Buliński [email protected] Opracowanie wykonane na zlecenie Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Gdańsku Wydawca: Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku Skład: Jarosław Cichocki Druk: Przedsiębiorstwo Prywatne „WiB” Piotr Winczewski ul. Jana III Sobieskiego 14, 80-216 Gdańsk tel./fax 58 341 99 89, e-mail: [email protected] Wprowadzenie Każdy region świata posiada swoją specyfikę, przejawiającą się w tysiącach szczegółów. Przykładem jest dieta ludzi, wiążąca się ze zwyczajami kulinarnymi, a przede wszystkim odmiennymi surowcami spożywczymi. Jednak również pokarmy znane szeroko w świecie, mogą wykazywać specyfikę dla danego regionu. Jednym z nich jest miód, znany człowiekowi od zarania dziejów i posiadający tę zaletę, że może być przechowywany przez dłuższy czas. Od pradziejów był jedzony, ale też wykorzystywany do produkcji napojów (np. słynne miody staropolskie), jako dodatek do wyrobów spożywczych (np. pierników), a także do celów leczniczych (element apiterapii). Ogólny skład chemiczny miodu jest zbliżony na całym świecie. Jednak miody, zwłaszcza wielokwiatowe, często posiadają specyficzne dla danego regionu: niepowtarzalny smak, aromat i barwę. Wiąże się to ze specyfiką pożytków pszczelich, tj. zestawem gatunków roślin miododajnych, występujących na danym terenie. Jakie rośliny mogą wpływać na oryginalną jakość miodu z Kaszub? Z inicjatywy Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Gdańsku podjęto próbę uzyskania odpowiedzi na to pytanie (Buliński 2006a). 3 Rośliny miododajne Do roślin pożytkowych, dostarczających pszczole miodnej Apis mellifera surowców do wytwarzania miodu, należą gatunki nektarodajne, pyłkodajne oraz spadziodajne. Rośliny nektarodajne posiadają nektarniki (nektaria, miodniki): utwory gruczołowe, wydzielające roztwór cukrów (nektar), umiejscowione głównie w obrębie kwiatów (nektarniki kwiatowe), w ten sposób przywabiające owady zapylające. Rzadsze są nektarniki pozakwiatowe, np. na ogonkach liściowych (m.in. Bornus red. 1989, Encyklopedia biol. tom VI). Nektar jest wodnym roztworem różnych związków chemicznych, głównie cukrów (jak: glukoza, fruktoza, sacharoza, czasem też galaktoza, ramnoza i mannoza), osiągających stężenie do kilkudziesięciu procent. W znacznie mniejszych ilościach występują m.in.: sole potasu, kwasy organiczne, olejki eteryczne, substancje barwne i niektóre witaminy, a w śladowych ilościach np. glikozydy, alkaloidy i saponiny (m.in. Bornus red. 1989, Encyklopedia biol. tom VII). Pyłek jest męskim elementem rozrodczym roślin nasiennych, o cechach specyficznych dla poszczególnych ich grup systematycznych. Stanowi ważny składnik pokarmu wielu owadów, m.in. pszczół, gromadzących go na goleni trzeciej pary odnóży (obnóża pyłkowe), do produkcji pierzgi. Pyłek występuje także, w różnych ilościach, w miodach, co pozwala zbadać (melitopalinologia), z jakich roślin pozyskiwany był pożytek pszczeli (m.in. Bornus red. 1989, Encyklopedia biol. tom VII). Spadź (rosa miodowa) jest lepką, słodką cieczą, pojawiającą się od maja do sierpnia na niektórych drzewach i krzewach (rzadko – roślinach zielnych), na jakich żerują owady z pluskwiaków równoskrzydłych: głównie mszyce i czerwce, a rzadziej miodówki. Owady wysysając sok z roślin przyswajają białka, a nadmiar cukrów wydzielają. 4 Ogromne ilości żerujących owadów powodują, że spadź gromadzi się na liściach i często skapuje (spada – stąd „spadź”) na ziemię. Jest ona ważnym pożytkiem pszczelim, chociaż nadmiar w miodzie, może być dla nich szkodliwy. Roślinami spadziodajnymi są zwłaszcza niektóre drzewa, jak np. świerk pospolity, dęby, klony, lipy (por. np. Bornus red. 1989, Encyklopedia biol. tom X). Są gatunki, z których pszczoły uzyskują nektar i pyłek, z innych tylko nektar lub wyłącznie pyłek, albo też jedynym pożytkiem bywa spadź. Najcenniejsze są rośliny miododajne rosnące w odległości nie większej niż 1,5 km od ula, a optymalnie do 1 km (Wikipedia). Ważna jest obfitość pożytku, gdyż większość pszczół koncentruje się na zbiorze wziątku z jednego gatunku rośliny. Stąd stosowane przewożenie pasiek na tereny obfitych pożytków (Makowicz 1988), np. pól uprawnych z roślinami miododajnymi, czy wrzosowisk. Oprócz pszczół wykazujących „wierność kwiatową”, około 30% robotnic przejawia floromigracje, odwiedzając różne rośliny (Bornus red. 1989); to właśnie ich zbiór może stanowić o specyfice miodu. 5 Zwięzła charakterystyka szaty roślinnej Kaszub Kaszuby (ryc. 1) – kraina historyczno-etnograficzna, zamieszkana przez rodzimą grupę słowiańskiej ludności Pomorza – Kaszubów, była bardzo różnie wyznaczana. Przyjęte w niniejszym opracowaniu granice (za Mordawskim 2005, por. Fac-Beneda 2006) obejmują szereg mezoregionów fizyczno-geograficznych (wg Kondrackiego 1994), których obszar wykazuje duże zróżnicowanie geobotaniczne (por. Matuszkiewicz 1993). Kaszuby posiadają wspaniałe, urozmaicone środowisko przyrodnicze: od brzegu morza, po morenowe obszary pojezierne i równiny sandrowe (m.in. Buliński 2006b), a zatem i bogatą, różnorodną florę. Znamienna jest wysoka lesistość Kaszub, znacznie przekraczająca średnią krajową (ryc. 1). Pobrzeże Kaszubskie, w swoich krajobrazach: przymorskim, wysoczyznowym i pradolinnym, utrzymuje zestaw charakterystycznych zbiorowisk roślinnych, ze zróżnicowaną florą. Na wydmach, klifach i brzegach zalewowo-begiennych, jest wyjątkowa szata roślinna, jaka poza nimi, zarówno w regionie, jak i w głębi kraju, nie występuje (Herbichowa, Markowski 1998). Specyficzna jest też w pradolinach, z tak wybitnym składnikiem, jak torfowiska typu bałtyckiego. Obok użytków zielonych, są tu również cenne łąki, jak w rezerwacie „Piaśnickie Łąki” oraz „Beka”, z roślinnością słonolubną. Szereg informacji o przyrodzie Pobrzeża zawierają publikacje dotyczące Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Centralną część Kaszub stanowią obszary Pojezierza Kaszubskiego, wyróżniające się wieloma specyficznymi cechami szaty roślinnej, jak np. wyjątkowym, jak na niż, skupieniem gatunków górskich (por. m.in. Czubiński 1950). Na terenach wysoczyzn, panują lasy bukowe i dębowo-bukowe, dna dolin zajmuje grąd gwiazdnicowy i łęgi, zaś na sandrach są bory sosnowe. 6 Towarzyszą im kręgi zespołów zastępczych: segetalnych i ruderalnych (por. Herbich 1998). Spotkamy tu unikatową w kraju kaszubską wilgotną buczynę nawapienną w rezerwacie „Ostrzycki Las”. Charakterystyczne są liczne jeziora – od dużych zbiorników rynnowych, po oczka wytopiskowe. Szczególnie cenne i ginące są jeziora lobeliowe, o specyficznych cechach, z rzadkimi zespołami roślinnymi i gatunkami, jak np. lobelią jeziorną. Ich koncentracja w kraju występuje właśnie na Kaszubach (Szmeja 1996). Inną cechą specyficzną są liczne i zróżnicowane torfowiska (Herbichowa 1998), które mimo eksploatacji, zachowały się w dużej liczbie oraz niekiedy w dobrym stanie (jak np. „Mechowiska Sulęczyńskie”), skupiając ginące gatunki torfowiskowe. Cenna jest obecność źródlisk i wysięków, ze stanowiskami tak pięknych roślin, jak np. pełnik europejski i wielosił błękitny. Interesujące są liczne doliny, a zwłaszcza rzeczne, a szczególnie ich odcinki przełomowe. Ze względu na skupianie wielu rzadkich zbiorowisk i flory na małej powierzchni, powinny podlegać ochronie, tak jak w rezerwatach „Jar Raduni” i „Jar Reknicy”. Wiele danych na temat przyrody Pojezierza Kaszubskiego znajduje się w pracach dotyczących parków krajobrazowych: Kaszubskiego, Trójmiejskiego i Wdzydzkiego. Podobne walory szaty roślinnej posiada Pojezierze Bytowskie. Wiele elementów tutejszej przyrody wykazuje dobry stan zachowania, jednak są znacznie słabiej zbadane. Obok licznych jezior (ryc. 2), wiele jest też torfowisk i urozmaiconych lasów. Szereg danych o szacie roślinnej części tego terenu dostarczają prace dotyczące Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Kaszuby swoimi granicami obejmują też fragment Borów Tucholskich, największego, zwartego kompleksu leśnego na niżu europejskim. W większości sandrowe powierzchnie pokryte są przez nasadzenia sosny, głównie na gruntach porolnych. Spotkamy tu siedliska boru suchego i świeżego oraz bagiennego, a także lasów liściastych, 7 zwłaszcza w dolinach rzek. Tereny Borów Tucholskich, mimo pozornej monotonii, kryją wiele cennych elementów szaty roślinnej (por. np. Boiński 1985). Dane o ich przyrodzie są m.in. w pracach dotyczących Zaborskiego Paku Krajobrazowego oraz Parku Narodowego „Bory Tucholskie”. 8 Metodyka opracowania roślin miododajnych Kaszub Dla Kaszub brak jest rozpoznania roślin miododajnych; próbę taką podejmowano np. dla Pojezierza Starogardzkiego (Tokarz i in. 1985). Ponieważ Kaszuby nie posiadają wykazu flory roślin naczyniowych, należało go opracować. Korzystając z zestawienia flory Pomorza Gdańskiego (Markowski, Buliński 2001), po analizie rozmieszczenia gatunków (wg m.in. Zając, Zając 2001 oraz danych własnych), uzyskano listę roślin Kaszub. Pominięto efemerofity (pojawiające się sporadycznie, na krótko) oraz gatunki dawniej zawlekane do Gdańska (por. Schwarz 1967). W ten sposób oszacowano florę naczyniową Kaszub na 1.238 gatunków. Po wyłączeniu roślin z rodzin nie będących miododajnymi (np. traw, ciborowatych, sitowatych) oraz gatunków wybitnie rzadkich, uzyskano zestaw taksonów, z którego po selekcji na podstawie literatury, głównie pszczelarskiej (m.in. Bornus red. 1989, Demianowicz 1953, Jurìk 1979, Lipiński 1952, 1958, 1982, Mowszowicz 1976, 1977, Pogorzelec 2006, prac zbiorowych 1972, 1982, Stocki i in. 2000, 2001, Typański 1998, danych ze stron Internetowych, m.in. Wikipedia), wytypowano 408 roślin miododajnych oraz 103, które z dużym prawdopodobieństwem są nimi również. Skoncentrowano uwagę zwłaszcza na gatunkach występujących w zbiorowiskach naturalnych, które mogą wpływać na specyfikę pożytków pszczelich regionu. Dla szeregu roślin dane w różnych źródłach były rozbieżne, odwoływano się wówczas głównie do poważnych prac pszczelarskich (np. Bornus red. 1989). Pewne dane mogą zweryfikować dopiero obserwacje terenowe, a zwłaszcza analiza pyłkowa miodu. Analizę taką wykonano np. dla miodu wielokwiatowego z Kaszub (z okolic Egiertowa), na zlecenie Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Gdańsku (Sprawozdanie z badań… 2006), która dostarczyła interesujących informacji. 9 Nazewnictwo gatunków przyjęto wg Mirka i in. (2002), w tekście skracając niekiedy do samej nazwy rodzajowej; uwzględniono rośliny objęte w Polsce ochroną (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. oraz z dnia 16 maja 2005 r.), oznaczając: Ch (ochrona ścisła), ch (ochrona częściowa), N2000 (ochrona w ramach sieci Natura 2000). 10 Analiza zestawu roślin miododajnych Kaszub Wśród 408 gatunków miododajnych (Buliński 2006a) pokaźną część stanowią rośliny rozpowszechnione w kraju i znacznej części Europy. Z roślin jednocześnie nektaro- i pyłkodajnych są to: z lasów i zarośli – borówka czarna („czarna jagoda”) i brusznica, brzoza brodawkowata i omszona, czeremcha zwyczajna (może dostarczać też spadzi) i amerykańska, jarzębina, jeżyny, konwalijka, malina właściwa, siódmaczek leśny, szczawik zajęczy, wierzby (zwłaszcza iwa i wierzba krucha), wierzbówka kiprzyca (poręby), wyka kaszubska (ryc. 3); z łąk, muraw i wrzosowisk – brodawnik jesienny, chaber driakiewnik, dzięgiel leśny, dzwonek rozpierzchły, firletka poszarpana, groszek łąkowy, jasieniec piaskowy, jeżyny, komonice, koniczyny (szczególnie biała), krwawnica pospolita, krwawnik pospolity, kuklik zwisły, lucerny, mniszek pospolity, ostrożeń warzywny, poziomka, przetacznik ożankowy, rzeżucha łąkowa, świerzbnica polna, trybula leśna, wrzos, wyka ptasia, żarnowiec miotlasty; z terenów bagiennych i nadwodnych – czyściec błotny, kozłek lekarski, kruszyna pospolita (będąca także gatunkiem leśnym; ch), niezapominajka błotna, sadziec konopiasty, wierzba szara (łoza) oraz wierzba uszata i pięciopręcikowa oraz (na Pobrzeżu) dzięgiel (arcydzięgiel) litwor nadbrzeżny i wrzosiec bagienny (oba – Ch); z pól uprawnych, sadów i ogrodów – chaber bławatek, gorczyca jasna, grusza i jabłoń domowa, jasnota purpurowa, kasztanowiec pospolity, mlecz polny, niezapominajka polna, ostrożeń polny, przetaczniki, rzodkiew świrzepa, śliwa domowa, śnieguliczka biała, wyka kosmata i drobnokwiatowa; z miejsc ruderalnych (ugorów, miedz, przydroży, otoczenia domostw) – bluszczyk kurdybanek, cykoria podróżnik, dzwonek jednostronny, farbownik, głogi, głowienka pospolita, jasnota biała, 11 łopian mniejszy i pajęczynowaty, nawłocie (pospolita, kanadyjska i późna), nostrzyki, podbiał, robinia akacjowa, śliwy: tarnina i ałycza, tasznik, wyka płotowa. Warto zwrócić uwagę na rośliny leśne, gdyż rozpowszechnienie tych gatunków, dzięki wysokiej lesistości Kaszub, daje możliwość ich znaczącej roli dla pszczół. Z kolei z roślin łąkowych, kilka ma ogromne znaczenie, jak koniczyny, komonice, krwawnica i krwawnik pospolity, mniszek, ostrożeń warzywny, a także brodawnik jesienny. Z wrzosowisk najważniejsze są: wrzos oraz żarnowiec, z pól uprawnych zwłaszcza: chaber bławatek, mlecz polny i ostrożeń polny, a także wyki, a z sadów i ogrodów: grusze, jabłonie i śliwy domowe oraz kasztanowiec. Z terenów bagiennych istotne są zwłaszcza: kruszyna (ch), czyściec błotny i sadziec konopiasty, a z siedlisk ruderalnych: głogi i tarnina, a także nawłocie, łopiany, jasnoty, nostrzyki oraz podbiał i oczywiście robinia akacjowa. Interesująca może być rola jemioły pospolitej, uznawanej za cenną roślinę miododajną (Stypiński 1997). Z roślin znanych jako nektarodajne, na Kaszubach częste są: barszcz syberyjski, biedrzeniec mniejszy, fiołki, gwiazdnice, lnica pospolita, macierzanki, mięty oraz rdesty i starce (po kilka pospolitych gatunków). Z roślin dających głównie pyłek, a często też spadź, są drzewa i krzewy: buk pospolity, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, grab, jesion wyniosły, olsze (czarna i szara), leszczyna pospolita, róże (szczególnie dzika i pomarszczona). Pyłek dają też rośliny zielne: babka lancetowata, dziewanny, dziurawce, glistnik jaskółcze ziele, knieć błotna, komosy (głównie lebioda), łubin trwały, maki, przylaszczka (Ch), szczawie (grupa pospolitych gatunków), wiązówka błotna, zawilec gajowy oraz chmiel zwyczajny. Niektóre gatunki dostarczają nektaru, ale też ogromnych ilości spadzi, jak klony – pospolity i jawor, a także amerykański klon jesionolistny (dający też pyłek) oraz wiśnie i czereśnie oraz 12 Ryc. 1. Kaszuby – region etnograficzny: rozmieszczenie kompleksów leśnych, większych jezior i miejscowości oraz granice jednostki (granice wg Mordawskiego 2005 i za Fac-Benedą 2006; opracowanie mapy – J. Czochański). Ryc. 2. Urozmaicony krajobraz pojezierny Kaszub (widok na jezioro Wielka Gwiazda w gminie Lipnica 2004 r.; fot. M. Buliński). 13 Ryc. 3. Kwitnąca wyka kaszubska Vicia cassubica L. (2004 r.; fot. M. Buliński) Ryc. 4. Pola gryki w południowo-zachodniej części Kaszub (2004 r.; fot. M.. Buliński). 14 Ryc. 5. Wrzosiec bagienny Erica tetralix L. (Bielawskie Błota 1995 r.; fot. M. Buliński). Ryc. 6. Kwiaty kaszubskich ogrodów – radość i praca dla dzielnych zbieraczek; pszczoła – robotnica zbierająca pyłek na tulipanie ogrodowym Tulipa gesneriana L. (fot. J. Zarembska). 15 Ryc. 7. Arcydzięgiel litwor nadbrzeżny Angelica archangelica subsp. litoralis – grupa kwitnących okazów. Ryc. 8. Kwiatostan kaliny koralowej Viburnum opulus. 16 „królowa” rodzimych drzew miododajnych – lipa drobnolistna i często sadzona lipa szerokolistna (a rzadziej lipa krymska i holenderska). Wyłącznie spadź uzyskują pszczoły z sosny zwyczajnej, a także świerka pospolitego, modrzewia i rzadkiej tu – jodły pospolitej; ważną rolę może mieć też jałowiec pospolity (por. Bobiński 1974), rozpowszechniony na znacznym obszarze Kaszub (np. w Borach Tucholskich i na Pobrzeżu Kaszubskim). Szereg innych roślin może odgrywać na Kaszubach znaczącą rolę pożytków pszczelich. W lasach są to m.in.: bniec czerwony, czerniec gronkowy, czworolist, dąbrówki, dereń świdwa, dzwonki, fiołki, groszek skrzydlasty oraz wiosenny, gwiazdnica wielkokwiatowa, kalina koralowa (ch), kokorycz pusta, konwalia (ch), miodunka ćma, mącznica (Ch), naparstnica zwyczajna (Ch), niecierpek pospolity, pajęcznica gałęzista, pomocnik (Ch), pszeniec zwyczajny i gajowy, przytulia wonna (marzanka; ch), traganek szerokolistny i piaskowy, wiciokrzew pospolity, wierzbownica górska, zawilec żółty, zerwa kłosowa. Na torfowiskach i w borach bagiennych są: bagno (Ch), borówka bagienna, wrzosiec bagienny (Ch; ryc. 5), gorysz błotny, tojeść bukietowa, wierzba rokita, wierzbownica błotna, żurawina błotna; na łąkach i w ziołoroślach: bodziszek błotny i łąkowy, chaber łąkowy, rzadziej austriacki, czarcikęs łąkowy, krwawnik kichawiec, kukułki (stoplamki – grupa „łąkowych” gatunków storczyków; Ch), pełnik (Ch), starzec Jakubek, tojeść pospolita i rozesłana, wielosił błękitny (Ch); na murawach, miedzach i starszych ugorach: cieciorka pstra, driakiew gołębia, lebiodka pospolita, rozchodnik ostry oraz wielki, róże (zwłaszcza róża dzika i kilka rzadszych gatunków), smółka, starzec wiosenny i pospolity, wilżyna rozłogowa (ch), wilczomlecze (sosnka i wilczomlecz lancetowaty), wyka wąskolistna i wyka lędźwianowata. W wodach i nad wodami występują: kielisznik zaroślowy, lepiężnik różowy, łączeń baldaszkowy, rzepicha ziemnowodna i błotna, szalej 17 jadowity, szczawie (np. wodny), wierzbownica kosmata, żywokost lekarski; z przydroży i otoczenia domostw znane są: astry (zdziczałe z uprawy), chrzan, kolczurka klapowana, ostrzeń pospolity, popłoch, powojnik pnący, rezedy, wiesiołki, ślazy (zwłaszcza zaniedbany, dziki oraz zygmarek). Z gatunków częściej uprawianych na Kaszubach, większość stanowią rośliny rozpowszechnione w całej Polsce. Jednak areał upraw, ich skupienie i lokalne warunki, mogą również wpływać na znaczenie pożytkowe dla pszczół. Na terenach żyznych są uprawy rzepaku, doskonałej rośliny miododajnej (miód rzepakowy). W kilku rejonach Kaszub częste są uprawy gryki zwyczajnej (ryc. 4), stąd liczne pasieki przywożone na skraje pól (miód gryczany). Na ubogich glebach są uprawy łubinu żółtego, rozpowszechniają się uprawy polowe słonecznika (obie ważne rośliny pyłkodajne). W żyźniejszych rejonach podejmowane są uprawy kukurydzy, bardzo cenionej przez pszczoły. W mieszankach pastewnych siana jestseradela; jako poplon częste są gatunki z rodziny kapustowatych (krzyżowych), jak np. gorczyce. Znaczenie mogą mieć uprawy warzyw, jak np. marchwi na nasiona, czy też roślin zielarskich i przyprawowych, jednak są one rzadkie na Kaszubach. Na użytkach zielonych częste są: lucerna siewna, koniczyna łąkowa, rzadziej – białoróżowa lub komonica zwyczajna. Czasami zdarza się uprawa roślin miododajnych specjalnie dla pszczół, głównie facelii błękitnej, czasami ogórecznika lekarskiego i in. (Bornus red. 1989, Pogorzelec 2006). Interesująca jest grupa 103 gatunków, o których brak dokładnych informacji na temat ich miododajności. Niektóre być może nie są dostępne dla pszczół, ze względu na budowę kwiatu lub z innych przyczyn. Możliwe, że część trzeba kategorycznie odrzucić, jednak pozostałe mogą być ważne dla pszczół na Kaszubach i warto poświęcić im uwagę. Są to m.in. rośliny wodne, jak grążel żółty i grzybienie białe (oba ch), okrężnica bagienna, 18 osoka aloesowata, pływacz zwyczajny (Ch), rdestnice, włosieniczniki, żabiściek pływający, a także nadwodne i błotne, jak bobrek trójlistkowy (ch), czermień błotna, kosaciec żółty, tarczyca pospolita, tatarak zwyczajny, uczepy, żabieniec babka wodna. Obserwowano na nich pszczoły, chociaż być może nie zbierały nektaru, ani pyłku. Znaczącą grupę stanowią przedstawiciele rodzin: astrowatych (złożonych), jak np.: dziewięćsił pospolity, jastrun (złocień) właściwy i cała gama pospolitych gatunkówjastrzębców, kocanki piaskowe (ch), konyza kanadyjska, łoczyga, pępawy, przymiotna, sałatnik leśny, wrotycz pospolity, złocień polny, goździkowatych, jak np.: czerwce, goździki, kąkol, lepnice, mydlnica lekarska, rogownice, sporki, kapustowatych (krzyżowych), jak np.: czosnaczek, pyleniec, rukwiel nadmorska, rzodkiewnik pospolity, żywiec cebulkowy, różowatych, jak np. pięciorniki, przywrotniki, jasnotowatych (wargowych), jak: czyścica drobnokwiatowa, klinopodium pospolite, tarczyca pospolita, goryczkowatych, jak centurie (Ch), gruszyczkowatych, jak gruszkówka i gruszyczki, liliowatych, jak: kokoryczki, śniedek baldaszkowaty (Ch), komosowatych, jak łobody, trędownikowatych, jak: łuskiewnik, świetliki, szeleżnik większy, wiesiołkowatych, jak czartawy, wilczomleczowatych, jak szczyr trwały. Brak jest danych o przydatności dla pszczół pojedynczych przedstawicieli szeregu rodzin; są to m.in.: bażyna czarna, bluszcz pospolity (ch), bobrek trójlistkowy (ch), kopytnik pospolity (ch), krzyżownice, piżmaczek wiosenny, pływacze (Ch), posłonek, psianka słodkogórz, rokitnik zwyczajny (Ch), rosiczki (Ch), tatarak, woskownica europejska (Ch), zawciąg pospolity, czy korzeniówka. Osobnym zagadnieniem są właściwości trujące roślin miododajnych (zatrucia miodem, znane są od starożytności). Z gatunków występujących na Kaszubach, wiadomo, że takie własności posiadają: konwalia (ch), naparstnica purpurowa, 19 a przypuszczalnie też zwyczajna (Ch), bagno (Ch), czworolist, a z rzadkich: bieluń dziędzierzawa oraz inne gatunki z tego rodzaju, ostatnio uprawiane. Toksyczność miodu mogą powodować też inne rośliny uprawiane: różaneczniki, złotokapy, a także bardzo rzadko hodowane: pokrzyk wilcza jagoda, naparstnica wełnista i ciemiężyce (Henneberg, Skrzydlewska red. 1984). Wprawdzie konwalia jest pospolita w części regionu, jednak w lasach bardzo skąpo kwitnie. Bagno miejscami występuje obficie i wówczas może stanowić problem. Naparstnice nie są u nas tak częste; pewne zagrożenie mogą sprawiać różaneczniki oraz złotokapy. Prawdopodobnie szereg innych roślin Kaszub może posiadać podobne właściwości, przeważnie jednak związki toksyczne ulegają rozkładowi w procesie wytwarzania miodu przez pszczoły. Podsumowanie i wnioski Z 1.236 gatunków roślin naczyniowych Kaszub, do roślin miododajnych o istotniejszym znaczeniu należy 408, a 103 mogą je również posiadać. Kaszuby wyróżniają się cechami środowiska przyrodniczego, przejawiającymi się m.in. w składzie flory i rozpowszechnieniu szeregu roślin miododajnych, co wydaje się umożliwiać uzyskiwania z tych terenów specyficznych miodów, zwłaszcza wielokwiatowych. Obszar Kaszub wyróżnia się wysoką lesistością, stąd leśne drzewa, krzewy i krzewinki oraz rośliny zielne – stanowią ważną bazę pożytków dla pszczół, zarówno nektaru, jak też pyłku i spadzi. Duże znaczenie ma wysoka jeziorność znacznej części regionu i obecność licznych wód płynących i zabagnień. Skupiają one całą gamę gatunków wilgociolubnych, z których pokaźna liczba to rośliny miododajne. Relatywnie duża powierzchnia łąk, a także ziołorośli i szuwarów, dodatkowo wzbogaca Kaszuby o wiele rzadkich już w kraju roślin 20 miododajnych. Rozległe tereny wrzosowisk, a także żarnowczysk, stanowią kolejny, dogodny obszar działania pszczół. Również gospodarka człowieka przyczynia się do występowania rozmaitych pożytków pszczelich (m.in. lipy, kasztanowce oraz robinie akacjowe we wsiach, uprawy rzepaku, gryki i innych roślin). Osobną uwagę warto poświęcić gatunkom przypuszczalnie miododajnym, wyróżniającym tutejszą florę w stosunku do flory reszty regionu oraz kraju (oprócz innych odcinków morskiego wybrzeża). Należą do nich m.in.: aster solny, mlecznik nadmorski, mikołajek nadmorski, groszek nadmorski, wiciokrzew pomorski (wszystkie – Ch) oraz lnica wonna (Ch i N2000). Rozpowszechnione tylko lub głównie w pasie przymorskim są: bażyna czarna, rokitnik zwyczajny (Ch), woskownica europejska (Ch). Część roślin miododajnych, stanowią gatunki zagrożone wyginięciem, zarówno w skali regionu Pomorza Gdańskiego (Markowski, Buliński 2004), jak i szerszym. Ich ochrona może się przyczynić do zwiększenia kaszubskich populacji, z korzyścią również dla pszczół. Dla rozwoju pszczelarstwa na Kaszubach może nadejść korzystny okres. Zmiany w leśnictwie, a szczególnie eliminacja środków chemicznych (zwłaszcza insektycydów) – może poprawić bazę pożytkową dla pszczół w lasach regionu. Założenia leśnictwa „proekologicznego” (Barzdajn i in. 1999) dają ku temu dużą szansę. Nowa sytuacja w rolnictwie (np. Błaszkowska i in. 2005), może z czasem przynieść wiele korzyści dla pszczelarstwa. Ograniczanie stosowania środków chemicznych uchroni pszczoły przed zatruciami, z drugiej – powiększy bazę pożytków o obfitszą obecność roślin segetalnych (chwastów polnych). Dopłaty do utrzymywania bujnych łąk oraz zarośli i muraw na miedzach, także mogą poszerzyć pożytki pszczele. Podobnie pozytywną rolę może odegrać ochrona mokradeł (Pawlaczyk i in. 2002), co umożliwi lepszy rozwój roślin torfowiskowych i bagiennych. Wiele z dziko 21 rosnących gatunków znajduje obecnie uznanie w oczach pszczelarzy, są nawet wprowadzane do uprawy, jak np. krwawnica pospolita (Szklanowska i in. 2005). Projektuje się już niekiedy ogrody kwiatowe właśnie m.in. pod kątem ich przydatności dla pszczół (Łapuć 2004). Wiele założeń współczesnego pszczelarstwa opiera się na nowoczesnym postrzeganiu przyrody i jej wykorzystania przez człowieka, prowadząc do kreowania pszczelarstwa „ekologicznego” (Szymczak 2005). Wstępne rozpoznanie roślin miododajnych Kaszub pozwala na pierwsze wnioski: 1. Zestaw roślin miododajnych Kaszub jest bogaty i urozmaicony, w związku z bogactwem tutejszej flory, wynikającym z wyjątkowych warunków środowiska. 2. Wśród roślin miododajnych Kaszub są zarówno pospolite gatunki, w tym uprawiane, jak też duże bogactwo gatunków z rozmaitych siedlisk naturalnych. 3. Duża lesistość Kaszub oraz zróżnicowana szata roślinna dają urozmaicone pożytki z wielu zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych, co może dawać regionalną odrębność tutejszych miodów wielokwiatowych. 4. Poszczególne rejony Kaszub, różniące się warunkami i dzięki temu zestawami roślin miododajnych, mogą wykazywać lokalną specyfikę w obrębie regionu. 5. W związku z bogactwem i urozmaiceniem pożytków pszczelich na Kaszubach, wskazane wydaje się podejmowanie starań o dalszy rozwój pszczelarstwa w regionie. 6. Brak jeszcze danych o wielu gatunkach roślin, mogących stanowić na Kaszubach pożytki pszczele; należy podjąć badania dla dokładnego rozpoznania tutejszej bazy pożytków, jej wydajności i zróżnicowania w obrębie regionu. 7. Założenie bazy danych oraz podjęcie przez pszczelarzy obserwacji i gromadzenia danych na temat pożytków pszczelich, 22 może dać materiał dla pełnego rozpoznania roślin miododajnych Kaszub, z korzyścią dla dalszego rozwoju pszczelarstwa. 8. Włączanie społeczności pszczelarzy w ochronę środowiska przyrodniczego Kaszub może przynieść poprawę bazy naturalnych pożytków dla pszczół. 9. Wskazane jest propagowanie i wspieranie rozwoju rolnictwa proekologicznego, z możliwie maksymalną eliminacją środków chemicznych, warunkujących bogactwo zbiorowisk segetalnych, a także ekstensywnym wykorzystaniem łąk oraz ochroną miedz z murawami i zaroślami oraz śródpolnych oczek i kęp leśnych. 10. Potrzebne jest rozwijanie leśnictwa proekologicznego, z eliminacją środków chemicznych, drzewostanami zgodnymi z siedliskiem oraz poszanowaniem podszytu i runa, a także ochroną śródleśnych torfowisk, bagien i łąk. 11. Wskazane jest wprowadzania upraw lub półupraw cennych roślin miododajnych, ze zbiorowisk naturalnych, typowych dla regionu, opartych na rodzimym materiale (dla gatunków chronionych – konieczne pozwolenie Ministerstwa Środowiska). 12. Wskazane jest przywracanie upraw rozmaitych, ostatnio nie hodowanych roślin, zwłaszcza miododajnych, typowych dla dawnych pól i ogrodów na Kaszubach. 23 Literatura Barzdajn W., Ceitel J., Danielewicz W., Zientarski J. 1999. Leśnictwo proekologiczne. Wyd. AR im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań, pp. 106. Błaszkowska B., Cofta T., Sągin P., Radtke K. 2005. Poradnik przyrodniczy dla doradców rolnośrodowiskowych. Rolnictwo przyjazne przyrodzie. Wyd. OTOP, Gdańsk, pp. 136. Bobiński J. 1974. Jałowiec pospolity i jego rola w lesie. PWRiL, pp. 82. Boiński M. 1985. Szata roślinna Borów Tucholskich. PWN, Warszawa-Poznań-Toruń. Bornus L. (red.), Biliński M., Bobrzycki J., Gromisz M., Hartwig A., Jabłoński B., Konopacka Z., Lipiński M., Mruk H., Muszyńska J., Pidek A., Ruszkowski A., Skowronek W., Tomaszewska B., Wawryn T., Wilde J., Wojtacki M., Woźnica J., Żukowski R. 1989. Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa, pp. 262. Buliński M. 2006a mscr. Rośliny miododajne Kaszub. Opracowanie wykonane na zlecenie Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Gdańsku, Gdańsk. Buliński M. 2006b mscr. Skarby przyrody Kaszub. Referat na Sesji „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Kaszub”. 17-18 czerwca 2006, Współorganizator – Polski Klub Ekologiczny Okręg Wschodniopomorski, Starbienino. Czubiński Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 2(4): 439-658. Demianowicz Z. 1953. Rośliny miododajne. PWRiL, Warszawa, pp. 163. Encyklopedia biologiczna. Wszystkie dziedziny nauk przyrodniczych. 1998. Tom VI Ks-Mn; 1999. tom VII Mo-Oś; 2000. Tom X Sj-Ti, Kraków. Fac-Beneda J. 2006 mscr. Środowisko geograficzne regionu Kaszub (ze szczególnym uwzględnieniem rzeźby terenu, gleb, wód i klimatu). Opracowanie wykonane na zlecenie Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Gdańsku, Gdańsk. Henneberg M., Skrzydlewska E. (red.). 1984. Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami. PZWL, Warszawa, pp. 390. Herbich J. 1998. Pojezierze Kaszubskie. W: Herbich J., Herbichowa M. (red.). Szata roślinna Pomorza. Zróżnicowanie, dynamika, zagrożenia, ochrona. Przewodnik sesji terenowych 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego 15-19 IX 1998: 143-153, Wyd. UG, Gdańsk. Herbichowa M. 1998. Torfowiska Pobrzeża i Pojezierza Kaszubskiego.Ibidem: 199-207. Herbichowa M., Markowski R. 1998. Pobrzeże Kaszubskie. Ibidem: 95-103. Jurìk A. 1979. Medonosnè rastliny. Priroda, Bratislava, pp. 270. 24 Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa, pp. 340. Lipiński M. 1952. Rośliny miododajne. PWRiL, Warszawa. Lipiński M. 1958. Pożytki pszczele. PWRiL, Warszawa. Lipiński M. 1982. Pożytki pszczele – zapylanie i miododajność roślin. PWRiL, Warszawa. Łapuć A. 2004. Kwiaty dla pszczół. Ogrody 2/2004: 22-25. Makowicz J. 1988. Pasieka wędrowna. PWRiL, Warszawa. Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub. Monogr. 1: 1-75, Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk-Poznań. Markowski R., Buliński M. 2001 mscr. Krytyczna lista roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego. Opracowanie robocze wykonane w ramach projektu badawczego KBN Nr 6 P04G 078 15, Gdańsk. Matuszkiewicz J. M. 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace geograficzne Nr 158: 1-107, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław-WarszawaKraków. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek (red.). Biodiversity of Poland. Różnorodność biologiczna Polski 1: 3-442, W. Szafer Institut of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Mordawski J. 2005. Statystyka ludności kaszubskiej. Kaszubki u progu XXI wieku. Instytut Kaszubski, Gdańsk. Mowszowicz J. 1976. Drzewa, krzewy i krzewinki miododajne. Wiad. Zielarskie 6/76. Mowszowicz J. 1977. Przyprawowe rośliny miododajne. Wiad. Zielarskie 9/77. Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R. 2002. Poradnik ochrony mokradeł. Wydanie drugie – poprawione. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyr., Świebodzin, pp. 272. Pogorzelec M. 2006. Rośliny miododajne. Wyd. Gospodarstwo Pasieczne „SĄDECKI BARTNIK”, Nowy Sącz. Praca zbiorowa. 1972. Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa. Praca zbiorowa. 1982. Poradnik pszczelarza. PWRiL, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1764. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Dz. U. Nr 94, poz. 795. 25 Schwarz Z. 1967. Badania nad florą synantropijną Gdańska i okolicy. – Acta Biol. Med. Soc. Sc. Gedan. 11: 363-494. Sprawozdanie z badań Nr 58/12/06 – szczegółowe wyniki analizy pyłkowej miodu (wielokwiat). 2006. 12.10. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. Oddział Pszczelarstwa w Puławach. Laboratorium Badania Jakości Produktów Pszczelich. Wykonane na zlecenie Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Gdańsku. Stocki J., Kinelski S., Dzwonkowski R. 2000. Drzewa iglaste i owady na nich żerujące. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, pp. 228. Stocki J., Kinelski S., Dzwonkowski R. 2001. Drzewa liściaste i owady na nich żerujące. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, pp. 256. Stypiński P.T. 1997. Biologia i ekologia jemioły pospolitej (Viscum album, Viscaceae) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica, Supplementum 1: 1-117. Szklanowska K., Strzałkowska M., Łuczywek R. 2005. Dziko rosnącą krwawnicę można uprawiać w ogrodach. Pszczelarstwo 6/LVI: 16-17. Szmeja J. 1996. Rejestr polskich jezior lobeliowych. Fragm.. Flor. Geobot. Ser. Polonica 3: 347-367. Szymczak P. 2005. Pszczelarstwo ekologiczne z korzyścią dla wszystkich. Pasieka 22/2005 (10): 2225. Tokarz H., Wierzchowska-Renke K., Jelinowski T., Schwarz Z. 1985. Występowanie i zasobność roślin nektaro- i pyłkodajnych na Pojezierzu Starogardzkim. Wiad. Zielarskie 7-8: 12-14. Typański Cz. 1998. Pszczoły. Pasieka towarowa. PWRiL, Poznań, pp. 211. Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Strony internetowe: http://www.ekolas.pl/produkty.html www.hortus.com.pl/index http://www.krzewy.pl/zestawienia.html http://miodservice.w.interia.pl/rosliny-miododajne.htm http://www.pszczoly.pl/vademecum/ks-rosliny http://pl.wikipedia.org/wiki/rosliny_miododajne 26 Koszyczki chabra bławatka („modraka”) Centaurea cyanus (fot. J. Zarembska). Kwiat jabłoni Malus domestica, zaprasza pszczoły (fot. J. Zarembska). Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku 80-001 Gdańsk, ul. Trakt Św. Wojciecha 293 tel. 58 326-39-00, fax 58 309-09-45 e-mail: [email protected] www.podr.pl Oddział 82-220 Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 21 tel.55 270-11-11, 55 270-11-00, fax 55 270-11-62 e-mail: [email protected] Oddział Strzelino, 76-200 Słupsk 2 tel.59 847-12-88, fax 59 847-12-81 e-mail: [email protected] Dział Systemów Produkcji Rolnej, Standardów Jakościowych i Doświadczalnictwa Lubań, 83-422 Nowy Barkoczyn tel.58 688-20-11, 58 688-21-50, fax 58 688-22-52 e-mail: [email protected] Biura Powiatowe Ośrodka Doradztwa Rolniczego: BP ODR Malbork BP ODR Bytów ul. Wojska Polskiego 33, 77-100 Bytów tel. 59 822-27-52 e-mail: [email protected] ul. Marynarki Wojennej 21, 82-220 Stare Pole, tel.55 270-11-11 e-mail: [email protected] BP ODR Chojnice ul. 31 Stycznia 56, 89-600 Chojnice tel. 52 397-41-12 e-mail: [email protected] Plac Wolności 22, 82-100 Nowy Dwór Gdański tel. 55 247-28-68 e-mail: [email protected] BP ODR Człuchów ul. Osiedle Młodych 9, 77-300 Człuchów tel. 59 834-24-34 e-mail: [email protected] BP ODR Nowy Dwór Gdański BP ODR Puck ul. Wejherowska 5, 84-100 Puck tel. 58 673-28-77 e-mail: [email protected] BP ODR Gdańsk ul. Trakt Św. Wojciecha 293, 80-001 Gdańsk tel. 58 326-39-22 e-mail: [email protected] Strzelino, 76-200 Słupsk 2 tel. 59 847-12-81 e-mail: [email protected] BP ODR Kartuzy ul. Hallera 1, 83-300 Kartuzy tel. 58 681-42-67 e-mail: [email protected] Nowa Wieś Rzeczna, ul. Rzeczna 18, 83-200 Starogard Gdański tel. 58 562-49-63 e-mail: [email protected] BP ODR Kościerzyna ul. Wodna 14, 83-400 Kościerzyna tel. 58 686-66-23 e-mail: [email protected] ul. Mickiewicza 39, 82-400 Sztum tel. 55 267-04-33 e-mail: [email protected] BP ODR Kwidzyn ul. Grudziądzka 8, 82-500 Kwidzyn tel. 55 261-34-59 e-mail: [email protected] ul. Lecha 12, 83-110 Tczew tel. 58 531-38-27 e-mail: [email protected] BP ODR Lębork ul. Czołgistów 5, 84-300 Lębork tel. 59 862-21-72 e-mail: [email protected] ul. Sobieskiego 241 , 84-200 Wejherowo tel. 58 672-13-09 e-mail: [email protected] BP ODR Słupsk BP ODR Starogard Gdański BP ODR Sztum BP ODR Tczew BP ODR Wejherowo
